Доклад на тему: "Совершенствование всех видов речевой деятельности учащихся в их взаимосвязи :чтения .письма,говорения

М.С.Ягьияев.                                                    Подготовила и провела учительница                                                                 Родного языка и литературы  Темирболатова Н. Т. Дарсны гетиши. Дарсны темасы: М.С. Ягьияев. «Топуракъ сейлей.» Дарсны мурады: 1. Язывчуну яшавуну яратывчулугъуну уьстюнде ишлев. 2. Асарны аслу маънасын ачыв. 3. Игитлени келпетлерин ачыкъ этив. Асар якъда нечик агьамиятлы ерни тутгъанны англатыв. Дарсгъа гиришив. Муалим: Салам яшлар! Бугюн биз адабиятдан ачыкъ дарс оьтгеребиз. Янгыз атын айтып къойсанг да, бютюн халкъы таныйгъан язывчулар кеп ёлукъмай. Магьаммат- Солтан Ягьияевич Ягьияев буса шолай язывчуланы арасында гьюрметли ерни тутагъаны негьакъ тюгюл. Бизин бугюнгю дарсыбыз Къумукъ халкъныоьктемлиги болуп токътагъан уллу язывчу, драматург, таржумачы, юреклеге сингип къалагъан тамаша татли, йымышакъ хасиятлы, адабиятны сенмейген юлдузу М,С,Ягьияевични яратывчулугъуна багъышлана. Бизин бугюнгю дарсыбызны аты: М-С. Ягьияевни «Топуракъ сёйлей» асары. Гьали бизин М-С. Ягьияевни яшаву ва яратывчулукъу булан таныш этежек ________. Язывчу , драматург, таржумачы Магьамматсолтан Ягьияевич Ягьияев 1922- нчи йылда Къарабудахгент району Къакъашура юртунда тувгъан. Шо юрт бек гёзел агъачлыкълар елеген тавланы арасында ерлешген. Оьз заманында ону атасы къызыл партизан болгъан. 1930- нчу йыл Магьамматсолтанны атасы хапарсыздан гечинген. Сонг анасы ону школагъа алып баргъан. Адамлар шогъар тамашалыкъ этген, неге тюгюл шо вакътилерде къакъашуралылар оьзлени яшларын совет школагъа уллу къыйынлыкъларда бере болгъанлар. М. С. Ягьияев юртдагъы школаны битдирген сонг Хасавюрт шагьарда педучилищеде охугъан. Дагъыстан пединститутну, Москвада М. Горькийни атындагъы адабият институтда оьр адабият курсланы битдирген. Партия ва совет къурумларда ишлеген, «Дослукъ» деген адабият журналны баш редактору, А –П Салаватовну атындагъы Къумукъ театрны адабият бёлюгюню заведующийи, Дагъыстанны язывчуларыны союзуну консультанты болуп ишлеген. М-С. Ягьияев 12 пьесаны автору «Меникисен меники», «Юрекде сююв булан», «Йырчы Къазакъ», «Ялгъан той» деген ва башгъа пьесалары къаравчуну эсинде. М-С. Ягьияев Л. Толтойну, А. Чеховну, А. Фадеевни асарларын совет ва тыш уьлкелени драматургларыны пьесаларын къумукъчагъа гёчюрген. М-С. Ягьияевге 1975-нчи йылда оьсюп гелеген наслулар учун язылгъан асарларына Сулейман Стальскийни атындагъы республика савгъаты, 1982-нчи йылда Йырчы Къазакъны атындагъы савгъат берилген, 1993-нчю йылда ол «Дагъыстанны халкъ язывчусу» деген сыйлы атгъа ЕС болгъан. Ол М-С. Ягьияев 2006-нчы йылны 3-чю октябрь айында гечинген. -Муалим: Олтур,______! Молодец! -Дагъыда яшлар М-С. Ягьияевни яратывчулукъ ёлуна нечик билдиривлер къошум этмеге боласыз?! -Яш: - М-С. Ягьияевны асарлары биринчилей 1941-нчи йыл район ва республика газетлени, журналланы бетлеринде чыкъма башлагъан. «Гуляйбат» деген биринчи китабы 1953-нчю йыл печать этилген. Ондан сонг язывчуну кёп- кёп китаплары чыкъгъан: «Чечилмеген