ПРЕЗЕНТАЦИЯ ПО ХИМИИ НА ТЕМУ "7-ДАРС"

70­DARS. Asetilen. Tuzilishi,  Atsetilenning gomologik qatori. Izomeriyasi, nomenklaturasi. Atsetilenning fizik xossalari. Atsetilen muhim kimyoviy xom ashyo. Ishlatilishi Sinf:____________________                                 sana:____________________ Maqsad: Ta’limiy: O‘quvchilarga atsitilen uglevodorodlarning gomologik qatori, tuzilishi, izomeriyasi va nomlanishi, haqida dastlabki ilmiy tushunchalarni berish. Tarbiyaviy:o’quvchilarga mavzu yuzasidan tarbiyaviy xulosalar chiqarish,estetik tarbiya berish. Rivojlantiruvchi:o’quvchilarning dunyoqarashini,bilim saviyasini,fanga bo’lgan qiziqishini oshirish. Dars turi: bilim, ko’nikma va malakalarni hosil qilish. Dars usuli:interfaol, aqliy hujum Dars metodi: og’zaki, yozma  Dars jihozi: davriy sistema, tarqatmalar. Didaktik materiallar. Darsning rejasi: 1. 2. 3. 4. 5. Atsitilenning gomologik qatori Molekulasining tuzilishi Izomeriyasi Nomlanishi Ishlatilishi.                                         DARSNING BORISHI: Tashkiliy qism 3 daqiqa O’tilgan mavzuni  Takrorlash Yangi tushuntirish   mavzuni 7 daqiqa 15 daqiqa   mavzuni Yangi mustahkamlash O’quvchilarni baholash Uyga vazifa berish 10 daqiqa 2 daqiqa 3 daqiqa Alkinlar haqida tushunchalar berishdan oldin quyidagi muammoli masala o‘rtaga tashlanadi. Masala:Тarkibida faqat uglerod va vodorod tutgan gazning vodorodga nisbatan zichligi 13 ga teng. Bu  gazning tuzilish formulasi qanday bo‘lishi mumkin. Modda haqida nimalar deya olasiz Agar moddani tuzilish formulasi H­CC­H ko‘rinishda deb olsak, uglerodning valent elektronlarining  gibridlanish holati qanday bo‘ladi. Bu darsni o‘quvchilardagi mavjud bilimlar asosida IMU (izlanish­munozara­umumlashtirish) uslubi  bilan o‘tkazish mumkin. O‘ziga xos reaksiyalari:Atsetilenga suvning birikish reaksiyasi sanoatda alohida ahamiyat kasb etadi: HCCH  HOH  CH3CHO –sirka aldegidi Bu reaksiya simob tuzlari­HgSO4, Hg(NO3)2  lar ishtirokida amalga oshadi. Sirka aldegi sanoat uchun muhim xom ashyo, undan plastmassalar, etanol, sirka kislotasi olinadi. Bu reaksiyani 1881 yilda rus olimi M.G.Kucherov ochgan va uning nomi bilan ataladi.Atsetilen oson oksidlanadi. KMnO 4 kaliy permanganatning suvli eritmasi atsetilenni oksalat kislotasigacha oksidlaydi: 8KMnO4  3CHCH  4HOH  3HOOC­COOH  8KOH  8MnO2 Bu reaksiya ham bromli suv kabi to‘yinmagan uglevodorodlarga sifat reaksiyasi sifatida qo‘llanadi. Diyen uglevodorodlari quyidagicha olinadi: 1. 2C2H5OH = CH2=CH­CH=CH2 +2H2O 2. C4H8=== CH2=CH­CH=CH2 +H2O Kislorod va havoda atsetilen esa yorqin, ko‘zni qamashtiruvchi alanga hosil qilib yonadi: Asetilenning polimerlanish reaksiyasi uni borish sharoitiga bog’liq ravishda turli mahsulotlar beradi. Asetilenni 800°C gacha cho’g’lantirilgan ko’mir ustidan o’tkazilsa benzol hosil bo’ladi:  ЗСН  =  CH ­>C6H6 2CHCH  5O2  4CO2  2H2O  3200 kJ Atsetilenning yonish reaksiyasidan metallarni kesish va payvandlash uchun foydalaniladi. Masalalar yechish: 1. 18,8 gr etil spirtdan qancha l (n.sh.da) 1,2­ butadiyen olinadi? Atsetilenning ishlatilishi. Metallarni qirqish va  payvandlash Sun’iy tolalar olish Erituvchilar olish Lak­bo‘yoq moddalar olish С2Н2Cl4 С2H3Cl3 СH2CНCl CH3CHO CH3COOH CH2CCl­CHCH2 2. C5H8 izomerlarini yozing? 3. 56 gr kalsiy karbiddan qancha l atsetilen olinad Uyga vazifa: Darslikdan §34 ni o‘qish hamda savol va topshiriqlarni bajarish. Kauchukning ishlatilish sohalarini o‘rganish. Etil spirtining 96 % li 800 ml (r0,8 gsm3) eritmasidan qancha 1,3­butadiyen olish mumkin. Kosmetika vositalar olish Xlorpren kauchuklar olish Tibbiy preparatlar olish С2Н 2 1. 2. 3. 71­DARS Amaliy mashg’ulot­5. Etilen olish va u bilan tajribalar o‘tkazish Sana__________________        sinf:___________ Mavzu: Etilen va Asitelin olish hamda ularning xossalarini o`rganish. O`quvchilar egallashi kerak bo`lagn ko`nikma va malakalar: ­etilen va atsetilenni laboratoriyada olishni bajara olishi; ­etilen va atsetilenni bromli suv va kaliy permanganatning suvdagi eritmasi bilan ta’sirlashishini amalda bajara olishi lozim; DARS KO`RGAZMASI 1.Kerakli jihozlar: probirkalar, gaz o`tkazgich nayli tiqin, shtativ, elektr qizdirgich, gugurt 2.Kerakli reaktivlar: etil spirti (C2H5OH), konsentrlangan sulfat kislota (H2SO4), toza qum, bromli suv, distillangan suv, kaliy permanganat (KMnO4), kalsiy karbid (CaC2) ISHNING BORISHI: Etilenning olinishi va uning xossalarini o`rganish. 1. A) Bitta probirkaga 2­3 ml etil spirti qo`ying va unga ehtiyotlik bilan 6­9 ml kansentirlangan sulfat kislata qo`shing. qaynaganda sachrab ketmasligi uchun probirkaga toza qum qo`shing. Shtativga o`rnatib, gaz o`tkazgich nay ulang va asta sekin qizdiring. B)   Boshqa   probirkaga   2­3   ml   bromli   suv   qo`ying.   Gaz   o`tkazgich   nayni probirka tubigacha tushiring. Gazni bromli suvdan o`tishini kuzating. S)   Uchinchi   probirkaga   ozgina   sulfat   kislota   qo`shilgan   kaliy permonganatning suyultirilgan eritmasidan 2­3 ml qo`ying va hosil bo`layotgan  gazni  gaz  o`tkazgich nay  orqali  probirka tubigacha tushiring. Sodir bo`layotgan hodisani kuzating. D) Ajralib chiqayotgan gazning yonishini sinab ko`ring. 2. Asitelenning olinishi va uning xossalarini o`rganish. A)   Probirkaga   ozgina   kalsiy   karbit   bo`lakchalaridan   solib,   suv qo`ying   va   darhol   probirka   og`ziga   gaz   o`tkazgich   nay   ulang. Ajralib chiqayotgan gaz bilan qo`yidagi tajribalarni o`tkazing. a) Yondirib ko`ring;  b) Bromni suvdan o`tkazing; d) Kaliy permonganatning suyultirilgan eritmasidan o`tkazing. 1. Pentin izomerlarining tuzilish formulasini yozing va nomlang? 2. 3,2 gramm brom bilan reaksiyaga kirishishi mumkin bo`lgan etilenning massasini toping? 3. 1,3 gramm atsetilinni yoqish uchun qancha hajm kislorod va havo kerak? TOPSHIRIQLAR: Yuqoridagi tajribada hosil bo’lgan gazlarning yonishida qanday farq bor?Nima uchun?Javobingizni yozma tarzda ifodalang? 