открытый урок

Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение

«МИЧУРИНСКАЯ СОШ»

 Дербентский район

с.Мичурино

Открытый урок

учителя родного (табасаранского) языка и литературы

Исмаиловой Интизар Шабановны

на тему:

С.Мичурино-2020

13.03.2020 год

Дарснан кIул :    Табасаран чIал.

Дарснан метлеб :  ЧIалнан  гьякьнаан  гъаврик   ккауб;

чIалну уьрхюрайи лишнар; чIал артмиш апIбарикан сарпир Темирхан Шалбузов.

Дарснан    гидишат :

1.                 БицIидар тешкил апIуб.

Салам аллейкум.

2.                 Гъи  дарс  узуз  ккибгъуз  ккундузуз

Гьльбике  Уьмаровайин  цIарарилан:

«ГьапIри  ава, йип  вуш  фици

      Йиз  чIал  аьгъю  инсан  ккуни

  Хасиятнан  лишан  марцци

      Вува  йиз  чIал, вартIан  ккуни».

     Гъийин  дарс  бахш апIурза  табасаран  чIалназ.

3.                 ЦIийи    дарс :

      Сар – сарихъди  улхбан бадали, сар – сарин гъавриъ ахъбан  бадали инсанар саб чIалниинди дулхну ккунду.Гьар халкьдиз чан хусуси  чIал а.

 Ихь халкьдин чIал  -  табасаран  чIал  ву.

     Вари жил,ин али инсанариз  сар – сарин  гъавриъ ахъбан  бадали, саб  уьмуми  чIал  аьгъяди  дубхьну ккунду. Ихь  гьюкуматдиъ табасаранар, даргйир, лезгйир, аварар, гъумугъар, лакар, урсар, гуржйир, узбекар  ва жара чвйирси яшамиш шулайи халкьар

чиб – чпин  гъавриъ  ужуди  ахъра, фицики  дурариз        варидариз  жвуван  бабан  чIалнан  гъайри  урус чIалра  аьгъя.

      Ихь  фикрар ухьу  ихь  чIалниинди  ачухъ  апIури шулхьа. Фикир  адру  йишваъ  чIалра  шулдар, чIал  адру  йишваъ  фикирра  шулдар. Дюзди  улхбан бадали, дюзди  фикир  дапIну  ккунду, гьаддиз  чIал  аьгъю  дапIну ккунду.

  Мялум  вуйиси, чIал  инсанарин  арайиъ аьлакьа уьбхру  эгьемиятлу  алат  ву. ЧIал  жвуван  фикир мялум  апIбан  алат  ву. ЧIал  инсанари  яратмиш  гъапIу  вартIан  гюрчег  культурайин  уьмарат  ву.

    ЧIал  гафарикан, гафарикан  ибарйирикан, дурумлу  ибарйирикан  ва предложенйирикан арайиз  дуфна. Дурарин  кюмекниинди саб чIалниинди улхурайидарин  мутмйир, дурарин лишнар гьяракатар, кьадар  ва  жара  фикрар  ва  гьисс  апIбар  улупуру. ЧIалнан  гафар, ибарйир, предложенйир  улхбаъ  чIалнан  сесериинди  ва  бикIбаъ  гьярфариинди  дюзмиш  шула  ва  ктитура.

        Гафар, дурарин  жюрйир, ибарйир, предложенйир  ва  чIалнан  сесер  чиб – чпихъди  сигъди  аьлакьайиъ а. Гьар  чIалнаъ  гафар  ижми  къанунариинди  арайиз  гъюра  ва  дигиш  шула. ЧIалнан  къанунариинди   дюзмиш  шула  предложенйирра. Гьар  чIалназ  чан  хусуси  гафар  ва  предложенйиир  пубан  ва  дюзди  дикIбан  хусуси  къанунар  а.

         Табасаран   чIал 

гьарсаб  терефнаан  гъюблан – гъюбаз  безетмиш  шула, чан  артмиш  хьпаъ  хъанара  заан  дережайихьна   гъюра. Иллахьки, дидин  лексика  аьхиримжи  вахтари  хайлин  дигиш  ва  девлетлу  гъабхьну. Морфологияйин  ва  орфографияйин  къайдйир, синтаксисдин  гъурулушар  дюз  вуйи  къайдйир  хура.  

