IMPULS

`

 

 

 

 

 

No’kis rayoni’ XBMXMThSHBne qarasli’

№ - 22- sanli' uluwma worta bilim beriw

mektebinin'

Fizika pa'ni mug'allimi

 

Ag’i’lash   Saylauovti’n’

 

IMPULS

atli’ temasi’ boyi’nsha

sabaqli’q is jobasi’

2015-2016 ji’l

 

No’kis Rayoni’                                                                                                         22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

 

№33-TEMA           IMPULS

Sabaqti’n’ maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Woqi’wshi’larg’a Impuls haqqi’nda uluwma tusinikler beriw ha’m bul temani’n’ basqa temalardan wo’zgesheligin ayti’p wo’tip temani’ baslaw.

b) Tarbiyali’q maqseti.

Woqi’wshi’larg’a temadan kelip shi’qqan halda wo’mirde jaqsi’ menen jamanni’n’ birdey juriwin biraq jaqsi’li’qti’n’ jen’ip shi’g’i’wi’n tusindirip, woqi’wshi’lardi’ jaqsi’li’q ruwxi’nda ta’rbiyalaw.

c)Rawajlandi’ri’w maqseti

Woqi’wshi’lardi’n’ pa’nge degen qi’zi’g’i’wshi’li’g’i’n artti’ri’w na’tiyjesinde wolardi’n’woqi’w ham jazi’w ko’nlikpelerin artti’ri’p bari’w

Sabaqti’ qurallandi’ri’w

Sabaqli’q kitap,tarqatpa materiallar, ha’m ko’rgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalani’lg’an metodlar: «Blits» interaktiv metodi’ «Skarabey» interaktiv metodi’

 

Sabaq jobasi’

 

Sabaqti’n bari’si’

Sholkemlestiriw

Klassqa kirip woqi’wshi’lardi’n’tazali’g’i’na,klass tazali’g’ina itibar qarati’w.Woqi’wshi’lardi’n’ woqi’w qurallari’n ko’zden keshirip  na’wbettegi sabaqqa tayarli’g’i’n tekseriw

 

Uyge tapsi’rma soraw

Ta’biyattag’i’ ha’m texnikadag’i’ su’ykeliw temasi’n soraw.

 

Tema

Ku'sh impulse:

Impuls – lati’nsha «impulsus» so'zinen ali’ng'an boli’p. «tu’'rtki» degen ma'nisti bildiredi. Denelerdin' wo'z ara ta'sirinin' na'tiyjesi ku'shten basqa ta'sirlesiw waqti’ni’n' dawamli’li’g'i’na da baylani’sli’. Bug'an isenim payda yetiw ushi’n to'mendegi ta'jiriybeni wo'tkerip ko'reyik.

I-ta'jiriybe. Aspag'a deneni jip arqali’ 84-su'wrette ko'rsetilgendey asi’p qoyayi’q. Birinshi jag'dayda denenin' asti’na baylang'an jipti a'ste aqi’ri’nli’q penen to'menge tartami’z. Bunda deneni tirek penen baylani’sti’ri’p turg'an jip u'ziledi. Yekinshi jag'dayda jipti tez, yag'niy silkip to'menge tartami’z. Bunda dene asti’ndag'i’ jip u'zilgenligin ko'remiz.

 

84-suwret

 

 

No’kis Rayoni’                                                                                                         22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                         22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

 

