DENENIN’ MASSASI

 

 

 

 

 

No’kis rayoni’ XBMXMThSHBne qarasli’

№ - 22- sanli' uluwma worta bilim beriw mektebinin'

Fizika pa'ni mug'allimi

 

Ag’i’lash   Saylauovti’n’

 

DENENIN’ MASSASI’

atli’ temasi’ boyi’nsha

sabaqli’q is jobasi’

 

 

2015-2016 ji’l

 

 

No’kis Rayoni’                                                                                                         22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

 

№ 17-TEMA    DENENIN’ MASSASI’.

Sabaqti’n’ maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Woqi’wshi’larg’a Denenin’ massasi’ temasi’ haqqi’nda ken’nen tusinik berip,bul temani’n’ bsaqa temalardan wo’zgesheligin bildiriw.

b) Tarbiyali’q maqseti.

Woqi’wshi’larg’a temadan kelip shi’qqan halda wo’mirde jaqsi’ menen jamanni’n’ birdey juriwin biraq jaqsi’li’qti’n’ jen’ip shi’g’i’wi’n tusindirip, woqi’wshi’lardi’ jaqsi’li’q ruwxi’nda ta’rbiyalaw.

c)Rawajlandi’ri’w maqseti

Woqi’wshi’lardi’n’ pa’nge degen qi’zi’g’i’wshi’li’g’i’n artti’ri’w na’tiyjesinde wolardi’n’woqi’w ham jazi’w ko’nlikpelerin artti’ri’p bari’w

 

Sabaqti’ qurallandi’ri’w

Sabaqli’q kitap,tarqatpa materiallar, ha’m ko’rgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalani’lg’an metodlar: «Blits» interaktiv metodi’ «Skarabey» interaktiv metodi’

 

Sabaq jobasi’

 

 

Sabaqti’n bari’si’

Sholkemlestiriw

Klassqa kirip woqi’wshi’lardi’n’tazali’g’i’na,klass tazali’g’ina itibar qarati’w.Woqi’wshi’lardi’n’ woqi’w qurallari’n ko’zden keshirip  na’wbettegi sabaqqa tayarli’g’i’n tekseriw

 

Uyge tapsi’rma soraw

Denelerdin’ wo’z - ara ta’siri. ku’sh. temasi’n soraw

 

Tema

Denelerdin’ inertliligi:

Ta’jiriybe. Serippeli plastinka bekitilgen arbashani’ ha’m tap sonday yekinshi arbashani’ 49-suwrtte ko’rsetilgenindey yetip stol u’stine qoyayi’q. lyilgen plastinkani’ tarti’p turg’an jipti kiydirip jibersek, serippeli plastinka yeki arbashag’a da birdey ta’sir yetip, wolardi’ yeki ta’repke iyterip jiberedi. Bunda yeki arbashani’n’ tezlikleri birdey boladi’, yag’niy: 

 

Yendi yekinshi arbashani’n’ u’stine ju’k qoyi’p joqari’dag’i’ ta’jrybeni qaytalayi’q (50-su’wret). Biraq bul jag'dayda birinshi arbashani’n' tezligi yekinshisine sali’stirg'anda u'lken boladi’, yag’my

 

 

Yekinshi arbashani’n’ u’stine qoyi’lg’an ju’k qansha ko’p bolsa woni’n’ tezligi sonsha kishi boladi’.Basqasha aytqanda ju’k qansha ko’p bolsa,woni’  ti’ni’sh hali’nan wo’zgertiw sonsha qi’yi’n boladi’.Ju’k ko’p bolg’anda dene ti’ni’shli’qtag’i’ yamasa qozg’ali’stag’i’ hali’n saqlawg’a umti’li’w qa’bileti u’lken boladi’.

Denege ta’sir yetiwshi ku’sh bolmag’anda woni’n’ ti’ni’shli’qtag'i’ yamasa qozg’ali’stag'i’ wo’z hali’n saqlaw qa’biletliligine inertlilik delinedi.

 

 

No’kis Rayoni’                                                                                                         22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                         22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

 

 

 

Denege ku’sh ta’sir yetkende, woni’n' inertliliginin’ u’lken yamasa kishiligi ma'lim boladi’. Haqi’yqattan da, ganteldi shtangag’a sali’sti’rg'anda ko’teriw, yag'niy qozg’ali’sqa keltiriw an’sat. Sebebi ganteldin’ inertliligi shtangag'a sali’sti’rg’anda kishi. woyi’nshi’q mashinani’ qoli’mi’z benen iyterip jibersek, wol qozg’aladi’. Biraq haqiyqi’y mashinani’ iyterip ju’rgiziw qi’yi’n. Sonli’qtan haqi’qiy mashinani’n’ inertliligi u'lken. Poezdin’ inertliligi ha’r qanday mashina inertliliginen u’lken. Soni’n’ ushi’n poezd worni’nan qozg’ali’p tezligin artti’ri’w ha’m kerisinshe, wol qozg'ali’sta bolsa, tezligin wo’zgertiwi qi’yi’n. U’lken tezlikte ketip baratirg’an poezdin’ toqtawi’ ushi’n u'lken ku’sh ha’m ko’p waqi’t kerek boladi’.

