ПРИРОДНЫЕ АВАРИИ

Reja:
Tabiiy tusdagi FVlar to'g'risida tushuncha, ularning tasnifi.
Geologik FVlar, ularning kelib chiqish sabablari
Gidrometeorologik FVlar, ularning kelib chiqish sabablari.
Favqulodda epidemik, epizootik, epifitotik vaziyatlar va ularning oldini olish tadbirlari.
Tabiiy tusdagi FVlar ro'y berganda aholi va xududni muhofaza qilish chora-tadbirlari va harakatlanish qoidalari.
Markaziy osiyoda uchraydigan tabiiytusdagifavqulodda vaziyatlar va ularning tavsifi.

Tayanch iboralar: Tabiiy tusdagi FVlar to'g'risida tushunchan, geologik FVlar, ularning kelib chiqish sabablari,gidrometeorologik FVlar, ularning kelib chiqishi, favqulodda epidemik, epizootik, epifitotik vaziyatlar. 
Tabiiy favqulodda vaziyat - bu ma'lum bir hududda havfli tabiiyhodisalar natijasida odamlarning qurbon bo'lishiga, shikast-lanishiga va atroftabiiy muhitga moddiy zarar etishi, aholining hayot faoliyati sharoitlari izdan chiqishiga olib keladigan sharoit (1-rasm).

1 - rasm.
 

Havfli tabiiy jarayonlar va hodisalar sodir bo'lish joyi, sababi, ko'lami,
keltirgan moddiy zarar va boshqa hususiyalari bilan ajralib turadi. 1998 yil 27 oktyabrda Vazirlar Mahkamasi tomoni-dan qabul qilingan 455-sonli «Texnogen, tabiiy va ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlar tasnifi
to'grisida»gi qarorining ilovasi asosida tabiiy favqulotdda vaziyatlar kelib chiqish sabablariga ko'ra kuydagilarga ajratiladi:

Tabiiy favqulodda vaziyatlar tarqalish ko'lami, ta'sir maydoni, ushbu vaziyatlarda zarar ko'rgan odamlar soniga, keltiradigan moddiy zararlar miqdoriga va ko'lamlariga qarab lokal, mahalliy, respublika va transchegara turlarga bo'linadi.

Lokal (ob'ektga taaluqli) tabiiy FVlar -
shikastlovchi omillari ishlab chiqarish yoki ijtimoiy ob'ektlar hududi bilan chegaralanadi. Lokal favqulodda vaziyatlar natijasida 10 dan ortiq kishi shikastlanishi, 100ga yaqin insonlar hayot faoliyati sharoitlari izdan chiqishi mumkin, moddiy zarar favqulodda vaziyat ro'y bergan kunda eng kam ish haqi miqdorining 1 ming baravaridan ortiq bo'lmaganni tashkil etadi, favqulodda vaziyatlar zonasi ob'ekt hududidan tashqariga chiqmaydi.

Mahalliy tabiiy FVlar - shikastlovchi ta'siri aholi yashash punktlari, shahar tuma hududi bilan chegaralanadi. Mahalliy favqulodda vaziyatlar natijasida 10 dan to 500 kishigacha shikastlanishi, 100dan to 500 gacha insonlar hayot faoliyati sharoitlari izdan chiqishi mumkin, moddiy zarar eng kam ish haqi miqdorining 1 ming dan to 0,5 mln. gacha tashkil etadi, favqulodda vaziyatlar zonasi shahar, tuman, viloyat hududidan tashqariga chiqmaydi.

Respublika (hududiy) tabiiy FVlar -
shikastlovchi omillari respublika, o'lka, viloyat hududi bilan chegaralanadi. Respublika favqulodda vaziyatlar natijasida 500 dan ortiq kishi shikastlanishi, 500dan ortiq insonlar hayot faoliyati sharoitlari izdaan chiqishi mumkin, moddiy zarar eng kam ish haqi miqdorida 0,5 mln.dan ortiq summani tashkil etadi, favqulodda vaziyatlar respublika, o'lka hududidan tashqariga chiqmaydi.

Trasnchegara tabiiy FVlar -
shikastlovchi omillar bir davlat chegarasidan chiqib, boshqa hududlarga ham tarqaladi.