72­DARS. Aromatik uglevodorodlar Sinf:________________                                              sana:___________________ Maqsad:  Ta’limiy:o’quvchilarga aromatik uglevodorodlar ularning xossalari haqida ilmiy tushunchalar berish. Tarbiyaviy:o’quvchilarga mavzu yuzasidan tarbiyaviy xulosalar chiqarish,estetik tarbiya berish. Rivojlantiruvchi:o’quvchilarning dunyoqarashini,bilim saviyasini,fanga bo’lgan qiziqishini oshirish. Dars turi: bilim, ko’nikma va malakalarni hosil qilish. Dars usuli:interfaol, aqliy hujum Dars metodi: og’zaki, yozma  Dars jihozi: davriy sistema, tarqatmalar. Dars rejasi: 1. Aromatik uglevodorodlarni a) sinflanishi b) tabiatda uchrashi c) izomeriyasi 2. Benzol misolida: a) tuzilishi b) fizikaviy xossalari c) kimyoviy xossalari d) benzol yadrosida o‘rin olish qoidalari e) olinishi f) ishlatilishi DARSNING BORISHI: Tashkiliy qism 3 daqiqa O’tilgan mavzuni  Takrorlash Yangi tushuntirish   mavzuni 7 daqiqa 15 daqiqa   mavzuni Yangi mustahkamlash O’quvchilarni baholash Uyga vazifa berish 10 daqiqa 2 daqiqa 3 daqiqa Darsni quyidagi masalani yechish bilan boshlash mumkin. Тarkibida 92,3 % S va 7,7 % N bo‘lgan benzol bug‘ining vodorodga nisbatan zichligi 39 ga teng. Benzol bromli suvni rangsizlantirmaydi. Shu ma’lumotlar asosida benzolning formulasini aniqlang. Yechish:             92,3   7,7 С : Н = ­­­­­:­­­­­= 7,7 : 7,7 =1 : 1               12      1 Demak,   benzolning eng oddiy formulasi  CH,  uning bug‘lari  vodorodga nisbatan 39 zichlikka ega bo‘lganini hisobga olib, quyidagi natijaga ega bo‘lamiz. M=392=78;  (CH)n=78;  (121)n=78;  n=6 Benzolning haqiqiy formulasi: C6H6 C6H6 to‘yinmagan bo‘lishi kerak, chunki to‘yingan uglevodorod bo‘lishi uchun yana 8 ta vodorod atomi yetishmaydi. Тopshiriq. Benzol uchun qanday tuzilish formulalari taklif eta olasizq O‘quvchilar tomonidan quyidagi formulalar taklif etilishi mumkin. 1) 2) 3) 4) 5) HCC­CH2­CH2­CCH CH2=C=C=C=CH­CH3 CH3­CC­CC­CH3 CH2=C=CH­CH=C=CH2 Bu formulalarning qaysi biri benzolga xos? 1,2,3,4 lar bromli suvni rangsizlantiradi, demak benzolga to‘g‘ri kelmaydi, 5­formula to‘g‘ri kelishi  mumkin.  Atsetilen trimerlanganda ham benzol hosil bo‘ladi. 3 HC CH Suvning birikishi 1881 yilda rus olimi M.G.Kucherov asetilenga Hg SO4+H2SO4 aralashmasi ishtirokida suvning oson birikishi natijasida sirka aldegid xosil bo’lishini  kashf etdi.                                                  H ­ C  C ­ H +                                                                                            HOH                                                                                                                      sirka aldegid  CH3 – C=OH                                                                       H­C = C­H   .Spirt, karbon kislota va vodorod sianidlarning birikishi. Asetilenga o’yuvchi kaliy va bosim ostida spirtlar birikib oddiy efirlar xosil qiladi. HC  CH + CH3 CH2OH     CH2 =CH – OCH2CH3                                                                              viniletil efir O’rin olish reaksiyasi. H­C  C­H+Ag2O   Ag­C  C­Ag+H2O Uyga vazifa: Darslikdagi §35 ni o‘qish hamda savol va topshiriqlarni bajarish. 1. 73­DARS Bir necha Benzol yadrosi tutgan uglevodorodlar (naftalin, antratsin.) haqida tushuncha. Sinf:________________                                              sana:___________________ Maqsad:  Ta’limiy:o’quvchilarga aromatik uglevodorodlar ularning xossalari haqida ilmiy tushunchalar berish. Tarbiyaviy:o’quvchilarga mavzu yuzasidan tarbiyaviy xulosalar chiqarish,estetik tarbiya berish. Rivojlantiruvchi:o’quvchilarning dunyoqarashini,bilim saviyasini,fanga bo’lgan qiziqishini oshirish. Dars turi: bilim, ko’nikma va malakalarni hosil qilish. Dars usuli:interfaol, aqliy hujum Dars metodi: og’zaki, yozma  Dars jihozi: davriy sistema, tarqatmalar.       Naftalin — C10H8 kondensirlangan ikkita benzol halqasidan tashkil topgan bo'lib, uning molekulasida har ikkala   benzol   halqasiga   taaUuqli   bo'lgan   ikkita   umumiy   uglerod   atomi   mavjud.   Naftalinning   molekula formulasini   dastlab   rus   olimi   A.   A.   Voskresenskiy   aniqlagan,   keyinchalik   uning   tuzmshini   Erlenmeyer quyidagicha ifodalagan: Naftalin toshko'mir smolasini 210­230 °C harorat oralig'ida haydalgan fraksiyasidan ajratib olinadi. U o'ziga xos hidli, yaltiroq kristall modda,  80  °C da suyuqlanadi, suvda erimaydi. Naftalin molekulasidagi vodorod atomlarining kimyoviy reaksiyaga kirisbish xususiyatiga ko'ra ikkita izomerga bo'linadi. Molekuladagi  1,4,5,8 uglerod atomlari bilan birikkan vodorodlar a  ­izomerlar,  2,3,6,7  uglerod atomlari bilan birikkan vodorodlar p ­izomerlar deb ataladi. Antratsen—СнНю  kimyoviy. tuzilishi jihatidan o'zaro uchta kondensirlangan benzol halqasidan iborat bo'lib, uning uchala halqasi ham bitta tekislikda yotadi. Antratsen va uning hosilalarini ratsional nomenklatura bo'yicha nomlashda   vodorod   tutgan   uglerod   atomlari   tartib   bilan   raqamlanadi   yoki   grek   harflari   bilan   belgilanadi. Masalan, 1,4,5,8 holatlar a­holat, 2,3,6,7 holatlar $­holat, 9,10 holatlar y­holat yoki mezo­holat deb ataladi.               Antratsen toshko'mir smolasini 270°C dan yuqori haroratdal haydalgan fraksiyasidan olinadi. Antratsen kristall   modda   bo'lib,   217°C   haroratda   suyuqlanadi.   Antratsen   nitrat   kislota   yoki   xromli   aralashma   bilan oksidlanganda antraxinon hosil bo'ladi: Mustahkamlash: 1. Benzol yadrosida nechta uglerod atomi ishtirok etadi 2. nafatlin nima ? 3. antratsen nima? 4. Benzol uchun kim siklik halqa shaklini ayratgan? Uyga vazifa: Mavzuni o’qib kelish 74­DARS 9­Nazorat ishi Sana__________________       Sinf____________                  Mavzu: Organik kimyo. Alkanlar.Alkadiyenlar,Aromatik uglevodorodlar. Nazorat shakli:Masalalar yechish 1.   Аlkаnlаrning qаysi biridа izаmеrlаri yo`q? mеtаn, etаn, prоpаn gеksаn, dеkаn, mеtаn, butаn pеntаn, gеksаn, etаn, prоpаn 2. To`yingаn uglеvоdоrоdlаr nimа dеb аtаlаdi? a. b. c. a. b. c. a. a. b. c. to`yinmаgаn, to`yingаn, аrоmаtik, uglеvоdоrоdlаr аlkаnlаr, pаrаfinlаr, to`yingаn аlifоtik uglеvоdоrоdlаr to`g`ri jаvоb yo`q 3. Mеtаnning elеktrоn tuzilish qаndаy? 4. Аlkаnlаr dеb nimаgа аytilаdi? tеtrаеdr              b. to`rtburchаk                   c. to`g`ri jаvоb yo`q оchiq zаnjirli to`yingаn uglеvоdlаr eng sоddа оrgаnik mоddа ikkаlа jаvоb hаm to`g`ri 5. Gаmоlоgik qаtоr dеb nimаgа аytilаdi? a. uglеrоdv аtоmlаri o`zаrо bоg` bilаn qоlgаn vаlеntliklаri vоdоrоd bilаn to`yingаn uglеvоdlаr b. c. yopiq zаnjirli to`yingаn uglеvоdоrоdlаr tаrkibi   vа   kimyoviy   xоsslаri   o`xshаsh  CH2­gоmоlоgik   gruppаdаn   fаrq   qiluvchi   mоddаlаr qаtоrigа аytilаdi 6. Gеksаdеkаnning аgrеgаt hоlаti qаndаy? a. Suyuq                  b.qаttiq               c. gаz 7. Organik moddalar  ko`prоq qаyеrlаrdа uchrаydi? 