       Табасаран  чIал  - му табасаран  миллетдин чIал  ву. Гъи  табасаран  чIалниинди  мектебариъ  урхуб – бикIуб гъябгъюра, кIул,инди  вуйи  урхбан  предметси  педколледждиъна  вузариъ  кивра, ихь  чIалниинди  художествойин  эсерар  дикIура, газетар, журналар, учебникар  ва  жюрбежюр  пособйир  чапдиан  адагъура, дид,инди  ерли  ва  республикайин  радиойихъан  ва  телевидениейиан  улхура, халкьдин  арайиъ  бикIуб  ва  улхуб  гъябгъюра.

1932 – пи йисан  табасаран  чIалниинди  убхуб – бикIуб  арайиз  гъюблан   кьяляхъ думу артмиш апIбиин чIалнан хайлин аьлимар, шаирар, писателар  ва  мялимар  гълихну  ва  гьамусра  натижалуди  лихура.

Гьамус узуз учву таниш апIуз ккундиз саб нагъилихъди. Дагъустандиз  чIаларин  дагъра  кIуру.

Гьаз? Мушваъ  сумчIурна  кьюбдихьна  чIал а.

Сасдар  чIалариинди  гизаф  инсанар  улхура, сасдариинди  - цIиб. Саб гъулаътIан  дулулхру  чIаларра  а.  Аьламат  ву, гьаз  мици  гъабхьнийкIан?

Дюн, яйиъ сарун жараб  гьамциб  вилаят  адар, хъа му гьамци  гъабши  ляхин  ву.

Дегьзаманйириъ  хлинццар  кайи  гьяйвниинди,

халкьариз  чIалар  пай  апIури, жилилан  пайгъанбар илтIикIури гъахьну. Пайгъамбар  Дагъустандилантина  тIирхурайиган, дугъан  гьюрбйирин  саб  пIипI  дагъдин  кIакIнахъ  хъабсну, чIябгъюру. Гьюрбйирин гъячIябгъю  пIипIнахъ  гагь му  дагъдиинди, гагь  тмуну  таблихъинди, гагь  муну  тепейиинди  чIалар  адахьуз  хъюгъру. Гьамци  ихь  халкьдиз  гизаф  чIалар  кьисмат  гъахьну, кIур.

          Ухьу  Дагъустандиъ  сумчIурна   кьюбдихьна  чIалар  а  гъапнийишра, гьамусра  гизафдариинди  улхуритIан  адар, дурарихъ  гьелелиг  бикIбан  чIал хътар. Думу  ляхниин  аьлимари  гизаф  зегьмет  зигура. Хъа ухьура дупну  ккунду   ихь чIал  артмиш  гъапIдарикан  сарпи  аьлим  Темирхан  Шалбузов  ву.

4.ЦIийи  дарс  мюгькам  апIуб:

Биография  Темирхан  Шалбузовдин.

Шиирар   Юсуф  Базутаевдин « Вардин  девлет » ва

Шамил  Къазиевдин  « Бабан  чIал ».

Доклад :  « Бабан  чIал ».

Ашкьварин  сюгьбат.

5.Дарснан  аьхир:

дарснан  натижа;

бицIидариз  кьимат;

хулан  ляхин.

Темирхан Шалбузов.

Т. Шалбузов 1895 - пи йисан  Хив гъулаъ  нежбрин  хизандиъ  бабкан  гъахьну. Дугъан  гага Шалбуз, учв гъурхур  даршра, илимдихъ  юкIв  хъайир, дидин  кьувватлуваликан, уж,валикан хабар  айи кас  вуйи.