2-ta'jiriybe. Stol u'stine betleri tegis bolg'an yeki taxtayshani’ birinin' u'stine birin qoyayi’q. Asti’ndag'i’ taxtayshag'a jip baylang'an bolsi’n. Birinshi jag'dayda asti’ndag'i’ taxtayshani’ a'ste-aqi’ri’n tartami’z. Bunda to'mendegi ha'm u'stindegi taxtayshani’ bir-birine Sali’sti’rg'anda ji’li’spastan stol u'stinde si’rg'anaydi’. Yekinshi ret to'mendegi taxtayshani’ tez, yag'my silkip tartamiz. Bul jag'dayda u'stindegi taxtaysha asti’ndag'i’ taxtashani’n' u'stinde si’rg'anap arqaraqta qaladi’ yamasa tu'sip ketedi (85-su'wret). Yeki ta'jiriybeden juwmaq shi’g'ari’w mu'mkin, haqi’yqattan da, denelerdin' wo'z ara ta'sirinin' na'tiyjesi tek ku'shke yernes, ba'lkim wolardi’n' ta'sirlesiw waqti’ni’n' dawamli’li’g'i’na da baylani’sli’. Soni’n' ushi’n ku'sh impulsi degen shama kiritilgen.

 

85-suwret

 

Ku'sh impulsi, denege ta'sir yetiwshi ku'shtin' sol ku'sh ta’sir yetken waqi’tqa ko'beymesine ten', yag'niy:

 

 

Xali’q arali’q birlikler sistemasi’nda ku'sh impulsini’n' birligi . li’ impuls - bul 1 s dawami’nda ta'sir yetiwshi IN ku'shtin’ impulsi,

Ku'sh impulsi vektorli’q shama boli’p. woni’n' bag'i’ti’ ku'shtin' bag'i’ti’nda boladi’.

Dene impulse:

Kemnen-kem ushi’rasada, avtomashinalardi’n' soqli’g'i’si’p ketiwi bazi’ bir jag'daylarda jol shetindegi si’m stolba, terek yamasa basqa zatlarg'a bariip uri’li’wi’ boli’p turadi’. Ma'selen. yeger avtomobil 30 km/saat tezlikte kelip jol shetindegi si’m stolbag'a uri’lsa, si’m ag'ash si’ni’wi’ yamasa ji’g'i’li’wi’ mu'mkin. Yeger usi’nday tezlikte kiyatirg'an velosiped si’m ag'ashqa uri’lsa si’n stolba ziyanlanbaydi’ Sebebi velosipedtin' aydawshi’si’ menen birgelikte massasi’ avtomobildin' massasi’nan bir neshe yese kishi,

Yeger avtomobildin' tezligi u'lken. mi’sali’, 90 km/saat bolsa, stolbag'a uri’li’w ta'siri tezligi 30 km/saat bolg'andag'ig'a Sali’sti’rg'anda bir neshe yese u'lken boladi’

10 m/s tezlik penen qozg'ali’p ati’rg'an 10 g massali’ denenin' diywalg'a uri’li’w ta'siri tap usi’nday tezlik penen qozg'ali’p ati’rg'an 100 g massali’ denenin' uri’li’w ta'sirinen kishi boladi’,

Mi’lti’q ati’lg'anda woni’n' 10 g massali’ wog'i’ 600 m/s tezlik penen qozg'aladi’ deyik. Woq bunday tezlik penen juqa taxtani’ tesip wo'tedi. Sebebi u'lken tezlikte qozg'ali’wshi’ 10 g massali’ woqti’n' uri’li’w ta'siri 10 m/s tezlikte qozg'ali’wshi’ sonday massali’ denenin' uri’li’w ta'sirinen u'lken.Joqari’da keltirilgen mi’sallardan to'mendegi yeki juwmaq kelip shi’g'adi’:

1.Qozg'ali’stag'i’ denenin' massasi’ qansha u'lken bolsa, woni’n' uri’li’w ta'siri sonsha u'lken boladi’.

2.Qozg'ali’stag'i’ denenin' tezligi qansha u'lken bolsa, woni’n' uri’li’w ta'siri sonsha u'lken boladi’.

Demek, dene qozg'ali’si’n sipatlaw ushi’n massasi’ ha'm woni’n' tezligin dara ayi’ri’m tu'rinde yernes, wolardi’ birgelikte qaraw kerek. Usi’ maqsette dene impulsi degen fizikali’q shama kiritilgen.

