Күн жүйесі денесіне дейінгі ара қашықтықты параллакс әдісімен анықтау

Ұзақ мерзімді жоспар бөлімі:

Күні:

Сынып: 9

Мектеп:

Мұғалімнің аты –жөні:

Қатысқандар саны:

Қатыспағандар саны:

Сабақ тақырыбы

Күн жүйесі денесіне дейінгі ара қашықтықты параллакс әдісімен анықтау

Осы сабақта қол жеткізілетін ОМ  (оқу бағд. сілтеме)

9.7.2.8 Күн жүйесіндегі денелердің ара қашықтығын немесе өлшемдерін анықтау үшін параллакс әдісін қолдануды түсіндіру

Сабақ мақсаттары

Жұлдыздарға дейінгі қашықтықты анықтап үйренеді

Бағалаукритерийлері

·         Астрономияда қашықтықты анықтау үшін пайдаланылатын негізгі терминдердің глоссарийін біледі.

·         Қашықтықты анықтаудың әртүрлі әдістерін қолданады.

Күтілетін нәтижесі

-          Теориялық білімдерін практикамен ұштастырады

Тілдік мақсаттар

Оқушылар өздерінің түсініктерін көрсететін жаңа сөздерді пайдаланулары керек. Олар терминдерді түсіну және қолдану керек.

Арнайы пәндік лексика мен терминология:

Құндылықтарды дарыту

Оқушыларды академиялық адалдыққа тәрбиелеу (тапсырмаларды орындау барысында өз бетімен жұмыстануға үйрету)

Оқушыларың бойында жауапты азаматтық ұстанымды қалыптастыру.

Өмір бойы білім алу құндылығын сыни тұрғыдан ойлау арқылы білімге деген құштарлығын қалыптастыру

Оқушылар арасында ынтымақтастық ортаны қалыптастыру.

Пәнаралық

байланыстар

геометрия

АКТ қолдану дағдылары

Презентацияны АКТ көмегімен ұсыну

Бастапқы білім

Жұлдыздар, Күн жүйесі

Сабақ барысы

Уақыт кезеңдері

Сабақтағыжоспарланғаніс-әрекет

Ресурстар

Сабақтың басы

3 мин

2 мин

Ұйымдастыру бөлімі

Сабақ алды ой тастау:

Кластер жасақтау  

                                                 Жұлдыздар

Оқушылардан күтілетін ақпараттар: жұлдыздар көлемі, массасы, жарықтылығы мен Жерден қашықтығы туралы өздерінің біілетін ақпараттарын көрсетеді.

Бейнефильм «Ғаламдық өлшемдер»

Оқушылар ақпараты

https://twig-bilim.kz/kz/film/scale-of-the-universe

Ойлану / ақпарат

10 мин

Мағынаны тану

Жұлдыз кейде тұрақты жұлдыз (лат. stella немесе лат. astrum; астрономиядағы белгісі: ✱) — салмағы ерекше ауыр, өзегіндегі термоядролық реакция арқылы айналасына тұрақты жарық шығаратын^[1], плазмалық газ күйдегі аспан денесі. Жұлдыздарды арнаулы түрде Жұлдыз астрономиясы ғылымы зерттейді.

Әдетте қазақ тілінде жұлдыз сөзі кең мағынада қолданылады: барлық аспан денелерін (күн, ай, Марс, Шолпан, құйрықты жұлдыздар т.б.) жай тілмен жұлдыз деп бірдей атай береді. Дегенмен, ғылыми арнаулы мағынада жұлдыз тек Күн секілді, сүмбіле, темірқазық, жетіқарақшы, үркер секілді, қосаржұлдыз, үйіржұлдыз, ғаламатжұлдыз секілді өзінен жарық шығаратын алып аспан денелеріне қаратылады.

Астрономдар жұлдыздардың спектрін, жарық шамасын, кеңістіктегі қозғалысын өлшеу арқылы оның салмағын, жасын, құрамындағы металл мөлшерін және басқа да қасиеттерін таниды. Жұлдыздың жалпы сапасы оның өзгерісі мен кейінгі тағдырының маңызды көрсеткіші. Басқа қасиеттері, мысалы диаметрі, өз осьінде айналуы, қозғалысы мен температурасы қатарлылар оның тарихи өзгерісі барысында ұқсамайды. Жұлдыз температурасының жарық шамасына байланысты суреті әдетте "HR диаграммасы" деп аталады. Ол арқылы жұлдыздың жасы мен өзгеріс сатысы айқындалады.

Жұлдыз негізгі уақытын өзегіндегі термоядролық реакция арқылы айналасына жарық шашуымен өткізеді. Өзегіндегі термоядролық реакция өзектің шетіне дейін жоғары энергия бөліп шығарады, сосын оны сыртқы әлемге радиация болып шашырайды.

