Презентация по теме: Үгэ-символ

Һүлдэ – «хэлсээтэ тэмдэг» гэһэн грек үгэһөө бии болоһон.
Түүхэтэ Грецидэ хоёр болгожо хубааһан модохонуудые иигэжэ нэрлэдэг һэн. Тэрээгээрээ хаана холо ябабашье ниилэлдүүлэн тааруулжа, бэе бэеэ танидаг байһан.

Yгын дүрэ эрдэмэйшье хэлэндэ байжа болодог, жэшээлхэдэ томьёо үгэнүүд – метафоранууд (хадын хормой, хадын нюрган, голой хамсы г.м.) , иимэ дүрэнүүд үгын шэлжэhэн удха хэрэглэнхэй, уран hайханай үгэhɵɵ ондоо, үгын удха ондоо ойлгосодо абаашажа табигдадаг. Харин уран hайханай текстдэ уран дүрэ харуулхын тулада баhал үгын шэлжэhэн удха хэрэглэгдээшье hаа, теэд үгын сэхэшье, шэлжэhэншье удхаhаа үшɵɵ саанахи юумэн хэрэгтэй.

А.Ф. Лосев «Yгын гүн удха» («Философия имени») бэшэнэ: «Юунэйб даа дүрэ бэедээ бии болгохын түлɵɵ ухаагаараа ондоо ойлгосоhоо амяарлаха шухала, юуб гэхэдэ энэ ондоое бэеhээ сүлɵɵлхые оролдодог байна бшуу…» Тиигээд саашань тэрэ бэшэнэ: «Юумэнэй нэрэ гээшэ харагдаhан юумэн. Юумэнэй үгэ гээшэ ойлгогдоhон юумэн. Юумэнэй нэрэ, үгэ гээшэ ухаагаараа ойлгоhон юумэн.

Теэд юумэнэй удха субъектнүүд элдэбээр ойлгожо болохо. Илангаяа эдэ субъектнүүднай уран ойлгосотой зонууд байбал.
Энэл сэдэбээр А.Ф. Лосевой тэрэл ном соогоо удаадахи хэлэhэн үгэнүүдтэ анхаралаа хандуулхаар: «Yгэ гээшэмнай нэгэхэн ойлгосоhоо газаашаа гараhан юумэн. Тэрэ- «Субъект» ба «Объект» хоёрой хоорондохи хүүргэ.

Дүрэ заримдаа дүрэ гаргадаг хэрэгсэлгүйгɵɵршье бүтэдэг. Бэеэ барингишагаар бэшэдэг авторнууд ехэнхидээ юумэнэй гадар зүйлнүүдтэ (внешние детали) анхаралаа хэмhээ ехээр хандуулдаг. Жэшээлхэдэ, А. Чеховэй «Дама с собачкой» туужада «боро» гэhэн элирхэйлэгшэ бодото удхаараа хэрэглэгдэдэг (боро нюдэн, боро дэгэл, тооhонhоо борлошоhон лагбан, боро хорёо, боро сэмбэ хүнжэл). Тиибэшье бүхы туужын удха абажа харахада, боро үнгын удха ондоохон удхатай болошоно, тэрэнь hүлдын (символэй) удхаараа – боро юрьеэнэй, хайшаашье ошохо аргагүй зоной дүрэ харуулна.
Туужын геройнууд «боро үнгын» хилэ дабажа шаданагүй, тэрэ байдалайнь бүхы удха, тэрээн соогоо амияа хаагдажа байнад.

Уран hайханай дүрэ харуулха ямар нэгэ гуримшуулагдаатай дүрим бии гээшэ гү гэhэн асуудал гаража ерэнэ. Тиимэ туршалганууд бии. Энэ асуудал ехэтэ уран hайханай текст яажа бии болоноб гэжэ шэнжэлдэг зонуудай hанаа зобооно. Б. М. Эйхенбаум, Б.В. Томашевский, Ю.Н. Тынянов, Ю.М. Лотман,В.В. Кожинов, Д.Н. Шмелев г.м. гэгшэд тус асуудалда нэгэнтэ бэшэ хандадаг hэн.