9. Uglеrоd zаnjiridаgi uglеrоd аtоmlаri оrаsidаgi bоg` xаrаktеrigа qаrаb nеchа qismgа bo`linаdi? a. b. c. tuprоqdа, tеmirlаngаn nеftdа  tuprоqdа, suvdа, nеftdа nеft vа tаbiiy yo`ldоsh gаzlаrdа 8. Аlkаnlаrning umumiy fоrmulаsini tоping? CnHn       b.CnHn+2               c. CnHn­2 аtsiklik vа аlitsilik uglеvоdоrоdlаrgа to`yingаn vа to`yinmаgаn аrаmаtik uglеvоdlаrgа hаlqаli tuzilishigа egаbo`lgаn uglеvоdlаrgа 10. Uglеvоdоrоd nimаlаrdаn tаshkil tоpgаn? uglеrоd vа оltingugurtdаn uglеrоd vа kislоrоddаn uglеrоd vа vоdоrоddаn a. a. b. c. a. b. c. a. a. a. a. a. Savol № Javob Ball  11. Mеtаnning sаnоаtdа оlinish rеаksiyasi? C+H2=        b. Tabiiy gazdan olinadi          c. C+2HOH               d. CHC+2H 12. Mеtаnning оch ko`kish rаng bеrib yonish rеаksiyasi qаndаy? CH4+O2=C+2H2O           b. CH4+2O2 =CO2+2H2O             c. to`g`ri jаvоb yo`q 13. Kuchli qizdirilgаn mеtаn nеchа grаdusdа uglеrоd vа vоdоrоdgа pаrchаlаnаdi? 500 C°                  b. 1000 C°                    c.1500 C° 14. Butаnning fоrmulаsi qаndаy? C 3 H8            b. C3  H 10                     c.  C3  H6 15. To`yinmаgаn uglеvоdоrоdlаr nеchа xil? 3 xil                b. 5 xil                    c. 2 xil 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15                 Baho______                                                 O’qituvchi imzosi___________ Uyga vazifa o’tilgan mavzularni takrorlash 75­DARS.  Tabiiy gaz. Neft bilan birga chiqadigan yo‘ldosh gazlar. Tabiiy gaz va yo‘ldosh Sinf:________________                                              sana:__________________ gazlarni tarkibi hamda xalq xo‘jaligida ishlatilishi. Maqsad: Ta’limiy: O‘quvchilarga toshko‘mir, neft, tabiiy gaz va ularni tabiatda uchrashi, qayta ishlash, xalq xo‘jaligida ishlatilishi haqida ilmiy tushunchalar berish.  Tarbiyaviy:o’quvchilarga mavzu yuzasidan tarbiyaviy xulosalar chiqarish,estetik tarbiya berish. Rivojlantiruvchi:o’quvchilarning dunyoqarashini,bilim saviyasini,fanga bo’lgan qiziqishini oshirish. Dars turi: bilim, ko’nikma va malakalarni hosil qilish. Dars usuli:interfaol, aqliy hujum Dars metodi: og’zaki, yozma  Dars jihozi: davriy sistema, tarqatmalar. Darsning rejasi. 1. 2. 3. 4. 5. Uglevodorodlarni asosiy tabiiy manbalari va ularni O‘zbekiston hududida uchrashi. Тoshko‘mir va undan olinadigan mahsulotlar Neft va undan olinadigan mahsulotlar Тabiiy gaz va undan olinadigan mahsulotlar Atrof muhitni muhofaza qilish.                                                  DARSNING BORISHI: Tashkiliy qism 3 daqiqa O’tilgan mavzuni  7 daqiqa   mavzuni Yangi mustahkamlash O’quvchilarni 10 daqiqa 2 daqiqa Takrorlash Yangi tushuntirish   mavzuni 15 daqiqa baholash Uyga vazifa berish 3 daqiqa Darsni   tashkil   etishda   quyidagi   sitatadan   foydalanish   uglevodorodlarning   O‘zbekistonda   uchrashi, ularning   zahiralari   haqida   chuqurroq   tushunchalar   olish   imkonini   beradi:  «...O‘zbekiston   noyob   yonilg‘i­ energetika resurslariga ega... ...Mutaxassislar baholashicha, O‘zbekistonning yer ostida juda katta neft va gaz qatlamlari  bor.  Respublika  hududining  qariyb  60  foizida  ularni  istiqbolda  qazib  olish  mumkin.  Neft  va  gaz mavjud  bo‘lgan  beshta  asosiy  mintaqani  ajratib  ko‘rsatish  mumkin.  Bular:  Ustyurt,  Buxoro­Хiva,  Janubiy­ G‘arbiy Hisor, Surxondaryo, Farg‘ona mintaqalaridir. Neft va gaz resurslarining zahiralari bir trillion AQSh dollaridan ziyod baholanmoqda. Qidirib topilgan zahiralar respublika ehtiyojini tabiiy gaz bo‘yicha 35 yildan ko‘proq, neft bo‘yicha­30 yilgacha qoplaydi. Neftning 90 foizdan ortiqrog‘i eng arzon favvora usulida olinmoqda. 1992  yil  Namangan  viloyatida  istiqbolli  Mingbuloq  neft  koni  ochildi.  Uni  sanoat  usulida  ishlatish O‘zbekistonning neft mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyojini to‘la ta’minlash imkonini beradi.... ...Respublika gaz qazib chiqarish sanoatini hamda tabiiy gazni va gaz kondensatini qayta ishlash bilan bog‘liq ishlab chiqarishlarni rivojlantirishga katta umid bog‘lanmoqda. Eng  yirik  gaz  konlari  Janubiy­G‘arbiy  Hisor  va  Buxoro­Хiva  neft  va  gazli  mintaqalarida  joylashgan bo‘lib, bular Sho‘rtan va Muborak guruhlariga kiruvchi konlardir. Qazib olinayotgan gazlar tarkibida etan, propan, butan va boshqa komponentlar mavjud bo‘lib, ular polimer materiallar­polietilen, polivinilxlorid va boshqa moddalarni olish uchun yaroqlidir. Bundan tashqari, sho‘rtan gazkimyo kompleksidan olinayotgan propandan nitril­akril kislota olib, undan nitron tolasi ishlab chiqarish mumkin... ...Keyingi yillarda O‘zbekistnda neft va gaz tarmog‘i ildam rivojlandi. Respublika hududida ikkita neftni qayta   ishlaydigan   (Farg‘ona   va   Oltiariq)   hamda   ikkita   gazni   qayta   ishlaydigan   (Sho‘rtan   va   Muborak) zavodlari ishlab turibdi. Ular xilma­xil neft va gaz mahsulotlari ishlab chiqarmoqda. Mustaqillik yillarida respublikada   yangi   mahsulot   turlari­benzin,   aviakerosin,   aviabenzin,   neft   moylarining   xilma­xil   turlarini, suyultirilgan  gaz  va   boshqalarni   olish  o‘zlashtirildi....».  (I.A.Karimov. O‘zbekiston  ХХI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. 233­236 betlar.)  Toshko‘mir Koks gazi Koks  Toshko‘mir  smolasi Ammiakli suv Uchuvchan organik birikmalar H2S Sian birikmalar Metallurgiya korxonalariga Arenlar Fenol Naftalin va uning gomologlari Antratsen, fenantren Пек (куйинди) Uyga vazifa:Darslikdagi §36 ni o‘qish hamda savol va topshiriqlarni bajarish. 76­DARS Neft. Neftni tarkibi va xossalari. Neftdan olinadigan mahsulotlar, ularni ishlatilishi. Neftni difraksiyalab haydash. Kreking. Neft mahsulotlarini aromatlash. Neft muhim kimyoviy xom ashyo. Neftni qayta ishlashda atrof muhitni muhofaza qilish. Sinf:________________                                              sana:__________________ Maqsad: Ta’limiy: O‘quvchilarga toshko‘mir, neft, tabiiy gaz va ularni tabiatda uchrashi, qayta ishlash, xalq xo‘jaligida ishlatilishi haqida ilmiy tushunchalar berish.  Tarbiyaviy:o’quvchilarga mavzu yuzasidan tarbiyaviy xulosalar chiqarish,estetik tarbiya berish. Rivojlantiruvchi:o’quvchilarning dunyoqarashini,bilim saviyasini,fanga bo’lgan qiziqishini oshirish. Dars turi: bilim, ko’nikma va malakalarni hosil qilish. Dars usuli:interfaol, aqliy hujum Dars metodi: og’zaki, yozma  Dars jihozi: davriy sistema, tarqatmalar. Darsning rejasi. 