Сутегі мен гелийден ауыр элементтер термоядролықреакцияданпайдаболады. Жұлдыздарнегізіненсутегінінегізеткенкүйдепайдаболадыжәне гелий мен аз мөлшерде ауырэлементтердің сығылуынанқұралады. Өзегіндежеткіліктітығыздықболса, кейбірсутегітермоядролық реакция барысындатұрақтытүрдегелийгеайналады^[2] (мысалы, Күнде 4 атом сутегі 1 атом гелийгеайналуданбізтұтынатынжылу мен жарыққалыптасады). Жұлдыздыңішіндегіартық энергия радиацияланыпсыртқашығыпкетеді. Жұлдызішкі гравитация әсеріндеөзсалмағыныңжеміріпжібермеуіне (өзөзегінебіраққұйылып, шөгіпкетпеуге де, айналасынашашыраптозыпкетпеуге де) қолжеткізеді.

Жұлдыздыңөзегіндегісутегіотынытаусылсасалмағыкүнсалмағының 0,5 есесінен кем болмаса, ондаолөсіп Алыпқызылжұлдызға айналады^[3] Кейбіржағдайдаоныңөзегіндетіпті де ауыратомдаротынғаайналыпқайтажанабастауымүмкін. Мұндайжұлдыздарақырыықшамдалып, ғарыштағыматериялықденегеайналады, басқаларғақосылады, немесежаңаэлементтерпайда болу сатысынаөтеді.^[4].

Жұлдыздарғарышқабіркелкішашылғанемес. Олардыңкөбітартылыскүшәсеріндеұйысыпекіденкөп қосаржұлдыздарға біріксе, тіптінеше миллиард жұлдыздартоптасыпалып үйіржұлдыздарға айналады. Екіжұлдыздыңорбитасыолардыжақындатқандаолардағыөзгерістездейді^[5]. Мысалы, Ақергежейлі жұлдызөзініңсерікжұлдызынажақындағандаоныңгаздарынөзінесіміріп, жаңажұлдыз болыпжарқырайды.

Жұлдыздарәлеміөтеәралуан. КейбіржұлдыздарКүнненмыңесеүлкен (көлемібойынша) әріжарығырақболыпкелсе (алыпжұлдыздар), ал кейбіреуініңмөлшері мен шығаратын жарығының энергиясы Күнненәлдеқайда аз болып (ергежейліжұлдыздар) келеді. Жұлдыздардыңжарқырауы да түрлішеболады. Алтын Балықшоқжұлдызының S жұлдызыКүннен 400 мыңесеартықжарқырайды.

Күнөзініңбарлықбелгілеріжағынанқатардағыжұлдызболыпсаналады. Көптегенжұлдыздардыкүнсекілдіғаламшарлықжүйедентұрадыдепсанауғатолықнегіз бар. Жұлдыздарөтеалысқашықтықтаорналасқандықтан, олардыңсеріктеріеңкүштітелескоппен де көрінбейді. Олардыанықтауүшінзерттеудіңнәзікәдістерқолданып, бірнешеондағанжылдарбойыұқыптыбақылау мен күрделіесептеулержүргізуқажет. Жұлдызспектрінеталдаужасауарқылы да жұлдыздыңғаламшарсерігі бар-жоғыанықталады

Ой тастау

Ғаламдағы Жұлдыздардың сан түрлілігіне байланысты олардың бірнеше топтарға жіктеуге болады:

-алып немесе ергежей

-қашық немесе жақын

-ыссы немесе суыған

-жарық немесе көмескі, бірақ осы қасиеттері Жер бетіндегі бақылаушы адамдарға қаншалықты рас болуы мүмкін?

Күтілетін жауап: жұлдыздардың Жерден қаншалықты қашықта екеніне байланысты салыстырмалы болады?

Жұптық тапсырма:

оқушылардан астрономияда қашықтықты анықтау үшін пайдаланатын негізгі теримндердің глоссарийін құрау үшін ізденуі сұралады.

Оқытушылық қызметті орындап аяқтаған соң, оқушылар «стандартты шамдар» дегеніміз не және олардың астрономияда қашықтықты анықтау үшін қалай пайдаланылатыны туралы ескерту жазбаларын өз бетінше жазуы тиіс. Олар өз глоссарийлерінен кемінде үш түрлі арнайы терминдерді пайдалануы қажет. Оқушылар тыныштықта, өз жазбаларына немесе өзге де ақпарат көздеріне қарамастан жазуы тиіс.

Жұлдыздар туралы жинақталған ресурстар топтамасы

http://www.myshared.ru/slide/47867/

Практикум

10 мин

10 мин

Практикалық жұмыс: параллакс әдісі арқылы жұлдызға дейінгі қашықтықты анықтау.

Теориясы:Жұлдыздарға дейінгі қашықтықты анықтаудың негізгі әдісі – Жердің Күн төңірегінде айналуын негізге ала отырып, жұлдыздардың көрінерлік орын ауыстыруын өлшеу. Сол ауытқу (параллакс) бойынша жұлдызға дейінгі қашықтық есептеліп шығарылады. Әр түрлі спектрлік кластағы жұлдыздардың орташа абсолюттік жұлдыздық шамасын анықтай отырып және оны сол кластағы жекелеген жұлдыздардың көрінерлік жұлдыздық шамасымен салыстыра отырып, жұлдыздарға дейінгі қашықтықты анықтауға болады.

