Материялы по географии

ГЕОГРАФИЯ ПӘНІНЕН  ҰБТ­ға ДАЙЫНДЫҚ КІТАБЫ Мазмұны 1. Кіріспе...................................................................................5 І – бөлім. Физикалық  география § 1  Жер­ күн жүйесінің планетасы........................................... 6 § 2  Географиялық ашылулар мен  географиялық        карта туралы ....... ................................................................. 7       § 3   Табиғат кешені және  литосфера....................................... 11        § 4 Атмосфера  ­ ауа  қабығы..................................................... 14       § 5 Гидросфера  ­ су  қабығы....................................................  20       § 6  Биосфера – тіршілік  қабығы .............................................. 22 ІІ – бөлім. Материктер географиясы   § 7 Материктер ............................................................................28 § 8 Африка ......................................... ........................................ 30 § 9  Оңтүстік Америка ............................................................... 31  § 10 Солтүстік  Америка ............................................................ 32       § 11 Аустралия............................................................................. 33       § 12 Антарктида .......................................................................... 34       § 13 Ең, ең, ең,...............................................................................35 ІІІ – бөлім. Қазақстан физикалық географиясы       § 14 Тәуелсіз  Қазақстан ............................................................ 37       § 15 Қазақстанның геохронологиялық,                геологиялық жағдайы........... .............................................. 40        § 16 Жер бедері ерекшеліктерімен .............................................42       § 17 Қазақстан таулары .............................................................. 44       § 18 Климаты, табиғаты ............................................................. 47       § 19 Ішкі  сулары ......................................................................... 49 ІV – бөлім. Қазақстанның эканомикалық және әлеуметтік  географиясы       § 20 Халықтар географиясы және Қазақстан халқы................. 51       § 21 Қазақстанның геосаяси орыны, халық шаруашылығының                     салалары ..............................................................................  54       § 22 Шаруашылықтың саяси салалық құрылымы .................... 56       § 23 Қазақстанның пайдалы қазбаларының кен орындары  мен                     өндіріс  ошақтары ............................................................... 58      § 24 Машина жасау орталықтары, химия және құрылыс              заттары .................................................................................... 63      § 25 АӨК Қазақстанның ауыл шаруашылығы және  тамақ ,             жеңіл  өнеркәсіп...................................................................... 67     § 26 Көлік және коммуникация кешені ....................................... 70     V – бөлім.Дүниежүлік  шаруашылық туралы      § 27  Дүниежүзінің табиғат байлығы .................................................... 72     § 28 Халық  шаруашылығының  өнеркәсіп саласы .............................. 75     § 29 Ауыл шаруашылық географиясы ................................................... 77     § 30 Көлік және байланыс ....................................................................... 83     § 31 ТМД елдерінің  географиясы .......................................................... 84     § 32 ТМД –ның өнеркәсіп саласы ........................................................... 88 § 33 ТМД – ның ауыл шаруашылығы ..................................................... 97     Қортынды тапсырмалар.......................................................................... ..98     Пайдаланған әдебиеттер тізімі ................................................................. 96  Күн бетінің  температурасы 60000С § 1ЖЕР  ­  КҮН ЖҮЙЕСІНІҢ ПЛАНЕТАСЫ ­ Күн ауданы жер ауданынан 110 есе , көлемі 3 млн 33 мың есе үлкен. ­   ­ Күн төңірегіндегі планеталар жолын – орбита (Із, жол деген аударма) д.а ­ Жер күннен үшінші  тұрған планета ­ Жер шеңбері  экватордың  ұзындығы 40 075 км және салмағы 6 000 млн тоннаға жуық.  ­ Жер күнді орта есеппен 150 млн км  қашықтықта  айналады  ­ Жер бетінің ауданы  510 млн км  ­ Жер бетіндегі су көлемі 360,6 млн км2 пайызға  шаққанда  71 %   ­ Құрлық көлемі 149,4 млн км2 пайызға  шаққанда  29 %  ­ Жер үш бағытта ; өз білігінде, ғарыш бойынша, Күн жүйесінің  бөлігі ретінде қозғалады. ­ ­ Жердің полюстік радиусы  экваторлық радиустан 21,4 км – ге аз, сондықтан осындай полюстер  маңындағы сығылған шар – сфероид немесе элипсойд деп аталады. Жер шарының  нағыз  геометриялық  пішіні  геоид деп аталады. Жердегі магнит өрісінен атмосфераның жоғарғы қабатындағы  сиреген ауаның жарық шашуын полярлық  шұғыла деп аталады. ­ Жердің өз білігінен айналу кезінде барлық денелердің қозғалысында  ауытқу пайда болады бұны  Кариолис күші  деп аталады.  ­ Күн сәулесінің түсу бұрышы экватордан полюстерге қарай азая  береді де, соған сай температура  төмендей береді   ­ Жер батыстан шығысқа қарай өз білігінен 1 тәулікте айналып шығады.  ­ Солт. жарты шардан полярлық жұлдыз немесе Темірқазық  арқылы  кез келген обьектіні табуға болады. Жердің қазіргідей  қалыпқа келуіне 4,5 млн – ға жуық уақыт кетті. Жер ­ ғарыштан жасыл және қоңыр дақтары бар әдемі ашық көгілдір түсті шар.Ең алғашқыда  жер пайда  болған уақытта   жерде бір ғана құрлық – Пангея болды. Ол  келе – келе Лавразия, Гондвана  материктері болып  екіге   бөлінді. Бұдан кейін  ол  қазіргі алты материкке  бөлінді. Еуразия, Африка, Оңт. Америка, Солт.  Америка, Антарктида, Аустралия. Мысалы Оңтүстік Америка Африкадан  135 млн жыл бұрын жылжып кетті. § 2 ГЕОГРАФИЯЛЫҚ АШЫЛУЛАР МЕН ГЕОГРАФИЯЛЫҚ                                                 КАРТА ТУРАЛЫ  Географиялық ашылулар Дүние жүзінің алғашқы картасын жасаған – грек ғалымы Эротосфен.  География сөзінің авторы немесе географияның атасы ­ грек ғалымы Эротосфен. ­ ХV ғ. Мартин Бехайм тұңғыш глобусты жасады ­ Географиялық ашылулар туралы   симантикалық карта Градус торы бар алғашқы картаны жасаған ғалым ­ Птоломей    АШЫЛ     ҒАН    ЖЫЛЫ                    НЕ ІСТЕЛДІ 1 Ежел гі дәу ірде  (б.з.б  V ғ ) 1.Гректерге сол кездері мәлім болған Каспий  теңізі т.б жерлер туралы  Жер картасын жасады. 2.Қазақ жерінде Каспидің тұйық алап екенін  айтып  Жайық, Еділ, Жем өзендері туралы  тоқталды         КІМ         АШТЫ Геродот 2 2 ХІІІ ғ 3 ХV ғ. 4 5 1492  жыл 1499­ 1503 ж 1519 – 1522 ж 1538 ж 6 ХVІІ ғ 7 1730  жыл дарға  дейін 8 ХV –  ХVІІІ  ғ.ғ 1819  ­ 1821 ж  9 1835  – 1914ж  3.Ең алғашқы  ендік пен бойлықты нақты өлшеп , тұңғыш  дұрыс картаны жасаған,  тұңғыш  «география» ұғымын енгізген, География  ғылымының атасы 4.  «География » деген 17 кітап жазған 5. Сырдария, Әмудария Каспийге құяды деген.  Ендіктер мен бойлықтарды сызып көрсеткен., Ең алғаш күн  ұзақтығын анықтаған 1. Азияның Памир тауы , Үндістан мен Қытай   жерлері туралы мәліметтерді берді. 2. Орталық Азияға саяхат жасады, қазақ  жері туралы айтты. Парсы, Үндістан теңіздері арқылыы Үндістанға  саяхат жасады. «Үш теңіздің ар жағына саяхат»  деген еңбек жазды  1. ГЛОБУС ЖАСАЛДЫ Вест Индия аймағы ашылды Х. Колумб  ашқан жердің  жердің Үндістан емес  жаңа дүние екенін дәлелдеді. Кейіннен оған  Америго аты берілді Тұңғыш рет жер жүзін айналып шықты. Тыны  мұхитын ашты Атақты Картограф Американың оңтүстік,  солтүстік бөлігі ұғымын пайдаланып «Жаңа  дүние » деп атады Аустралияның Тасман аралын ашты Аустралияның шығысын, Жаңа Зеландиия  аралын ашқан   Қазақстан аумағы туралы «Сібірдің сызба »   атты кітап Қазақ жері туралы «Диуани – Лұғат – ат ­ Түрік» кітабы жазылды Сондықтан да  «Ұлы географиялық ашылулар  заманы»  деп аталды Антарктика материгін ашқан Қазақ жерінен 1. Тянь – Шаньді зерттеген, Орталық  және солт.  Тянь – Шаньді зерттеп Хан – Тәңірі массивін  ашқан 2 . Арал теңізін, Сырдарияны, Қаратауды  зерттеген 3. Солт. Қазақстандағы тұзды көлдер, Арал  теңізін зерттеген 3 Эротосфен Страбон  Птоломей Венециялық көпес   Марко  Поло П. Карпини  Е. Рубрук А . Никитин   Бехайм Х. Колумб Америго  Виспуччи Ф. Магеллан Герард Меркатор А. Тасман Д. Кук С. Ремезов  М. Қашғари Ф. Беллинсгаузен мен  М.  Лазерев П.П Семенов Н.А Северцов Л.С Берг 1870  – 1887 ж  1909 ж  1939 ж  4. Орта Азия мен Орталық АзияныЖ. Алатауы  мен Іле өңірін  зерттеген. Балқаш пен Алакөлдің  ұқсастықтарын  дәлеледеген Тынық мұхиты аралдарына, , Жаңа  Гвинея  аралына, Аустралияға  зерттеулер жүргізілді 1. Солт. Полюсті 2. Оңтүстік полюсті Қазақстанда арнай  География секторы  құрылып,, оны  Н. Баранский басқарды.. Ол  Қазақстанды 5 экономикалық ауданға бөлді. Ш. Уалиханов Н.Н Миклуха ­ Маклай 1. Р Пири 2. Р. Амундсен    Н. Баранский Карта және глобус Карта – математикалық негіздерге сүйеніп жасалған. Картада жер шарының, күн жүйесіндегі басқа  ғаламшардың, аспан денелері және т.б кішірейтіліп, жинақталып шартты белгілермен көрінісі берілген.      Мазмұнына қарай карталар жалпы географиялық, тақырыптық  болып  екіге бөлінеді. Көп жағдайда тақырыптық карталар  бірнеше компоненттердің  байланысын  бірге көрсетеді  бұны   кешенді карталар  деп атайды.. Жер  бетін математикалық тәсілдер арқылы  жазықтықта  бейнелеуді  ­  картографиялық  проекция – деп атайды.             ­ Солтүстіктен белгілі бір бағытқа бағытталған бұрыш аралығы Азимут д.а  Азимут  тек   компаспен анықталады. ­ Азимут 00 – 3600 аралығында есептеледі ­ Айналадағы көзге көрінетін кеңістікті – көкжиек деп аталады. ­ Қағаз бетіне обьектіні кішірейтіп түсіруді – масштаб деп атайды. Масштаб 3 ке бөлінеді : Сандық (1:  1000 000), Атаулық (1см : 10 км), Сызықтық.         Масштаб көлеміне қарай карталар:            1: 25 000 (ірі масштабты);             1:  1 000 000 (орташа масштабты);            1: 1 000 000(ұсақ масштабты) ; ­ План ­  деп кішігірім жер бетінің  бөлігінің  белгілі бір масштабпен  жасалған проекциямен  кескінделген сызуды айтамыз. ­ Картаның планнан айырмашылығы  ­ картада картографиялық тордың паралель мен меридианның  болуы ­ Меридиандар мен параллелдердің қиылысуынан – Картографиялық тор пайда болады ­ Жер осьінің жер шары бетімен түйісетін нүктені – полюстер деп аталады ­ Оңтүстік полюс пен Солтүстік полюсті қосатын сызықты ­  Меридиан деп атайды. ­ Экваторға қарама – қарсы жатқан сызықты ­  Параллельдер д.