Geologik fvlar, ularning kelib chiqish sabablari.
 Geologik xavfli hodisalar - bu hodisalar er osti kuchlari va tashqi tabiiy omillar ta'siri ostida yuzaga keladi. Bundan tashqari ular insonning xo'jalik va boshqa faoliyati natijasida xam yuz berishi mumkin va odamlarga, qishloq xo'jalik xayvonlari va o'simliklarga, iqtisodiy ob'ektlarga atrofdagi tabiiy muhitga shikastlovchi ta'sir ko'rsatadi.

Gidrometeorologik fvlar, ularning kelib chiqish sabablari.
 
Gidrometeorologik havfli xodisalar - bu :
odamlar o'limiga, axoli punktlarini, ba'zi sanoat va qishloq xo'jaligi ob'ektlarini suv bosishiga, transport kommunikatsiyalari, ishlab chiqarish va odamlar hayot faoliyati buzilishiga olib kelgan va shoshilinch ko'chirish tadbirlari o'tkazilishini talab qiladigan suv toshqilari, suv to'planishi va sellar;
aholi punktlaridagi, sanatoriy, dam olish uylaridagi, soglomlash-tirish lagerlaridagi odamlarning, turistlar va sportchilarning jarohatlanishiga va o'limiga olib kelgan yoki olib kelishi mumkin bo'lgan qor ko'chkilari, kuchli shamollar (dovullar), jala va boshqa xavfli hodisalar.

Toshqin - bu asosan jalali yomgir, qorning erishi, suv bosimi natijasida daryo, ko'l va suv omborlaridagi suv hajmining ko'tarilishi hisobiga yuzaga keladi. Katta miqdordagi binolar buzilishi, inshoatlar, yo'llar, aloqa tarmoqlari, elektr uzatish inshoatlari, o'simliklarni, hayvonlarni va odamlarni nobud bo'lishiga olib keladi.
Sel - bu tog daryolari o'zanlarida to'satdan yuzaga keluvchi katta hajmdagi tog jinslari bo'laklari, harsanglar va suv aralashmasidan iborat vaqtinchalik shiddatli oqim.
Sel oqimlarini uzoq davom etgan kuchli jala, qor yoki muzliklarining jadal erishi, zilzila va vulqon otilishlari keltirib chiqaradi.
Sel oqimlari xarakati xususiyati bo'yicha turbulent va strukturali turlarga bo'linadi.
Turbulent sellar o'zan bo'ylab, daryo va soylardagi suv miqdorining ortib ketishi natijasida oqim xarakati qonuniga muvofiq vodiy yo'nalishi bo'yicha bo'ladi.
Strukturali sellar maydon bo'ylab, turli tosh bo'laklarining butun yonbagir bo'yicha yoppasiga bostirib kelishi natijasida sodir bo'ladi.

Sel oqimlari o'zi bilan olib kelayotgan qattiq zarrachalari o'lchamiga qarab 3 guruhga bo'linadi:

Qor ko'chkisi - tog'larning tik yonbagirlarida qor massasining agdarilib yoki sirpanib tushishi qor ko'chkilari deb ataladi. qorning ustki qismi biroz muzlagan bo'lib, uning ustiga qalin qor yogsa va ma'lum sabablarga qo'ra pastga qarab siljisa quruq ko'chki hosil bo'ladi. Bahor oylarida qor erigan suvining shimilib, qorning tagini ho'llashi natijasida qor massasining turgunligi kamayib pastga agdarilib tushishidan ho'l ko'chki hosil bo'ladi.
Quruq ko'chkilar 100km/soat va ba'zan 300km/soat tezlikda harakatlanadi, ho'l ko'chkilar sekinroq - 30 km/soat tezlikda siljiydi.

Favqulodda epidemik, epizootik, epifitotik vaziyatlar va ularning oldini olish tadbirlari.

Epifitotiya va epizootiyalarni oldini olish maqsadida oldini olish tadbirlarni o'z vaqtida o'tkazish zarur. hayvonlarni ma'lum reja bo'yicha tibbiy ko'rikdan o'tkazish va emlash, o'simliklarni kasalla-nishiga qarshi dorilardan foydalanish, o'simlik zararkunandalarining ko'payishiga yo'l qo'ymaslik kerak, shuningdek meva boglarida olma qurti, shira, qalqandorlarga qarshi kurashish uchun kuzda va erta bahorda daraxtlarning qurigan po'stloqlari, shohlari qirqilib shakl beriladi. qator oralarga ishlov berish, begona o'tlar va o'simlik qoldiqlaridan tozalanadi va boshqa chora- tadbirlar o'tkaziladi.