1. Neft va undan olinadigan mahsulotlar 2. Тabiiy gaz va undan olinadigan mahsulotlar 3. Atrof muhitni muhofaza qilish.                                                  DARSNING BORISHI: Tashkiliy qism 3 daqiqa O’tilgan mavzuni  Takrorlash Yangi tushuntirish   mavzuni 7 daqiqa 15 daqiqa   mavzuni Yangi mustahkamlash O’quvchilarni baholash Uyga vazifa berish 10 daqiqa 2 daqiqa 3 daqiqa Darsni   tashkil   etishda   quyidagi   sitatadan   foydalanish   uglevodorodlarning   O‘zbekistonda   uchrashi, ularning   zahiralari   haqida   chuqurroq   tushunchalar   olish   imkonini   beradi:  «...O‘zbekiston   noyob   yonilg‘i­ energetika resurslariga ega... ...Mutaxassislar baholashicha, O‘zbekistonning yer ostida juda katta neft va gaz qatlamlari  bor.  Respublika  hududining  qariyb  60  foizida  ularni  istiqbolda  qazib  olish  mumkin.  Neft  va  gaz mavjud  bo‘lgan  beshta  asosiy  mintaqani  ajratib  ko‘rsatish  mumkin.  Bular:  Ustyurt,  Buxoro­Хiva,  Janubiy­ G‘arbiy Hisor, Surxondaryo, Farg‘ona mintaqalaridir. Neft va gaz resurslarining zahiralari bir trillion AQSh dollaridan ziyod baholanmoqda. Qidirib topilgan zahiralar respublika ehtiyojini tabiiy gaz bo‘yicha 35 yildan ko‘proq, neft bo‘yicha­30 yilgacha qoplaydi. Neftning 90 foizdan ortiqrog‘i eng arzon favvora usulida olinmoqda. 1992  yil  Namangan  viloyatida  istiqbolli  Mingbuloq  neft  koni  ochildi.  Uni  sanoat  usulida  ishlatish O‘zbekistonning neft mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyojini to‘la ta’minlash imkonini beradi.... ...Respublika gaz qazib chiqarish sanoatini hamda tabiiy gazni va gaz kondensatini qayta ishlash bilan bog‘liq ishlab chiqarishlarni rivojlantirishga katta umid bog‘lanmoqda. Eng  yirik  gaz  konlari  Janubiy­G‘arbiy  Hisor  va  Buxoro­Хiva  neft  va  gazli  mintaqalarida  joylashgan bo‘lib, bular Sho‘rtan va Muborak guruhlariga kiruvchi konlardir. Qazib  olinayotgan  gazlar  tarkibida  etan,  propan,  butan  va  boshqa  komponentlar  mavjud  bo‘lib,  ular polimer materiallar­polietilen, polivinilxlorid va boshqa moddalarni olish uchun yaroqlidir. Bundan tashqari, sho‘rtan  gazkimyo  kompleksidan  olinayotgan  propandan  nitril­akril  kislota  olib,  undan  nitron  tolasi  ishlab chiqarish mumkin... ...Keyingi yillarda O‘zbekistnda neft va gaz tarmog‘i ildam rivojlandi. Respublika hududida ikkita neftni qayta  ishlaydigan  (Farg‘ona  va  Oltiariq)  hamda  ikkita  gazni  qayta  ishlaydigan  (Sho‘rtan  va  Muborak) zavodlari  ishlab  turibdi.  Ular  xilma­xil  neft  va  gaz  mahsulotlari  ishlab  chiqarmoqda.  Mustaqillik  yillarida respublikada  yangi  mahsulot  turlari­benzin,  aviakerosin,  aviabenzin,  neft  moylarining  xilma­xil  turlarini, suyultirilgan  gaz  va  boshqalarni  olish  o‘zlashtirildi....».  (I.A.Karimov.  O‘zbekiston  ХХI  asr  bo‘sag‘asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. 233­236 betlar.)  Toshko‘mir Koks gazi Koks  Toshko‘mir  smolasi Ammiakli suv Uchuvchan organik birikmalar H2S Sian birikmalar Metallurgiya korxonalariga Arenlar Fenol Naftalin va uning gomologlari Antratsen, fenantren Пек (куйинди) Uyga vazifa:Darslikdagi §36 ni o‘qish hamda savol va topshiriqlarni bajarish. 77­DARSO‘zbekistonda ko‘mir, tabiiy gaz va neft konlari, ulardan foydalanish, energetikani rivojlanishi va kimyoviy xom ashyo sifatida ulardan foydalanish. Sinf:________________                                              sana:__________________ Maqsad: Ta’limiy: O‘quvchilarga toshko‘mir, neft, tabiiy gaz va ularni tabiatda uchrashi, qayta ishlash, xalq xo‘jaligida ishlatilishi haqida ilmiy tushunchalar berish.  Tarbiyaviy:o’quvchilarga mavzu yuzasidan tarbiyaviy xulosalar chiqarish,estetik tarbiya berish. Rivojlantiruvchi:o’quvchilarning dunyoqarashini,bilim saviyasini,fanga bo’lgan qiziqishini oshirish. Dars turi: bilim, ko’nikma va malakalarni hosil qilish. Dars usuli:interfaol, aqliy hujum Dars metodi: og’zaki, yozma  Dars jihozi: davriy sistema, tarqatmalar. Darsning rejasi. 1. Neft va undan olinadigan mahsulotlar 2. Тabiiy gaz va undan olinadigan mahsulotlar 3. Atrof muhitni muhofaza qilish.                                                  DARSNING BORISHI: Tashkiliy qism 3 daqiqa O’tilgan mavzuni  Takrorlash Yangi tushuntirish   mavzuni 7 daqiqa 15 daqiqa   mavzuni Yangi mustahkamlash O’quvchilarni baholash Uyga vazifa berish 10 daqiqa 2 daqiqa 3 daqiqa Darsni   tashkil   etishda   quyidagi   sitatadan   foydalanish   uglevodorodlarning   O‘zbekistonda   uchrashi, ularning   zahiralari   haqida   chuqurroq   tushunchalar   olish   imkonini   beradi:  «...O‘zbekiston   noyob   yonilg‘i­ energetika resurslariga ega... ...Mutaxassislar baholashicha, O‘zbekistonning yer ostida juda katta neft va gaz qatlamlari  bor.  Respublika  hududining  qariyb  60  foizida  ularni  istiqbolda  qazib  olish  mumkin.  Neft  va  gaz mavjud  bo‘lgan  beshta  asosiy  mintaqani  ajratib  ko‘rsatish  mumkin.  Bular:  Ustyurt,  Buxoro­Хiva,  Janubiy­ G‘arbiy Hisor, Surxondaryo, Farg‘ona mintaqalaridir. Neft va gaz resurslarining zahiralari bir trillion AQSh dollaridan ziyod baholanmoqda. Qidirib topilgan zahiralar respublika ehtiyojini tabiiy gaz bo‘yicha 35 yildan ko‘proq, neft bo‘yicha­30 yilgacha qoplaydi. Neftning 90 foizdan ortiqrog‘i eng arzon favvora usulida olinmoqda. 1992  yil  Namangan  viloyatida  istiqbolli  Mingbuloq  neft  koni  ochildi.  Uni  sanoat  usulida  ishlatish O‘zbekistonning neft mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyojini to‘la ta’minlash imkonini beradi.... ...Respublika gaz qazib chiqarish sanoatini hamda tabiiy gazni va gaz kondensatini qayta ishlash bilan bog‘liq ishlab chiqarishlarni rivojlantirishga katta umid bog‘lanmoqda. Eng  yirik  gaz  konlari  Janubiy­G‘arbiy  Hisor  va  Buxoro­Хiva  neft  va  gazli  mintaqalarida  joylashgan bo‘lib, bular Sho‘rtan va Muborak guruhlariga kiruvchi konlardir. Qazib  olinayotgan  gazlar  tarkibida  etan,  propan,  butan  va  boshqa  komponentlar  mavjud  bo‘lib,  ular polimer materiallar­polietilen, polivinilxlorid va boshqa moddalarni olish uchun yaroqlidir. Bundan tashqari, sho‘rtan  gazkimyo  kompleksidan  olinayotgan  propandan  nitril­akril  kislota  olib,  undan  nitron  tolasi  ishlab chiqarish mumkin... ...Keyingi yillarda O‘zbekistnda neft va gaz tarmog‘i ildam rivojlandi. Respublika hududida ikkita neftni qayta  ishlaydigan  (Farg‘ona  va  Oltiariq)  hamda  ikkita  gazni  qayta  ishlaydigan  (Sho‘rtan  va  Muborak) zavodlari  ishlab  turibdi.  