«Дүрэ» гэhэн үгэ гуримшуулан харабал, тэрээндэ табсангууд гаража ерэнэ, тодорхой удхаhаа бүридэмэл удхада ерэхэ. Энэ ушарта гурбан табсан харагдана: индикатор – дүрэ (үгын бодото удха); дүрэ - троп (үгын шэлжэhэн удха); символ-дүрэ (хубиин шэлжэмэл удхата үгэнүүдэй бүридэмэл удха). Тиимэhээ түрүүшын табсанда дүрэ – индикатор байна, үгын удха бодото удха абажа гарана.

Хоёрдохи табсанда удхые ондоогоор харалга (переосмысление) бии болоно. Энэмнай тропуудай бүридэл, тэрэнэй hуури метафоризаци болоно.
Түгэсхэлдэнь символ-дүрэнүүд тодорхой удхаhаа газаашаа гаража хэрэглэгдэдэг.

Жэшээ болгожо харабал, Чеховэй зохёолдо бусажа харабал, иимэ тобшолол гаража ерэнэ:
Индикатор-дүрэ – боро үнгэ,
дүрэ-троп – юрын зонууда й дүрэ,
дүрэ-символ – боро юрьеэнэй, шиидхэбэри гаргажа, байдалаа ондоо болгожо шадахагүй хүнэй дүрэ.

Жэшээлхэдэ, В. Солоухинай «Тохорюунууд» гэһэн шүлэг абажа харабал, эхиндээ юрын, амиды тохорюунуудта хандалгаһаа эхилнэ: тохорюунууд, таанад, мэдэдэг һаатнай// тан тухай хэды дуун бэшэгдээб,// хэды нюдэн уһатангяар таниие// дээшээ харан үдэшэнэб. (Журавли, наверно, вы не знаете, // Сколько песен сложено про вас, // Сколько вверх, когда вы пролетаете, // Смотрит затуманившихся глаз!), тиибэшье эдэ тодорхой тохорюунуудые хүнэй һанал бодолой һүлдэ-тохорюунууд һэлгэнэ, ехэнхидээ бэелүүлэгдэшэгүй хүсэлнүүд. Энэ удхань ород арадай сэсэн үгэтэй адлишуу: тохорюун – тэнгэридэ, хүхэ буха – гар соо (журавль - в небе, синица - в руках).

Прозын зохёол абажа харабал, Б. Ябжановай «Хэрмэшэ» дээрэ тогтомоор. Ангай нюдэндэ тэрэнэй бүхы хүсэлынь, найдалынь, хүлеэхэ удхань –дайнда ошоһон эзэниинь. Тэрэнэйнгээ дайнай газарта унахадань, ямаршье сахилгаан-телеграммаһаа урид энээниие сэдьхэлээрээ! ойлгоһон адагуусан-нохой найдалайнгаа һүнэн һалахада, тайга тэнэн ошожо, яһаяа хаяна. Гэрэй эзэн нохойн нюдѳѳр – тодорхой образ, мүн уран һайханай хэлэн дээрэ бэелүүлэгдээгүй һанал, хүсэлэй тэмдэг, символ болоно. Эндэ образ-дүрын мүндэлэлгэ тодорхой ба ирреальна дүрэнүүдһээ эхитэй.

Тодорхой гэрэй эзэнэниие, ангуушаниие фронтдо алахадань, тэрээнтэй хамта нохойн хүсэл, найдал һүнэн хороно, найдалайнь һүнэхэдэ – нохой үхэлѳѳ бэдэржэ, тайгада гарана. Нохойн дүрѳѳр дайнай хүл доро хэды олон зоной найдалай, хүлеэлгын хосоролые хамтадхан харуулжа, дайн гээшэ хэды ехэ зоболон, уйдхар гашуудал асарнаб гэжэ Б. Ябжанов харуулна.