Er silkinish ofatidan muhofaza qilishning bir usuli bu oldindan seysmoaktiv zonalarni belgilash xisoblanadi. Bunda insonlar uchun, xalq xo'jaligi uchun xavfli bo'lgan 7-8 balldan yuqori er silkinishi mumkin bo'lgan joylarni belgilab karta tuziladi. Mana shunday seysmoaktiv zonalarda turli muxofaza omillari ko'rilib, inshoatlarni qurish, ta'mirlash va ba'zi xavfli ishlab chiqarish tarmoqlarini (ximiya zavodlari, AESlar va shunga o'xshash korxonalar) hatto to'xtatish ishlari amalga oshiriladi.
Shunday ishlar, ya'ni O'zbekistonning seysmoaktiv zonalari kartasi 1997-yilgacha amal qilib keldi va hozirda bu karta turli xil xususiyatlarni xisobga olgan holda yangidan tuzildi.
O'zbekiston Respublikasi territoriyasida er silkinish mumkin bo'lgan zonalar kuyidagilarga bo'linadi:
Qoraqalpog'iston Respublikasi - 6 ballgacha;
Xorazm va Samarqand viloyatlarida - 7 ballgacha;
Toshkent, Qarshi, Buxoro, Termez, Namangan, Farg'ona shahar-larida - 8 ballgacha;
Andijon viloyatida - 9 ballgacha.
Shuning uchun har bir korxona raxbari er silkinishi oqibatlarini kamaytirishning asosiy tadbirlarini bilishi zarur.

Hududning seysmik kartasi, unda zilzila bo'lish ehtimoli bor joylar va uning kuchi ko'rsatiladi;
Zilzilaga bardosh beradigan uylar va sanoat inshoatlarini qurish;
Zilzila bo'lgan xolda aholi o'zini kanday tutishi va hatti-harakatlar haqida tushuntirish;
Seysmik stantsiyalarda uzluksiz navbatchilikni tashkil qilish va olib borish;
Zilzilalar haqida aniq xabar va aloqa sistemasini tashkil qilish;
Qutkaruv, kuch va vositalarni tayyor holga keltirib qo'yish;
Aholini xavfsizligini ta'minlashga doir va o'z vaqtida evakuatsiya qilish tadbirlarini ishlab chiqish;
Moddiy texnik ta'minot (plakatlar, oziq-ovqat, dori-darmon) zahiralani
tashkil qilish;
i) Zilzila xaqida xabar beruvchi belgilarni aholiga tushuntirish va o'z vaqtida qo'llash.

Zamonaviy fan er silkinishlarini qaerda va qanday kuch bilan sodir bo'lishini aytib bera oladi, ammo uning aniq kunini va soatini hozirgacha
ayta olmaydi.
Er silkinish hususida habar beradigan belgilar kuyidagilardan iborat:
Er osti suvlarining fizik-ximiyaviy tarkibining o'zgarishi (labo- ratoriyada aniqlanadi);
Qushlar va uy hayvonlarining bezovtalanishi, gaz hidining ke-lishi, xavoda chaqmoq chaqishi va yorug'lik paydo bo'lishi;
- Bir-biriga yaqin, lekin tegmayotgan elektr simlaridan uchqun chiqishi, uylarning ichki devorlarida zangori shu'lalar paydo bo'lishi va lyuministsent lampalarining o'z-o'zidan yonishi.
Mana shu belgilarni bilgan har bir fuqaro yoki zilzila xaqida xabar eshitganda, tez, xovliqmasdan, sarosimasiz va ishonchli xarakat qilishi kerak. Zilzila xaqida oldindan xabar berilsa, uyni tashlab chiqishdan avval, gaz va boshqa isitgich asboblarini uchirish, bolalar va qariyalarga yordam berish, zarur buyumlarni, oziq-ovqat, dori-darmonlarni va hujjatlarni olib kuchaga chiqishlari kerak. Agar zilzila kutilmaganda boshlanib qolsa, u xolda deraza va eshik oraliqlariga yoki kutaruvchi va ustunlar tagiga turib olish kerak. Dastlabki zarba tinishi bilan zudlik bilan tashqariga chiqish kerak. Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, ko'p qavatli binolarning eng nozik, ishonchsiz joylari zinapoya va lift shaxtalaridir. Shuning uchun zilzila boshlangan paytda zinapoyalardan yugurish tavsiya etilmaydi va liftlardan foydalanish taqiqlanadi.