Ular  xilma­xil  neft  va  gaz  mahsulotlari  ishlab  chiqarmoqda.  Mustaqillik  yillarida respublikada  yangi  mahsulot  turlari­benzin,  aviakerosin,  aviabenzin,  neft  moylarining  xilma­xil  turlarini, suyultirilgan  gaz  va  boshqalarni  olish  o‘zlashtirildi....».  (I.A.Karimov.  O‘zbekiston  ХХI  asr  bo‘sag‘asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. 233­236 betlar.) Toshko‘mir Koks gazi Koks  Toshko‘mir  smolasi Ammiakli suv Uchuvchan organik birikmalar H2S Sian birikmalar Metallurgiya korxonalariga Arenlar Fenol Naftalin va uning gomologlari Antratsen, fenantren Пек (куйинди) Uyga vazifa:Darslikdagi §36 ni o‘qish hamda savol va topshiriqlarni bajarish. 78­DARS Bir atomli  to‘yingan spirtlarning tuzilishi. Funksional gruppa. Elektron tuzilishi. Birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi spirtlar Sinf:________________                                                sana:_________________ Maqsad: Ta’limiy: Тarkibida kislorod tutgan organik birikmalarni sinflarga bo‘linishi. Spirtlarning guruhlarga bo‘linishi. Bir atomli spirtlar, gomologik qatori, izomeriyasi, nomlanishi, tuzilishi, fizikaviy va kimyoviy xossalari haqida o‘quvchilarga ilmiy tushunchalar berish. Tarbiyaviy:o’quvchilarga mavzu yuzasidan tarbiyaviy xulosalar chiqarish,estetik tarbiya berish. Rivojlantiruvchi:o’quvchilarning dunyoqarashini,bilim saviyasini,fanga bo’lgan qiziqishini oshirish. Dars turi: bilim, ko’nikma va malakalarni hosil qilish. Dars usuli:interfaol, aqliy hujum Dars metodi: og’zaki, yozma  Dars jihozi: davriy sistema, tarqatmalar. Тarkibida uglerod va vodorod atomlaridan tashqari kislorod atomi tutgan moddalarni sinflarga bo‘linishi. Spirtlarning guruhlarga bo‘linishi Тo‘yingan bir atomli spirtlar.  Darsning rejasi: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. a) gomologik qatori b) izomeriyasi c) nomlanishi d) fizikaviy xossalari e) kimyoviy xossalari Metil spirti Etil spirti Olinishi Ishlatilishi DARSNING BORISHI: Tashkiliy qism 3 daqiqa O’tilgan mavzuni  Takrorlash Yangi tushuntirish   mavzuni 7 daqiqa 15 daqiqa   mavzuni Yangi mustahkamlash O’quvchilarni baholash Uyga vazifa berish 10 daqiqa 2 daqiqa 3 daqiqa       Tuzilishi, izomeriyasi va nomenklatirasi. Bir atomli to'yingan spirtlar molekulasidagi gidroksil guruhi qaysi uglerod atomiga birikkanligiga qarab  pirtlar quyidagi tujiarga bo'linadi: ■ 1. Birlamchi spirttor­gidroksil guruhi birinchi uglerod atomiga birikkan bo'ladi;                                2. Ikkilamchi spirtlar­gidroksil guruhi ikkinchi ulerod atomiga birikkan bo'ladi; 3.  Uchlamchi ^/w/or­gidroksil guruhi uchinchi uglerod atomiga birikkan bo'ladi. Bir   atomli   to'yingan   spirtlarning   izomeriyasi   uglerod   skeletining   izomeriyasiga   va   gidroksil   guruhining molekulada joylashgan holatiga bog'liq bo'ladi. Gomologik qatorning uchinchi a'zosi­propanoldan boshlab spirtlarda izomerlar paydo bo'ladi:                                    propil spirt yoki propanol­1              izopropil spirt yoki propanol­2 Spirtlarda izomerlar soni tegishli to'yingan uglevodorodlarnikiga ko'ra doimo ko'p bo'ladi. Masalan, butanning ukkita izomeri bor (n­butanva izobutan), butil spirtining izomeri esa to'rtta.:          Ratsional nomenklatura bo'yicha bir atomli to'yingan spirtlarning nomi radikallar nomiga  spirt so'zi qo'shib hosil   qilinadi.   Ba'zi   hollarda   bir   atomli   to'yingan   spirtlarni   nomlashda   ularni   eng   oddiy   vakil   metil   spirt (karbinol) hosilasi deb qaraladi. Spirtlarning nomi karbinolning metil guruhi vodorodlari almashingan radikallar nomiga karbinol so’zi   qo'shib hosil qilinadi.                       Xalqaro   nomenklaturaga   ko'ra   bir   atomli   to'yingan   spirtlarni   nomlashda   tegishli   to'yirjgan uglevodorodlarning to'liq nomiga ­ol qo'shimcha qo'sbish yo'li bilan hosil qilinadi. СНзОН — metil spirt yoki metanol, C2H5OH — etil spirt yoki etanol, C3H7OH — propil spirt yoki propanol, C4H9OH — butil spirt yoki butanol                       Bu spirtlar gomologik qatorni hosil qiladi, chunki ular molekulalarining tarkibi jihatidan bir­biridan gomologik farq (CH2=) bilan farq qiladiiJ Gomologik qatorning umumiy formulasi CnH2n+iOH yoki R—OH, bunda R­uglevodorod radikali. Xalqaro nomenklaturaga ko'ra gidroksil guruh qaysi uglevodorod atomi bilan bog'langanligi spirt nomidan keyin raqam bilan ko'rsatiladi, masalan;  Darslikdagi §24 asosida spirtlar haqida ma’lumotlar berilgach, quyidagi masalalar yechilishi tavsiya  etiladi: 1. Hajmi 100 ml bo‘lgan etanolni (r0,8 gml) to‘liq yondirish uchun n.sh. da o‘lchangan qancha  hajm havo kerakq Quyidagi o‘zgarishlarni amalga oshirish uchun zarur reaksiyalarning tenglamalarini yozing. 2. CH4  HCCH  CH3CH2OH  CH3CH2Cl 3. Ohaktosh va zarur reaktivlardan foydalanib etanol oling. Zarur reaksiya tenglamalarini yozing.  Hech qanday isrofgarchilikka yo‘l qo‘yilmagan deb hisoblab, 1 t ohaktoshdan qancha etanol  olish mumkin. Uyga vazifa: Darslikdan §37 ni o‘qish hamda savol va topshiriqlarni bajarish. 79­DARS Spirtlarning nomenklaturasi. Spirtlarning xossalari. Sanoatda metanol, etanol ishlab chiqarish. Spirtlarni ishlatilishi. Spirtlarni zaharliligi va uni inson organizmiga ta'siri. Spirtlarni ayrim Sinf:________________                                                sana:_________________ Maqsad: vakillari. Ta’limiy: Тarkibida kislorod tutgan organik birikmalarni sinflarga bo‘linishi. Spirtlarning guruhlarga bo‘linishi. Bir atomli spirtlar, gomologik qatori, izomeriyasi, nomlanishi, tuzilishi, fizikaviy va kimyoviy xossalari haqida o‘quvchilarga ilmiy tushunchalar berish. Tarbiyaviy:o’quvchilarga mavzu yuzasidan tarbiyaviy xulosalar chiqarish,estetik tarbiya berish. Rivojlantiruvchi:o’quvchilarning dunyoqarashini,bilim saviyasini,fanga bo’lgan qiziqishini oshirish. Dars turi: bilim, ko’nikma va malakalarni hosil qilish. Dars usuli:interfaol, aqliy hujum Dars metodi: og’zaki, yozma  Dars jihozi: davriy sistema, tarqatmalar. Darsning rejasi: Metil spirti Etil spirti Olinishi Ishlatilishi DARSNING BORISHI: Tashkiliy qism 3 daqiqa O’tilgan mavzuni  Takrorlash Yangi tushuntirish   mavzuni 7 daqiqa 15 daqiqa   mavzuni Yangi mustahkamlash O’quvchilarni baholash Uyga vazifa berish 10 daqiqa 2 daqiqa 3 daqiqa Etil spirtining miqdoriy analizi natijalariga ko‘ra S­52,17 %, N­13,05 %, O­34,78 % ni tashkil etadi. Etil spirtining  bug‘ini  vodorodga  nisbatan  zichligi  23  ga  teng.  