а ­ Екі параллель арасы  ­ 111 км  немесе 150С – қа тең ­ Әр параллель  шеңбер тәрізді болады, ал Меридиан доға пішіндес болады. ­ Бастапқы меридиан мен берілген нүктеге  дейінгі градус шамасы – географиялық бойлық деп  аталады. ­ Экватордан солтүстікке жне оңтүстікке қарай тартылған градус шамасы – географиялық ендік деп  аталады. ­ Жер бетінің мұхит немесе теңіз деңгейінен қосып есептегендегі биіктікті – абсолют биіктік дейді. ­ Жер бетіндегі бір нүктемен екінші нүкте аралығындағы биіктік айырмашылығын  ­ салыстырмалы  биіктік дейді. Оны нивелир немесе тіктеуіш немесе деңгейлегішпен өлшеп анықтайды. ­ Ылдидың бағытын горизонтальға кесе – көлденең қойылған сызықша – Бергштрих деп аталады. ­ Экватордың ұзындығы  ­  40 000 км ­ Жердің ортасынан экваторға дейінгі арақашықтық  –  6378 км 4 § 3              ТАБИҒАТ КЕШЕНІ ЖӘНЕ  ЛИТОСФЕРА   Табиғат компонеттеріне: Ауа, су, топырақ, өсімдік, жануар, күн           сәулесі жатады. ­ Барлық табиғат компоненттерінің өзара байланыста болып, өзіндік ерекшеліктерімен көзге түсетін  жер бетінің бір  бөлігі немесе өзара әрекеттескен аумақтың бір бөлігі – Табиғат кешені деп аталады. Мысалы орман,  шөл, өзен, өзеннің жағасы, Тау алды, тау.  Бірақ  табиғат кешенінің ең ірісі – географиялық қабық  болып табылады.  Географиялық қабық – литосфераның жоғарғы , атмосфераның төменгі бөлігі. Ол гидросферамен  биосфераның өзара байланысы мен әрекеттесуі нәтижесінде қалыптасады.  Географиялық қабықтың 4 заңдылығы бар:         1. Тұтастығы                      3.  Зат және энергия   айналымы                        2. Ырғақтылығы                          4.  Зоналылығы Зат алмасу деген­ табиғаттағы су айналымы ( су буланады, жаңбыр болып қайта жауады),  атмосферадағы ауа айналымы (адам СО2 шығарып өсімдіктерге берсе, Өсімдік О2 ні шығарып адамға  береді, организмдер қалдықтарын ­шірігін топыраққа берсе, шірік өсімдікті қоректендіреді) жатса, Күн  мен Жердің ішкі сыртқы энегиясы да осыған жатады.  Ал ырғақтылық – (ритмділік)  Күн мен түннің ауысуы, жыл мезгілдерінің ауысуы т.б Біртұтастылығы – табиғаттағы барлық процестер бір – бірімен тығыз байланысты.  Мысалы Топырақ ­    өсімдікке,   Өсімдік ­ топыраққа,   Өсімдік ­  жануарға,   Жануар ­  өсімдікке не береді? (Өзің  ойланып  көр) Географиялық қабықтар  қабаттары  да  төртеу; Литосфера – жердің қатты қабаты.       Атмосфера ­ ауа қабаты.      Биосфера – тіршілік қабаты.                 Гидросфера – су қабаты Адам әрекетінен өзгеріске ұшыраған жерлер – антропогендік фактор деп аталады.  Антропос – қазақша  адам деген сөз.  Адам  орман егіп парк ашуы мүмкін немесе орманды өртеп сол жерді батпаққа айналдыруы мүмкін.   ЛИТОСФЕРА    Литосфера ­ мантияның жоғарғы қабаты мен жер қыртысынан тұрады.   Литосфера қалыңдығы –  шамамен 70 км .  Мантия – жер қыртысы мен ядро аралығындағы қабат. Мантияны жер қыртысынан  жұқа Мохорович  қабаты  бөліп жатады Оның жоғарғы шекарасы – 2900 км – ден басталады Жер қыртысы – жердің ең беткі жұқа қатты қабығы.Оның  орташа қалыңдығы  мұхиттар астында  5­ 10  км,  материктер астында  35 – 40 км, ал  биік тауларда  ­ 70 км – ге дейін жетеді.    Геологиялық жыл санау бойынша жер ғаламшарының жасы шамамен – 5 млрд жылға жуық . Ол 5  кезеңге (эра) бөлінеді.  Жер қыртысының қалыптасуына кеткен уақыт шамамен – 3,5 млрд жылдан астам. ­ Жердің  ежелден  қалыптасқан, қозғалмайтын, тегістелген салыстырмалы түрде  тұрақты бөлігін –  платформа – деп атайды. Платформа үстінде жер бедерінің жазықтары қалыптасады. 5 ­ Ежелгі және жас платформалардың әртүрлі жастағы  және қалыңдықтағы шөгінді тау жыныстары  басып жатқан бөлігін  ­ тақта – д.а. ­ Жер қыртысының қозғалмалы белдеулері – геосинклинальдар д.а. Бұл аймақтарда жер сілкіну  вулкан процестері жиі болады.  Қазіргі ең ірі геосинклинальдық белдеулерге;  Альпі – Гималай, Тынық  мұхиттық белдеулер жатады. ­ ­ Жердің ойлы – қырлы беті – жер бедері деп.а ­ Жер бедерінің өзгеруі;  ішкі (жер сілкіну ,вулкан, цунами,)және сыртқы (жел, өзен ағысы,  күн  сәулесі, тұрақты желдер,т.б. ) күштерге жатады. ­  Жазықтардан оқшау беттері қия, биік бөліктерді  таулар деп аталады ­   Жалғаса тізіліп жатқан таулар  тау жотасы  деп аталады ­ Бірнеше  тау жоталары түйісетін жерді  тау торабы  д. а. ­ ­ Литосфералық тақталар жылына  2­6 см ге қозғалады ­ Ең ірі  13 тақта бар. Осы ірі  тақталар ірі тектоникалық жарықтар (рифтілер) арқылы бір бірінен      Литосфералық тақталар: бөлініп жатады Ең ірілері: Үнді – Австралиялық, Американдық, Тынық мұхиттық, Атлантикалық   тақта.     Жер қыртысын түзетін тау жыныстары        Жердің литосфералық қабатын – Тау жыныстары құрайды.              Тау     жыныстары               магмалық       шөгінді    метаморфты ­ Шөгінді тау жыныстары ­  өсімдік, жануарлардың қалдықтары және әртүрлі жыныстар мен  фрагменттерінен құралған ­ Метаморфтық жыныстар ­  жоғары температураның және қысымның әсерінен пайда болған  жыныстар. Бұл жағдайда кейбір жыныстар қатты күйге, кейбірі жұмсақ қабатқа айналады. ­ Магмалық жыныстар жер астындағы магма суып , қатты күйге айналғанда түзіледі ­                    ЭФФУЗИВТІ    ИНТРУЗИВТІ ­ Магмалық жыныстардың  мантиядан жарықтар арқылы сыртқа шығып төгілуін  пайда болған лава  түріндегі су мен газдан ажырағын бөлігін эффузивті, ал магманың белгілі бір тереңдікте сыртқа  шықпай қатқан бөлігін интрузивті дейді. ­ Жер қыртысы негізгі 3 қабаттан тұрады  ­ ­ Мұхит астындағы жыныстық қабаттарда  гранитті қабат болмағандықтан мұхит астындағы жер  1) Базальтті, 2) Гранитті, 3) Шөгінді жыныстар қабаты. қыртысының қалыңдығы жағалауға қарағанда аз болады                6 ­ Ыстық бұлақтар. Ыстық су мен буды  ауық – ауық атқылап тұратын бұлақтарды гейзерлер деп  атайды.     § 4    АТМОСФЕРА  ­ АУА ҚАБЫҒЫ      ­ Атмосфераның құрамы: азот – 78%, оттегі – 21%, көмір қышқыл газы – 0, 03% , инертті газдар, су  булары, шаңдар, микроорганизмдерден тұрады. ­ Атмосфера төмендегідей қабаттардан тұрады;    ­ 7­ 18 км – тропосфера . Ол  ­ атмосфераның ең төменгі ең тығыз қабаты. Торопосфера қалыңдығы   полюстерде  9 км, қоңыржайда  10 – 12 км, экваторда  15 – 17 км­ ге тең;  50 км – стротосфера;  85 км ­ мезосфера,  300 км ­ термосфера; 600 – 1000 км ­ энзосфера,  50 км  ­ озоносфера қабаты. ­ 60   50   20 0 Атмосфераның жоғарғы қабаты   СТРАТОСФЕРА ТРОПОСФЕРА          Ауадағы су буы :  Булану кезінде ауа су буын шексіз сақтай           алмайды. Оның шегі температураға байланысты. Мысалы, 200С         температурада  1 м 3 ауа 17 г суды  ғана сақтай алады .  ­ Одан әрі су буын сақтай алмайтын ауаны сондықтан қаныққан ауа д.а. ­ Ауадағы су буының мөлшеріне қарай  ылғалдылық ­салыстырмалы ылғалдылық, абсолют  ылғалдылықпен анықталады. ­ Абсолют ылғалдылық  дегеніміз ­ 1м3 – ауадағы су буының мөлшері , ­  Салыстырмалы ылғалдылық ­ 1м3  ауадағы  ылғал мөлшерінің оның осы температурада  сақтай  алатын ылғалының мөлшеріне қатынасы; ол % ­ бен  өлшенді. Ауадағы су буын  ­ шаш  гигрометрімен өлшейді.  Ауаның жер бетіне жақын қабатындағы су булары су тамшыларына  айналғанда  ­ тұман түседі ­ Бұлттар түрі:  Егер бұлт – үйіліп жатқан мақта сияқты түйдектеліп жатса – будақ бұлт д.а ­ 2 км биіктікке дейін қалыптасып, тұманға ұқсасбірсыдырғы сұрғылт қабат құрайтын бұлт – Қабат  бұлт – д.а        6 км биіктікте майда мұз кристалдардан түзілетін бұлтты              «Шарбы бұлт» д.а ­     Аспандағы бұлттылық дәрежесін 0 – 10 ға дейінгі балмен өлшейді ­ Күн радиациясының жиынтық, шашыранды, тура, жұтылған, шағылысқан деген  түрлері болады ­ Жер бетінің күнді кері шағылыстыруын альбедо д.а   Изотерма сызықтары – картадағы  бірдей ауа температурасын қосатын сызықтар   Изобара – атмосфералық қысымды көрсететін шама ­ Қалыпты  атмосфералық қысым – 760 мм ге тең.  Атмосфералық қысымды  Барометр – Анероидпен  өлшейді ­  Ауа  қысымын  мбар  бойынша есептейді. ­ Атмосфералық қысым мөлшеріне қарай  төменгі қысым, жоғарғы қысым деп екіге бөлінеді. ­ Қысым ошақтары :  7 Циклон – төменгі қысымнан яғни жел шетінен орталыққа қарай бағытталады. Антициклон – Жоғарғы қысымнан  пайда болады да ол керісінше орталықтан  шетке қарай ұйытқиды. ­ Циклонның жергілікті атауы – ураган д.а Сары теңіз бен Филиппин аралығындағы циклондарды –  тайфун д.а Аустралияның солт. батыс  жағалауы мен Какос аралдарында пайда болатын  циклондарды Вили – вили д.а ­ Әртүрлі физикалық қасиеттері бар ауа массаларының жіңішке өтпелі зонасы  ­ Атмосфералық   фронт  д. а  ­ Ауа массаларының қозғалуынан жел пайда болады . ­ Жел жылдамдығы мен бағытын анықтайтын құрал – Флюгер  ­ Тәулік ішіндегі ең жоғарғы , ең төменгі температура айырмасын тәуліктік амплетуда дейді. ­ Ауа ағындарының маусым бойынша бағытын өзгертіп отыруын    муссондар  деп атайды. ­ Экваторлық және тропиктік ендіктердегі тұрақты желдер немесе 30 0 ендіктерден экваторға қарай  үнемі соғып тұратын желдер ­  пассаттар д. а ­ Бір тәулікте бағытын екі рет өзгертетін желдерді бриздер д.а Бриз 2 ге бөлінеді күндізгі бриз –  теңізден құрлыққа, түнгі бриз – құрлықтан теңізге қарай соғады. ­ Атмосфераның төменгі қабатының белгілі бір уақыттағы , белгілі бір жердегі , белгілі бір мерзімдегі  жай – күйін немесе тәулік ішіндегі ауа құбылысын – ауа райы деп атайды ­ Ауа райының міне осындай белгілі бір жерге тән көп жылдық орташа жай – күйін  климат  деп  атайды. ­ Ең ірі , ең суық ағыс – Батыс желдері ағысы ­ Тропосфераның қасиеті жөнінен ерекшелік жасайтын үлкен бөліктерін – Ауа массалары д.а ­ Ауа массалары ендіктерге қарай 4 ке бөлінеді:                                               АУА  МАССАЛАРЫ  Арктикалық    Қоңыржай   Тропиктік  Экваторлық Жер шарында  5 жылу  белдеуі бар  2 қоңыржай белдеу 1 ыстық белдеу 2 суық белдеу  Солтүстік  тропиктен солт.  Поляр шеңберіне  дейін солт.  Қоңыржай Оңт .  тропиктен оңт.  Поляр шеңберіне  дейін оңт. қоңырж.   белдеулері жатады                                                       Оңтүстік,  солтүстік, Тропиктер аралығы жатады Поляр шеңберінен полюстерге дейін  солт  және оңт.  