Korxona va muassasalarda zilzila paytida ish to'xtatiladi. Elektr toki, suv, gaz va bug'lar tuxtatilib, muxofazasiz qismlardagi ishchi va xizmatchilar oldindan belgilab qo'yilgan joyga to'planadilar, boshqalar esa xavfsiz joylarda bo'ladilar.
Zilzila vaqtida uyda bo'lmagan fuqarolar uyga shoshmasligi, balki o'sha joy rahbarlarining ko'rsatmalarini diqqat bilan kutib unga rioya qilgan holda harakat qilishlari kerak. Zilzila vaqtida jamoat transportining to'la to'xtatilishini kutib oldin bolalarni, nogiron va qariyalarni tushirish kerak. Yurib ketayotganda sakrab tushib qolish yaramaydi, zilzila vaqtida jabrlanganlarga asosan yordamni fuqarolar muhofazasi qismlari beradi, lekin zarur bo'lgan xollarda aholi ham yordam berishi kerak.
Suv toshqiniga qarshi qo'llaniladigan omillardan: daryolardagi suvni sarflanishini oshirish, ya'ni uni taqsimlash (daraxtzorlarga suv oqishiga qarshi erlarni kundalang qilib xaydash va boshqalar) hamda daryo sathlarini ko'tarish hisoblanadi.
Suv toshqini ofatidan xalqni o'z vaqtida ogoh qilish, xalqni, moddiy resurslarni va qishlok xo'jalik xayvonlarini havfsiz joyga evakuatsiya qilish eng muxim ishlardan xisoblanadi.
Evakuatsiyadan oldin har bir fuqro o'zi yashayotgan uyni xavfsiz holatda qoldirishi (gaz, suv, elektr tarmoklarini uchirish, kerakli ish qurollarini uylarning yuqori qavatlariga qo'yishlari, deraza va eshiklarni maxkamlab berkitishlari zarur) va o'zi bilan kerakli xujjatlarini, pullarni, hamda egulik ovqat va ichimlik suvlarini olishlari zarur.

Suv toshqinida qolgan odamlar turli xavfsirashlarga berilmas-liklari, ularga qalin kiyim, bosh-oyoq kiyim berish va ular suv oqimi bo'yicha past satxli qirg'oq tomon suzishlari kerak.
Suv toshqini paytida ma'lum qism odamlar (qutqaruv odamlari) shu falokat zonasida qolib, imkoni boricha qilinadigan ishlarni bajarishlari zarur. Ammo ular suv ostida qolgan ovqatlarni emasliklari, suv ichmasliklari kerak.
Yashash joylarida elektr jixozlaridan foydalanmasliklari kerak. Chunki elektr ta'minot simlari qo'llanilganda qisqa tutashuv bo'lishi natijasida yong'inlar chiqishiga olib keladi.
Shuni aytib o'tish kerakki suv toshqinida cho'kayotgan odamlarni qutqarish hammaning asosiy vazifasi hisoblanadi.
Suv toshqini o'tib bo'lgandan keyin fuqarolar o'zlarining doimiy yashash joylariga qaytib kelib, toshqin oqibatlarini bartaraf etish chora- tadbirlarini boshlab yuboradilar. Ular quyidagilardan iborat:

Yuqoridagi tadbirlar fuqarolar muhofazasi shtabi va uning tizimlari boshchiligida xalq ommasi ishtirokida amalga oshiriladi.