Spirtning  formulasini  aniqlang  va  mumkin  bo‘lgan tuzilish formulasini yozing. Yechish.                  52,17  13,05   34,78     С:Н:О=  ­­­­­­ : ­­­­­­­ : ­­­­­­­­­ = 4,3475:13,05: 2,17375= 2:6:1                 12         1            16 Demak, spirtning oddiy formulasi C2H6O bo‘ladi. Haqiqiy formulasini topish uchun, M=232=46 M(C2H6O)=46 C2H6O formula uchun o‘quvchilar quyidagi ikki tuzilish formulasini taklif etishlari mumkin. CH3­CH2­OH yoki CH3­O­CH3 Etil spirtining formulasi CH3­CH2­OH ekanligi isbotlangach, spirtalrga ta’rif beriladi. Spirtlarda vodorod bog‘i borligi uchun ular suyuq bo‘ladi: R R R O H O H O H Vodorod bog‘lanish spirtlarda suvdagi kabi kislorodning erkin elektron juftlari hisobiga paydo bo‘ladi. Vodorod bog‘i oddiy kovalent bog‘ mustahkamligidan tahminan 10 marta kuchsiz bo‘ladi. Darslikdagi §24 asosida spirtlar haqida ma’lumotlar berilgach, quyidagi masalalar yechilishi tavsiya  Hajmi 100 ml bo‘lgan etanolni (r0,8 gml) to‘liq yondirish uchun n.sh. da o‘lchangan qancha  hajm havo kerakq Quyidagi o‘zgarishlarni amalga oshirish uchun zarur reaksiyalarning tenglamalarini yozing. 5. CH4  HCCH  CH3CH2OH  CH3CH2Cl 6. etiladi: 4. Ohaktosh va zarur reaktivlardan foydalanib etanol oling. Zarur reaksiya tenglamalarini yozing.  Hech qanday isrofgarchilikka yo‘l qo‘yilmagan deb hisoblab, 1 t ohaktoshdan qancha etanol  olish mumkin. Uyga vazifa: Darslikdan §37 ni o‘qish hamda savol va topshiriqlarni bajarish. 80­DARS. Fenollar. Tuzilish. Fizik xossalari. Fenolning ishlatilishi. Fenolli chiqindilardan atrof­muhitni muhofaza qilish. Sinf:_________________                                                 sana:_______________               Maqsad: Ta’limiy: O‘quvchilarga tarkibida bir nechta gidroksil gruppa tutgan organik birikmalar, fenollar haqida nazariy ma’lumotlar berish. Ko‘p atomli spirtlar va fenollarning bir atomli spirtlardan farqi va o‘ziga xos reaksiyalarini tushuntirish. Tarbiyaviy:o’quvchilarga mavzu yuzasidan tarbiyaviy xulosalar chiqarish,estetik tarbiya berish. Rivojlantiruvchi:o’quvchilarning dunyoqarashini,bilim saviyasini,fanga bo’lgan qiziqishini oshirish. Dars turi: bilim, ko’nikma va malakalarni hosil qilish. Dars usuli:interfaol, aqliy hujum Dars metodi: og’zaki, yozma  Dars jihozi: davriy sistema, tarqatmalar.                      Darsning rejasi. 3. Fenollarning tuzilishi 4. Fenollarning xossalari 5. Fenollar ishlatilishi. DARSNING BORISHI: Tashkiliy qism 3 daqiqa O’tilgan mavzuni  Takrorlash Yangi tushuntirish   mavzuni 7 daqiqa 15 daqiqa   mavzuni Yangi mustahkamlash O’quvchilarni baholash Uyga vazifa berish 10 daqiqa 2 daqiqa 3 daqiqa Fenolning fizik xossalari. Fenol–rangsiz (vaqt o‘tishi bilan havo kislorodi ta’sirida och pushti rangga kiradi),  o‘tkir  xarakterli  hidga  ega  kristall  modda.  Fenol  42,3°C  da  suyuqlanadi, 182°C  da  qaynaydi.  Suvda qisman  eriydi  (100  g  suvda  6  g  eriydi).  Kuchli  antiseptik  (mikroblarni  o‘ldirish)  xossaga  ega.  Kuchli  zahar. Тeriga tegsa kuydiradi, uzoq vaqt tuzalmaydigan yara va suvli to‘planmalar hosil qiladi.  Kimyoviy xossalari. Oddiy fenol C6H5OH karbol kislota deb ham ataladi va kuchsiz kislota xossasini namoyon  qiladi  (karbonat  kislotadan  kuchsiz).  Natriy  metalidan  tashqari  ishqorlar  bilan  ham  suvli  eritmalari barqaror bo‘lgan fenolyatlar hosil qiladi (Bir atomli spirtlar bilan solishtiring): C6H5OH  2Na  2 C6H5ONa  H2 C6H5OH  NaOH  C6H5ONa  H2O Fenolyatlar   gidrolizga  uchramaydi,   lekin  mineral   kislotalar,   hattoki   karbonat   kislotasi   ta’sirida  ham parchalanib ketadi: C6H5ONa  CO2  H2O  C6H5OH  NaHCO3 Benzoldan farq qilib, fenol bromli suv bilan reaksiyaga kirishadi, uni rangsizlantiradi va tribromfenol hosil qiladi: Fenol formaldegid bilan ta’sirlashib, fenolformaldegid smolalar hosil qiladi. OH + Br2 3 Br Br OH + 3 Br HBr Olinishi va ishlatilishi. Sanoat ehtiyojlari uchun fenol toshko‘mir smolasidan olinadi. Sintetik usul bilan fenolni benzoldan quyidagi sxema bilan ham olish mumkin. HC 6 6 2  Cl  t ClHC 5 6 2  OH  HCl  OHHC 5 6 Fenol   dorivor   moddalar,   fotografik   ochiltiruvchilar   va   bo‘yoqlar   ishlab   chiqarishda   va dezinfeksiyalovchi   vosita   (kuchli   antiseptik)   sifatida   qo‘llanadi.   Juda   ko‘p   miqdorda   fenoplastlar   ishlab chiqarishga sarflanadi.  Ko‘plab sanoat chiqindilari tarkibidagi fenol atrof–muhitga katta zarar ko‘rsatadi. Suv va havoni fenol bilan   ifloslanishini   oldini   olish   uchun   chiqindisiz   texnologiyalar   qo‘llanadi:   fenol   tutuvchi   gazlar   katalitik oksidlanadi, oqava suvlari ozon bilan ishlanadi, fenolni erituvchilar bilan ajratib olinadi. Uyga vazifa:Darslikdagi §38, 39 larni o‘qish hamda savol va topshiriqlarni bajarish. 81­DARS. Aldegidlar va ketonlarning gomologik qatori, izomeriyasi, nomlanishi. Fizik xossalari. Tuzilishi. Karbonil gruppa, uning xususiyatlari. Kimyoviy xossalari. Sinf:_________________                                                 sana:_______________               Maqsad: Ta’limiy: O‘quvchilarga aldegid va ketonlar xossalarini, ularga xos reaksiyalarni  tushuntirish. Tarbiyaviy:o’quvchilarga mavzu yuzasidan tarbiyaviy xulosalar chiqarish,estetik tarbiya berish. Rivojlantiruvchi:o’quvchilarning dunyoqarashini,bilim saviyasini,fanga bo’lgan qiziqishini oshirish. Dars turi: bilim, ko’nikma va malakalarni hosil qilish. Dars usuli:interfaol, aqliy hujum Dars metodi: og’zaki, yozma  Dars jihozi: davriy sistema, tarqatmalar.                      Darsning rejasi: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Aldegid va ketonlarning tuzilishi. Izomeriyasi Nomlanishi Fizikaviy xossalari Kimyoviy xossalari Olinishi Ishlatilishi  DARSNING BORISHI: Tashkiliy qism 3 daqiqa O’tilgan mavzuni  Takrorlash Yangi tushuntirish   mavzuni 7 daqiqa 15 daqiqa   mavzuni Yangi mustahkamlash O’quvchilarni baholash Uyga vazifa berish 10 daqiqa 2 daqiqa 3 daqiqa O‘quvchilarga etandan etanol olish uchun zarur reaksiyalarning tenglamalarini yozishni taklif etiladi. Etanol oksidlansa nima bo‘ladi. Buning  uchun  ozgina  kislota  qo‘shilgan  kaliy  permanganat  eritmasiga  etanol  qo‘shilganda  rang o‘zgarishiga e’tibor qaratiladi: CH3CH2OH KMnO4[O] CH3C O H H2O+ Oksidlanish davom etsa, sirka kislotasi hosil bo‘ladi. Tarkibida karbonil gruppa   C= O tutgan birikmalar oksobirikmalar deyiladi. Oksobirikmalar sinfiga aldegid va ketonlar kiradi.                             