Суық белдеулер  жатады 8 Жер шарындағы климаттық белдеулерді                  Алисов 7 негізгі, 6 қосымша белдеуге топтастырған Климаттық  белдеулер                                      Ерекшеліктері   Экваторлық белдеу                                                         і г з і г е Н     л е п т Ө                    Тропиктік белдеу Қоңыржай белдеу Арктикалық белдеу і Субэкваторлық  Субтропиктік Субарктикалық Төменгі қысым, экваторлық ауа массалары, жыл бойы ауа температурасы  жоғары болады.   Жауын – шашынның мол түсуі, ауа райы ыстық,  ылғалды, қапырық Троп.құрғақ  Ауа массаларының ықпалынан температура өте жоғары  (ыстық),  жыл бойы ыстық, жоғарғы қысым , ауа массалары өте құрғақ,  жауын – шашын аз түседі, үнемі ыстық, бұл бөлікте жаңбыр тек құрлықта  ғана емес мұхит үстінде де аз түседі. Қоңыржай ауа массалары мен батыс желдері басым, төрт жыл мезгілі  айқын байқалады. Жауын шашын біршама мол бірақ материкте  әркелкі  таралған   , қ ы у с   ы й о б   л ы Ж   с ы ғ ы Ш   . т л о с   ы т қ а р ұ т а д н ы л а п қ ы ң н і р е д л е ж     з ы с м ы д р а М   . ы д а л о б   р а қ   н ы ш а ш –     н ы у а ж . і д е с ү т   е д н і й ү к Жазы экваторлық белдеуге, қысы тропиктік белдеуге ұқсас Жазы тропиктік белдеуге, қысы қоңыржай белдеуге ұқсас Қыста арктикалық , жазда қоңыржай белдеуге ұқсас. Климат қалыптастырушы факторлар Геогра ­ фиялық  ендік Ауа  массалары­ ның  қозғалысы Жер  бедерінің  сипаты Мұхиттард ың ықпалы       § 5        ГИДРОСФЕРА – СУ ҚАБЫҒЫ Гидросфераның жалпы көлемі шамамен 1,4 млрд км3 . Осының  тұщы су қоры – 2,5 % .  Дүние жүзілік мұхит суының айдыны 70,8 % құрайды.  Теңіз суының  1л – де грамм мөлшерінде болатын  тұз ерітіндісінің мөлшері су  промиллемен ( ‰) өлшенеді. Мұхит суының орташа  тұздылығы­ 35 ‰.   Әлемде ең тұзды су – Қызыл теңіз. Оның тұздылығы  – 42 ‰  тең . 9 Мұхит суы  20С қатады, Жәй су 00С  қатады.   Материк – барлық жағынан мұхиттар мен теңіздер қоршаған құрлықтың аса ірі аймағы.  Арал – құрлықтың барлық жағынан су қоршаған шағын бөлігі.  Аралдар пайда болуына қарай;  Материктік, тектоникалық,вулкандық, маржандық  Түбек ­  құрлықтың су кеңістігіне терең сұғынып тұрған бөлігі  Шығанақ  ­ мұхиттың немесе теңіздің құрлыққа сұғына еніп жатқан шағын бөлігі  Бұғаз – екі жағынан материктердің немесе аралдардың жағалары шектеп тұрған су айдыны. ­ Цунами  – жер қойнауының ішкі процестер әсерінен туатын алып толқындар ­ Тайфун – сұрапыл дауыл түрінде соғатын жел                                                     ДҮНИЕЖҮЗІЛІК МҰХИТ ­ Жалпы жер шарының ауданы – 510,2 мм км 2 ­     Осындағы мұхит ауданы  ­ 361,1 млн км 2 Мұхит суының басты қасиеті – температурасы мен тұздылығы Мұхит суының орташа тұздылығы  ­ 35 промилле ( %0) ­ Материктің мұхитқа өтпелі  бөлігі –  қайраң  деп аталады.   Д.ж.ең үлкен қайраң – Солт. Мұзды мұхитында ­ Материктік қайраңнан  мұхит түбіне ауысатын бөлігін материктік беткей дейді Мұхиттың белгілі бір бөліктерін алып жатқан зор көлемді су – Су массасы деп атайды Су массалары: экваторлық,  тропиктік, қоңыржай, полярлық болып бөлінеді. Мұхиттық ірі  ағыстар:                   Жылы ағыстар Оңтүстік пассат ағысы,  Гольфстрим , Солт. Атлант  ағысы,  Бразилия ағысы, Курасио        Суық ағыстар Солт. Пассат ағысы, Канар,  Батыс желдері ағысы, Бенгел  ағысы, Калифорния  Мұхиттағы тіршілік:  Ағыстар әсерінен еркін қозғалатындар – Планктондар Мұхит суының беткі бөлігінде еркін қозғалатын – Нектондар Мұхит түбіне бекініп өмір сүретін – Бентостар  деп аталады.                      Тынық мұхиты Бұл мұхитта 13 теңіз бар. Ең терең мұхит. Ең терең жері Мариана шұңғымасы (11 022 м).   Мұнда 10  мыңнан аса арал бар.  Орташа тереңдігі 4000 м. Бұл мұхитты Магеллан мен С.Элькано ашты. Су бетінің  жылдық орташа температурасы  ­10 С,  +290 С.  Орташа ж – ш  2000 мм. Көлемі  жөнініен  1­ орында.                     Атлант мұхиты Бұл мұхитта 9 теңіз бар.  Көлемінен 2 орында,  Орташа тереңдігі – 3600м . Максимальды тереңдігі –  9207м (Пуэрто – Рико шұңғымасы), Жылдық орташа температура 16,50 С тең. Орташа ж­ш ­1040мм                   Үнді мұхиты Бұл мұхитта 5 теңіз бар. Мұхиттың ең терең жері 7450м , орташа тереңдігі  ­ 5700 м. Мұхиттық қайраң аз. Тау жоталары арасында қазан шұңқырлар көп. Орташа температура +170С.  Жылдық жауын – шашын  3000мм –ге тең. Бұл барлық аумағы осы оңтүстік жарты шарда ғана орналасқан бірден – бір мұхит.                          Солтүстік мұзды мұхиты Жердегі мұхиттардың ең кішісі. Мұхитта 9 теңіз бар. Мұхиттың  1\ 3 бөлігін қайраң алып жатыр. Орташа  температура  қыста 400С,   Жазда 00 С, Орташа  жауын – шашын 100 – 200мм.  Солт. Мұзды мұхиттың  негізгі  бөлігі орналасқан климаттық белдеу­ Арктикалық климаттық белдеу.                                       Жер бетіндегі өзендер ­ Өзен – Табиғи арнамен ағып өтетін су ағыны   ­ Көлдер – жер бетіндегі суға толған табиғи ойыстар  10 ­ Дүние жүзіндегі ең терең көл – Байкал (1620м) ­ Қазақстан көлдерінің ең ірілері – Каспий ,Арал, Балқаш ­ Көлдер екіге бөлінеді – 1) Ағынды көлдер,   2) Ағынсыз көлдер ­ Өзен құламасы – деп оның бастауының сағасынан метр есебімен көрсетілген биіктікті атайды. ­ Өзен бастауы деп  ­ өзеннің басталатын жерін айтады ­ Өзеннің барып құятын жері ­ өзен сағасы – деп аталады ­ Өзеннен а ағып шығатын немесе өзенге келіп құятын бөлікті ­ өзен саласы деп атайды ­ Таудағы  жыл бой қардың еріп үлгермей жинақтала беретін , биіктігін белгілейтін шартты сызықты –  қар жиегі немесе шекарасы – деп атайды ­ Өзен арнасы бойында қалыптасып, суға шайылмайтын қатты тау жыныстары кездесетін жерлерде  судың тік кемерден құлап ағуын – сарқырама  – деп атайды ­ Әлемдегі ең биік сарқырама  ­ АНХЕЛЬ  ( Оңт. Амер.1054м ­ ден) , екінші сарқырама Тугела (Афр.  947,8 м)     § 6  БИОСФЕРА – ТІРШІЛІК ҚАБАТЫ   Тіршілік қабатын – биосфера деп атайды  Өсімдіктер мен жануарлардың ең көп тіршілік ететін аймағы – жер беті. Әлемдегі ең биік ағаш эвкалиптінің тамырының ұзындығы  100м жетеді.  Тірі организмдерді фауна (жануарлар) және флора (өсімдіктер)    деп екіге бөлеміз. ­ Бейорганикалық заттардан органикалық заттарды түзушілерді, яғни өсімдіктер – продуценттер  (өндірушілер) д. а ­ Түзілген органикалық заттармен қоректенетіндер (жануарлар, саңырауқұлақтар) – консументтер  (пайдаланушылар) ­ Осыған дейін түзілген өнімдерді бейорганикалық заттарға ыдырататын микроорганизмдерді –  редуценттер (қалпына келтірушілер) ­ Әлемдегі ең жасы ұзақ ағаш  ­ Секвоя д. а (жасы 3 – 4 мың) ­ Әлемдегі ең алып сүт қоректі – ол көк кит оның салмағы 160 тонна ­ Мұхиттағы өмір сүру деңгейіне сай мұхиттағы тіршілік планктондар (қалқыма) беткі жақта қалқып  жүретіндер, нектон (жүзгіш) – мысалы балықтар, бентос (тереңдік) өте тереңдегі тіршілік деген  мағынаны білдіреді. ­ Жапырағының ауданы  2– 3 метрден асатын  өсімдіктің аты – Виктория – Араукария д.а  Табиғат зоналары және биіктік белдеулік туралы Климаттық белдеулер сияқты Табиғат зоналары да  Күн сәулесінің  түсу бұрышының азаюы мен көбеюіне  сай экватордан полюстерге  қараай ендік бойынша  өзгеріп отырады. Осы заңдылықты ендік  зоналылылық немесе табиғат зонасы д. а. Мысалы,  мұны біз Еуразияның ТЗ негізінде қарастыруға  болады.                              Еуразияның табиғат зонасы ТЗ Табиғат жағдайы   Жануарлары мен    Топырағы өсімдіктері Мүк, қына,балдыр, ақ  аю, ақ түлкі Мәңгі тоң Мүк, қына, бұталар,  бұғы, бұлан, қоңыр  аю,көген, құр Көпжыл­дық тоң Арктикал ­ық шөл Тундра  мен  Орманды  тундра  Жазы өте суық, әрі  қысқа   ­400С Ж – ш өте аз,  температура төмен, климаты қатал,  күшті жел, қарлы  боран жиі болады 11 Тайга Аралас  және  жалпақ  жапырақ­ ты орман Орманды  дала  және  дала Қысы  қатал, жазы   салыстырмалы   түрде біршама  жылы және ұзақ.  Тек қана қылқан  жапырақты ағаштар өседі. Топырағы  күлгін, батпақты. Тайга мен мен  жалпақ жапырақты  ормандар арасында  жатыр.  Шығыс Еуропа мен  Батыс Сібір  жазықтарының  оңтүстігінен  Алтайға дейін Шөлейт  және  Шөл Каспий маңы  ойпатынан  басталады Ағаш текті өсімдіктер,  қылқан жапырақтылар:  қарағай, шырша, май  қарағай самырсын,  балқарағай Зубр,бұлан, марал,  елік, қоңыр аюқабан,  уссури жолбарысы Қылқанды, ұсақ және  жалпақ жапырақты  орман; жөке амур  барқыт ағаш, лиана,  корей самырсыны.  Зубр, аю, непра Жалпақ жапырақты  ағаштар: емен, үйеңкі,  қайың, көктерек,  шөптесіннен; селеу,  боз. Қасқыр, қарсақ, түлкі,  тышқан Жусан, селеу, бетеге,  бұйырған,  ксерофиттер, сексеуіл,  қызғалдақ қаңбақ Күлгін, батпақты Шымды күлгін Құнарлы қара топырақ, орманның  сұр топырағы Күрең (каштан), сұр – қоңыр   топырақ Қатты  жапы­ рақты  мәңгі  жасыл  орман­ дар мен  бұталар Субтро­ пиктік  дала,  шөлейт  және шөл Субтро­ пиктік  ауыспалы ылғалды  муссон  орманы Тропик­ тік  шөлдер Жазы құрғақ,  ыстық, қысы жылы Емен, лавр, грек  жаңғағы, зәйтүн,  кипарис, цитрус Құнарлы  қоңыр  топырақ Жазы өте ыстық Цитрус,анар, жүзім,  жер жаңғағы Сұр топырақ Жазы ылғалды,  қысы біршама  құрғақ Магнолия, камфора,  бамбук Сусымалы құмдардан тұрады Ең ыстық ең құрғақ Құрма палмасы Тас пен құм 12 Ж – ш  әртүрлі  түседі. Тик, пальма, сандал  ағашы, тик,майлы ағаш Қызыл, қызыл қоңыр Аса құрғақ емес  жауын саваннадан  көбірек жауады. Жауын – шашын  мол, температура  тұрақты Піл, маймыл Қызыл және қоңыр қызыл Пальма, лиана,  архидея, мүйізтұмсық Қызыл сары жақсы жетілген  топырақ Саванна  мен  сирек  орман­ дар Субэква­ торлық  ауыспалы ылғалды  орман Эква­ торлық  белдеуде­ гі ылғал­ ды  орман­ дар  Ал бұл табиғат зонасы әр материкте оның тұрған белдеуіне сай өзгеріп отырады.           Сізге сұрақ;  Дәл осы Еуразияның ТЗ – на қай материктің ТЗ  ұқсас болуы  мүмкін., ал ТЗ – сы  Африкада, Аустралияда  қандай болуы мүмкін.  Биіктік белдеуліктер туралы Табиғаттағы зоналылық тек жазықтарда ғана емес тауларда да  болады.  