Dene massasi’ni’n' woni’n' tezligine ko'beymesi dene impulsi dep ataladi, yag'niy:

 

 

Xali’q arali’q birlikler sistemasi’nda dene impulsinin' birligi    boladi’.   inpuls - bul 1 m/s tezlik penen qozg’ali’wshi’ 1 kg massali’ denenin' impulsi.

 

No’kis Rayoni’                                                                                                         22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                         22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

 

Dene impulsi vektorli’q shama boli’p. woni’n' bag'i’ti’ tezliktin’ bag’i’ti’nda boladi’.

 

Ku'sh impulsi ba'm dene impulsi arasi’ndag'i’ baylani’sli’q

 baslang’i’sh tezlik penen qozg'ali’wshi’ dene /t waqi’t dawami’nda basqa dene menen ta'sirlesiwi sebepli, woni’n' tezligi wo'zgerip v g’a ten’ bolsi’n. Wo'z ara ta'sirlesiw procesi waqti’nda denenin' tezlenewi to'mendegishe an'lati’ladi’.

 

 

Nyutonni’n' yekinshi ni’zami’ qalay ta'riplenedi ha'm formulasi’ qalay an'lati’ladi’?

Yeger denenin' massasi’ m. basqa dene menen ta'sirlesiw ku'shi F bolsa, wonda Nyutonni’n' yekinshi ni’zami’na muwapi’q tezleniwdin' to'mendegi formulasi’ da wori’nli’.

 

 

Tezleniwdin' yeki formulasi’n wo'z ara ten’'lestiriw mu'mkin:

 

 

       yamasa       

 

 

Bul formulada  ku’sh impuls wo’z-ara ta’sirge shekem  wo’z-ara tasirden keyingi dene impulsleri yekenligin yesapqa alsaq bul juwmaqqa kelemiz. Wo’z-ara tasir procesinde dene impulsinin’ wo’zgeriwi ta’sir ku’shi impulsine ten’.

 

Masele sheshiw u’lgisi

Temani’n’ dene impulsi funkitinde keltirilgen velosiped ha’m avtomashinani’n’ impulsin tabi’n’.Velosipedtin’ massasi’ 100kg (aydawshi’ menen birgelikte) avtomashinanin’ masssasi’n 2000 kg dep ali’n’.

 

Berilgeni t.k

 

 

 

 

 

No’kis Rayoni’                                                                                                         22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                         22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

 

Sabaqti’ bekkemlew

Bekkemlew ushi’n «Debat», «klaster» interaktiv metodi’ usi’ni’s yetiledi. Tema boyi’nsha woqi’wshi’larg’a  qayta sorawlar berip ha’m qosi’msha tapsi’rma tu’rinde ha’r toparg’a krosvordlar tarqati’ladi’.tapsi’rma wori’nlani’p bolg’annan son’ bosli’qlardi’ toli’qti’ri’w maqsetinde,bilimlerin bekkemlep bari’w ushi’n yadtan formulalar jazadi’

1.Ku’sh impulsi qalay an'lati’ladi’ ?  Wol qanday birliklerde wo'lshenedi?

2.Qozg'ali’wshi’ denenin' massasi’ qansha u'lken bolsa woni’n' uri’li’w ta'siri de sonsha u'lken boli’wi’n da'lillep berin".

3.Qozg'ali’wshi’ denenin' tezligi qansha u'lken bolsa, woni’n' uri’li’w ta'siri de sonsha u'lken boli’wi’n da'lillep berin"?

4.Dene impulsi qalay an'lati’ladi’?  Wol qanday birliklerde wo'lshenedi?

5.Ku'sh impulsi ha'm dene impulsi arasi’nda qanday baylani’s bar?

 

Uy tapsi’rma tapsi’ri’w

 

Impuls temasi’n woqi’p keliw. 

 

Sabaqti’ juwmaqlaw

 

Uy jumi’si’n qayta yadi’na sali’p wotip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan woqi’wshi’larg’a tiyisli bahalari’n qoyg’an halda bugingi sabag’i’ma juwmaq jasayman

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

No’kis Rayoni’                                                                                                         22-mektep  Saylauov Ag’i’lash