Бастауыш сынып оқушыларына арналған математикалық жұмбақтар және мақал мәтелдер

Оқу әдістемелік құрал Бастауыш сынып оқушыларына арналған математикалық жұмбақтар және мақал мәтелдер Алматы облысы Райымбек ауданы Қайнар орта мектебінің Бастауыш класс мұғалімі Жошиева Жібек Құлжанқожақызы Алғы сөз               Ұлтымыз өз ұрпағын «Балаларға оқу, білім берілсін                       Сұлу мінез әр өнермен өрілсін» , ­ деп, Ж.Баласұғын айтқандай, еліміздің көк байрағындай көлбеңдеп, тәуелсіз  мемлекетіміздің тізгінін өз қолдарына мықтап ұстайтын азамат тәрбиелеуде  ғасыр бойы пайдаланып келген ауызекі поэтикалық шығармашылығының асыл  иректерін – бүгінгі күнге дейін құнын жоймай келген мұраны оқу – тәрбие  үрдісінде тиімді пайдалану көкейтесті мәселе. Халықтың ұрпақ тәрбиелеудегі сан ғасырлық тәжірибесінде мектеп практикасында пайдалануға болатын  материалдар баошылық. Бұл материалдар бастауыш мектепте оқытудың  құралы бола алады., себебі , олар біріншіден, оқушылардың білім, білік,  дағдысын қалыптастырады; екіншіден, логикалық ойлау қаблетін дамытып,  ақыл­ой ұшқырлығына, шапшаңдыққа баулиды; үшіншіден, халқымыздың  тұрмыс­ тіршілігінен мағлұмат беріп, ата – салт – дәстүріне аялы көзқарасты  қалыптастырады; төртіншіден, әрбір оқушы осы ата дәстүрі мен әдет­ ғұрлы  арқылы жалпы адамзаттық әлемге аяқ басып, өз халқының игілігін басқа  халықтарға жақын да түсінікті ете алуға мүмкіндік алады; бесіншіден ,  оқушыда ұлттық сананы, адамгершілік ізгі қасиеттерді, отан сүигіштікті  дамытуға жәрдемдеседі. Бұл материалдарды бастауыш сыныптарда ,  үйірмелерде , кештерде, т.б. пайдаланудың мәні зор.             Қазіргі замандағы ұстаздар қауымының алдындағы үлкен мақсат:  өмірдің барлық саласындағы белсенді, шығармашылық іс — әрекетіне  қабілетті, еркін және жан — жақты жетілген тұлға тәрбиелеу. Өмірдегі сан  алуан қиындықты шеше білу тек шығармашыл адамның қолынан келеді.  Шығармашыл адамның бойында батылдық, еркіндік, ұшқырлық, сезімталдық  сияқты қасиеттер мен қатар ерекше ой қызметі, қайшылықтарды түсіну,  заңдылықтарды анықтау, шығармашылыққа деген құштарлық болу керек.    Сондықтанда математика сабағында оқушылардың қабілеттерін арттыру  барысында жұмбақ есептер қолдану өте тиімді деп ойлаймын. Бұл не?  Алпыс төрт бөлмеде Отыз екі тұрғын бар, Ақ, қара қып бөлгенде  Бірін­ бірі қуғандар Халқы үшін де, жаны үшін де  Бермейді олар намысын.                                       (шахмат) Бір көлден он екіден қаз ойнайды, Алсам деп бірін­бірі наз ойлайды. Келгенде жақындасып, қожаңдасып, Бір – бірін алмасына еш қоймайды.                                       ( дойбы ) Бір ағаштың он екі бұтағы бар, Әр бұтағында отыздан жапырағы бар. Жапырақтың бір жағы ақ Бір жағы қара.                                         (жыл,ай, тәулік, күн мен түн) Барлығы қанша қарға? Келеді ұшып екі қарға, Топ достарын ертіп талға. Болды елу әлгі жиын,  Санағанда демей қиын. Болмаңыздар әбігер, Табылар ебі бәрі бір. Айтар есеп шартын кім, Теңдеу құру тәртібін.                                     ( 2+Х =50)                                          Х=48 Кетті бірге нешеуі? Кездесіп бір топ аңменен, Болды отыз бас, малменен Олар кетті һәм достасып, Үш түлкімен қоштасып. Әуре болып құмар басқа  Күлкі болма зерек досқа Теңдеуді ойлап құрыңыз Сан қанша айта тұрыңыз?                                   Х+3=30                                   Х =27 1. Мұз айдында жеті бала.  Асыр сап жүр сырғанап.  Сырғанамай екі бала.  Жағалауда тұр қарап.  Енді осы бар баланың  Санын айтсаң –жарадың!  2.Көлден ұшты жеті қаз,  Қайтып қонды екі қаз,  Қонбады оның нешеуі?  Кәне, кім тез шешеді?  3.Жаңа ғана шалғында,  Алты бұзау жүр еді.  Әлде шаршап қалды ма,  Жатып қапты біреуі.  Нешеуі енді жайылып,  Айт, жүргенін айырып.  4.Табақта бес алма,  Қолымда үш алма,  Інімде екі алма,  Қосқанда барлығын.  Болады неше алма?  Бір алма атама,  Бір алма әжеме,  Бір алма апама,  Бір алма әкеме,  Нешеуін алады?  Нешеуі қалады? 5.Аулада бес үйрек,  Қорада үш үйрек.  Бір үйрек тығылды,  Бір үйрек жығылды,  Қалғаны неше үйрек?  6.Қанша қоян аулада  Сонша тауық аулада.  Аяқтары он екі,  Санап көрші, кәнекей?  7.Екі аяқпен екі қол,  Бір ауыз бен бір тілің....  Нешеу болды кәне, бол,  Санап шығар кім бұрын?  8.Тал басында,  Тізіліп,  Он жапырақ тұр еді.  Жел соқты да,  Үзіліп,  Ұшып кетті біреуі.  Ізінше оның  Жұлынып,  Түсті тағы бесеуі.  Тұр әлі де ілініп,  Жапырақтың нешеуі?  9.Портфелімде әуелі,  Он үш жаңғақ бар еді,  Науат пенен Сағатқа,  Самат пенен Маратқа,  Апасына Қанаттың,  Екі­екіден тараттым.  Қанша жаңғақ қалғанын  Айта қойшы, ал жаны?  10.Мына алты ақ алма­ Нұрбибі мен Жанарға.  Үш сарысы­Анарға,  Қызыл алма­Манарға.                                                                 Қызықты әзіл есептер 1. Екі адам тоғызқұмалақты екі сағат ойнады.Әрқайсысы неше  сағаттан ойнады?                                                           ( Жауабы:1­сағат) 2. Қосарлап жегілген ат арбамен Жантілеу 25 шақырым жол  жүреді.Оның әр аты неше шақырым жүрді.                                                               (25 шақырым) 3. 4 жұмыртқа  4 минутта піседі. 1 жұмыртқа пісу үшін неше  минут уақыт керек.                                                                ( 1­минут)             4. Бақтиярдың  4 ұлы, олардың әр  қайсысынан  туған қарындасы  бар. Бақтиярдың неше баласы бар?                                                                (5бала,4­ұл,1­қыз) 5. Бір килограмм темір мен бір килограмм мақтаның қайсысы  ауыр.                                                                  (Бірдей) 6. 8­наурызда екі шешей мен екі қызына, әжей мен немересіне  үш орамал сыйға тартылды. Бұл қалай?                                                            ( әр қайсысы 1орамалдан) 7. Түнгі сағат 10­да жауын жауып тұрса, 24 сағаттан кейін күннің  жарқырап тұруы мүмкін бе?                            (жоқ, өйткені түнде күн шығып тұрмайды) 8. Дорбадағы 10 асықты  10 бала бір – бірлеп алды. Сонда 1 асық  дорбада қалды. Бұл қалай?                                            (Бір бала асығын дорбамен алды) 9. Болат сенбі күні кешкі 9­да ұйықтауға жатты. Ол сағаттың  қоңырауын келесі күнгі таңертеңгі 10­ға қойды. Болат сағат  шырылдағанға дейін неше сағат ұйықтады?               (1сағат өйткені кешкі сағат 10­да сағаттың  қоңырауы  шырылдайды ) 10. Айдың аптаның күндерін атамай 5 күнді ретімен кім атап  шығады?                         ( Алдыңғы күн, кеше, бүгін , ертең бүрсігүні) 11. Алдында 1, артында 2, артында 1, алдында 2, біреуі  екеуінің  арасында және  үшеуі  бір қатарда қаз ұшып келе  жатты. Барлығы неше қаз бар?                         (Үшеу) 12. Түрі,түсі, өлшемдері бірдей 3 білезіктің біреуі қалған  екуінен жеңілірек. Таразыға бір рет өлшеп, жеңілірегін қалай  табуға болады?                                                     ( Жауабы:Кез келген 2 білезікті таразының 2 басына  салу керек. Оның жеңілі­іздігін білезігі, егер олар бірдей  болса онда қалғаны) 13. 7 таяқша арқылы 3 үшбұрышты және 2 шаршыны қалай  құрастыруға болады? 14. А)12 таяқшаны 5 шаршы шығатындай етіп орналастыр          Ә) Екі бірдей шаршы қалатындай етіп 4 таяқшаны алып  таста. 15. Тігулі тұрған қызыл, жасыл, көк асықтың қызылын  ұстамай қалған екеуінің ортасына орналастырған. (Жауабы: көк асықты алып, оны қызыл асықтың алдына  тігу керек) 16. Бірінің саны ондығынан алты бірлікке артық болатын  барлық екі таңбалы сандарды жаз.  (Жауабы:17,28,39) 17. Бірлігі мен ондығының санының қосындысы 2­ге тең  болатын екі таңбалы сандарды ата? (Жауабы: 11,20) 18. 4 және 4 цифрының көмегімен жазылатын барлық екі  таңбалы сандарды  ата?  (Жауабы:44,45.54,55) 19. Үш төрттік цифрмен  бір амалды қолданып 40 санын  қалай жазуға болады?         (Жауабы: 44­4=40 ) 20. Бес екілік цифрымен үш амалды қолданып 20 санын жаз.                                          (Жауабы:22+2­2­2=20) 21. 5,4,3,2,1 цифрларын қатар жазып оларды 85 саны  шығатындай етіп қосу және азайту  амалдарын жаз.                                  (Жауабы:54+32­31 =85)                                         Математикалық фокустар 1. Туған айдың реттік нөмерін 21­ге арттырып шыққан санды   16­ға кеміт. Нәтижесі бойынша туған айды атауға болады.   Мысалы: туған ай қыркүйек болса , онда оның реті 9­ды 21­  арттыру (9+21=30) оны 16­ға кеміту (30­16=14) керек.  Алынған нәтижені 5­ке кемітіп (14­5 =9) яғни қыркүйек  екенін айту керек. 2. Туған күнге 20­ы қосып шыққан саннан 17­ні азайт керек.  Алынған нәтижені 3­ке кемітсе туған күні шығады. 3. Бір таңбалы бір сан ойла, оған 15­ті қосып, шыққан санды  13­ке кеміт. Нәтижесін айтқызып, оны 2­ге кеміт. Шыққан  саны ­ойлаған саны болады.                               Логикалық жаттығулар 1. Айжан мен Маржанның әкелерінің аттарын ата? Айжан мен Маржан­ Асқар мен Мұраттың қыздары. Айжан  Асқардың қызынан 3 жас кіші болса,бұлардың   әрқайсысының әкелерінің аттары кім?  (Жауабы: Айжан­Мұраттың, Маржан­ Асқардың қызы)                                                                   2. Үш ағайынды. Арман, Аян, Абзал ағайынды үшеуі әр түрлі класта  оқиды.Абзал Арманнан, ал Аян Абзалдан кіші емес. Бұл  үйдің үлкені, ортаншысы, кішісі кім? (Жауабы:Ең үлкені­Аян, ең кішісі­Арман, ортаншысы­ Абзал) 3.Қай ауылдың балалары? Әділет, Еркін, Ерлік үшеуі лагерьде кездесті.Бұлардың  біреуі ­Қосқұдықтан, екіншісі­Үштөбеден, үшіншісі­ Көктөбеден келген. Әділет пен Қосқұдықтан келген Еркін  бір бөлмеге орналасты, бұлардың екеуі де Үштөбеде болып  көрмегендігі белгілі болса, қай бала қай ауылдан келген? ( Жауабы:Еркін­ Қосқұдықтан,Әділет­Көктөбеден, Ерлік­ Үштөбеден) 4. Мұрат, Жандос, Асхат бір класта оқиды. Олар: Ораз,  Ахмет және Үсен деген кісілердің балалары. Егер Мұрат,  Ораздың, Жандос Ахметтің, Асхат, Үсеннің балалары  еместігі. Асхат пен Ахметтің бір үйде  тұратыны белгілі  болса баланың әкесі кім? (Жауабы: Асхаттың әкесі ­Ахмет, Мұраттың әкесі­Үсен,  Жандостың әкесі Ораз) 5. Әсем, Ардақ, Анар үшеуі математикадан бақылау  жұмысынан қандай баға алғанын сұрағанда мұ,алім: ­ Ешқайсысың жаман баға алған жоқсыңдар, бірақ әр  қайсысыңның бағаң әр түрлі. Әсемнің бағасы "3" емес, ал  Анардың бағасы "3" те емес "5" те емес деді.Сонда әркім  қандай баға алған? (Әсем "5", Анар "4", Ардақ "3") 6.Айша, Әсем,Жамал үшеуінің әкелері­дәрігер. мұғалім,  ұшқыш. Айша мен Әсемнің мұғалімнің қызы еместігі және  Әсем мен мұғалімнің қызы екеуі көрші тұратыны белгілі  болса , қыздардың әкелері кім? (Жамалдың әкесі­ұшқыш, Айшаның әкесі­мұғалім, Әсемнің әкесі­дәрігер) 7. Ойын жүргізу үшін қызыл, көк, қара түсті үш тақия  дайындалған. Ержан, Ермек, Самат үшеуі ойынға  қатынасарда тақияларды таңдап киді. Ержан:"көк пен қараны кимейтіндігін" Ермек "өзіне көк тақия жарасатынын ", Самат таңдамай­ақ  кие беретінін айтты. Балалардың әр қайсысы  қандай түсті  тақия  киді? (Ержан­қызыл, Ермек­көк, Самат­қара түсті тақия киді) 8. Мұғалім тірі табиғат мүйісінде дүйсенбі, сейсенбі,  сәрсенбі күндері кезекшілік жасауға Ерлан, Нұрлан.  Асхатты бөлді. Ерлан "Мен сенбіде музыкамен  айналысамын, сондықтан ол күні кезекші бола алмаймын"  деді. Нұрлан "Мен сейсенбіде қазақша күреспен айналысамын,  сондықтан ол күні кезекші бола алмаймын" деді. Асхат "Мен сейсенбіде кезекші болайын"­деді. Мұғалім  балалардың тілегін орындады. Қай бала , қай күні кезекші  болады? (Жауабы: Ерлан­дүйсенбі күні,Асхат­сейсенбі, Нұрлан  ­сәрсенбі күні кезекші болды)  9.Бос торкөздерді толтыр. 1. 2. 36 22 64 14 44 56 45 13 76 26 62 38 24 50 38 18 58 49 42 65 85 36 76 40 25            10. Бір класта 25 оқушы бар. Құжаттарын қарамай,ата­ аналарынан сұрамай, ең болмаса 3 баланың бір айдың ішінде  туғанын дәлеледеуге болады? 