Таулардағы табиғат кешені  тау  етегіне  басына қарай өзгереді. Олар  белгілі бір биіктікке сай көмкеріле таралған сондықтан биіктікке   байланысты табиғат кешенінің өзгеруін ­ Биіктік белдеуліктер деп аталады                Гималайдағы биіктік белдеулікте                                            Қар  мен мұздық немесе                                                                     глиациалды зона                                                 4500 м                                                                                        Субальпілік биік шөпті, аласа   шөпті                                                                                    шалғын                                                     3500 м                                                Қылқан жапырақты орман                                                              2500 м                                                                Жалпақ  жапырақты орман                                                                2000 м                                                                                                                                     Мәңгі жасыл субтропиктік                                                                                                           орман                                                                              1000 м                                                    Субэкваторлық ылғалды   орман   етегіндегі терая                                                                                                                                               Тау                  Альпінің биіктік белдеуліктері                                          Қар белдеу мен мұздықтар                                          13 2700 м                                                   Таудағы тақыр жерлер, алып                                                          шалғындар, бұлар, биік шөптер                                                                                                           1800 м   Қылқан жапырақты орман,                                                                             аралас   орман, емен, шамшат                                                                                                                                       1000 м                                                             Бақтар, жүзімдіктер, егістер,                                                                                    қатты жапырақты орманды                                                                                                                        бұталар                                                                   Экваторл ық Анд тауларындағы биіктік  белдеуліктер                                       Қар мұздықтар                                       5000 м                                                                                     Жалаңаш жартастар                                               Тасты тақыр жерлер, биік тау                                                               шалғындары (парамос)                                                     4000 м                                                                                                        Бұталар                                                             Аласа ағаштар                                                          3000м                                                              Биік  тау ормандары                                                              2000 м                                                                   Ағаш тәрізді папортниктер                                                                   1000 м                                                                      Ылғалды экваторлық орман 14 ІІ БӨЛІМ    МАТЕРИКТЕР  ГЕОГРАФИЯСЫ   § 7    МАТЕРИКТЕР Жер бетінде 6 материк бар. Олар : Еуразия, Африка, Солт. Америка, Оңт.Америка, Аустралия,  Антарктида 6 дүние бөлігі: Еуропа, Азия,Америка, Африка, Аустралия, Антарктида. 4  дүниежүзілік мұхит :  Тынық мұхиты, Атлант мұхиты, Солт. Мұзды мұхиты, Үнді мұхиты          Еуразия Еуразия – дүние жүзіндегі ең ірі материк.  Ауданы 53,3 млн. Км2 . Еуразия екі дүние бөлігінен тұрады:  Еуропа мен Азия.  Төрт мұхитпен де шектеседі.  Ең биік нүктесі – Джомолунгма тауы (Эверест) 8848 м,  ең төменгі нүктесі  Өлі теңізде (­ 403 м). Ең көп жауын – шашын Черепундже қыстағы –Үндістанда, Ең  үлкен  түбегі  ­ Арабия, Ең ұзын өзені – Янцзы, Ең терең көлі – Байқал, Тіркелген  ең суық температурасы – 710 – Оймяконда, Ең ыстық температура ­ + 530 – Тар шөлінде. Еуразия арқылы д.ж ең ірі 2 сейсмикалық белдеу өтеді . Олар;  Альпі – Гималай белдеуі және Тынық  мұхиттық геосинклиналдық белдеу. Ең биік сөнбеген жанартауы – Ключи шоқысы 1883 ж д.ж ең  апатты тау влк атқылау – Кракатау жанартауы д. а.   Ең ірі мұздық Федченко деп аталады.  (77 км)                                            Климаты     Еуразияның климаттық                     белдеулері Арктикалық климат белдеуі:  Арктикалық аралдар мен Солт.мұзды мұхит   жағалауы                  Сипаты Жыл бойы аса суық; құрғақ ауа температурасы  тұрақты төмен, қыста – 400, ­500С, жазда 00С , +40 С – ге жылынады. Жауын – шашын аз, қар күйінде  түседі. Қыста арктикалық, жазда қоңыржай ауа масслары  ықпал етеді. Жылдық жауын ­ шашын аз, қар  күйінде түседі Еуропалық бөлігінде теңіздік климат қалыптасқан:  қысы жұмсақ, қаңтардың орт. Темпер. 00 С – ден  жоғары. Жауын – шашын 1000 мм – ден артық. Жазы жылы, қысы суық. Климаты қоңыржай  континенттік сипатта. Шұғыл континенттік климат, жазы ыстық. Қысы  суық. Жазда тропиктік, қыста қоңыржай ауа массалары  әсер етеді. Жазы өте ыстық. Қысы жылы,  жаңбырлы. Ауа температурасы жыл бойы жоғары, жазда өте  ыстық, ж – ш 200мм – ге дейін, минимум 50мм Тропиктік муссондық климат, қысы құрғақ, жазы  жаңбырлы, жауын – шашын Гималайда 12000мм Экваторлық ауа массасы ықпал етеді, жылдық  температура +240С   жауын – шашын өте мол. Субарктикалық климаттық белдеуі;  Исландия  аралдарынан басталады. Қоңыржай климаттық белдеуі: Исландия,  Ұлыбритания аралдары, Батыс Еуропа Шығысқа Орал тауына дейінгі аралықта. Шығыс Еуропа жазығы Оралдан шығысқа қарай Тынық мұхит жағалауы Субтропиктік климаттық белдеу Жерорта теңізі маңында Тропиктік климаттық белдеу: Материктің тек  батыс бөлігін қамтиды Субэкваторлық климаттық белдеу: Үндістан мен Үндіқытай түбектері, Гималай тауы – климаты айрықша жота б. т. Экваторлық белдеу: Оңтүстік Шығыс Азия  аралдары   § 8                  АФРИКА Африка материгі – Африка дүние бөлігін құрайды.   Ең ыстық температура материкте +700 қа дейін  тіркелген. 15 Көлемі жөнінен – 2 орында.  Африка – экватор сызығы мен бастапқы меридиан кесіп өтетін бірден – бір  материк.  Ең  ұзын өзені – Ніл, Ең ірі көлі – Виктория, Ең биік сарқырамасы – Тугела, Ең биік шыңы –  Килиманджаро, Ең төмен жері – Ассаль көлі, Ең үлкен шөлі – Сахара. ең терең көлі ­ Танганьика ­  33мың км2.  Ең биік нүктесі – Килиманджаро жанартауы (5895).  Намиб –  жағалық шөлі орналасқан, Африканы зерттегендер б.з.б 600 жылдар шамасында ХV ғасырда Мароккалық  Әбу Ибн Батута, 1497 –  99 жылдары Васко да Гама, Ішкі аудандарын ашуда Д. Левингстон, Ніл өзеніні зерттеген В. Юнкерді  айтуға болады. Әлем бойынша құрлықтағы ең ірі Рифт (литосфералық плитаның терең жарығы) Осы  Африкада ол – Ұлы Шығыс Африка жарылысы д.а. Ұзындығы 6500км Ең төмен орналасқан нүктесі – Ассаль көлінің деңгейі ­153м.  Халқы ең көп ел ­ Нигерия   Бриз желдері соқыр тұман – гаруаны қалыптастырады Тілі – португал, испан.  Байырғы халқы үндістер, Метистер – қазіргі негізгі халық.                 Еуропалықтар                                                  Метистер            Еуропалықтар                                                   Мулаттар             Монғолтектестер                                                    Самбо                Негртектестер            Монғолтектес              Негртектестер Климаттық белдеулері: Экваторлық, субэкваторлық, тропиктік, субтропиктік Ең ірі өзені – Ніл. Ең ірі көлі – Виктория,  Табиғат зонасы:              1. Ылғалды экв. ормандарда биіктіг 80м – Фикус,  Сейба ағашы, пальмалар,  шашақ құлақты шошқалар, окапи,ергежейлі антилопа, термиттер, мартышка ,горилла, цеце шыбыны т.б  жүреді,             2. Саванналар мен сирек ормандар,                                                    3. Тропиктік. шөлейтті белдеу,                                                4. Тропиктік шөл белдеуі,                                                 5. Субтропиктік қатты жапырақты                                                         мәңгі жасыл орман. Африка құрылығындағы ең ірі жануар – Африка пілі, оның  салмағы – 7,5 тонна.     Ең ірі ұлттық паркі – Крюгер д.а Әлемдегі ең ірі шөл осында  ­ Сахара ауданы (7млн.км2) Шөлдегі оазистер дегеніміз – шұратты  көкорай жерлер.   § 9     ОҢТҮСТІК АМЕРИКА Ең биік шыңы – Аканкагуа (6960м) Ең төмен жері – Валдес түбегі (­ 40 м ). Ең биіктегі көл – Титикака Ең биік сарқырамасы – Анхель 1054м . Ең үлкен аралы – Отты жер. Ең ұзын тау жүйесі – Анд ұзындығы  900км Ең биік сарқырамасы – Оринока өзеніндегі ­ Анхел 1054м,  Екінші Парана өзеніндегі Игуасу Материк екі мұхитпен (Тынық, Атлант) шектеседі Жағалық шөл – Атакама да осында.      Географиялық орны Оңтүстік Америка Солтүстік Америка материгімен бірге – Америка  дүние бөлігін құрайды.  Ал тілдік  ерекшелігіне қарай материкті Орталық Америкамен қосып – Латын Америкасы – деп атайды Америкаға бірінші барған – Х . Колумб. Ал Американың солтүстік және шығыс жағалауында болып мұның жаңа материк екенін жариялаған  Америго Виспучии. Климаттық белдеулер:          1. Экваторлық белдеу,   2.  Қоңыржай климаттық,    16 3. Субэкваторлық климаттық,           4. Биік таулы климат ,    5. Анд тауларында,               6. Тропиктік,   7.Субтропиктік                 Ауа массалары     экваторлық     тропиктік    қоңыржай Табиғат зонасы: Экваторлық  орман – бұны Оңт.Америкада сельва деп атайды.  Топырағы қызыл фераллитті Саванна зонасы – Кебрага ағашы, ағаш тәрізді кактустар, пекарь – жабайы шошқасы – сауыттылар,  құмырсқа жегіштер, нанду түйе құсы бар. Далалар зонасы ­ Субтропиктік дала зонасын – Оңт. Амер. –да   – пампа деп атаайды.  Бұл «ағаштары жоқ кеңістік »  дегенді білдіреді.. Қызыл ферралитті топырақ тән. Пампа мысығы, пампа  бұғысы, лама, нанду құсы  бар. Шөлейттер зонасын – патогония  деп атайды.   Топырағы сұр және қоңыр. Материктің Тынық мұхит жағалауында;   ­ ылғалды мәңгі жасыл орман, экватордан 300 енд – ге дейін ­ тропиктік шөл зонасы (жағалық шөлднрде  ­кактус пен оппунциядан тұратын – тікенекті ксерофитті  бұталар белдеуін құрайды),  ­субтропиктік жағалық бөлікте  қатты жапырақты мәңгі жасыл орман мен бұталар зонасы;  қоңыржай белдеуге сәйкес келетін бөлікте ­ оңт. жалпақ жапырақты орман, алып жатыр.    § 10    СОЛТҮСТІК АМЕРИКА Ең биік жері – Мак – Кинли шыңы (6193м), Теңіз деңгейінен ең төмен жатқан жері ­ Өлім аңғары – (­86 м),   Аса ұзын тау жүйесі – Кордильер ( 9000 км ), ені ( 1600 м),  Ең ұзын  көлі – Жоғары көл, Ең ұзын өзені – Миссисипи, Миссури.   