Образ-индикатор – образ-троп, образ-символ гурбалжаниие теоретическэ мэдээсэлээр бэхижүүлжэ болоно, тэрэнь ямар түхэлэй мэдээсэл бэ, ямар дүрэ энэ образ соо байнаб гэжэ элирүүлгэһээ: сэхэ удха – фоктологическа мэдээсэл; шэлжүүлһэн удха (троп) – концептуальна мэдээсэл; тобщолһон, удхыень һэлгүүлгэ (символ) – подтекстнэ, гүнзэгы мэдээсэл.

Заншалта символ – тогтомол, нэгэ талаһаань харагдаһан ба нэгэл тодо удхатай уран һайханай дүрэ, заншалта хэлбэритэй. Иимэнүүд дүрэнүүдтэ классическа символнүүд, арадай символүүүд г.м. ородог.
Жэшээлхэдэ:
Олива, оливын мүшэр – энхэ тайбанай дүрэ;
Һолонго – найдалай дүрэ (ср.: радужные мечты);
Шүүдэр – славянуудта гунигай дүрэ;
Хилээмэн ба дабһан – ородой хүндэмүүшэ зангай дүрэ;

Хубиин символико нэгэ зохёол соо байжа болохо, мүн баһа ямар нэгэ авторай хубиин дүрэ боложо үгэхэдѳѳ болохо, үгышье гэбэл нэгэ авторай бүхы зохёолнуудые ходоро гараһан дүрэ байжа болохо. Яабашье тэрэ ѳѳрынь олоһон, байгуулһан дүрэ болоно. Авторай ой ухаандаа болбосоруулһан дүн (продукт) гээшэ. Авторай стилистикэ харуулжа, тэрэнэй мэдэрэл, сэдьхэл харуулдаг. Тиимэ дээрэһээ тэдэ һанагдааагүй, олон дабхар, олон удхатай байжа болодог.

А. Ангархаевай «Мүнхэ ногоон хасуури» роман соо үеэлэ-хаяалын дүрэ. Хэн бэ тэрэ, хэнэй түрэл юм бэ, яагаад Ломботой холболдожо, Эрхүү абаашажа, гахайн гэртэй хамта дүрэһэн гахайнуудые худалдаха аргатай байгаа юм? Гэнтэ хаанаһаа Ломбын найрта бии болоод байһанаа, сонхоор һүрэжэ гараад үгы болоноб – эндэ уншагшадта тодо харюу олохонь бэрхэтэй. Тиигэбэшье Д-Р. Батожабайн трилогиин герой Самбуу ламын хэлэһээр: «…эндэ гэхэдэ – тэндэ, урагшаа гэхэдэ – хойшоо, хойшоо гэхэдэ урагшаа…» ябажа байдаг, хаана мүнгэн зѳѳриин үнэр гутанаб, тэндэ ябадаг хүнэй дүрэ гаргана гэхэдэ алдуугүй. Энэнь авторай олзо дүрэ, зѳѳридэ шунахайрһан хүнэй дүрэ-символ боложо үгэнэ.

Бурадай арадай поэт Лопсон Тапхаевай шүлэг хараад үзэе. Тус шүлэг доторнь хүн гээшэ губиин нэгэ элһэхэн мэтэ гэжэ харуулна. Һалхинда туугдуулаад хамхуул үбһэн мэтэ элһэн хиидэжэ, хайшаашье ошохо, хүн баһал тиихэдээ болохо гэжэ һэргылнэ. Тиибэшье нэгэ газартаа сугларжа ерэбэл, элһэмнай губи болон сугларжа, дабагдашагүй хэрэм болон хэһээхэ аргатай гэһэн тобщолол гаргажа боломоор. Тиимэһээ зүб тобшолол гаргажа, эхинэйнь эхин хүн – би гээшэб гэжэ мэдэржэ, хумхиин тооһон, элһэн боложо хиидэхэгүй тодо һуури, байра байгуулха - минии уялга гэжэ

Губиин нэгэ элһэнэй хиидэхэдэ,
Губи хэды шэнээн хорохоб?
Хэлтэгы гарагта миниишье хиидэхэдэ,
Хэн харахаб, хэн хорихоб?
Элһэн хиидэжэ, губи болошоол,
Эхинэйнь эхин би хаяаб?