Презентация к научно - исследовательской работе на чеченском языке «Оьрсийн, ингалсан, нохчийн берийн кхоллараллин (фольклоран) сюжетийн а, стилисткийн а дуьхь – дуьхьал х1оттийна анализ».

НАУЧНО – ПРАКТИЧЕСКИ КОНФЕРЕНЦИ «ХИНДОЛЧЕ Г1УЛЧ» «Оьрсийн, ингалсан, нохчийн берийн кхоллараллин (фольклоран) сюжетийн а, стилисткийн а дуьхь – дуьхьал х1оттийна анализ».  Докладхо: Гисаев Муса Сайд- Хусейнович, 6 класс, МБОУ «СОШ № 10»

Муха кхоллабелира сан болх?  Оьрсийн, ингалсан, нохчийн берийн кхолларалла девзича, аса жам1 дира: кхаа къоман берийн кхолларалла шайн маь1ница, чулацамца, сюжеташца цхьатерра ду.  Со цунах кхетча, со волавелира оьрсийн, ингалсан, нохчийн берийн кхолларалла еша.

Тхан талламан коьрта 1алашо:  Вовше гергара боцчу кхаа меттанашкахь кхоллаеллачу берийн кхоллараллехь ( фольклорехь) цхьа а тайпана вовшашца юкъара башхалла ю я яц, я х1ора къоман берийн кхолларалла (фольклор) – иза ша тайпа, кхечу маттахь шеха терниг ян а йоцуш ерг ю. Тхуна хетарехь, муьлххачу а къоман берийн кхоллараллехь  ( фольклорехь) хила еза мелла а вовше тера йог1уш йолу билгалонаш. Иза ю тхан талламан гипотеза.

Оха бинчу талламан белхан декхарш:     Таллам бан оьшуш йолу литература йовзар, цунах пайда эцар.   Талла бакъ йолу материал гулъяр, цуьнан анализ яр. Юстуш йолчу материалехь диллина долу закономерность билгалдаккхар ( я иштта закономерность ца хилар гайтар).

Берийн кхоллараллин тайпанаш:  Берийн кхолларалла тайп – тайпана ю шен жанрашца а, кхолла яларан баханаца а. Къастайо кхаа тайпана берийн кхолларалла:  Баккхийчара берашна кхоьллина йолу кхолларалла;  Бераша кхоьллина йолу кхолларалла;  Бераша баккхийчеран кхоллараллера схьа эцна йолу кхолларалла.

 1-ра таблица Кхолларалла, баккхийчара берашна кхоьллина йолу Ингалсан мотт Оьрсийн мотт Нохчийн мотт Аганан иллеш Забаре дешнаш Цахилларш Чехкааларш  Ловзарш  + + + + + + + + + + + + + + +

2 –г1а таблица Бераша кхоьллина йолу кхолларалла Ингалсан мотт Оьрсийн мотт + Дагардарш Дог этIорш + Кхерам тийсарш ­ + Садистийн  байташ Юхадар – белам  (пароди) + + + + + + Нохчийн мотт + + + + +

Бераша баккхийчеран кхоллараллера схьа эцна йолу кхолларалла. 3- г1а таблица. Ингалсан  мотт +  Заклички и  приговорки Туьйранаш  Х1етал –  металш  Иллеш  (хилларш) Забаре  дийцарш Забаре эшарш ­ ­ +  +  +  Оьрсийн  мотт + Нохчийн  мотт + + + + + + + + + + ­

Кхаа меттанийн пестушкийн морфологин башхаллаш: 4-г1а таблица.   Ц1ерд ханд. хутту рг  Деш т1аь хье куцдо ш Ц1ерм ет дош Бил гал дош Да къалг       Артикл ь  90 43.7 % 3 20.9 % 7 3.4 % 21 10.2 % 6 2.9 % 20 9.7 % 7 3.4 % 12 5.8 % ­­ 59 30.7 % 34 17.7 % 10 5.3 % 12 6.3 % 25 13.1 % 20 10.4 % 14 7.3 % 3 1.6 % 14 7.3 % 78 44.1 % 38 21.5 % 4 2.3 % _ 16 9.0 % 2 1.1 % 25 14.1 % 10 5.6 % _ Оьрси йн  мотт Ингал сан  мотт Нох чийн  мотт

Кхаа меттанийн аганан иллийн морфологин башхаллаш 5-г1а таблица.   Ц1ерд . Хан дош. Куц дош. Билг. Ц1ер мет дош. Деш т1аь хье. Хут тург Да къалг  Артик ль 101 39.3 % 71 27.6 % 1 0.4 % 14 5.4 % 21 8.8 % 34 13.2 % 9 3.5 % 6 2.3 % _ 71 26.5 % 71 26.5 % 12 4.5 % 17 6.3 % 21 7.8 % 2 0.7 % 62 45.6 % 47 34.6 % 3 2.2 % 14 10.3 % 5 3.7 % _ 12 4.5 % 1 0.7 % 7 2.6 % 2 1.5 % 28 10.4 % _ Оьрси йн  мотт Ингалс ан  мотт Нохчи йн  мотт