Ulevodorod molekulasidan bir yoki bir necha vodorodni                ­ C                    gruppaga         O                             H almashinishidan   xosil   bo’lgan   birikmalarga   aldegidlar   deyiladi   (chumoli   aldegid   bundan   mustasno). Aldegidlarning umumiy formulasi: R – C       O      H Ikkita uglevodorod radikali bilan boglangan, o’zida karbonil gruppa saqlagan birikmalarga ketonlar deyiladi.                                        R ­C ­ R                                                                                      O Aldegid va ketonlar ochiq zanjirli alifatik, xalqali (siklik) yoki aromatik, to’yingan va to’yinmagan bo’lishi mumkin. XUN nomenklaturasiga ko’ra aldegid gruppasini borligi suffiks bilan ko’rsatiladi.                                    O                      H­C             chumoli aldegid (formaldegid) metanal                                                     H                                      O                   CH3­C             Sirka aldegid yoki etanal                                        H                                                 O                           CH3­CH­C          2­metilpropenal                                           H                                CH3 Uyga vazifa:Darslikdan §40 ni o‘qish hamda savol va topshiriqlarni bajarish. Sinf:_________________                                                 sana:_______________               82­DARS. Nazorat ishi­10 Maqsad: Ta’limiy: O‘quvchilarga aldegid va ketonlar xossalarini, ularga xos reaksiyalarni  tushuntirish. Tarbiyaviy:o’quvchilarga mavzu yuzasidan tarbiyaviy xulosalar chiqarish,estetik tarbiya berish. Rivojlantiruvchi:o’quvchilarning dunyoqarashini,bilim saviyasini,fanga bo’lgan qiziqishini oshirish. Dars turi: bilim, ko’nikma va malakalarni hosil qilish. Dars usuli:interfaol, aqliy hujum Dars metodi: og’zaki, yozma  Dars jihozi: davriy sistema, tarqatmalar. DARSNING BORISHI: Tashkiliy qism 3 daqiqa O’tilgan mavzuni  Takrorlash Yangi tushuntirish   mavzuni 7 daqiqa 15 daqiqa   mavzuni Yangi mustahkamlash O’quvchilarni baholash Uyga vazifa berish 10 daqiqa 2 daqiqa 3 daqiqa Mavzu:Tabiiy gaz.Neft. Bir va ko’p atomli spirtlar.Fenollar. Aldegidlar  Nazorat shakli:Test                                       1. Mеtаn ko`pinchа qаndаy nоm bilаn аtаlаdi?       a. Оlifinlаr       b bоtqоq yoki rudа gаzi              c. siklоаlkаnlаr 2. Siklоаlkаnlаrning gоmоlоgik qаtоri umumiy fоrmulаsi qаndаy?      a.CnH  n           b. CnH  n­2                 c.  CnH  n+2 3. Аlkаnlаr dеb nimаgа аytilаdi?      a. mоlеkulаsidа bittа uchbоg` tutgаn butunning uglеvоdоrоdlаr      b.  mоlеkulаsidа ikkitа uchbоg` tutgаn butning uglеvоdоrоdlаr      c.  mоlеkulаsidа bittа uchbulоq tutgаn butunning uglеvоdоrоdlаr 4. Bu qаndаy rеаksiya CH4+2Cl2=C +4HCl dеb аytilаdi?      a. ultrаbinаfshа nur tа`siridа mеtаn xlоr bilаn pоrtlаb rеаksiyagа kirishgаni      b. nаtriy аsеtаtning nаtriy gidrооksidi bilаn аrаlаshmаsini qizdirib оlinishi       c. siklоаlkаnlаrning rеаksiyasi 5. Siklоаlkаnlаrning birinchi mаrtа qаysi оlim tоmоnidаn o`rgаnilgаn?        a. Vаgеr            b.  А.M.Butlеrоv               c. V.V.Mоrkоvnikоv 6. Аlkаnlаr nimаlаr sifаtidа ishlаtilаdi?        a. yoqilg`i sifаtidа                 b. eritmа sifаtidа               c. to`g`ri jаvоb yo`q 7. Dеkаndа nеchtа izаmеr mаvjud?      a. 70 tа         b. 73 tа                c. 80 tа 8. Etil  spirt yana qanday nomlar bilan yuritiladi.     a.yog’och spirt           B) etanol       C) karbinol        D) barcha javob to’g’ri 9. Metal spirtning necha gr miqdori odamni ko’r qiladi.     a. 30 gr               B) 40 gr               C) 25 gr                D) 20 gr 10. Metil spirt qanday yo’l bilan olinadi?      A) yog’ochni quruq haydab                         C) sirka kislotani gidrolizlab       B) etil spirtdan                                             D) gluyukozani spirtli bijg’ishidan  11. Rangsiz havo kislorodi bilan och pushti rangga kiradi,o’tkir hidli kristall modda?          Berilgan ta’rifdan noma’lum moddani aniqlang?      A) fenol                   B) metal spirt              C) anilin               D) etanol 12. Formalin nima?      A) chumoli kislotaning 40 % li eritmasi     B) chumoli kislotaning spitrdagi eritmasi      C) sirka kislotaning 40% li eritmasi            D) sirka aldegidining 40% li eritmasi 13. Sanoatda sirka aldegidni asetilenga Hg tuzlari ishtirokida kim ajratib olgan?      A) Kucherov            B) Butlerov                C) Bertlo                D) Kurnakov 14. Olti atomli spirt nima deyiladi?       A) sorbit       B) aldegit        C) gilitserit      D) formiat 15. Aldegigalar uchun sifat reaksiya ?       A) glukoza             B) Ag+NH3                  C) Ag           D) NH3 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Savol № Javob Ball  Uyga vazifa: takrorlash 83­DARS. Aromatik aldegidlar va ketonlar haqida tushuncha. Sinf:_________________                                                 sana:_______________               Maqsad: Ta’limiy: O‘quvchilarga aromatik aldegid va ketonlar xossalarini, ularga xos reaksiyalarni  tushuntirish. Tarbiyaviy:o’quvchilarga mavzu yuzasidan tarbiyaviy xulosalar chiqarish,estetik tarbiya berish. Rivojlantiruvchi:o’quvchilarning dunyoqarashini,bilim saviyasini,fanga bo’lgan qiziqishini oshirish. Dars turi: bilim, ko’nikma va malakalarni hosil qilish. Dars usuli:interfaol, aqliy hujum Dars metodi: og’zaki, yozma  Dars jihozi: davriy sistema, tarqatmalar. DARSNING BORISHI: Tashkiliy qism 3 daqiqa O’tilgan mavzuni  Takrorlash Yangi tushuntirish   mavzuni 7 daqiqa 15 daqiqa   mavzuni Yangi mustahkamlash O’quvchilarni baholash Uyga vazifa berish 10 daqiqa 2 daqiqa 3 daqiqa   Aldegid va ketonlarni nomlashda trivial nomenklatura keng qo’llaniladi. Bu nomenklaturaga ko’ra, aldegidlarning nomi ularning oksidlanishdan xosil bo’lgan tegishli karbon kislota nomidagi so’zini aldegidga almashtirish orqali xosil qilinadi. NOMENKLATURASI  XUN nomenklaturasiga ko’ra aldegid gruppasini borligi suffiks bilan ko’rsatiladi.                                 