Ең үлкен аралы – Гренландия.  Дүние жүзіндегі  ең үлкен әрі терең Колорадо каньонының  тереңдігі ­1600м Дүние жүзіндегі  ең ұзын жер асты үңгірі – Флинт – Мамонт – Аппалач тауында. Д.Ж ең биік (100м ) – Секвоя ағашы осында.  Материктің ең ыстық  жері ­ Өлім аңғары (+ 570С)  Кордильера ­  (испанша «тау жотасы, тау тізбегі» деген сөз) Жазықтары: Ұлы жазық, Орталық жазық, Лаврентий қыраты Таулары: Кордильер ұзын таубиік шыңы – Мак – Кинли (6197м), биік тауы – Гуньберн, Аппалачтауының ең биік шыңы – Митчель (2037 м),  Климаттық белдеулері:   Арктикалық климат белдеуі, Субарктикалық климаттық белдеуі; Қоңыржай  климаттық белдеуі, Субтропиктік климаттық белдеу, Тропиктік белдеу,  Субэкваторлық климаттық  белдеу, Экваторлық белдеу. Табиғат зоналары:  1. Арктикалық шөл 2. Тундра мен Орманды тундра  3. Тайга 17 4. Аралас және жалпақ жапырақты орман 5. Орманды дала және дала 6. Шөлейттер 7. Ылғалды мәңгі жасыл орман       § 11       АУСТРАЛИЯ Ең кішкентай материк. Аустралия – аударғанда  «оңтүстік» дегенді білдіреді.  Тынық және Үнді  мұхитымен шектеседі..  Жер шарындағы – ең құрғақ материк, ең аласа материк.  Сөнбеген жанартаулары жоқ бірден – бір материк. Аустралияда ең ірі – маржандық құрылым – Үлкен  тосқауыл Рифі бар. Уақытша кеуіп қалатын өзен арналары – криктер д.а .  Ең ірісі Куепрс – Крик д.а Ең үлкен өзені ­ Муррей  Ең ұзын өзен – Дарлинг, Ең үлкен көлі – Эйр көлі.  Эндемиктері – коала, ехидна, үйректұмсық, кенгуру Табиғат зоналары:  1.Тропиктік шөл – шөлейт зонасы     Материктің ішкі ауданында өсетін тікенекті акация мен аласа эвкалиптерден құралған қалың ну бұталар мәңгі жасыл скрэб деп аталады, құрғақшылыққа төзімді – суккулентті өсімдіктер ­ деп аталады.   Вили­ вили деп аталатын шаңды дауылдар мен құйындар жиі болып тұрады. 2. Саванналар мен сирек ормандар таралған.  Топырағы – қызыл – қоңыр 3. Ылғалды тропиктік ормандар және Ормандар,     4. Ылғалды субтропиктік ормандарда қызғылт – сары фераллитті топырақ.  Аустралия материгі мен Тасмания аралы бірігіп бір ғана – Аустралия Одағы мемлекетін құрайды.                 МҰХИТТЫҚ АРАЛДАР  Мұхиттық аралдардың ең ірілері – Жаңа Гвинея, Жаңа Зеландия, Гавай, Фиджи    Мұхит аралдары – Милонезия (қара аралдар) Жаңа Гвинея., Жаңа Каледония, Жаңа Гебридтер,  Сүлеймен, Фиджи, Бисмарк аралдары кіреді,    Полинезия (көп аралдар және ), Маркиз, Туамоту, Самао, Тонга, Тувалу, Гавай, Жаңа Зеландия   аралдары кіреді,   Микронезия (Маршалл, Каролин, Мариан, Гилберт, Науру) Аралдар пайда болуы жағынан 4 ке бөлінеді; Тектоникалық, жанартаулық, маржандық, архипелаг          § 12                 АНТАРКТИДА Антарктида  ­грек тілінен аударғанда – «анти» ­ «қарсы»  дегенді білдіреді.  Ең суық материк Мұзының орташа қалыңдығы – 2000м,  Ең қалың жері – Шмидт жазығы,  Ең биік нүктесі – Винсон тауы,  Ең төмен жері ­  Бентли ойысы,  Ең ірі сөнбеген влк – Эребус тауы. Жағалық  теңіздері – Уэддель, Росс,  Ф.Ф. Белинсгаузен, Амундсен Жерінің 99% ­ мұз құрсап жатыр Зерттелуі:  1772 ­1775ж.ж – Джеймс Кук 1819 ­1891 ж.ж Ф.Ф. Белинсгаузен мен М.П. Лазерев 1911 ж Р. Амундсен, 1912 ж. Р.Скотт,   1957­1958ж.ж «Халықаралық география жылында» Антарктидада  зерттеулер жүргізілді. Жаздың орташа тәуліктік температурасы – 300С, қыста ­700С. Восток станциясында жердегі ең төменгі  температура  (­89,20С)  тіркелген. Антарктиданың көп бөлігін – Антарктикалық шөл алып жатыр                           §  13      ЕҢ, ең,ең …..     Атауы  Ең тереңі  Ең биігі Ауданы  жөнінен  Ең 18 ең... ( млн км2) 178,6    Тынық Ең үлкен, ең  жылы +260, +290 Атлант 91,7 Ең балығы көп Үнді 76,2 14,8 6 671м 7 100 км2 Ұзындығы 2400 км Солт.  Мұзды Ніл Амазонка Гималай  тауы Өлі теңіз Сахара 7000 000 Тұздылығы  жоғары     36,5 %0, Қызыл теңізде       41%0, Ең суық мұхит Ең ұзын өзен Алабы  ең үлкен Джомолунгма  8848м ең биік  шың Құрлықтағы ең  терең ойыс.  Азияда Ең  ірі шөл Мариан  шұңғыма­ сы 11022 м Пуэрто –  Рико  (­8742м ) Зонд (­ 7209м) Мұхит кеңістігіндегі аса биік  толқын ­ 15 м Цунамиде – 30м дейін жетеді  Жалпы мұхит суының тұздылығы  шамамен     35%0 Тереңдігі   ­ 403 м Гоби,  Ливия Анхель  Еуразия Жер  сілкіну   шкаласы  Жердің   геология­ лық жасы  Жер  шарының  көлемі Жылу  белдеуі  Литосфера қалың­ дығы Мұхит  астында   5 – 10 км 2000 000   Ірі шөлдер 1054 м 54 427 млн км2 Ең ірі сарқырама Ең үлкен  материк 1­ 12 балға  дейін  Топырақтағы   қарашірік  мөлшері  ( 0­ 9) Ең биік влк  Ключи шоқысы (4750 м) Қалыпты атмосфералық  қысым  760 мм­ге тең 4,5 ­ 5 млрд жыл 510 млн  км 2 бесеу Жер қыртысының   қалыптасуына  кеткен уақыт 2,5 – 3,5 млрд жыл  71%  су   361,1 млн км   екі  тропиктік Материк­ терде 35 – 40 км Тіршіліктің пайда  болға­нына  шамамен 3 – 3,5 млрд жыл 29 % құрлық  149 млн км       екі қоңыржай        бір  экваторлық Биік таулы аудандарда  70 – 80 км 19 Атмосфер а  қабаттары Тропопауза          1­2 км  өтпелі қабат Стра­ тосфера   50 – 55 км  Озон  қабаты 25 – 30 км биіктікте Тропосфер ада  17– 19 км Полюстерд е    9км, экватор да   15­17 км 7 өзен бар Қазақстандағы  ең ірі мұздық Корженевский 1. Ертіс  (4248 м)            2. Тобыл (1600 м)  3. Есіл (2450м)                4.Жайық 5. Сырдаря                   6. Іле  7. Шу Қазақстан да  ұзындығы  1000 м –  ден асатын Ең үлкен  көл ­ Каспий теңізі ІІІ – БӨЛІМ              ҚАЗАҚСТАННЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯСЫ       §  14         ТӘУЕЛСІЗ  ҚАЗАҚСТАН ТУРАЛЫ  1990ж  25 қазан Қаз. ССР – нің Жоғарғы  Кеңесі мемлекеттің егемендігі туралы Декларация қабылдады. ­ 1990ж 25қазан Республика күні болып белгіленді. ­ 1991ж 16 желтоқсан – Тәуелсіздік күні. ­ 1991ж21 желтоқсан ТМД – ға мүше болдық ­ 1992 ж. 2 наурызда  БҰҰ мүше болдық ­ 1992 ж 4 маусымда ҚР –ның мемлекеттік Туы мен Елтаңбасы қабылданды. ­ 1993ж 15 қарашада Ұлттық теңгеміз енгізілді. ­ 1995ж 30 тамызда жаңа Ата Заңымыз қабылданды. ­ Ата Заң бойынша тұңғыш президентіміз сайланды. ­ Әкімшілік территориялық құрылымымыз  ­ Унитарлы мемлекет.  ­ ­ ҚР – ның Заң шығару қызметін жүзеге асыратын Парламент екі палатадан: Сенат және мәжілістен ­ Әкімшілік – аумақтық жағынан Қазақстан Бес бес ЭА – ға, 14 облысқа  168 ауданға, 86 қалаға  Республикада 130 ұлт пен ұлыс өкілдері тұрады бөлінеді тұрады 1997 ж Қазақстан астанасы Алматыдан Астанаға көшірілді 1998ж 6 мамырда Ақмола атауы Астана деп өзгертілді. ­ ­ ҚАЗАҚСТАНҒА ФИЗИКО­ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ  СИПАТТАМА Қазақстан аумағының көлемі 2724,9 мың шаршы шақырым. Халқы 15млн.(1999ж санақ бойынша)  Қала  халқының үлесі 56%. Халық тығыздығы 1км2 жерге 5,5 адамнан.   Аумағы жөнінен Еуразияда 4­ орын , дүние жүзінде 9­ орында.  Қазақстан құрлықта Ресей, Қытай, Қырғызстан, Өзбекстан және Түркіменстан мемлекеттерімен  шектеседі Республика қоңыржай ендіктің 55026/  с.е, 40 056 /­ ке 45027/ш.б 870 18/  ш.б аралықтарында жатыр. Қазақстан территориясы 3­ 4­ 5 ­6, ­ сағаттық белдеулерде жатыр. ­ Бір сағаттық белдеудің ішіндегі уақыт – белдеулік уақыт д.а   ­ 1930ж 16 маусымда КСРО үкіметі жарлығымен белдеулі уақыт       1 сағатқа ілгері қойылады – бұл уақыт – декреттік уақыт д.а. ­ Әр меридиан ішіндегі уақыт – Жергілікті уақыт деп аталады Қазақстан жері туралы зерттеулер кезеңі. 20 КЕЗЕҢ ДЕР І ІІ ІІІ  ІV V         Зерттеушілер Геродот ­ Каспиидің тұйық көл екндігін, оның шығысында шексіз дала, жер  жатқандығынбаяндай келіп, Жайық, Жем, Еділ өзендері туралы баяндаған. Птоломей­  Сырдария, Амудария Каспийге құяды деген       Страбон  ­ Каспий тұйық алап емес Солт. Мұзды мұхиттың шығанағы, ал Арал  Каспийдің шығанағы деп есептеген. Амудария, Сырдария туралы дұрыс мәліметтер  қалдырған. Ұлы Жібек жолындағы  (6970км) қалалар – Суяб, Құлан, Тараз, Отырар, Баласұғын,  Сайрам, Сауран Әбу Насыр Әль – Фараби қазақ жеріндегі қазіргі географиялық атаулардың  қалыптасуына үлес қосты. Махмуд Қашқари  ­дөңгелек картасына қазақ жерінің көптеген нысандарын түсірді.  «Диуани – лұғат – ат ­ түрік» кітабының географияда маңызы зор болды.  Қыдырғали Жалаири ­ «Жылнамалар жинағы » атты географиялық мазмұндағы кітап жазған. П.П Семенов – Тянь – Шаньский ; Тянь – Шаньды зерттегендердің алғашқысы   Орталық және Солт. Тянь – Шаньға Хан – тәңірі массивіне дейін барды. Н.А. Северцев  ­ Арал теңізін, Сырдарияның төменгі ағысын, Қаратау жоталарын  зерттеген. И.В Мушкетов ­ Тянь – Шаньмен Жоңғар Алатауының құрылысын зерттеген.Л.С.  Берг ­ Солт. Қазақстанды, Тұзды көлдерді, Арал теңізін зерттеген. Ш.Ш Уалиханов­ Жоңғар Алатауы мен Іле өңірін зерттеген. Балқаш пен Алакөлдің  ұқсастықтарын дәлелдеген.  Қ.И Сәтпаев ­ Жезқазғандағы Мыс кенінің ашылуына үлес қосты. Минералды  шикізатқа бай, Сарыарқа кенді Алтай сияқты аймақтарға ерекше назар аударды. Жер  бедері мен климат зерттеліп, климаттың аудандастырылуы жасалды. 640 тан аса  ғылыми еңбегі бар.  1920ж ­ Қазақстанда Зерттеу қоғамы құрылды. 1939ж  ­  арнайы География секторы құрылып, оны ғалым Н.Н Баранский басқарды. Ол Қазақстанды 5 экономикалық ауданға бөлді «Қазақстан климаты» атты жинақ жасады. 1946ж ҚР – ның Ғылым Академиясы құрылды. 1950ж. «Қазақстан » атты монография шығарылды.  §  15       ҚАЗАҚСТАНННЫҢ ГЕОЛОГИЯЛЫҚ,                                  ГЕОХРОНОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ                                     Жер шамамен 4,5 ­ 4,6 млрд жыл бұрын ғана дамыған. Ал литосфераның қалыптасуына шамамамен 3  – 3,5 млрд жыл кеткен.       Қазақстан территориясының геологиялық дамуына қысқаша сипаттама: І – Кембрийге дейінгі қатпарлы аймақтарға – Шығыс Еуропа платформасы   ( Каспий маңы ойпаты, Орал алды, Үстірт) кіреді де ол  Байкал қатпарлығы деп аталды. ІІ –Палеозойдың 1­ жартысында Тянь – Шаньның солтүстігі, Сарыарқаның солт. батысы  көтерілген. Бұлар бір ғана атпен    Каледон қатпарлығы деп аталды.  21 Палеозойдың 2­ жартысында  Тянь – Шаньның батысы, Сарыарқа мен Мұғалжардың шығысы,  Алтай, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы, Торғай қолаты, Тұран ойпаты – көтеріліп Бұлар  Герцин  қатпарлығы деп аталды.  ІІІ ­ Мезозойда  Қазақстан  территориясында ешқандай тау  түзілісі болмады, қайта тегістелулер  жүрді. Алтай, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы , Тянь– Шань қазіргі Сарыарқадағыдай аласа таулар  болып жатты.   