сырлар», «Бир орамны игитлери», «Дарман булакъ», «Сенген юрек». М-С. Ягьияевны пьесалары хыйлы йыллар сагьналарда ойналып тургъан. Олар «Ялгъан той», «Меникисен меники». -Муаллим: Дагъыда язывчуну асарларыны гьакъында не айтма боласыз? -Яш: М-С. Ягьияевни инкъыллапгъа багъышлангъан асарларыны гьакъындаайрыча айтма герек. Ону белгили инкъыллап темагъа багъышлагъан асарлары «Уьч гюнеш». Трилогия уьч китап бир болгъан асарланы «Хынжаллар сувурулгъан», «Бизге оьлме чола ёкъ», «Оьлюмден уьст гелгенлер». -Муаллим: Дурус айтасан _______ ,олтур! Гертилей де, М-С. Ягьияевни яш чагъындан гьаваслангъан кёп санавдагъы асарларын айры- айры китаплар этип басмадан чыгъаргъан. Яшдан берли охувгъа къарышып, даим билимлерин артыра туру пол шолай уллу «Дагъыстанны халкъ язывчусу» болма бажаргъан. Язывчуну яшавуну бирдагъы бир аслу яны, яшлар, М-С. Ягьияев Уллу Ватан давну ортакъчысы болгъаны. 1941-нчи йыл 22-июнда Уллу Ватан дав башлана. Ватанны якъламакъ учун савлай халкъ гётерилди. Ону биринчи китабы, биз айтып гетген кюйде 1941 йыл чыкъгъан. Уллу Ватан дав башлангъанда язывчу къалам къурдашын тюбекге де алышдырып Ватан якълавчуланы сыдрасына гирген. Давну бары да къыйынлыкъларын гёрген, гьис этген. М-С. Ягьияевни асарларыны аслу темасы «Уллу Ватан» дав болуп токътай. Яшлар, бизин дарсыбызны эпиграфы шу болуп токътай. Музыка: «Мармар таш». Эпиграф: Белгисиз Солдат… Айтыгъыз гьали, ким бар дюньяда ондан белгили! Бу сёзлер М. Атабаевны «Белгисиз солдат» деген шиърусундан алынгъан. Дарсны эпиграфы этип, яшлар, бу сёзлени тегин алмагъанман. Шу сёзлер бизин бугюнгю дарсыбыз булан байлавлу ва агьамиятлы ерни тута. Неге тюгюл эсе Уллу Ватан давну йылларында 20 йыллыкъ яш оьзю терен гьис этген, шо йыллардагъы юртланы, адамланы зарлы яшаву, воллагь, нечакъы бола буса да, гючлю чебер пагьмусу булан гёрсетип бажаргъан. Ону «Топуракъ сейлей» деген асары халкъ башындан гетген гюнлени, язывчу юреги булан гьис этгенни гюзгюде йимик гёрсете. Биз асарын охугъанбыз. Гьали ону аслу маънасын уьстюнде ишлейбиз, ачыкъ этебиз. -Ким айтма сюе къысгъача хабарын? «Топуракъ сёйлей» деген асарда Уллу Ватан дав итсе де, дав къойгъан къайгъы битмейгенни гьакъында айтыла. Бир юртда, бир гюн тюш вакътиде бешинчи класда охуйгъан Серёжа Волков агъасы экскаваторщик Николай да булан колхозну председатели валерий Игнатьевич Спицынны буйругъуна гёре силос къую къазма авлакъгъа гелген. Авлакъ ишлени заманында тюбеклер, атылмай къалгъан бомбалар, патронлар табулагъангъа халкъ уьйренип де къалгъан, тек адамланы сюеклеритабулгъан деген хабар кёп адамланы гьалеклендирген. Буланы башлап къабурлар болгъан ер деп эсине геле. Давну биринчи гюнлеринден ахырына ерли фронтларда болгъан Валерий Игнатьевич шу ишни пионер тапшурув этип Серёжагъа буюра. Серёжа оьзю охуйгъан школадагъы къызыл следопытланы отряды ва Раиса Петровнаны кёмеклиги булан къуюну уьстюн ачалар. Ондан бир нече адамланы сюеклери чыгъа. Каскалар, тюбеклер, компаслар чыкъгъан. Бу хабар тез районгъа яйыла. Ондан чыкъгъан он бир де адамны сюеклерин юртну ортасындагъы майданда къардаш къабур этип гёмелер. Муаллим: Олтур. Яшлар, асарда сизге маънасы