Denenin’ inertliligi qansha u’lken bolsa, woni’n’ ti’ni’sh hali’n yamasa qozg'ali’stag’i’ hali’n wo'zgertiw de sonsha qi’yi’n boladi’.

Massa:

Barli’q deneler inertlilik qa’siyetine iye. Joqari’dag’i’ mi’sallardan ko’ringenindey, dneierdin' inertliligi ha’r tu’rli mug'darda boladi’. Denelerdin’ inertliligin sali’sti’ri’w ushi’n arnawli’ shama qabi’l yetilgen.

Denenin’ inertlilik qa’siyetin xarakterleytug'i’n fizikali’q shama massa dep ataladi’ ha’m m ha'ribi menen belgilenedi. Massa so’zi lati’nshadan bo 'lek degen ma’nini bildiredi.

Denenin' inertliligi qansha u'lken bolsa, massa da sonsha u'lken boladi’. Joqari’dag’i’ ta’jiriybede ju'k Sali’ng’an yekinshi arbashani’n’ massasi’ birinshi arbashani’n' mssasi’na sali’sti’rg’anda u'lken. Shtangani’n’ massasi’ ganteldin’ massasi’nan, haqi’yqi’y mashinani’n’ massasi’ woyi’nshi’q mashinani’n’ massasi’nan, poezdin' massasi’ ha’r qanday usshmani’n’ massasi’nan ko’p ma’rte u’lken.

Xali’qarali’q birlikler sistemasi’nda massani’n’ birligi yetip kilogramm (kg)  qabi’l yetilgen.

Temperaturasi’ 15^o C bolg’an 1dm³ (litr) ko’lemdegi taza (distillengen) suwdi’n’ massasi’ 1 kg g’a ten’.Kilogrammni’n’ etaloni’ yetip platina ha’m iriydiy metallari’ quymasi’nan cilindr formasi’nda tayarlang’an 1 kg massali’ dene qabi’l yetilgen.Woni’n’ tiykarg’i’ massasi’ Parijge jaqi’n jerge Sevr qalasi’nda Xali’q arali’q wo’lshemler byurasi’nda saqlanadi’.

Denelerdin’ masasi’ richagli’ ta’reziler ja’rdeminde wo’lhenedi.

Deneler sistemasi’ni’n’ massasi’:

Massa skalyar shama.Birneshe denenin’ uluwma massasi’n tabi’w ushin ha’r bir denenin’ massasi’  tuwri’ qosi’ladi’.Ma’selen qarali’p ati’rg’an sistemada m₁ ha’m m₂ massali’ yeki dene bar bolsi’n.Bul deneler sistemasi’n du’ziwshi massa  ge ten’ boladi.

Yeger sistema massali’ n deneden du’zilgen bolsa sistemani’n’ massasi’ usi’ deneler massalari’ni’n’ qosi’ndi’si’na ten’ boladi’.

 

 

Usi’ qa’siyetke baylani’sli’ massa zat mug’dari’ni’n wo’lshemi wazi’ypasi’n atqaradi’.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

No’kis Rayoni’                                                                                                         22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                         22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

 

Sabaqti’ bekkemlew

Bekkemlew ushi’n «Debat», «klaster» interaktiv metodi’ usi’ni’s yetiledi. Tema boyi’nsha woqi’wshi’larg’a  qayta sorawlar berip ha’m qosi’msha tapsi’rma tu’rinde ha’r toparg’a krosvordlar tarqati’ladi’.tapsi’rma wori’nlani’p bolg’annan son’ bosli’qlardi’ toli’qti’ri’w maqsetinde,bilimlerin bekkemlep bari’w ushi’n yadtan formulalar jazadi’

1.Dene inertliligi dep nege ayti’ladi’? Woni’ mi’sallar arqali’ tu’sindirip berin’

2. Massa dep nege ayti’ladi’ ha’m qalay belgilenedi?

3.Xali’q arali’q birlikler sistemasi’nda massa birligi yetip qanday birlik qabi’l yetilgen?

4.Denenin’ massasi’ qalay wo’lshenedi?

5.Deneler sistemasi’ni’n’ uli’wma massasi’ qalay yesaplanadi’?

6.Sizin’ inertliligin'iz atan’iz yamasa anan’iz inertliginen u’lkenbe yamas kishi me? Massan’iz she?

 

Uy tapsi’rma tapsi’ri’w

Denenin’ massasi’ temasi’n woqi’p keliw

Sabaqti’ juwmaqlaw

Uy jumi’si’n qayta yadi’na sali’p wotip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan woqi’wshi’larg’a tiyisli bahalari’n qoyg’an halda bugingi sabag’i’ma juwmaq jasayman

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

No’kis Rayoni’                                                                                                         22-mektep  Saylauov Ag’i’lash