Сонда да әлемде басқа жерлерде тау түзілуі жүріп жатқан соң  бұл тау түзілісі  Мезозойлық  деп  аталды. ІV – Кайнезойда Алтай, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы, Тянь – Шань 2­ рет көтеріліп қатпарлы –  жақпарлы құрылым түзді р а л а р Э       Геологиялық жер жылнамасы Дәуірлер ы ғ ы т қ а ) з л Ұ ы ж н л м   (  67 165 330 ) Z M ( ) R P (  Төрттік (Q) (антропоген) Неоген  N Палеоген (P) Бор (K) Юра (J) Триас (T) Пермь (P) Карбон (C) Девон (D) Силур (S) Ордовик (O) Кембрин ) R A ( й о з е н й а К )   Z К (   й о з о з е М                                                       ) Z P (   й о з о е л а П   й о з е р т о р П й е х р А   ы ғ ы т қ а з Ұ ) л ы ж н л м 1,8 (   23,2 42 70 55 ­58 40 ­ 45 45 65 – 70 55 ­ 60 35 60 – 70  70 – 80  210 р а т қ ы л р а п т а Қ і п ь л А                                           й о з о з е М                     н и ц р е Г                 н о д е л а К Қандай таулар  түзілді Алтай, Тарбағатай, Жоңғар  Алатауы, Тянь – Шань 2­ рет  көтеріліп – Қатпарлы –  жақпарлы құрылым түзді. Қазақстан  территориясында  ешқандай тау  түзілісі  болмады, қайта тегістелулер  жүрді. Алтай, Тарбағатай,  Жоңғар Алатауы , Т – Шань  қазіргі сарыарқадағыдай аласа  таулар болып жатты.  Сонда да әлемде басқа жерлерде тау  түзілуі жүріп жатқан соң  бұл  тау түзілісі Т – Шаньның батысы,  Сарыарқа мен Мұғалжардың  шығысы, Алтай, Тарбағатай,  Жоңғар Алатауы, Торғай  қолаты, Тұран ойпаты –  көтеріліп Тянь – Шаньның солтүстігі,  Сарыарқаның солт. батысы  көтерілген. 1000 к й а Б   л а       §  16    ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖЕР БЕДЕРІ 22 Қазақстанның ­ Ең биік нүктесі  ­ Тянь  ­ Шань тауларындағы  Хан – Тәңірі (6995м) шыңы .   Ең төмен жатқан нүктесі – Қарақия ойысы (­132м) Каспий маңы ойпаты – Теңіз деңгейінен  (­28м) төмен жатыр. Жер бедерінің ерекшеліктері. 1) Қазақстан жер бедері – батысында, солтүстігінде, орталығында ойпаттар мен жазықтар және аласа таулар  басым. 2) Биік  таулар республиканың шығыс және оңт. Шығ. Жағын қамтиды 3) Еліміздің жер  беті шығыстан батысқа, оңтүстіктен солтүстікке қарай аласара береді 4) Биік таулар мен тау аралық аңғарлар және жазықтар алмасып отырады.  Қазақстан жер бедерінің 10 % ғана ТАУЛЫ. Қалғаны­ ойпат, жазық, үстірт,қыратты жерлер.                      Жер бедерінің негізгі сипаты.  Салыстырмалы биіктігі бірдей және геологиялық құрылымы біртектес жер пішіні – Жазықтар д.а Олар абсолюттік биіктігіне қарай :  1­ Ойыс – (теңіз деңгейінен төмен)  2­  Ойпат – (абс. Биіктігі  200м дейін) 3 ­Қырат ­ (абс. Биіктігі  500м  дейін)  4­Үстірт ­  (абс. Биіктігі  500м  жоғары  Қазақстан  жеріні   9 табиғи аймаққа  бөлуге болады.1. Шығыс Еуропа жазығы, 2. Тұран жазығы, 3.  Солт.Қазакқ жазығы, 4. Сарыарқа, 5. Орал, 6. Алтай, 7. Сауыр – Тарбағатай, 8. Жоңғар Алатауы, 9. Тянь  – Шань Тапсырма ­ физикалық карта бойынша   осы табиғи аймақтарды  тауып, жер бедерінің аса  ірі  құрылымдарына  назар аудару, қандай ТЗ  жататынын, климатының  қандай болатынын, ішкі  өзендеріне   назар аудару, пайдалы  қазбаларын  жаттау. Қазақстан жазықтары: ­ Шығыс Еуропа , Батыс Сібір жазығы ,          Балқаш маңы жазығы Батыс Сібір жазығы – Қазақстанның  солтүстік  және солт шығысына  дейін  созылып жатыр. Ол  Ертіс  маңы және  Есіл – Тобыл  деп  екіге  бөлінеді.     Ойпаттар: Тұран ойпаты  – Қазақстанға  оның  тек солтүстік бөлігі ғана  кіреді, Каспий маңы ойпаты  мұхит деңгейінен 27 м төменде жатыр, күмбез  тәрізді қыраттар биіктігі  10 – 45 м ұзындығы  25 км  ені   200 ­300  м ара қашықтықтағы 1­2 км шамасындағы  бэр  төбешіктері  кеңіне таралған.     Үстірттер мен Қыраттар ; Үстірт – ең биік  тұсы  ­ Мұзбел  жоны, биіктігі  ­ 340 м, Торғай үстірті  абсолюттік  орташа биіктігі  ­ 200­300м   , Орал алды, Жалпы Сырт, Жем, Бетпақдала, Балқаш маңы   жазығы үстірті.       §  17    ҚАЗАҚСТАН ТАУЛАРЫ Қазақстанның  аласа  таулы өлкелеріне Сарыарқа ( немесе Қазақтың ұсақ шоқысы деп те атайды),  Мұғалжар (Ресейдегі Орал тауының жалғасы), Маңғыстау  Оның ең  биік жері  Жоталары Тау  жыныстары Пайдалы қазбалары   у а т   а с а л А ы т а   а Ақ сораң  (1565 м) қ р а ы р а С   Көмір, мыс, темір, марганец, Жәйремде  сирек кездесетін металл Ұлытау, Шыңғыстау,  Көкшетау таулары,  Баянауыл, Қарқаралы Гранит,  порферит,  тақтатас,  кварцит,  құмтас 23 Магмалық,  шөгінді тау  жыныстары      әктас, цемент Никель, кобальт, хро  хромит, мыс, сир    Мұнай, газ,  ас тұзы, бор, құрылыс заттары Құм,  кристалды  тақтатас, қара  әктас,  ақ әк тас Батыс Мұғалжар,  Шығыс  Мұғалжар,  Шошқакөл тауы Оңтүстік және  солтүстік  Ақтау тау  тізбектері кіреді р Үлкен  а ж Боқты­ л а бай ғ ұ М а т с ы ғ ң а М у Ең биік  бөлігі   Қаратау  жотасынд ағы Бес­ шоқы  (556 м)  Қара­қия ойысы  (­132м) Қазақстанның биік таулары  Шы ңы Жота лары а т л А й Мұз тау  (4506 м) Оңт.  Алтай,  Батыс  немесе  Кенді  Алтай,   Қалба  жотасы Сауыр­ Тарбаға тай  Барқыт­ бел,  Тастау. й Мұз тау   (3816 м) а т а ғ а б р а Т   ­ р ы у а С           Бесба қан   (4622 м) Орқа­ шар,  Жайыр Ж оң ғар Ал ата уы Тау  жыныс­ тары Метамо рфтық  саз  балшық тан,  кремнил і  тақтата стан,  гранит,  жанарта улық  эффузи ядан  түзілген Палео зойлық  жыныс­ тар  тақтата с  құмтас,  әктас,  саздан  тұрады Кем­ брийге  дейінгі  гранит­ тер мен  кристал Биіктік белдеуліктері 300­ 800м  – шөл 800м  ­ шөлейт 1300м ­ дала 1800м – орманды 2300м – шалғынды 2800м – альпілік 3300м – қарлы ­ мұзды 700 м  биіктікте  шөлейт зона Пайдалы қазбасы Поли­ металл, мырыш,  қалайы,  қор­ ғасын,  воль­ фрам, күміс,  сынап,  алтын,  сирек  кездесе­ тін  метал­ дар Жан­ ғыш  тақта­ тас,  әктас Тақтатас құмтас,  әктас 300м ге дейін – шөлді 300 – 800 м  ­ шөлейтті 800 – 1800м – далалы 1800 – 2300м ­ орманды 2300 – 3300м­ шалғынды 3300 – 4300м – қарлы 24 Хан  тәңірі (6995 м) Тя нь  –  Ш ань ды тақ­ тастар­ дан  тұрады Палезой ға  дейінгі  жыныс­ тар:  тақтата сгнейс,ә ктас,  құмтас,  сазды  тақтата с Іле Ала­ тауы, Кетпен, Күнгей  Ала­ тауы,  Шу –  Іле Ала­ тауы,  Қырғыз  жотасы,  Талас  Ала­ тауы 4300 – 4800м ­ мұзды Фос­ форит,  қор­ ғасын –  мырыш,  гипс 300м ге дейін – шөлді 800 – 1300 м  ­ шөлейтті 1300м – 2300м ­ далалы 2300 ­ 2900м ­ орманды 2900 – 3800м­ шалғынды 3800 – 4300м – қарлы 4300 – 4800м ­ мұзды Тянь – Шань деген сөз қазақша «Тәңір шыңы,  Аспан тау» дегенді білдіреді   Жануарлары Саршұнақ, сұртышқан,  егеуқұйрық, қосаяқ, түлкі, елік,  қасқыр, сусар, бұлан, тоқылдақ,  көкек, күйкентай, қарақұйрық Саршұнақ, сұртышқан,  қосаяқ,  түлкі, борсық, қасқыр,  Ақбөкен, безгелдек, тырна,   шағала, үйрек, сарыала қаз        §  18        ҚАЗАҚСТАН  КЛИМАТЫ,  ТАБИҒАТЫ  Табиғат зонасы   Орманды дала 0,4 % Өсімдіктері Бетеге, боз,  бидайық, арпабас,  қайың, итқонақ,  құлпынай, қарағай  қияқ, жоңышқа ,  қоян шөп Климаты Топырағы қаратопырақ 9 % ­ дық   шірінді оңт  –кке қарай  бірте – бірте 6 %ға дейін  азаяды  Жазда  +180­  +200 С Қыста  ­170­190  Макс.  ­500 Жауын –  шашын 370 – 430 мм Жазда  +180 ден  + 230 С –  қа  дейін  жетеді Қыста  ­160 ­ 180 Макс.  ­400 Жауын –  шашын 300мм Жазда  +220 , +  Дала  29 % Шөлейт 14 % Боз,  бетеге,  атқонақ, едбелек,  еркек шөп,  жайшөп, жусан,  итмұрын,  меңдуана,бидайық, қияқ, құрақ,  дәрілік валериан Қара және   қызыл  қоңыр, 6 % ­ дық   шірінді,оңт  ­ке. қарай   азайып қыз­ ғылт күрең  топыраққа  айналады Ашық  қара  – қоңыр,  Бетеге, жусан,  түймедақ, боздан,  25 Шөл 44 % 240 Қыста  ­150 ­ 170 Макс.  ­500 Жауын –  шашын 180 –  300мм Жазда Солт.  +240 , + 26 0 Оңт. +280 + 300 Макс.  ­700 Жауын –  шашын шірінді 2­ 3% ғана Саз  топырақты  сортаң изен, ебелек,  теріскен, көкпек,  ши қамыс,  құрақтал, итмұрын  Қоңыр  топырақ,  оңт –ке  қарай сұр  қоңыр, сор,  тақыр Селеу, өлеңшөп,  боз, жусан, бетеге,  еркекшөп,  қоңырбас, дермене  Дерменеден  сантанин дәрісі  жасалады. Сазды шөлдерде  ерте көктемде тез  өсіп, тез қурап   қалатын   эфемерлер өседі. Тасбақа,  кірпі, кесіртке,  оқжылан, улы өрмекші, бүйі,  сарышаян, бүйі , қарақұрт,  ақбөкен, қарақұйрық өседі Топырақтың  анасы – тау. Топырақтану  ғылымының  атасы – В.В Докучаев.  Топырақты құрайтын факторлар Тірі ағзалар       Жылу Топырақ         Су             Ауа Қазақстан климаты – шұғыл континентті. Бұл климаттық температурадағы үлкен ауытқушылық, жауын  ­ шашынның әркелкі түсумен ерекшеленеді. Қазақстан  климатын  қалыптастырушы факторлар; 1 – Күн радиациясы, 2­ атмосфераның алмасуы, 3­ жердің  төсеніш беті ( Олар; жер бедері, қар, су,  топырақ, өсімдік) Қаңтардағы орташа  температура солтүстікте ­ 190С ,  оңт үстікте ­1,50С    Қазақстанның ең суық жері – Атбасар (­570С   ) өңірі  . Ең жылы  айы – шілде. Шілденің орташа температурасы солтүстікте +190С , оңт – те +28 0 ­300С.  Жауын – шашынның ең аз түсетін жері Арал теңізінің солтүстік шығысы мен   Балқаш көлінің  батысына   небары жауын–шашын  жылына  100мм ғана түседі.Ал  жауын­ шашынның ең көп түсетін жері – Батыс  Алтайдағы Кіші Үлбі  өзенінің  жоғары ағысында  жылына  1600мм ылғал түседі.  Жылдық  жауын – шашын  мөлшерінің буланушылыққа қатынасын ылғалдану коэффициенті деп атайды.          §  19 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ІШКІ СУЛАРЫ Ірілі –ұсақты  85 мың өзен бар, оның жетеуінің ұзындығы 1000 км –ден асады Олар Ертіс, Тобыл, Есіл,  Жайық, Сырдария, Іле, Шу.Республиканың барлық өзендері 2 алапқа  жатады. Солт. Мұзды мұхитының  алабы, және ішкі алап (Каспий, Арал теңіздері, Балқаш көлі) Каспий теңізі алабының өзендері  Жайық, Жем, Сағыз, Ойыл, Үлкен өзен, Кіші өзен. 26 Арал теңізі алабының басты өзендеріне Сырдария, Арыс, Шу, Сарысу, Торғай, Ырғыз, Талас. Арал  теңізінде 1100 аралдар тобы болған Балқаш –Алакөл алабына – Қаратал, Лепсі, Ақсу, Іле, Тентек, Сарқан, Басқан. Каспий теңізі көлемі  жөнінен дүние жүзі бойынша  1­ орында . Ол солтүстіктен – оңтүстікке қарай  1200  км – ге созылып жатыр. Оның суы  5 мемлекеттің жағалауын шайып жатыр. Жағалауының 29%  Қазақстанға  тиесілі. Ал Арал теңізі Қазақстанда 2 орын, дүние жүзі бойынша  4 – орында.(Каспий, С.Амер – ғы Жоғарғы көл,  Афри –ғы Виктория  көлінен кейін) Қазақстанда  48000 нан астам көл, 3000 ға  жуық бөген бар. Көлдер пайда болуы  жағынан: Реликті (қалдық), тектоникалық, мұздық, кар, суффузилық, ескі арна  көлдері  болып алты  типке бөлінеді. Қазақстан  мұздықтары.  Қазақстанда 2724 мұздық бар. Біздің ең  үлкен мұздық Корженевский мұздығы   деп аталады. Мұздықтардың 3 типі бар 1. Тегістелген төбе мұздықтары, 2. Тау беткейлерінің мұздықтары 3. Аңғарлық мұздықтар Сарамандық жұмыс №1 1 тапсырма. Карта бойынша  осы аталған өзендерді контурға  түсіру.  