англашылмайгъан сёзлер ёлугъа: Къызыл следопытлар – алда гьар школада кружок болгъан. Олар давгъа гетгенли, давда ёкъ болгъанланы, не ерлерде дав этгенни,оьлгенлени гёмюлген ерлерин кагъызгъа язып, о ерлеге барып къабуруна барып къуллукъ этип шоланы юрютеген кружок яшлар болгъан. Планшет – алда командирлер тутуп юрютеген, ичине кагъызларын, планын, картасын салагъан гиччирек папка. Муаллим: Буса да, яшлар,иш муну булан битип къаламы? Яшлар: Битмей. Муаллим: Мунда табулгъан он бир де адамны сюеги халкъгъа рагьатлыкъ береми? Яшлар: Бермей. Мунда табулгъан он бир де адамнысюеги халкъгъа рагьатлыкъ бермей. Неге тюгюл, оланы атлары белгисиз. Экнчи гюн, башында Раиса Петровна да, Анна Григорьевна да булан къызыл следопытлар блиндажны дагъы да хоталамагъа башлагъан. Дагъы да баш патронлар, эки сувлукъ, уьч тотуя солдат къазан, бир нече тотуя къашыкълар да табулгъанда, яшлар бу ишге бирден – бир гиришелер. Хумну хоталап турагъан Гриша яшыл къашлы юзюк таба. Арты булан Серёжа, тамдагъы эки ташны арасындан папкагъа ошайгъан бир затны таба. Раиса Петровна асталыкъ булан хумун тазалап къараса, эки де яны иелеген акъ пластмассдан этилген планшет. Планшетни ачып къарасаичинде жылтлы тетрадь. Язывлары бузулмагъан. Дагъы да япыракълап къарагъанда кююнде сакълангъан карандаш язывлвры булангъы гьар гюнлюк дневник. Олар гьар япыракъны тереп къарай. Раиса Петровна да, Анна Григорьевна да тарлана. Буса да ичинде фамилиялары табулар деп яшланы яшыл отну уьстюнде де олтуртуп къартыллайгъан къоллары булан дневникни аявлап ачып, аста охума башлай. Муаллим: Олтур. Гелигиз, яшлар, бизде дневникни япырагъыны гиччирек гесегин охуюкъ. 4март. Охуй _______. Бет 107. - Гёремисиз, яшлар, фронтда къызъяш Валентина да болгъан. -Гьар гюнлюк дневникде дагъы да кимлени атларыэсгерилген. Гелигиз, эсибизге алайыкъ. Яш: Дневникде, шо ерде дав этген солдатланы гьакъында командир Алимов язгъан. Гьар гюнлюк дневникде шулай адамланы атлары эсгериле: биз эсгерген гиччирек къаркъаралы Валентина, Егор Петренко, Кулумбек, иван Драчёв, Георгоий Махарадзе, Васильев Семён, Роман Мельников, Умаров Исмаил – татар, Уразаев Рагьмат – узбек, Али, Михаил. Ватан учун тюрлю – тюрлю миллетлер биригип, къошулуп бирче душмангъа къаршы ябушгъанлар. Муаллим: Дурус. Гелигиз, яшлар, халкъыбыз, элибиз сав къалсын учун къанлы давда солдатлар къоччакъ кюйде ябушгъан ерин дневникни япырагъындан гиччирек гесегин охуюкъ. Охуй ________. Бет 121 – 123. Муаллим: Яшлар, гьар гюнлюк дневникни охугъан Раиса Петровна тарлана. Ол къызыл следопытлар къоямы буишни ахырына чыкъмай. Ким толтурма сюе. Яш: -Къызыл следопытлар Раиса Петровнагъа дагъы да охумакъны тилей. Тек, яшлагъа охуп болмай тарлана. Къолгъа бармай бары да шу ерде оьлгенни айта. Яшлар дневникни язгъан командирни фамилиясын излеме башлайлар. - Яхшы къарасакъ. Балики, бир ерден табарбыз деп. Узакъ къалмай патронгъа ошайгъан, тек оьзю къара пластмассдан этилген затны табалар. Аты, фамилиясы, тувгъан ери язылып, давгъа баргъанда берилген медальон. Анна григорьевна къартыллайгъан бармакълары булан юкъгъа кагъызны астаача. Муна ондагъы язывлар: Алимов Камал Исаевич (1912 й) Шо