Параллакс (гр. parallaxіs – ауытқу) - бір затқа жылжымайтын нүктеден қарап, одан соң басқа бір көру аясында екінші нүктеден қараған кездегі заттың жылжуы болып көрінетін құбылыс. Осы екі бағыттың арасындағы бұрыш параллактикалық бұрыш немесе қысқаша параллакс деп аталады. Егер бір нүкте жердің бетінде, ал екіншісі (ойдағы) оның дәл ортасында десек, онда параллакс тәуліктік, ал егер осы кезде шырақ көкжиекте болса, онда тәуліктік горизонталь параллакс деп атайды. Экватордан қараған кездегі тәуліктік горизонталь параллакс экваторлық деп аталады. Тәуліктік параллакс Жердіңішкі дәл ортасынан Күн жүйесінің шырақтарына дейінгі және жердің бетінен оның дәл ортасына дейінгі арақашықтықты анықтау үшін пайдаланылады.^[1]

Параллакстыңсхемасы

Астрономияда параллакс – бақылаушыныңорынауыстыруынабайланыстығарышденелерініңкөрінерлікорныныңөзгеруі. Параллакс тәуліктік, жылдық және ғасырлық болыпажыратылады.ТәуліктікПараллакc Жердіңөзосіндеайналусалдарынанболады. Тәуліктік Параллакс төбесіғарышденесініңцентріндеболатын, қабырғаларыЖерцентрінежәнебақылаушығабағытталғанбұрышретіндеанықталады. Күнніңорташақашықтығыүшінтәуліктік Параллакс шамамен 8”,794;

Жылдық Параллакс ЖердіңКүндіайналақозғалуысалдарынанболады. Ол – гипотенузасы Күн мен ғарышденесінедейінгіқашықтық, кішікатетіЖерорбитасыныңүлкен жарты осіболатын тікбұрыштыүшбұрыштыңкішібұрышыболыпанықталады. Жылдық Параллакс өте аз шамаболғандықтаноныңмәніғарышденесінедейінгіқашықтыққа (r) керіпропорционал r=1/П. Жұлдыздардыңжылдық Параллаксы 1”-тан аз;

Ғасырлық Параллакс – Күнжүйесінің Галактикадағы қозғалысынабайланыстығарышденесініңбіржылішіндегібұрыштықығысуы. Ғарышденелерініңөзқозғалыстарыболғандықтанолардыңорташастатистикалықығысуынғанағасырлық Параллакс депсанайды. ҒарышденелерініңПараллаксынөлшеуарқылыоларғадейінгіқашықтықтыанықтауғаболады.

Жұмыстың барысы:

Топтық жұмыс – рөлдік ойын арқылы жүреді, Күн, Жер, қашықтығы анықталатын жұлдыз рөлінде оқушылар сайланады (ОМ 9.7.2.8  үшін қалыптастырушы тапсырма болып саналады)

Жіп, транспортир

Сабақтың соңы

5 мин

Үйге тапсырма

Сабақ соңында оқушылар рефлексия жүргізіледі.

Мен білемінМен білдім Мен білгем келеді

Тақырыпбойынша іздену

Стикер

Internetресурстары

Саралау – оқушыларға қалай  көбірек қолдау көрсетуді  жоспарлайсыз? Қабілеті жоғары оқушыларға қандай міндет қоюды жоспарлап отырсыз?

Бағалау – оқушылардың материалды меңгеру деңгейін қалай тексеруді жоспарлайсыз?

Денсаулық және қауіпсіздік техникасының сақталуы

Барлық оқушылар:Дәптерге қажетті мәліметтерді толтырады.

Оқушылардың көпшілігі: Есептер шығарады

Кейбір оқушылар:Қосымша тапсырма  орындап үлгереді

Мадақтау

Сабақ барысында қолдау, қолпаштау көрсету жетістік критерийлері арқылы

Интерактивті тақтаны сабақ барысында қолдану уақытын 10 минуттан асырмау

Көз жаттығуларын орындау

Кабинетті желдету

Кабинетте приборлармен жұмыс жасау барысында қауіпсіздік ережесін сақтау

Сабақ бойынша рефлексия

Сабақ мақсаттары/оқу мақсаттары дұрыс қойылған ба?

 Оқушылардың барлығы ОМ қол жеткізді ме?

Жеткізбесе, неліктен?

Сабақта саралау дұрыс жүргізілді ме?

Сабақтың уақыттық кезеңдері сақталды ма?

Сабақ жоспарынан қандай ауытқулар болды, неліктен?

Жалпы баға

Сабақтың жақсы өткен екі аспектісі (оқыту туралы да, оқу туралы да ойланыңыз)?

1:

2:

Сабақты жақсартуға не ықпал ете алады (оқыту туралы да, оқу туралы да ойланыңыз)?

1:

2:

Сабақ барысында сынып туралы немесе жекелеген оқушылардың жетістік/қиындықтары туралы нені білдім, келесі сабақтарда неге көңіл бөлу қажет?