2 тапсырма.Олардың қоректену  режимін анықтау.   З тапсырма. Өзен торы жиілігінің  себебі мен су мөлшерінің климатқа тәуелділігін  дәлелдеу.           Ауа массалары Же     Тропиктік Орта Азия мен  Иран аймағынан  келеді. Ол ауа   құрғақ әрі   қапырық болып,  шаңды дауыл­ дарды жиі әкеледі    Қоңыржай Атлант мұхитынан  келетін теңіздік ауа  республикаға  жауын ­ шашын   әкеледі. Қыста  температураны  жоғарылатып, жазда төмендетеді   Арктикалық Солт. Мұзды  мұхитында  қалыптасып  антициклонды ауа  райы болады. Жоғ.  қысымдағы ауа   құрғақ , ашық.  Қысты суық, жазда  – ыстық болады л. Қазақстан  жерін шығыстан батысқа қарай  шамамен 500 с.е бойымен жоғары қысым ( Воеков белдеуі)  кесіп өтеді. Жел  жылдамдығы м/сек – пен өлшенеді. Тауларда  тау аңғарлық жел соғады. Жоңғар  қақпасы арқылы  сайқан  және ебі желдері , Іле аңғарымен  шілік желі, Қаратауда  ­ Арыстанды –  Қарабас  желі, Жамбылдағы – Қордай желі, Мұғалжар тауындағы – Мұғалжар желі соғады.  Ебі желі Ж. Алатауынан оңт –шығысқа Алакөл көліне соғатын – жылы жел. Сайқан – Ебіге  қарама – қарсы  Солт – батыстан оңт. ­ шығысқа  қарай соғатын салқын жел. ІV БӨЛІМ   ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ                                     ӘЛЕУМЕТТІК ГЕОГРАФИЯСЫ    § 20     ХАЛЫҚТАР  ГЕОГРАФИЯСЫ ЖӘНЕ                                  ҚАЗАҚСТАН  ХАЛҚЫ    Жер бетіндегі халық саны – 6 млрд – қа жуық (1999 ж есеп бойынша). Жер бетінің әр оныншы адамы  Қытайлық. Ал Қазақстандағы  халық саны (1999 ж есеп бойынша) 14 млн 953 мың  126 адам болса  2005ж  1 қаңтарындағы санақ бойынша  15 074,2 мың адамға жетті.   Жердегі адамдардың ата – тегі шамамен  5 млн жыл бұрын пайда болса, Саналы адам (Хомо сапенс)  шамамен  50 ­ 100 мыңдай жыл бұрын пайда болған деген болжам бар. 27 1000 адамға шаққандағы адамның  өсу көрсекішін промиллемен  ( ‰)  өлшейді Халық санын реттеуге арналған саясат – демографиялық саясат деп атайды. Демографиялық жағдайды  сипаттау үшін абсолюттік және салыстырмалы  демографиялық көрсеткіштер пайдаланылады.  Адамзаттың үздіксіз жаңарып, ауысып отыруын  қаматамасыз ететін  туу мен өлу  және табиғи өсу   көрсеткіштерінің  жиынтығын  халықтың ұдайы өсуі ­ деп атайды.  Әдетте ұдайы өсудің үш типін ажыратады;                Көрсеткіштер Ұдайы өсудің  типтері   Туу Аймақтар Дәстүрлі өте  жоғары    Өлу  Табиғи     өсу  жоғары өте  жоғары Өтпелі жоғары төмен жоғары Латын Америкасы Қазіргі өте  төмен төмен өте  төмен Африка мен  Азияның мешеу  елдері Азия, мұхиттық  аралдар Еуропа, АҚШ,  Аустралия  Одағы,Канада Абсолюттік өсу көрсеткішіне  табиғи өсу мен  механикалық өсу   жатады.  Табиғи өсу дегеніміз – 1000 адамға  шаққандағы  туған және өлген адамдардың арақатынасы. Механикалық өсу дегеніміз – халықтың  басқа бір елден көшіп келушілердің есебінен көбеюін айтамыз.  Халықаралық ұйымдардың анықтауынша елдегі еңбекке жарамды жас  15 – 65 жас аралығы. Яғни осы  жастағы еңбек етуге қабілетті адамдарды – еңбек ресурстары деп атайды. Ал  Қазақстандағы  еңбекке  жарамды  жас аралығы 16 – дан 63 жасқа  дейін. Жер бетіндегі сыртқы бет – бейнесінде  ұқсас белгілері бойынша біріктіріліп топтасқан  халықты – Нәсіл  деп атаймыз және адамдарды  3 нәсілге бөлеміз:  1­ Экваторлықтар немесе негройдтар (Түрлері қара шаштары бұйра, бойлары ұзын, еріндері қалың  Мысалы оларға Африкандықтар, аборигендер   2 – Еуропалықтар (Реңі сары, шаштары тік, бойлары  ұзын, көздері үлкен, мысалы оларға; Орыстар,  ағылшындар, американдықтар, украиндар жатады 3 – Монғолойдтар (Түрлері қызғылт қоңыр, шаштары тік, бойлары орташа, көздері қысыңқы, жақ  сүйектері шығыңқы болады, мысалы оларға ; жапондар, қытайлар, корейлер, қазақтар, қырғыздар жатады) ­ Тілі мен ата қонысының , мәдениеті мен шаруашылығының ортақтық қасиеті негізінде тарихи  қалыптасқан, біріңғай  ұлттық санаға ие адамдар қауымдастығын – этнос немесе халық  д. а Мысалы Қазақ, Ауған, Өзбек т.б  ­ Жер бетінде шамамен 3 ­ 4  мыңдай этнос бар. ­ Қазақстан көп ұлтты мемлекет. Қазақстанда ­ 130 – дан аса ұлттар мен этностар  тұрады. ­ Әлемдегі халық ең тығыз қоныстанған ел – Бангладеш.            Онда тығыздық  1км2  ­ 915 адамнан келеді. ­ Дүние жүзі бойынша орташа есеппен  тығыздық 1км2 – 45 адам­нан , ал Қазақстанда  ең тығыз   қоныстанған жерде      1км2  ­ 10 адамнан , ал орташа тығыздық 5,5 адамнан келеді. ­ Халық өте тығыз орналасқан аудандарға –(1км2 – 100 адамнан) Еуропа, Үнді – Ганг ойпаты, ОҢТ  Үндістан, Шығ. Қытай, Жапония, Ява аралдары, Ніл аңғары, АҚШ – тың солт – шығ т.б жерлер   кіреді ­ Халықтың көшіп қонуын миграция д.а  Миграцияның  екі түрі бар;  1­ Иммиграция (елге басқа  мемлект азаматтарының көшіп келуі),  2 ­ Эмиграция ( елден басқа елге көшіп кету). ­ Қаланың және қала  халқы санының өсуін урбандалу (кенттену) д.а. Қазір  Қазақстанда  86 қала 200  ПГТ  бар. 28 ­ Дүние жүзі бойынша  урбандалудың ең жоғарғы  деңгейі  Солт. Америкада, Еуропа  және  Аустралияда. ­ Ең жоғары урбандалу – Германияда болса (86 %), Ең төменгі көрсеткіш Үндістанда (28 %), ­ Миллионер қалалардың көршілес елді мекендерді қосып алуынан қала агломерация, ал жақын  орналасқан агломерациялардың бірігуінен мегалополистер пайда болады. Қазақстандағы  ең ірі  агломерация  Қарағанда мен  Теміртау айналасында  топтасқан. ­ Кемелденген елдерде қала маңына  қалалаық өмір салты  қарқынды ене бастаған  бұны –  Субурбандалу  дейді. ­ Ал  агломерациялардан аулақ ауыл маңының  да  қалаға  бейімделуін Рурурбандалу дейді. ­ Ірі агломерациялардағы  қалада  жұмыс істейтіндердің  қаладан  тыс елді мекендерге  қоныс  аударуын контрурбандалу  деп атайды. Нәсілдік белгілердің қалыптасуына  қоршаған орта әсер етеді. Экономикалық белсенді халық  қатарына (ЭБХ) өндірістік және өндірістік емес салада жұмыс  істейтіндер және  жұмыс істегісі келіп арнайы  жұмыссыздар қатарына тіркелген жұмыссыздар жатады. Қазір  шамамен жер бетінде ЭБХ саны  2,8 – 3 млрд адам.  Ең халық көп орналасқан материк – Еуразия Тұрғылықты халқы жоқ материк – Антарктида Адам ­ биосфераның бөлігі. Дүние жүзінде кең тараған алты  тіл (ағылшын, француз, орыс, испагн, араб, қытай ) БҰҰ – ның жұмыс  тілі болып саналады.  Дүниежүзілік негізгі  діндер:   Мұсылман, Христиан, Будда. Ең көп тараған дін – Христиан діні. Ол   католик, протестант, провославие – деп 3 ке бөлінеді. Ұлттық діндер: Иудаизм – Солт Америка мен Палестинада, Индуизм – Үндістан, Непал, Шри – Ланкада,  Конфуция , синтоизм, даосизм – Шығыс Азияда ,   Туудан  чемпион атанған ел – Кения Дәстүрлі діндер: Анемизм – рухқа табыну, тотемизм – шығу тегін өсімдік не жануармен  байланыстыратындар, шаманизм – айрықша қабілеттерге аруақтармен сөйлесе алу қабілетіне сену  мысалы бізде ата – баба рухына сену  бұл әлі сақталған.  § 21           ҚАЗАҚСТАННЫҢ ГЕОСАЯСИ ОРЫНЫ                   ХАЛЫҚ  ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ САЛАЛАРЫ   Қазақстанның ЭГЖ тұрғысынан  артықшылықтары: 1. Тарихи  экономикалық дамыған елдермен шектесуі 2. Транзиттік жол торабында жатуы 3. Қазақстан аумағы жер бедерінің көп бөлігінің  жазық болып келуі 4. Минералды ресурстар қорының  молдығы. Белгілі  ғалым Н.Н Баранский Қазақстан аумағын аумақтық еңбек бөлініс ортақ, өзара байланысты  5  экономикалық ауданға бөлген.  Аумақтық еңбек бөлінісі ­әр ауданның өзінде өндірілетін артық өнімдерін  басқа ауданға шығарып,  олардан қажет өнім алуы. 1. Солтүстік  Қазақстан  эканомикалық ауданы  2. Оңтүстік Қазақстан  экономикалық ауданы  3. Батыс Қазақстан  экономикалық ауданы  4. Шығыс Қазақстан  экономикалық ауданы  5. Орталық Қазақстан  экономикалық ауданы  6. Әр экономикалық ауданның (ЭА) маманданған саласы болады. Маманданған сала  сол аудандағы  жетекші  әрі өнімнің  басым бөлігін беретін сала. Шығыс Қазақ. ЭА –ның маманданған саласы –  энергияны көп қажет ететін түсті металлургия мен СЭС. Ал қосалқы сала  осы маманданған  саланы жетілдіру мен оны одан әрі қалдықсыз дамыту үшін қызметететін сала. Мысалы Шығ  .Қазақ. ЭА  түсті металлургия  қалдығы  29 Шаруашылық бұл ­ өнеркәсіп, ауыл шарушылығы, құрылыс, көлік, сауда, білім  беру, денсаулық сақтау, салаларының өзара байланысқан  өзара жиынтығы.  Оның негізгі салалары: 1. Өндірістік сала ­ өндіріс құрал – жабдықтарын  өндіріп, материалдық  қажеттіліктерді  жасап   тұтынушыға  жеткізеді. 2. Өндірістік емес сала: адамдардың тұрмыстық және рухани қажеттіліктерін қамтамасыз етеді. ҒТР  кезіндегі  өндірісті  ұйымдастырудың  түрлері: Өндірістің  ұштастырылуы – шоғырландыру, Бір  кәсіпорындағы  технологиялық процесі ұқсас  бірнеше өндірістің жинақталуын – құрамдастыру,  кәсіпорынның біріңғай өнім  шығаруға  бейімделуін ­ мамандану, дайын өнім шығарудағы бірнеше  кәсіпорынның  арасындағы  өндірістік  байланысты ­кооперативтендіру  деп атайды. Сарамандық  жұмыс №2 Беріліген Қазақстан шаруашылығының салалық құрылымының кестесі бойынша өндірістік салалардың  арасындағы өзара байланыстың  түрлеріне мысалдар келтіру. Эканомикалық аудан Маманданған саласы Орталық  Қазақстан Шығыс Қазақстан Батыс Қазақстан Солтүст. Қазақстан Оңт. Қазақстан қара металлургия, кен өндіру, отын өнеркәсібі, машина  жасау,химия өнеркәсібі энергияны көп қажет ететін түсті металлургия, су электр  станциясы балық, мұнай – газ, химия, м Астық , мал шаруашылығы, қара метал, отын энергетика Кен өндіру, өңдеу, ауыр, жеңіл  және тамақ өнеркәсібіне,  ауыл шаруашылығына маманданған  § 22     ҚАЗАҚСТАН  ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ                        САЛАЛЫҚ   ҚҰРЫЛЫМЫ            Шаруашылық   Өндірістік сала  Өндірістік емес сала  1. Ауыр  өнеркәсіп Отын Элек. Энерг Түсті металлургия Қара металлургия Машина жасау Химия Құрылыс материалы 2. Жеңіл және  тамақ өнеркәсібі Тамақ, тоқыма,  былғары, аяқ киім,  баспа Білім беру Мәдениет Өнер Ғылым Демалыс мекемесі Денсаулық сақтау 30 Тұрмыстық қызмет  көрсету мекемесі Коммуналдық  шаруашылық Дене тәрбиесі және  спорт 3. Ауыл  шаруашылығы: (Мал және өсімдік  шаруашылығы) 4. Құрылыс 5. Сауда 6. Қоғамдық  тамақтану 7.Көлік  және  коммуникация;  (Темір,  Әуе, Су жолы, Құбыр,  Автомобиль жолдары,  телекоммуникация) Табиғаттағы адам  игілігіне жаратылатынның барлығын табиғат ресурстары  деп атайды.   Республикамыздағы  минералды ресурстардың ерекшелігі – олар көбіне жер бетіне және бір – біріне  жақын орналасқан. Сондықтан да минералды ресурстарды арзан ашық әдіспен өндіріп, кешенді түрде   пайдаланады.          