O                      H­C             chumoli aldegid (formaldegid) metanal                                                 H                                  O                   CH3­C             Sirka aldegid yoki etanal                                    H                                       O                  CH3­CH­C          2­metilpropenal H                          CH3          Oddiy ketonlarning nomlari karbonil gruppa bog’langan radikallar  nomiga keton so’zini qo’shish bilan xosil qilinadi.   IYUPAK   nomenklaturasiga   binoan   tegishli   to’yingan   uglevodorodlar   nomiga   "on"   qo’shimcha qo’shiladi.  Masalan: CH3 ­  CH2 ­ C – CH3                                  CH3 ­CH ­ C – CH2 – CH3                       O                                                      CH3  O Metiletilketon yoki butanon.         Etilizpropilketon yoki 2­metilgtentanon­3   OLINISH USULLARI 1.Spirtlarni oksidlash. Birlamchi spirtlarni oksidlanganda aldegidlar, ikkilamchi spirtlar oksidlanganda esa ketonlar xosil bo’ladi:                              [O]                O                                      R – CH2OH                 R – C                 aldegid                                                                             H                                 R                            R – CH – OH                  R – C = O    keton                 CI 2.R­CH            gidrolizlab aldegidlar, R­C­R dan ketonlar olinadi.                 CI                                        CI   CI                           [O]     R 3.Asetilen   gomologlarini   Ng  ++  tuzlar   ishtirokida   gidratlanishidan   ketonlar,   atsetilenning   o’zidan   esa   sirka aldegidi xosil bo’ladi. (Kucherov reaksiyasi)                                                                          Hg ++                                                            O HC  CH + HOH   [CH3 = CHOH] ]  CH3 ­ C – H                                                                                                        Hg ++                               HC  CH + HOH   [R­C = CH2 ]                CH3 ­  C – CH3                                                                                                                    OH                                           O        FIZIK XOSSALAR  Aldegid va ketonlarning quyi vakillari suvda yaxshi eriydi va o’ziga xos yoqimsiz xidga ega bo’ladi. Yuqori  molekulali aldegidlar xushbo’y gul xidiga ega. KIMYOVIY XOSSALARI   Aldegid  va  ketonlarning  reaksiyaga  kirishish  qobiliyati  kuchli  bo’lib  ular  uchun  birikish,  o’rin  olish, kondensatlanish va  oksidlanish reaksiyalari xarakterlidir.   Birikish  reaksiyalari.1.Aldegid  va  ketonlar  Ni  katalizatori  ishtirokida  vodorodni  biriktirib  olish mumkin. Bunda aldegidlardan  birlamchi, ketonlardan ikkilamchi spirtlar xosil bo’ladi:       R – C – H + H2              R – CH2OH                 O R – C – H + H2                    R – CH – R                                                             O                                     OH Aldegid va ketonlar sianid kislotani biriktirib  oksinitrilga aylantiradi.  R        OH R – C = O + HCN                        C                                                 H         CN   Oksi nitrildan oksikislota va a ­ aminokislotalar sintez qilish mumkin. O’rin olish reaksiyalari. Quyida aldegid va ketonlarning karbonil gruppasidagi kislorodning  ba`zi birikmalari bilan o’rin olish reaksiyalarini ko’rib chiqamiz. 1.Aldegid va ketonlar gidroksilamin NH2OH bilan oksimlar xosil qiladilar.                           O           CH3 – C         + H2NOH           CH3 – C =NOH  +H2O                           H                                           H Sirka aldegid oksimi CH3                                        CH3          C=O+H2NOH                        C=N – OH       + H2O CH3                                        CH3 atseton oksimi 2.Aldegid va ketonlarga gidrazin NH2 ­ NH2 ta`sir ettirilsa, gidrazonlar xosil    bo’ladi:                         O R – C         + H2N  ­ NH2       R ­ C = N – NH2       +H2O                 H                                  H      R                                           R          C=O+H2N – NH2                   C=N – NH2       + H2O      R                                           R 3.Aldegid va ketonlardagi karbonil gruppa bilan bevosita boglangan uglevodorod­dagi a ­ vodorod atomlari juda aktiv bo’lib, ular galogenlar bilan osongina o’rin almashinishi mumkin. Masalan:                             O                                                  O СН3 – CH2 ­  C + Br2 – CH3 ­ CH ­  C     +  NBr                            H                           Br                H a­ brompropion aldegid 4.Aldegid   va     ketonlarning   oksidlanishi.   Aldegidlarning   kumush   gidrooksidning   ammiakli   eritmasi   bilan oksidlanishi   "kumush   ko’zgu"   reaksiyasi   deyiladi.   Bu   reksiyadan   aldegidlarning   sifat   analizida   keng foydalaniladi.   Ketonlar faqat ishqoriy va kislotali muxitda KMnO4  yoki K2CrO7   kuchli oksidlovchi ta`siridagina             O R – C        +[ Ag ( NH3)2]+ OH­                      R – COONH4 + NH4OH +Ag            H   oksidlanadilar. Oksidlanish jarayonida molekulalar parchalanib ketadi.                                                                                                   O                        O             CH3 ­  CH2 ­  C – CH2 – CH3 + 3[O­]        CH3 – C    +         CH3 – C                             O                                                                       H                        OH                                          Butanon­2     Uyga vzifa: mavzuni o’qib kelish. 84­DARS. To‘yingan bir asosli kabon kislotalar. Gomologik qatori. Nomlanishi, tuzilishi. Izomeriyasi. Sinf:_________________                sana:_______________               Karboksil guruhning tuzilishi. Fizik va kimyoviy xossalari. Maqsad: Ta’limiy: o’quvchilarga karbon kislotalar, ularning guruhlarga bo‘linishi, molekulasining tuzilishi, karbonil va gidroksil gruppalarning bir uglerod atomida joylashishi natijasida hosil bo‘ladigan sifat o‘zgarishlari, bir asosli to‘yingan karbon kislotalarini gomologik qatori, izomeriyasi, nomlanishi, fizik kimyoviy xossalari, ishlatilishi haqida o‘quvchilarga ilmiy tushunchalar berish. Tarbiyaviy:o’quvchilarga mavzu yuzasidan tarbiyaviy xulosalar chiqarish,estetik tarbiya berish.