8класс. XIX гасырдагы көтерілістер

Тақырыбы:  «ХІХ ғасырдың 50­ 70 жылдарындағы  және ХХ ғасырдың басындағы ұлт ­ азаттық қозғалыстар"

Сабақтың мақсаты:  тәрбиелік – Қазақ батырларының бостандық, тәуелсіздік           жолындағы күресін сипаттау арқылы             оқушыларға патриоттық тәрбие беру. білімділік – ХІХ ғасырда Қоқан феодалдарының, патша                        үкіметінің озбырлық саясатына қарсы қазақ,                қырғыз шаруаларының көтеріліске шығу                                    себептерін түсіндіру.   дамытушылық – Қазақ халқының тәуелсіздік пен                    бостандық жолындағы күресін бүгінгі өмірмен  ұштастыра қарастыру.

ХІХ ғасырдың 50 жылдары Қоқан хандығына тәуелді қазақ жерлері: Оңтүстік Қазақстан,  Сырдарияның орта ағысы – Ақмешіт, Ташкент – Жетісу.

Көтеріліс басшысы:   Жанқожа Нұрмұхамедұлы

Қоқан хандығының езгісіне қарсы  қазақ, қырғыз шаруалары күресінің  басталуының негізгі cебептері:  • Ташкент билеушісі Мырза Ахметтің қазақ, қырғыз   жерлерін күшпен тартып алып, өз жақындарына      беруі. • Салықтың көбеюі және тұрмыс құрмаған әйелдерге    арнап 3 сом 50 тиындық қосымша салық салуы. • Жергілікті тұрғындардың балаларын Орта Азия    базарларында құлдыққа сатуы. 1858 жылы наурызда Әулиеата маңында ең ірі көтеріліс болды.

Көтерілістің негізгі қозғаушы күші   ­ қазақ, қырғыз шаруалары. 1858 жылы мамыр  ­ көтерілісшілер Созақ,  мерке, шалақорғанды алып,  Жаңақорған мен Түркістанды қоршады. Көтерілістің жеңілу себептері: Күрестің стихиялығы.    ­ Ұйымдастырудың әлсіздігі.    ­ Феодалдардың опасыздығы

Көтерілістің тарихи маңызы: Қазақ, қырғыз халықтарының біріккен қозғалысы. Оңтүстік Қазақстанды Қоқан тепкісінен босатып,  Ресей құрамына кіруіне алғышарт жасады.

1867­ 1868 жылдардағы реформалар отаршылдық езгіні тереңдетті: Жерді патша үкіметінің мемлекеттік меншігі етіп жариялады. Жаңа бекіністерді көптеп салды. Салықтар көбейтілді           (шаңырақ салығы 1сомнан 3 сомға дейін өсті, земство) 1868 жылдың желтоқсаны – 1869 жылдың қазан аралығында  Орал мен Торғайда көтеріліс болды. Көтерілістің сипаты:                                   отаршылдыққа қарсы және антифеодалдық. Көтерілістің жетекшілері:       Сейіл Түркібайұлы,        Беркін Оспанұлы.

1869 жылғы 6 мамыр – Жайсан көлі маңында 20 000 көтерілісші фон Штемпель тобын 7 күн бойы  қоршап, жазалаушылар шайқаспай әскери шепке  қайтып кетті. 1869 жылғы наурыз­ маусым   30 000 шаруа феодалдарға қарсы  41 рет шабуыл жасады. Көтерілісшілерге қарсы подполковник Рукиннің,  граф Комаровскийдің, генерал­ губернатор Веревкиннің  жазалаушылар тобы жіберілді.

Көтерілістің жеңілу себептері: Қарудың аздығы. Ауызбірліктің болмауы, ақсүйектер опасыздығы. Шаруалардың түпкі мақсаттарын жете түсінбеуі. 1870 жыл Манғыстаудағы шаруалар көтерілісі. Көтерілістің себебі:   1.1869 жылғы Уақытша Ереженің енгізілуі.  2. 40 мыңдық шаңырақтан тұратын Адай руы  екі жылда 160 000 сом салық төлеуге тиіс болды. Көтеріліс басшылыры:  Досан Тәжұлы, Иса  Тіленбайұлы.

көтерілісшілер Александровск фортына шабуыл жасады.  Манғыстауға Кавказдан әскер топ жеткізіліп, көтеріліс талқандалды. 1870 жылы 5 сәуір  1870 жыл мамыр  1870 жыл желтоқсан И. Тіленбайұлы, Д. Тәжұлы, И. Көлұлы бастаған 3000 шаңырақ  Хиуа хандығына өтіп кетті. Көтерілістің тарихи маңызы:  Тұңғыш рет қазақ жұмысшыларының күреске қатысуы. ХІХ ғасырдың 70­ 80 жылдардағы  Ресейдегі азаттық қозғалысының құрамдас бөлігі. ХІХ ғасырдың соңы – ХХ ғасыр басында бұрынғы  Түркістан шебінде 941 қоныстанушылар поселкесі пайда болды.  Түркістанда әр бір келімсекке 3,17 десятина,  жергілікті халыққа 0,21 десятина жер берілді.