Er surilishi ofatidan saqlanishning ishonchli usuli, bu xalqni o'z vaqtida ogoh etish hisoblanadi. Ko'chki ehtimoli yuzaga kelganligi to'g'risidagi habarni olgach, elektr asboblarini, gaz va suv tarmog'ini o'chirib zudlik bilan evakuatsiyaga tayyor turish kerak. Evakuatsiya vaqtida o'zi bilan hujjatlar, qimmatli buyumlar, issiq kiyim va oziq-ovqat mahsulotlarini olish lozim.
Muhofaza tadbirlariga dengiz va daryo suvlari qirg'oqlarning namlanishi va yuvilishining oldini olish kiradi. Buning uchun ko'chish extimoli bor bo'lgan qirg'oqlarga beton plitalar yotqiziladi. Ег usti suvlarning ko'chuvchan jinslarga singilishining oldini olish uchun har xil qurilmalar yasab, ularni boshqa yo'nalishda oqizish, er yuzasidan filtratsiyani kamaytirish uchun uni nishablash, gil-beton, shlak, bitum, asfalt yotqizish lozim bo'ladi. Yopiq yoki ochiq zovurlar qaziladi, ulardan er osti va usti suvlarini yig'ish hamda ularni rel'efnining pastki qismlariga oqizish uchun foydalaniladi
Kuchli shamoldan eng ishonchli saqlovchi omil - bu himoya inshoatlarida (metro, er osti yo'llari, uylarning erto'lalari va bosh-qalar) saqlanish hisoblanadi. Bu ofatdan saqlanishning yana bir omili - ofat haqida o'z vaqtida ogoh qilish hisoblanadi. Albatta, hozirgi paytda ob-havoni bir necha kun oldindan ayta oladigan zamonaviy uslublar yaratilganki, bu ma'lumotlar asosida nafaqat odamlarni balki uy xayvonlarini hayotini saqlab qolish, moddiy boyliklarni buzilishi yoki yaroqsiz holga kelishini oldini olish mumkin.
Kuchli shamol ofati yuz berganda fuqarolar muhofazasi tizimlari davlat organlari xodimlari boshchiligida qidiruv-qutqaruv va buzilgan joylarda tiklash ishlarini bajaradi va jabr ko'rganlarga birlamchi tibbiy yordam ko'rsatadi.

O'zbekistonda qurg'oqchilik muammosi asosan Orol dengizi bilan bog'liqdir. Biz bilamizki Orol dengizi suvi yildan-yilga kamayib, qurib bormoqda. Buning oqibatida dengizga yaqin bo'lgan joylarda daraxtlar, ekinzorlar qurib bormoqda va turli xil kasalliklar ko'payishi kuzatilmoqda.
Mana shu Orol muammosi bo'yicha qanchadan-qancha moddiy hamda ma'naviy zarar ko'rilmoqda. Agar bu masala tezda hal qilinmasa nafaqat O'zbekistonda yashovchi xalqlar, balki Turkmaniston, Qozog'istonda yashovchi xalqlar ham jiddiy jabr ko'radilar va bu muammo butun dunyo muammosiga aylanishi mumkin. Ushbu ofatni oldini olish, uning oqibatlarini kamaytirish borasida 500dan ortiq ishlanmalar, takliflar kiritildi. Afsus hozirga qadar bu masala o'z echimini haligacha topgani yo'q.
Gap shunday ekan, O'zbekistonda yashovchi har bir fuqaro Orol muammosiga befarq qarab o'tirmasligi kerak. Zarur bo'lganda, har qanday ekstrimal sharoitlarda xoh nazariy ishlanmalar bilan, xoh amaliy ishlar bilan yordam berish kerak.
Xulosa kiladigan bo'lsak, yuqorida aytilgan hamma ofat turlari O'zbekistonga xosdir. Shuning uchun shu o'lkada yashovchi har bir fuqaro yuqorida aytilgan tabiiy ofatlardan qo'rqmasdan, esankiramas-dan, yuqori tashkilotlar tomonidan fuqarolar muhofazasi organlari to-monidan beriladigan har bir ko'rsatma, yo'riqnomalarga qat'iyan rioya qilib harakat qilish zarur.
qanday o'zboshimchalik, odamlarni bezovtalantirish, xavfsirash, faqat o'z manfaatini ko'zlay-digan harakatlarni qilish takiqlanadi. Qaerda yuqori intizom, chuqur ishlangan omillar bo'lsagina o'sha erda ofat oqibatlari tezda bartaraf qilinadi.