11. Өзгеше "қатарды" тап. 2    1 1 2 2 0 1 0 0 80 80 60 95 90 4 6 3 5 8 7 85 80 10 12 9 11 20 25 30 26 28 30 14 1 6 22 2 4 70 60 75 70 55 50 50 40 65 60 45 40                                        Математикалық санамақ Мынау бір санамақ Өздерің көр саралап: Төбеден төрт бөктері Аңдыпты қос кептерді Шыңқылдаса көп қарға Үн қоспапты көп қарға Секем ап бір дауыстан Безектеп бес сауысқан Алты белден асыпты Тым­тырақай қашыпты Үш үкі үркіп ұшыпты Тасқа құлап түсіпті Жарда жеті жапалақ Отырғанда қаталап Топ­топ тоғыз тоқылдақ Қарғып кеткен топырлап Бүйтіп қызық іс болды Бәрі қанша құс болды?                               (Жауабы: 31құс)                                                   Жаңылтпаштар Қырық қызық құйрық Қырық қыл құйрық Қырық қыл құйрық ішінде Ылғи қызыл қыл құйрық Қырық құрықтық Сырық қырықтық                            Мақал­мәтелдер 1. Бесік баласы  Бес түлейді  2. Алты жасар бала атқа мінсе, Алпыстағы шал Алдынан шығып атты ұстар 3. Жақсы әке жаман балаға  Қырық жылдық ризық 4. Білегі күшті бірді жығар Білімі күшті мыңды жығар 5. Жігіт адамға жетпіс өнерде аз 6. Алтау ала болса  Ауыздағы кетеді Төртеу түгел болса Төбедегі келеді. 7. Жеті рет өлшеп Бір рет кес 8.Елу жылда ел жаңа Жүз жылда қазан 9.Тоқсан ауыз сөздің Тобықтай түйіні бар 10. Жүз сом ақшаң болғанша Жүз жолдасың болсын 11. Екі аяқтыда бөле тату Төрт аяқтыда бота тату 12. Атты күнде мінсең­тулақ Аптада мінсең­құнақ Айында мінсең ­ат Жалында мінсең­тұлпар 13. Бір адам­самал Екі адам­амал Үш адам­жамал Төрт адам­қамал Ой ұшқырлығына құрылған есептер 1.Ағаш басында 2 балық отыр еді. Оларға тағы 2 балық ұшып келді. Барлығы  неше балық болды? ( балықтар ағашта отырмайды және ұшпайды.)  2.Алма ағашында 10 алма, ал үйеңкі ағашында одан 2 алма аз өсіп тұр. Үйеңкі  ағашында неше алма өсіп тұр? (Үйеңкіде алма өспейді)  3.Тақта алдында 3 бала тұр.Олар:Самат,Марат,Қанат. Марат ортасында тұр.  Маратты қозғамай қалай шетке тұрғызуға болады?  4.Үй тышқанның неше құлағы бар?  5.Жанұяда 7 ер баланың бір­бірден қарындасы бар. Жанұяда қанша бала бар?  (8 бала:7 ұл,1 қыз)  6.Самат,Марат,Қанатты орындыққа әртүрлі ретпен қалай отырғызуға болады? ( а)Самат, Марат, Қанат. ә)Самат,Қанат,Марат. б)Марат,Самат,Қанат. в)  Марат,Қанат, Самат. г)Қанат,Самат,Марат. ғ)Қанат,Марат,Самат.)  7.Аулада жүрген бұзаулар мен тауықтардың аяқтарының саны –он. Аулада  неше тауық, неше бұзау болуы мүмкін? (2 тауық, 2 бұзау)  8.Үш ағайындының ішінде Асқар, Айдардан ұзын, ал Айдар Жарастан ұзын.  Кім ұзын бойлы Жарас па әлде Асқар ма? (Жарас Асқардан аласа)  9. Екі адам қалаға келе жатып жолда тағы 5 ауылдасын кездестірді. Қалаға  ауылдан неше адам келе жатыр еді? (2 адам)  10. жанар меАнар­апалы­сіңілі. Жанар 2 інісі бар екенін айтты. «Менің де екі  інім бар,» ­деді Анар. Бұл үйдің неше баласы бар? (төрт баласы бар.)                                     Осы әдістемелік құрал арқылы бастауыш сынып оқушыларының   абстрактілі ойлау деңгейі­дәстүрден тыс және қызықты тапсырмаларды  орындауға қажетті логикалық пайымдаулар құру, ой қорытуды жүргізе алу  біліктерін қалыптастыру бойынша жұмыстар жүргізуге мүмкіндік береді.  