гюнден тутуп, къызыл следопытлар Алимов кавказлы яда орта азиялы адам болма герек деп ахтарыв ишлер юрютелер. Гьар республиканы военкоматларына кагъызлар язалар. Узакъ къалмай яшланы кагъызларына жаваплар гелип башлай. Командир Алимовну ювукъ адамлары табула ва оланы къабурун гёрмеге чакъыралар. Бу хабаргъа сав юрт сююне. Шо кагъыз булан бирче алимовну къызардашларындан баркалла кагъыз геле. Булай деп… Бет 126 – 127. Муаллим: Табулгъан гюнлюк дневникни бек уллу багьасы бар. Топуракъдан табулгъан дневник Совет солдатлар къоччакъ кюйде дав этип оьлгенни савлагъа билдирген. Бу асар, яшлар, гьавадан алынып язылмагъан, не де бир ерден алынмагъан, гертилей де яшавда болгъан зат. Уллу Ватан дав 1418 гюн узатылгъан. Олай давну ялынлы йылларында Алимовну уьюне белгисиз ёкъ болгъан деген кагъыз, бизин къолну аясыдай гиччинев Ботаюртда давгъа гетгенлени агьлюлерине де гелген. Оланы оьлген, гёмюлген ери белгисиз. Хыйлы – хыйлы ювукъ адамлары оланы гёзлеп оьзлер де о дньягъа гетген. Бир ожакъдан уьчёв оьлген агьлю де бар, оланы экевю къайда гёмюлгенни бусагьатда да белгисиз. Бизин Ботаюртдан да болгъан шолай Дженнет Салевдиновнаны бабушкасыны уьч де уланкъардашы давда ёкъ болгъан. Олайлар минглер булан бар дюньяда Алимов да шоланы бириси болгъан. Тек оланы дав этген еринде хыйлы йыллардан сонг бирден билме бажарылгъан. Олар оьлген деп, къабуру ёкъ, белгисиз тас болуп уьйге де къайтмайлы къалгъанлар гьали де кеп бар. Муаллим: - Яшлар! Нечик ойлашасыз, асаргъа «Топуракъ сёйлей» деген ат неге къоюлгъан экен? Яш: Анна топурагъы, Ватан учун, жанын аямай гечесин гюнюн бир этип ябушгъан къызларыны уланларыны гьакъында, олар ким экенни гьакъында топуракъ айтып бере. Арадан 40 – 50 йыллар гетсе де. Муаллим: Дагъы ким къошма сюе? Яш: -Гертилей де шу асарда топуракъ сёйлейгенде йимик. Дав юрюлюп турагъанда оланы гёммеге заман да болмагъан . 10 – 15 адамны барында бирче къардаш къабур этип гемме болгъан. -Хыйлыланы атлары язылма да язылмай къала болгъан. -Къатты дав юрюлюп турагъан заманда гёмюлме де гёмюлмей къала болгъан. Окобу, блиндажы къабур болуп къала болгъан олагъа. Шу асарда да шолай болгъан. Муаллим: Муна, яшлар, М-С. Ягьияевны яратывчулугъунда Уллу Ватан давну асары гьакъда сёйледик. Сизин асар неге уьйрете? Негер чакъыра? Не алдыкъ бугюнгю дарсдан? Яш: Бизин гележегибиз, топурагъыбыз учун ябушуп жан бергенлени унутма ярамайгъанны уьйрете. Элибизни, ватаныбызны сюймеге чакъыра. Муаллим: Тарыкъбызмы шу гюнлени унутмагъа? Яш: Дав битгенли арадан 74 йыл битсе де хыйлы гюнлер артда къалса да, атылмагъан топланы тавушларын эшитмесек де, давну агъувун унутмагъа тарыкъ тюгюлбюз. Муаллим: Озакъда - Дав битгенли арадан Хыйлы йыллар гетсе де Давдан къалгъан яралар Унутулмай нетсе де Унутулмай! Яралар Даимге къалгъан йимик, Бары да зат, бары да Тюнегюн болгъан йимик. Муаллим: Минутлукъ шыплыкъ. Дав йылларда къачырмагъан башларын. Яшынмагъан,янтаймагъан икълыкъда. Бизин учун жанын берген эрлени Эсге алайыкъ бир минутлукъ шыплыкъда. Уьйге иш. Уллу Ватан давгъа багъышлангъан шиъруну гёнгюнден уьйренмек. Дарсны къыйматлав. Кёп савболугъуз! Дарсда ортакъчылыкъ этгенлеге бешлер.