 Бай  сацIиб аьхю  гъахьиган, дугъан  зиреквал, чан  яшнаъ  айидариз  хас  дарусиб  фагьумлувал  ва  илимдихьна  вуйи  аьшкь  гъябкъю  гагайи  думу  гъулаъ  айи  мистан  мектебдиз  гьаъру.Мектебдиъ  думу   вахтари  бегьемди  савадлу  мялимар  ади  гъахьундар. Амма  урхбахъ  юкIв хъайи  бали  душваъ  вардитIан  улихь  аьраб  чIал  аьгъю апIуру, урхуз – бикIуз  дубгъуру. Мектебдиан  удучIу Темирхан, тюрк  чIалра  дудубгъну, думу  чIалниинди  табасаран  гъулариъ  дарсар  кивуз  хъюгъю.

     Магьа  Совет  девир  гъафи. Совет  гьюкуматдиз  савадлу  инсанар   чарасуз  лазимди  вуйи. Т. Шалбузов

Кьасумрин  гъулаъ  ачмиш  гъапIу  мектебдиз  директорди  гьаъру. Мушваъ  думу, бицIидариз  дарсарра  киври, табасаран  гъулариз цIийи  мялимар  гьязур  апIуз хъюгъру. ЦIийи  чIалар дугъаз цIийиаьгъювалар адагъуз шлу мяднарси гъахньу. Гьаз гъапиш табасаран гъулариъ,Дербентдиъ думу чIалариинди дидикIнайи китабар ади гъахну. Гьамус аьлимдихьан дурариканра              мянфяаьт кадабгъуз шуйи.

СумчIурпи йисари Дагъустан Совнаркомдиъ дагъустан чIаларин месэлйир гьял апIури гъахьну. Душваъ табасаран чIал ихь халкьдин саб вуйи хусуси чIалси тяйин дарапIри гъахьну.

 Т.Шалбузовди чан аьлим дустарин кюмекниинди табасаран чIал жара чIалариз барабар чIал вуйивал тасдикь гъапIну. Эгер дугъу гъаци гъапIундайиш, гъира ихь чIалниинди урхуб – бикIуб адарди гъубзуб мумкин вуйи.

Гьадму вахтналан ккебгъну, Т. Шалбузов табасаран чIалниинди китабар, учебникар гьязур апIуз хъюгъну. Дугъу табасаран алфавит ва дидин бинайиин алди сабпи табасаран « Букварь» яратмиш апIуру. Дидхъантина Т. Шалбузовди дюзмиш гъапIу учебникар тап ургцIурпи йисариз мектебариъ ишлетмиш апIури имийи.

Т.Шалбузов сарпи табасаран таржумачира вуди гъахьну.

Дугъу А. Пушкиндин, М. Лермонтовдин, М. Горькийин ва гизаф  жара  халкьарин  писателарин  эсерар  ихь  чIалназ  илтIикIну. Дидихъди сабси аьлимди 

чавра  бицIидариз  жюрбежюр  ихтилатар, шиърар  дикIуз  хъюгъю. Дугъан  саб шиир, мумкин ву, гъира яв  абайиз, гагайиз, дадайиз   кIваинди  имишул.

Гъюнихъ  юрт  хъа, хилиъ – чамах,

КIул, ин ал саб  аьхю пIапIах,

Кьюб – шубуб ху  мугъан  гъвалахъ –

Бахтавар йигъ  марччлихъан,яв.

ЮкIв ачухъ шул, беден  яв сагъ,

Чру майдан, дамагъсан  чагъ.

Хьади  лицру  хъа гъаб  гъажагъ

Бахтавар  йигъар, марччлихъан, яв.   

Темирхан  Шалбузов ихь  халкь  савадлу  апIбан бадали  гизаф  зегьмет  гъизигу  кас  ву. Дугъу  ихь  литературайин  чIалан  бина дивну, ихь  алфавит, сабпи  « Букварь » ва жара  учебникар  дюзмиш  гъапIну. Гъи  дугъан  ляхин  гизаф  аьлимари, малимари  давам  апIура. Гьаци  вуйиган дугъан  ччвур  гъира  халкьдин  мелзниин ал  ва  думу  даима  вуди халкьдин   кIваъ гъубзиди.                                      

Скачано с www.znanio.ru