Балалардың танымдық қабілеттерін дамытып пәнге деген қызығушылықтарын  арттырудың негізгі бір жолы ­ дидактикалық материалдар мен қызықты  тапсырмалар. Есеп зерделілікке, қиялдауға, тапқырлыққа, шапшаң есептеу  қабілеттерін дамытуға тәрбиелейді.     Көңілді жаттығулар, викториналар, ребустар, дыбыстық диктант, өздік  диктант, терме диктант, көру диктант, сөздік диктант,грамматикалық  эстафеталар, сөзжұмбақтар шешу, қызықты тапсырмалар құрастыру баланың  ойын ұштай түсіп, ұстамдылыққа, еңбектене білуге тәрбиелейді. Оқушының  қиялын дамытып, өз бетімен жұмыс істеуге икемдейді.  Өтілетін жұмыстар мен тапсырмалар оқушылардың жас ерекшеліктерін ескеріп, білімдерін жетілдіріп, дамытуға арналған.  Күтілетін нәтиже  ­ математикалық түсініктерді меңгереді  ­ оқушылардың оқу, математикалық сөйлеу дағдылары ұштаса түседі.  ­ Бір амалмен шығаратын қарапайым есетерді түсініп шығару.  ­ өз бетінше есептерді құрастыра біледі.  ­ дұрыс жазу ережесін меңгереді.  ­ шығармашылық қабілеттері артады.  ­ Есте сақтау қабілеті артады.  ­ Қиялдау қабілеті кеңейеді Қоғамның қазіргі даму кезеңінен туындап отырған сұранысқа орай  анықталған мақсаттар мен міндеттер бастауыштың математикалық білімінің  жаңа мазмұнын жасаудың, онымен үйлесімді оқытудың әдіс­тәсілдерін, құрал­ жабдықтарын және ұйымдастыру түрлеріндегі математикалық сауаттылықты  анықтаудың қажеттілігін көрсетеді. Осыған орай бүгінгі күн талабына сай  даярланған, көзі ашық, білім дәрежесі жоғары, жан­жақты дамыған адамды  қалыптастыру үшін сапалы білім беру қажеттілігі туындап отыр. Бүгінгі күні  математиканың қолданылмайтын жері жоқ. Сондықтан әр оқушыны  математикалық сауаттылықтың жоғары деңгейіне жеткізу міндеті тұр. Осы  міндетті шешу мақсатында сынып оқушыларының математика пәніне деген  қызығушылығын арттыру үшін, білім, білік дағдыларын арттыру мақсатында  оқу әдістемелік құрал жинағын  жасадым.  Осы оқу әдістемелік құралды пайдалана отырып  оқушылардың  тез ойлау,  жылдам есептеу дағдылары қалыптасады Бұған қоса математикалық,  логикалық, танымдық мағлұматтарды меңгереді, ақыл­ойы, ойлау қабілеті  жетілдіріледі. Қолданған әдебиет  1. Қызықты математика Алматы кітап 1998.  2. «Ойнайық та, ойлайық» Алматы кітап 1996.  3. 12 жылдық білім 2008, №7.  4. Қазақстан Республикасы бастауыш білім беру стандарты.  Алматы, 2003ж.  5. «Кім зерек?» Алматы 1993.  6. «Сказочные задачи» 1 сынып О.В.Лысова, О.В.Кутянина  7. Математика және информатика журналы 2002, № 6.  8. «Бастауыш мектептің математикасы» Т.Л.Пахомова  9. «Математикадан өзіндік және бақылау жұмыстары» авторлары: К.Ерешева,  Г. Жамалбекова «Өлке» баспасы Алматы 2009  10. «Қызықты математика» Ә.Б.Ақпаева,Л.А.Лебедева, В.В.Буровова «Алматыкітап» 2011ж.  11. «Математикадан дидактикалық ойындар және қызықты тапсырмалар»  Ш.Х.Құрманалина, С.Ш. Сәрсенбаева, Р.Қ. Өміртаева «Атамұра» 1997ж.  12. «Математикадан ойындар мен қызықты тапсырмалар» Т.К.Жикалкина,.  Алматы «Рауан» 1992ж.