Сарқылатын Сарқылмайтын Қалпына келетін Ядролық энергия Күн  энергиясы Қалпына келмейтін Пайдалы қазбалар Энергетикалық (көмір, мұнай,  газ, жанғыш газ) Жел  энергиясы Климаттық    қор    Су    Су    Жер    Био  ресурс 31 Металдық (темір,  маргенец,  түсті  Химиялық (фосфор,  калий  тұзы)  Негізгі  кеніштері           а б з а қ                 з а г   н е м й а н ұ М     і р м ө К § 23    ҚАЗАҚСТАННЫҢ ПАЙДАЛЫ ҚАЗБАЛАРЫНЫҢ КЕН ОРЫНДАРЫ МЕН ӨНДІРІС   ОШАҚТАРЫ  ы л а д й а П Зауытттары             мен комбинаттары  Осы  өндіріске        сай қосымша               дамыған                  өндірісі Мұнай ­ Атырау, Ақтөбе,  Орал облыстарында  шоғырланған: Кен орындары  – Доссор, Өзен, Жетібай,  Қаражамбас,  Қаламқас,  Теңіз, Қарашығанақ, т.б Газ – Қарашығанақ. Имаш,  Жаңажол, Батыс Прорва,  Тасболат, Шынар, Өзенде бар Тас көмір – Орталық  Қазақстанның Қарағанды  қаласы өңіріндегі Абай,  Шахта, Шахан ­ Майкүбіде,  Сауыр – Тарбағатайдағы   Кендірлік кен орынында Мұнай өңдеу  зауыттары Атырауда – ол  Батыс  Қазақстандағы  Атырау  – Ембі, Маңқыстау  алабы мұнайын өңдесе,  Павлодар мен Шымкент  мұнай өңдеу зауыттары   Батыс Сібір мен  Құмкөлден  келетін   мұнайды өңдейді. Қарашығанақ газы  Ресейдің Орынбор  қаласында  өңделуде Қарағандыдағы  –  металлургиялық толық   циклді  зауыт осы тас  көмірдің коксін  пайдаланады.  Атырауда мұнай  қалдығын өңдеу  арқылы Полиэтилен ,  Мұнай жабдықтары  зауыты  бар, Ақтау мұнай қал­ дығы  парафиннен  пластмасса жасайды,  Шымкентте  шина – резеңке   зауыты,  фармацевтикалық   дәрі – дәрмектер  жасалады. Теміртауда – Азот,  Синтетикалық  каучук, Резина –  техника жасайтын  зауыттары бар. 32 Екібастұз энергетикалық көмірімен  Солт,  Қазақстан, Батыс Сібір,  Оралдың 20 дан аса  ЖЭС – і жұмыс істейді Жаққан қалған күл,   шлак қалдықтарын  құрылыс өнеркәсібіне бетон , силикат  кірпіш жасауға  пайдаланады Теміртауда металлургия комбинаты  темір  кенінің концентратын ТЦЗ Қарағандыға  жібереді.  Онда шойын,  болат, прокат жасалады, Қостанай қайта қорыту  комбинаты – шойын,  болат, құбыр, рельс,  жұқа – табақ темір  жасайды. Қостанайда  синтетикалық  жасанды талшық Теміртауда ­ күкірт  қышқылы ,  азот тыңайт­ қыштарын  өндіре­ ді, Шахталық машина  шығарады. Металлургия және  домна пеші   қалдықтарымен  ірі   цемент зауыттары  жұмыс істейді. Олар;  Шымкент, Сазтөбе,  Семей,Қарағанды,  Октябрьск (Өскемен) Ақтөбеде – фосфор  тұздары бар Ең ірі Супер фосфат  зауыты­ Ақтөбе,  Алға, Таразда жұмыс  істейді  Өскемен  титан –  магний комбинаты  қасынан – калий  тыңайтқыштары  өңделеді. Өскемен, Риддер – күкірт қышқылы  зауыты жұмыс істейді   н ы р о   8     . – ж д   н е д у р і д н Ө ы д а л а і   н е к р м е Т і Қоңыр көмір­ Екібастұзда –  Әлемде қоры жөнінен  1 орын алатын Богатырь кен  орыны осында.  Қоңыр көмір  маңызы  жөнінен екінші   орында. Қоңыр  көмір тағы да Торғай  өңіріндегі  Приозер,  Обаған, Құсмұрында ,  Алматының Іле өзенінің   бойында да бар. Қостанайдың ­ Қашар,  Соколов – Сарыбай,  Кентөбе, Қаратас, Атансорда Орталық Қазақстанда  Атасу,  Қаражалда     – ы с а п с о қ     і р м е т   е с е м е н     ь л е к и Н   , м о р Х     ­ л л а т е м и л о П ш ы р ы м   ­   н ы с а ғ р о Қ . а п т ы р о қ о р р е Ф  Ақтөбе облысындағы –  Кемпірсай және Дөң тобына  жататын кендер жоғары  сапалы – (Хромтау қаласында орналасқан),  Бұрақтал,  Аққараның никелімен жұмыс  істейтін Никельтау қаласындағы кен байыту  комбинаттары бар. Кенді  Алтай ­ Өскемен  облысындағы – Риддер,  Зырян, Қалба  жотасы, Ақтөбеде, Павлодардағы Ақсуда Орталық және   Батыс Қазақстанның   маргенец, хромит кенін  пайдаланып сапалы  болатқа ферроқорытпа   жасайтын зауыттары  бар. Лениногор , Өскемен,  Зырян, қорғасын –  мырыш комбинаты,  Өскемен титан –  магний Қаратаудағы ­ Ащысай,  Мырғалымсай, Байжансай   Шымкент қорғасын   зауыты,  Ж.Алатауындағы Текеліде,   Орт. Қазақстандағы –  Қызылеспеде Жәйрем полиметалл  зауыты,  33 ­   с ы М р о ф с о Ф т с е б с А и н и м ю л А й н ы т л А Жезқазған,  Балқаш,  Қоңырат, Саяқ, Бозшакөл Таразда Қостанайдағы – Жетіқарада,  Хантау, Шу – Іле тауларында Ақмола және Арқалықта  Алтайда, Қалба жотасында ,  Жітіқара  өңірінде, Орталық   Қазақстанда – Степняк, Ақсу, Майқайыңда кездеседі Жезқазған, Балқаш Мыс  қорыту зауыттары бар,  Ең ескісі – Ертіс мыс  зауыты Тараз  супер  фосфат  зауыты, фосфор тұздары зауыты Жетіқарада , Таразда   асбест комбинаты  шифер, плита, асбест  құбырын жасайды Суға бай,  арзан эл. энергиясы бар  Павлодарда   қорытылады ӨЗ  өндіріс   территорияларында   қорытылып, өңделіп,  зергерлік  бұйымдар  ажасалады және құйма   алтын  түрінде  мемлекеттік қорды  құрайды. Балқаш, Жезқазған ­  күкірт қышқылы  зауыты Қалдықсыз өнім Қалдықсыз өнім Қалдықсыз өнім Қалдықсыз өнім Еліміз­ Дүние жүзі бойынша  ­ Вольфрам, бариттің қоры  жөнінен – 1, күміс, қорғасын, Ақтөбедегі хромит пен Қаратаудағы фосфордан ­2, Марганецтен ­3,  Қорғасын, Уран, Молибден. – 4, Темірден  ­ 8 орында тұр 34 Басқалары Баяу  балқитын вольфрам молибден уран германий және т.б алтын күміс платина алюминий титан  магний мыс қалайы  қорғасын мырыш никель   §  24  Машина жасау орталықтары, химия және                                       құрылыс заттары Қала      ат­ тары Шым­ кентте  пресс­ автомат                           Шығаратын   машина  түрлері сағат жинау жоғарғы  вольтті  аппараттар шағын   литражы   қозғалтқыш тар Қара металға  аса  қажетті кеннің  бірі  марганец. Қара металлургияда  Топардың әк тасы, Алексеевтің  доломиті, отқа төзімді саз бен кварцит те  пайдаланылады Кокс – тас көмірді жоғары температурада ауасыз қыздыру нәтижесінде алатын отын түрі. Қарағанды көмірін 1831ж қойшы бала Апақ Байжанов тапты. Екібастұз көмірін 1867ж Қасым Пішенбаев ашты. Электр энергетикасы – 1. АЭС, 2. ЖЭС, 3. СЭС алынады. Маңқыстаудағы Ақтау қаласында еліміздегі жалғыз АЭС бар оның  қызметі Каспий суын шапшаң   нитрондар арқылы  гидролиздеу яғни   тұщыландыру және  электр энергиясын беру. ЖЭС тер әр облыс  орталықтарында, ірі  қалаларда да  да бар. Ең ірі СЭС тер Шардара, Ертіс, Бұқтырма, Өскемен, Шүлбі. 1717ж Алтайда қорғасын мен мырыш бар екені анықталғаннан  кейін елімізде түсті металлургия  өнеркәсібі дами  бастады. Ең алғашқы түсті металлургия  кәсіпорыны  Риддер полименталл  комбинаты  мен  Қарсақбай мыс қорыту  зауыты.                 Түсті металдар тобы               Металдар Ауыр Сирек кездесетін Қымбат Жеңіл Петро­ павл  изоляциялық  материалдар Ақтөбе Орал рентген аппара­ туралары механикалық  арматура Аста­ нада Павло­ дарда  Алма­ ты  ауыл шаруаш.  машиналары,  трактор металлургияға қажетті машина  «ААМЖЗ» ,  «Поршень»  протез – орто­педия, жол техни­касы  құралдарын Авто  бөлшек­ тер   зауыты,  ауыр  маш.бөлш ектерін мұнай – газ өңдеуге керекті прибор Құрылыс  монтаж  құралы автобөлшектер мұнай –газ  өңдеуге  керекті  химия  комбин. вагон жөндеу  Төменгі вольтті аппараттар мен ,  электр жабдықтарын Газель,  «Кам АЗ» құрастыр ады 35 зауыты  экскаватор Кентау Атырау мұнай­газ өңдеу Қара­ ғанды заттарын шахтаға  қажетті құралдар Семей  кабель Өске­ мен Талды­ қорған Көкшет ау конденсатор (электр  техникасы,  теміржол,  құрылыс, ауыл  шаруашылығы  пайдаланатын) аккумулятор прибор Өскемен эл станц. үшін   Кеме жөндеу электрлі моторлар кран, кен  комбай­ нын электр станок полимерлік машина жасау «Шығысм аш»  зауыты  бұрғылау  аппаратта рын таразы бұрғылау  машин.,  арматура прибор, арматура медицина  аппараты  (оттекті   демалу) Химия өнеркәсібінің кешені.  Химия өнеркәсібі  ауыр  өнеркәсіптің бір саласы.  Тараз, Шымкент,  Ақтөбе химия комбинаттары минералды фосфор  тыңайтқыштар, Павлодар, Шымкент химия   кәсіпорындары  жанармай, Қостанай  химия зауыты жасанды талшық, Шымкент  химия комбинаты  шина, резина, техникалық  бұйымдар, синтетикалық  жуу  заттарын, фармацевтік препараттар,  Теміртау зауыты синтетикалық каучук шығарады.  Павлодар мен Қызылордада ас тұзы игерілуде. Жезқазған, Балқаш,  мыс  зауыты, Өскемен қорғасын – мырыш комбинаты, Ақтөбе, Тараз суперфосфат  зауыттарында  күкірт қышқылын алатын  цехтар бар. Күкірт қышқылының көп мөлшерінен фосфор және азот  минералды тыңайтқыштары өндіріледі,оны тағы да  мұнай өнімдерін тазалауға, аккумулятор  толтыруға, металл өңдеуге, вискоз өндіруде, тоқыма өнеркәсібіне т.б жерлерге пайдаланылады.   Химиялық талшықтар; Жасанды  және синтетикалық талшықтар болып  бөлінеді.  Ал синтетикалық  талшықтың өзі  органикалық, органикалық емес деп екіге бөлінеді.  Ацетиленнен  синтетикалық каучук алу  энергияны көп қажет етеді. Синтетикалық каучуктан   ситетикалық смола, одан пластмасса алуға болады.  Химия өнеркәсібі негізгі 3 салаға бөлінеді;  Кен химиясы, Негізгі химия, Орг. Синтез бен полимер  химиясы.       Химия өнеркәсібі Кен химиясы Органик. синтез Негізгі  химия Фосфор, калий  тұзы, ас тұзы,  апатит Жасанды талшық, каучук, пластмасса,  бояу, кір жуатын  ұнтақ Сода  өндірісі,  күкірт  қышқылы,  минералды  тыңайтқыш 36 Құрылыс материалдары үш топқа бөлінеді: 1. Минералды құрылыс шикізаты (құм, қиыршық тас, ұсақ тас, гранит, мәрмәр) 2. Ұстастыратын материалдар (цемент, әк т.б.) 3. Қабырғалық материалдар – бетон, темір ­ бетон Цемент ­ Әктас, мергель қалдықтары, бор, құмның қоспасынан жасалады. Құрылыс материалдарының негізгісі – бетон, темір – бетон бұйымдарын жасау. Маңызы жөнінен екіншісі – гранит, мәрмәр, құм, қиыршық тас, саз, гипс, асбест болып табылады.      Шикізат түрі Кездесетін жерлері Құрылыс материалдардың  табиғаттағы таралу аймақтары Гранит, мәрмәр,құм,  қиыршық тас, саз, гипс Республиканың бар жерінде де кездеседі Саз, гипс, асбест Солт, Оңт, Орт , Шығыс Қазақстанда, Қаскелеңде кездеседі Жоғары сапалы каолинді  саз  Ақмола обл­дағы Алексеевка кешенінде Кварц құмы Ақмола, Павлодар обл Шыны алынатын кварцит  құмы Шортандыда, Атыраудың Құрманғазы ауданында Табиғи асфальт Атырауда Асбест  Жетіқарада, Таразда Керамзит және саз Алматы, Шымкент, Қостанайда Шифер жасайтын  зауыт – Таразда, Жетіқарада Асбест – цемент өндірісінің ірі кен кәсіпорыны ­  Қарағанды, Семей, Шымкентте,  Жетіқарада, Таразда    §  25    Агроөнеркәсіптік кешен. Қазақстанның ауыл           шаруашылығы, жеңіл және  тамақ өнеркәсібі. Агроөнеркәсіптік кешенін(АӨК). дамыту аграрлық саясаттың негізі болып отыр.   Оның негізгі міндеті –  елемізді азық – түлікпен, ал өнеркәсіпті ауыл шаруашылығы  шикізаттарымен қамтамасыз ету болып  отыр. 37