Бидайды өсіру

Б И Д А Й

сары алтын

Астық – мемлекеттердің негізгі азық –түлік қоры және шетке шығаратын өнімі. Оның мал азығы үшін де маңызы зор. Біздің елімізде бидайға және басқа да дәнді дақылдарға кең көлемді жер бөлінген.

Дәнді дақылдар: күздік және ерте, әрі кеш пісетін жазық дақылдар болып бөлінеді.

Күздік дақылдар


Бидай қара бидай арпа

Ерте пісетін жаздық дақылдар


Бидай қара бидай сұлы арпа

Кеш пісетін жаздық дақылдар


Тары Жүгері
Құмай (сорго) күріш

Әлемде аталмыш дақылдардың ішінде бидай (күздік және жаздық) бағалы азық –түлік дақылы ретінде ең жоғарғы орын алады. Бидай наны ерекше дәмділігімен, жоғары сапасымен, жақсы сіңілуімен ерекшеленеді. Бидайдың дәні кондитер, макарон және жарма өндірістерінде кеңінен пайдаланылады. Бидай кебегі (дән жармасы) малға жоғары сапалы құнарлы жем. Сабан мен топанды малға азық, әрі төсеніш ретінде пайдаланады.

Бидайдың отаны И Р А Н

Алғаш рет Оңтүстік Америкада 1528 жылы, АҚШ-та 1602 жылы, Канадада 1812 жылы себіле бастаған. Ғалымдардың айту бойынша бидай біздің дәуірімізге дейін Иракта 6,5мың жыл, Египетте 5-6мың жыл, Қытайда 5мың жыл бұрын егілген.

Бидай дәнінде 52% крахмал, 11% белок, 2% қант, 1% май,
1% минералдық зат,
33% су болады.
100г бидай нанына
9г белок, 0,5г май,
1г қант, 46г крахмал бар. ТМД елдерінде күздік жұмсақ бидайдың 160-тан астам, жаздық бидайдың 150-ден астам сорты егіледі.

Қазақстанда егілетін дәнді дақылдарынан негізгі орын алады. Бидай- өте ежелгі мәдени өсімдіктердің бірі. Алайда қазіргі кезде де жер шарынан оның жабайы өсетін түрлері кездеседі.
Әлемдегі дәнді дақылдарға арналған егістік жердің жартысына жуығын бидай егістігі алып жатыр. Оны барлық жерде дерлік егеді. Бидай – Жер бетіндегі басты астық дақылы.

Өсімдіктердің жаңа сорттарын немесе жануарлардың жаңа тұқымдарын шығарумен айналысатын – селекционер деген ғылым бар. Біздің селекционер-ғалымдарымыз бидайдың аяздан да, ыстықтан да қорықпайтын, сабағы мықты, масағы ірі сорттарын шығарды. Түп – түп болып өсетін, сабағы мен масағы көп бидай да бар.

Бидайдың түрлері:
Бидайдың ботаникалық 22 түрі белгілі, соның ішінде Қазақстанда және дүние жүзінің басқа мемлекеттерінде 2 түрі тараған: жұмсақ бидай және қатты бидай. Қалған 20 түрінің кейбіреуі Қазақстанда таралған, мысалы құнарлы бидай, оның ішінде масақ түрі бар. Республиканың оңтүстік шығыс аймақтарында аласа бидай сирек кездеседі, бірақ ол көбінесе аралас өседі. Масағының құрылысы мен биологиялық қасиеттері жағынан аласа бидай жұмсақ бидайға өте ұқсас келеді, тек масағының қысқалығы мен тығыздығы жағынан айырмашылығы бар.

Бізде бидайдың “Ақмола”, “Безостая-1”, “Аврора”, “Кавказ”, “Мироновская -808”, “Мироновская – юбилейная” және басқа көптеген тамаша сорттары егіледі.

Астық бидайының нан пісірудегі сапасы тек клейковина мөлшеріне ғана емес, оның сапасына да байланысты. Нан пісіруге қажетті жақсы ұнның мынандай қасиеттері болуы тиіс: суды жақсы сіңіруі, біршама тез иеленуі, орташа тотықтануы, қамыры қолайлы және ұсақ кебекті, біркелкі құрылымды, жұмсағы көп жақсы көтерілген нан піседі және реңді, татымды, хош иісті болуы тиіс. Нан пісіру күші жоғары сорттарды күшті бидай деп атайды. Бұл бидайларда белок 14% жоғары болады. Қамырдың жақсы созылуы жоғары серіппелі клейковинаға (ол 28%) байланысты. Күшті бидайдың сорттарына жататындар: күздіктен – Казакстанская 3, целинная 20, шортандинская 25, т.б.

Қатты бидай Қазақстанда таралу жағынан бірінші орын алады. Бұның дәнінің ерекшелігі өте жоғары белокты (24 % дейін). Сондықтан да ұнға тартылғанда сапасы жақсы. Нан пісіруде алатын орны жоғары, бірақ жұмсақ бидайға қарағанда көтерілу жағы төмендеу. Қатты бидайдың дәнін негізінде макарон, жарма жасау үшін пайдаланады. Себебі ондағы клейковинаның сапалығына байланысты өте серппелі, бірақ үзілгіш келеді. Қатты бидайдың өндірісте ең көп тараған жаздық түрі.

Бидай немесе қарабидай көктеу кезінде өз салмағының 56% суды сіңіреді.
Бидай, қара бидай, арпа, сұлы дақылдарының өсіп – өнуі 25°С, бидай үшін 2-3°С.

Африканың немесе Австралияның ыстық климатында жақсы өсетін бидайдың бізде егілетін бидайдың ерекшелігі бар. Мысалы, біздің бидайдың дәні алтын реңдес келеді. Ал, Эфиопияда кәдімгі ыстық күнге күйіп кеткендей күлгін дәнді бидай өседі. Дәндері жасылдау, қызғылттау келетін бидайларда бар. Масақтарының реңі де түрліше болады.

Егін егуге қажетті жерді жырту, жаңа егістік алқап үшін орман ағаштарын кесу, қуаңшылық кезде суару табиғи жер бедерін өзгертті. Алғашқы егістік алқаптар Қытайда, Солтүстік Индия, Орта Азия, Сирия, Египет, Мексика, Перу, Боливия және Жерорта теңізі жағалауында пайда болды. Егін егетін алқаптар топырағы құнарлы ойпаттар мен өзен жайылмалары, таудың жазық жоталары мен беткейлерінде дами бастады.