Кхаа меттанийн х1етал – металийн морфологин башхаллаш 6-г1а таблица.  Ц1ер дош Хан дош Бил гал. Ц1ер мет. Оьр сийн  мотт Ингал сан  мотт Нох чийн  мотт 32 34.0  % 28 45.9  % 13 18.1  % 17 18.1  % 6 9.8 % 15 20.8  % 7 7.4 % 6 6.4 % 4 6.6 % 5 6.9 % 10 16.4  % 8 11.1  %   Деш т1аь хье 12 12.8  % 1 1.6 % 4 5.6 % Хут тург Да къалг Арти кль терах ьдош. Айда р деш наш _ 1 10.6  % ­ 8 11.1  % 9 19.6  % 2 3.3 % 15 20.8  % _ ­ 2 3.3 % 4 6.6 % 5 8 % 3 4.2 % ­ _

Х1етал – металийн текстийн анализ ярца, оха гучуяьхна морфологин   рог1ера башхаллаш: нохчийн тексташкахь б1аьрсинан хат1 кхуллуш долу дешнаш сих- сиха далор, ткъа оьрсийн а, ингалсан меттанашкахь уьш ца хилар.

Тропийн а, стилистически фигурех а пайдаэцарах хаархьама йина аса сайн хьехархочуьнца текстийн анализ. Йинчу анализа тидам т1ебохуьйту пестушкашкахь эпитеташ а, метафораш а дукха ца хиларна. Ткъа исбаьххьаллин эффект кхочушйо параллельни конструкцийн а, юх – юха аларийн а г1оьнца:  Оьрсийн мотт:    А в ножки ходунушки,   А в ручки хватунушки,   А в роток говорок,   А в головку разумок…

Ингалсан мотт:  Tickle ye, tickle ye in the hand.          If you laugh, you are a man. If you cry, you are a baby. If you dance, you are a lady.

Масална далийначу дакъошкахь пайда оьцу синтаксически анафорах. Иштта х1окху дакъошкахь пайда оьцу фигурех а, аьзнийн кепех а, дукха хуттургаш хиларх а — хуттург «а», «if» аллитераци — -шк -, -жк-, ассонанс — аьзнаш -у- и -о-. Пестушкашна юккъехь вайна го градацин масалш:  Ячмень, ячмень,    Б1аьрмециг, б1аьрмециг,  Х1а, хьуна дули,  Эца хьайна диг,  Баккха хьайн корта.  На тебе кукиш,  Купи себе топорик,  Сруби себе головку,  Как маковку.

т1еч1аг1ъярхьама, берийн кхоллараллин кхаа жанрин анализ яран жам1 хиларах ца тоьу, амма тхан болх барца къастийра ша – тайпа йиллина тенденциш. Кхин д1а тхан 1алашо ю, тхайна йолчарна хетарг нийса хилар – ца хилар талла таханлера берийн кхоллараллин материала т1ехь – кхерам тийсаршна, садистийн байташна, иштта царех тера

Жам1  Тахана вайн ненан меттан мах лахара хадош санна хета суна. Дукхаха берш сан дешнана реза ца хила тарло. Амма, соьга хаьттича, ца тоьу нохчийн мотт бийцарх, и беза беза. Дукхаха болчу да – наноша олу: «Нохчийн мотт 1ама бан а, бийца а, хала бу. Хьайн ойла гайта оьшуш долу дешнаш а ца карадо. ЕГЭ луш а яц вайн маттахь. Тхан берашна ца оьшу и к1орггера 1амо».

дешнашна. Шен ненан мотт безархьама х1унда оьшу ЕГЭ? Х1унда бу вайн ненан мотт къен? Сан дог лозу и санна долу дешнаш хезча. Мел хаза бу-кх сан нанас соьга буьйцу мотт! Мел хаза, дог хьостуш, хезачуьнан самукъа доккхуш дека вайн ненан маттахь иллеш, байташ! Сайн болх берзо лаьа сунна МОТТ БУ – КЪАМ ДУ, МОТТ БАЦ – дешнашца: КЪАМ ДАЦ!» Ткъа сан а, сан накъостийн а декхар ду ненан мотт безар, ницкъ ма кхоччу ненан маттахь туьйранаш, байташ, х1етал – металш, чехкааларш дешар, уьш вовше дийцар.