Markaziy osiyo hududining geografik joylashishi va uning o'ziga xos geologik tuzilishi.
Markaziy Osiyo er yuzining xozirgi ko'rinishi uzok vaqt davom etgan geologik davrlar mobaynida yerning ichki va tashki kuchlarining birgalikdagi ta'siri natijasida vujudga kelgan. Markaziy Osiyo hududi Yevroosiyo qit'asining markazida joylashgan bo'lib, Qozog'iston, O'zbekiston, Turkmaniston, Tojikiston va Qirg'iziston davlatlarini o'z ichiga oladi.
Geologik tuzilishi xilma-xil bo'lgan bu hudud asosan ikkita katta tektonik tuzilma - Pomir va Tyanshan tog'larining litosfera plitalaridan iborat. Markaziy Osiyoda tabiiy ofatlarning ko'prok uchrab turishi uning tabiiy tuzilishi bilan bog'likdir. Markaziy Osiyoda uchraydigan tabiiy ofatlarning kelib chiqishida geofizik, geo-logik, gidrogeologik, atmosfera va boshqa omillar asosiy o'rinni egal-laydi. Ular oqibatida hayot xavfsizligi buziladi, insonlar nobud bo'la-di, xalq xo'jaligi ob'ektlariga turli darajada moddiy zarar etkazadi.
Markaziy Osiyo xududlarida uchraydigan tabiiy ofatlarning hosil
bo'lishida geofizik, geologik, gidrogeologik, atmosfera va boshqa omillar asosiy o'rinni egallaydi. Ular oqibatida hayot xavfsizligi buziladi, insonlar nobud bo'ladi, halq xo'jaligi ob'ektlariga turli darajada moddiy zarar etadi.

Markaziy osiyoda ko'p uchraydigan tabiiy ofatlar.
Markaziy Osiyo hududida xavfli jarayonlar va halokatlardan zil-zila, ko'chki, o'pirilish, suv toshqini va sellar nisbatan ko'proq uchraydi.
Eng kuchli zilzila O'zbekistonda 1902 yilda (8-9 ball) Andijonda, 1946 yilda Namanganda (Chotqol zilzilasi nomi bilan), Toshkentda 1868 va 1966 yillarda (7-8 ball), Gazlida 8-10 ball, Tojikistonda 1907 yilda, Hisorda (9-10 ball), 15ga yaqin qishloqlar xonavayron bo'lgan, 1000ga yaqin odam nobut bo'lgan.
1911 yilda 18 fevraldan 19 fevralga o'tar kechasi 9 ballik kuchli zilzila tufayli Pomir tog'ida Mug'rob vodiysi yonbag'irlarida tarixda misli ko'rinmagan tog' o'pirilib, ko'chki ro'y berdi. Ko'chki Mug'rob daryosini butunlay to'sib qo'ygan va “Uchsoy” to'g'oni hosil bo'lib, natijada jahonda eng yirik tog' ko'li paydo bo'lgan. Sarez qishlog'i-ning o'rnida paydo bo'lgan bu ko'l, shu suv bosgan qishloqning nomi bilan “Sarez” ko'li deb atala boshlangan. Bugungi kunda ushbu tog' ko'lining yuzasi 80 km2 uzunligi 60 km, chuqurligi 500 m, umumiy suv miqdori 17 mlrd. m3 ni tashkil etadi
Uchsoy to'g'oni yorilsa turli tog' jinslari va suvlarning 11,5 km3 katta miqdordagi massasiga ega bo'lgan ko'chki, 100 m balandlikni tashkil etib, 80 km/soat tezlikda Bartang, Panj, Amudaryo daryolarini qamrab, bosish ehtimoli bor.

To'g'onning buzilishidan so'ng toshqin 35 soatdan so'ng Termez shahriga, 52 soatdan so'ng Kerki shaxriga, 71 soatdan so'ng Chordjou shahriga, 100 soatdan so'ng Tuya-Mo'yin suv omboriga, 124 soatdan so'ng Nukus shahriga, 149 soatdan so'ng Orol dengiziga etib boradi. O'zbekistonda toshqqin bosadigan maydon 24 ming km2ni tashkil etib, bunda Surxondaryo, Buxoro, Xorazm viloyatlari va Qoraqalpog'iston Respublikasidan o'tadi.
Oxirgi 50 yil ichida bo'lib o'tgan kuchli zilzilalar ichida vayronagarchilik va qurbonlar miqyosiga ko'ra Ashxabod, Toshkent va boshqalar ajralib turadi. 1948 yilgi Ashxabod 8-9 balli zilzila oqibatida 100 ming odam halok bo'lgan.
1966 yildagi Toshkent zilzilasida er silkinishining kuchi noto'g'ri talqin qilingan (5-5,5 ball deb e'lon qilingan), hamda silkinish bir necha kungacha vaqti-vaqti bilan takrorlanib turgan. Toshkent zilzilasida ham ko'p uy-joylar vayron bo'lib, odamlar uysiz qoldilar. Ilgarigi Toshkent shahridagi bir qancha uylar er silkinishiga uncha chidamaydigan darajada qurilganligi sababli ularning ko'pchiligi yaroqsiz holatga kelgan. Ammo o'sha vaqtda moddiy zarar miqdori hech qaerda yozilmagan edi.

Suv toshqini ham Markaziy Osiyoda uchraydigan tabiiy ofatlar ichida eng xavflisi hisoblanadi. Suv toshqini - daryo, ko'l, xovuz-lardagi suv sathining keskin ko'tarilishi natijasida ma'lum uchastkadagi erlar suv tagida qolishiga aytiladi.

Kuchli yomg'ir yog'ishi natijasida suvlarning sathi keskin ko'tarilib, daryo, ko'llarga sig'maydi va natijada ekin maydonlarni, turar joy massivlarini, yo'llarni suv bosadi va ularni izdan chiqaradi. Bulardan tashqari elektroenergiya, aloqa uzatgichlar, melliorativ sistemalar ishdan chiqadi, chorva mollari, qishloq xo'jalik ekinlari yuk bo'lib ketadi, xom ashyolar, yokilgi, oziq-ovqatlar, mineral o'g'itlar va boshqalar buziladi yoki yo'q bo'lib ketadi. Buning natijasida juda katta moddiy zarar ko'rilib, insonlar o'limiga sabab bo'ladi.
Suv toshqini ofati Markaziy Osiyo ning turli joylarida, jumladan O'zbekistonda ham tez-tez bo'lib turadi. Masalan, 1992-95 - yillarda ko'pgina viloyatlarda Xorazm, Buxoro, Surxandaryo, Kashkadaryo, Jizzax, Sirdaryo va boshqa joylarda juda katta ekin maydonlari suv ostida qolib, oqibatda katta mikdorda moddiy zarar ko'rdi.

Oqar daryolarda suvlarning satxida muzliklar xosil bo'lishi va bu muzliklar yig'ilib suvning oqimiga qarshi to'siqlar (damba) xosil qilishi natijasida ham suv toshqini bo'ladi. Bu xildagi toshqin 1992-yilda Qoraqalpog'iston Respublikasida Amudaryo oqib o'tadigan uchta rayonda kuzatildi. Bu ofatning oldini olish uchun hamma omillar bajarila bordi va oxir-oqibatda harbiy samalyotlar yordamida to'siqq bolib turgan muz to'g'onlarini portlatish yo'li bilan amalga oshirildi. Bunday holatlardagi suv toshqini dunyo mikyosida tez-tez bo'lib turadi. Yana suv toshqiniga suv saqlanadigan omborlarning dambalari turli sabablar bilan buzilishi oqibatida ham sodir bo'ladi. Masalan, O'zbekistonda mana shunday suv saqlanadigan omborlar soni 27ta bo'lib, ulardan 10tasi Respublikamiz chegarasidan tashqarida joylashgan. Jumladan Chorvok suv omborida 2 mlrd/m3 suv saqlanib, agar uning platinasi buziladigan bo'lsa suv 5-6 m. qalinlikda 46 km/soat tezlik bilan harakatlanib Toshkent shahri batamom suv ostida qolishi mumkin. Shunga o'xshash katta hajmdagi suv Qayroqum suv omborida 4 mlrd/m3, Tuya-Mo'yin suv omborida 5 mlrd/m3 va boshqalarda saqlanadi. Shuning uchun bunday ombor-larni saqlash uchun hamma turdagi omillar ishlab chiqilgan bo'lishi zarur.

Er surilishi (ko'chki) - baland joylardagi er massasini pastlikka tomon surilishiga aytiladi. Bunday ofat ko'prok erlari notekis bo'lgan joylarda kuzatiladi.
Erning surilishiga turli omillar sabab bo'lishi mumkin: o'sha erning muvozanati buzilishi, er osti suvlari, yoki atmosfera suvlari natijasida tuprokning namligi ortib ketib, uning mustaxkamligi kamayishi natijasida, doimiy er silkinishi, odamlarning o'sha erlardan nojo'ya xatti-harakatlari oqibatida va boshqalar.
Er surilishi er zaminining surilishi tezligi hamda ularning miqiyos darajasi bilan ham farqlanadi. Er zaminining surilish tezligi sekin, o'rtacha va kuchli hollari bo'lib, birinchisida surilish bir necha santimetrga suriladi xolos. O'rtacha surilishda bir necha metrga, kuchli bo'lganda esa soatiga bir necha kilometrga suriladi. Aynan kuchli surilishda odamlarning o'limi kuzatiladi.
Er surilishida tuproq massasi bir necha million, ba'zan milliard kub metr bir joydan ikkinchi joyga ko'chib o'tadi.
Er surilish ofati yashash punktlarini vayron qiladi, qishloq ho'jalik mahsulotlari yo'q bo'lib ketadi, foydali qazilmalarni qazib chiqarishda karerlardan foydalanish xavfi paydo bo'ladi, turli kommunikatsiyalar, er osti yo'llari, truba o'tkazgichlar, telefon, elektr tarmog'lari, suv inshoatlari ishdan chiqadi. Masalan, 1911-yil Pomirda kuchli er silkinishi (M=7,4) oqibatida er surilishi kuzatildi. Bunda 2,5 mlrd m3 g'ovak tuproq surilishi natijasida Usoy qishloqi 54 xonadoni bilan tuproq ostida qoldi.

Xuddi shunga o'xshash nohushliklar 1991 yil Angrenda Jigaris-ton qishlog'ida ro'y berib, bir necha mln. kub metr tupro'q 7 sek. davomida qishloqda 50 ta xonadon tuproq ostida qolib ketdi. Bunda nafaqat odamlar, balki u erdagi jamiki inshoatlar, uylar, barcha moddiy boyliklar yo'q bo'lib ketdi.
Bir yo'la ikkita tabiiy ofat: vulqonli er silkinishi hamda er surilishi bir vaqtda kuzatilishi Tojikistonning Shalola qishlog'ida yuz berib, odamlar, jamiki narsalar tuproq ostida qoldilar.
Er surilishi ofatini oldindan bildiradigan belgilari: er yuzasida yoriqlarning paydo bo'lishi, yo'llarda uzilish paydo bo'lishi, daraxtlarning pastlikka qarab surilishi va boshqa o'zgarishlar kuzatiladi.
Bunday o'zgarishlarni ko'rgan har bir fuqaro o'sha joylarda suvlarni oqizmasliklari, turib qoladigan suvlarni tezda chiqarib tashlashlari va o'zlari tezlik bilan bu joydan xavfsiz joyga ko'chib o'tishlari lozim.

Kuchli shamol ham insonlar xayotiga va xalq xo'jaligiga jiddiy zarar etkazadigan ofatdir. Bu ofat uzoq davom etuvchi va buzish kuchiga ega. Bu ofatning tezligi 30-90 m/s ga etadi. O'rta Osiyo zonalarida shamolning kuchi 40-60 m/s ga, O'zbekistonning Xovos rayonida esa 50-60 m/s ni tashkil etadi. Kuchli shamol paydo bo'lishi - atmosferada muvozanatning buzilishi natijasida havo oqimi juda katta tezlikda harakatlanib, ba'zi joylarda, u aylanma (voronka) harakatga aylanib ketadi. Bunday ofat oqibatida odamlarning xalok bo'lishi, inshoatlarning buzilishi, ekinzorlarning payxon bo'lishi, elektr-telefon tarmoqlarining buzilishi va boshqa oqibatlarga olib keladi. Yana, kuchli shamol esganda odamlar, uy xayvonlari yuradigan yo'llardan adashadilar, simyog'ochlar, daraxtlar ag'anaydi, uylarning yuqori qismlari buzilishi natijasida odamlar turli darajada jarohat oladilar.
Shuning uchun bunday favqulotda holatda engil, baland qurilgan imorartlardan, elektr tarmoqlari osilgan simyog'ochlardan, ko'priklardan uzoqroq joylarda saqlanishlari lozim.

Qurg'oqchilik ofati ham O'zbekistonga xos bo'lib, ilgari bunga deyarli e'tibor berilmagan. Lekin keyingi yillarda ekologiyaning xaddan tashqari buzilishi, suv resurslaridan noto'g'ri foydalanish va boshqa sabablar oqibatida bizning regionda ham bunday ofat aynan hozirgi paytda kuzatilmoqda.
Qurg'oqchilikda odamlarning o'limi, daraxtlar, ekinzorlar qurishi, kuchli yong' inlarni chikishi va turli xil kasalliklarni tarqalishiga imkoniyat yaratadi.