QUWATLI'LI'Q

No’kis rayoni’ XBMXMThSHBne qarasli’

№ - 22- sanli' uluwma worta bilim beriw mektebinin'

Fizika pa'ni mug'allimi

Ag’i’lash   Saylauovti’n’

QUWATLI’LI’Q

atli’ temasi’ boyi’nsha

sabaqli’q is jobasi’

2015-2016 ji’l

No’kis Rayoni’                                                                                                  22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

№41-TEMA   .QUWATLI'LI’Q

Sabaqti’n’ maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Woqi’wshi’larg’a Quwatliliq  haqqi’nda uluwma tusinikler beriw ha’m bul temani’n’ basqa temalardan wo’zgesheligin ayti’p wo’tip temani’ baslaw.

b) Tarbiyali’q maqseti.

Woqi’wshi’larg’a temadan kelip shi’qqan halda wo’mirde jaqsi’ menen jamanni’n’ birdey juriwin biraq jaqsi’li’qti’n’ jen’ip shi’g’i’wi’n tusindirip, woqi’wshi’lardi’ jaqsi’li’q ruwxi’nda ta’rbiyalaw.

c)Rawajlandi’ri’w maqseti

Woqi’wshi’lardi’n’ pa’nge degen qi’zi’g’i’wshi’li’g’i’n artti’ri’w na’tiyjesinde wolardi’n’woqi’w ham jazi’w ko’nlikpelerin artti’ri’p bari’w

Sabaqti’ qurallandi’ri’w

Sabaqli’q kitap,tarqatpa materiallar, ha’m ko’rgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalani’lg’an metodlar: «Blits» interaktiv metodi’ «Skarabey» interaktiv metodi’

Sabaq jobasi’

Sabaqti’n bari’si’

Sholkemlestiriw

Klassqa kirip woqi’wshi’lardi’n’tazali’g’i’na,klass tazali’g’ina itibar qarati’w.Woqi’wshi’lardi’n’ woqi’w qurallari’n ko’zden keshirip  na’wbettegi sabaqqa tayarli’g’i’n tekseriw

Uyge tapsi’rma soraw

Mexanikali’q energiyani’n’ saqlani’w ham aylani’w ni’zami’ temasi’n soraw

Tema

Quwatliliq ha'm onin' liirlikleri

Birdey mexanikali’q jumi’sti’  ha'r  tu'rli mashina ha'r qi’yli’ waqi’tta atqari’wi’ mu"mkin. Ma'selen, jerde turg'an 10 t gerbishti 20 m biyiklikke kishi kran bes ma'rte ko'terip 15 minutta, u’lken kran bolsa bir ma’rte ko'terip 1 minutta ali’p shi’g'i’wi’ mu'mkin. Bunda yeki kran birdey jumi’s atqaradi’. biraq woni’ wori’nlaw ushi’n ha'r  tu'rli waqi’t sarp yetiledi. Mashina dvigatel ha'm ha'r tu'rli mexanizmlerdin' jumi’s wori’nlay ali’w imkaniyati’n sipatlaw ushi’n quwatli’li’q dep atalatug'i’n fizikali’q shama kiritilgen. Birdey jumi’sti’ wori’nlawshi’ mashinalardan qaysi’si’ usi’ jumi’sti’ qi’sqaraq waqi’t ishinde wori’nlasa, sonsha quwatli’raq boladi’. Mexanizminin' quwatli’li’g'i’ woni’n' waqi’t birligi ishinde atqarg'an jumi’si’ menen an'lati’ladi’.

Waqi’t birligi ishinde atqari’lg'an jumi’s quwatli’li’q dep ataladi’.

Xali’q arali’q birlikler sistemasi’nda quwatli’li’q birligi yetip vatt (W) ali’ng'an. 1W -  bul 1 s ishinde 1 Dj jumi’s atqaratug'i’n quri’lmani’n' quwati’ qabi’l yetilgen. Bul quwatli’li’q birligi puw mashinasi’n woylap tapqan anglishan ilimpazi’ Djeyms Vatt hu'rmetine qoyi’lg'an:

Ku’ndelikli turmi’sta avtomabil dvigatellerinin’ quwatli’li’g’i’ at ku’shi (a.k) dep atalatug’i’n birliktede wo’lshenedi buni’n’ menen mashina motori’ni’n’ quwatli’li’g’i’ ju’k tarti’wshi’ atti’n’ ku’shi menen Sali’sti’ri’ladi’.  (1a.k=735,5 W)

A'melde quwatli’li’qti’n' tuwi’ndi’ birlikleri -  millivatt (mW). gektovatt (gW), kilovatt (kW). megavatt (MW) ta qollani’ladi’. Quwatli’li’qti’n' tiykarg'i’ ha'm tuwi’ndi’ birlikleri arasi’nda baylani’s to'mendegishe:

No’kis Rayoni’                                                                                                  22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                  22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

 Quwatli’li’q jumi’s ha'm waqi’t siyaqli’ skalyar shama boli’p tabi’ladi’. Quwatli’li’q formulasi’nan belgili waqi’t ishinde atqari’lg'an jumi’sti’ tabi’w mu'mkin.

Bul formula jumi’sti’n' (energiyani’n' da) ja'ne bir birligin kirgiziwge imkaniyat jarati’p beredi. Jumi’s birligi yetip, 1 W quwatli’ mexanizmnin' 1 s dawami’nda atqarg'an jumi’si’n ali’w mu'mkin. Bul birlik vatt-sekund () dep ataladi’. A'melde jumi’s ha'm energiyani’n' kilovatt-saat (kW.saat) ha'm megavatt-saat (lMWsaat) birlikleri de ko'p qollani’ladi’. Jumi’s ha'm energiyani’n' tiykarg'i’ birligi menen bul birlikler arasi’ndag'o’ baylani’s to'mendegishe boladi’:      

Quwatli’li’q, ku'sh ha'm tezlik arasi’ndag'i’ baylani’slar

Transport qurallari’ ko'binese turaqli’ tezlik penen qozg'aladi’. v  tezlik penen tuwri’ si’zi’qli’ ten' wo'lshewli qozg'ali’s jasaytug'i’n avtomobil / waqi’t dawami’nda  arali’qti’ basi’p wo'tedi. Avtomobil turaqli’ tezlik penen qozg'ali’s jasaw ushi’n woni’ qozg'ali’sqa keltiretug'in motordi’n' F ku'shi ta'sir yetip turi’wi’ kerek. Bul ku'sh avtomobildin' qozg'ali’si’na qarsi’li’q jasaytug'i’n ku'shlerge (tu'rli su'ykeliw ku'shleri) moduli boyi’nsha ten' ha'm qarama – qarsi’ bag'i’tlang'an. Soni’n' ushi’n avtomobil s arali’qti’ basi’p wo'tkende woni’n' motori’ atqarg'an jumi’s  g'a ten' boladi’.Yeger  yekenligin yesapqa alsaq, quwatli’li’qti’n' to'mendegi formulasi’:

No’kis Rayoni’                                                                                                  22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                  22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Bunda, motordi’n' quwatli’li’g'i’ qansha u'lken bolsa, avtomobildin' tezligi de sonsha u'lken boladi’ Soni’n' ushi’n u'lken tezlikte qozg'ali’s jasaytug'i’n samolyot, poezd, avtomobillerge u'lken quwatli’ motorlar wornati’ladi’. Joqari’dag'i’ formuladan ja'ne soni’ an'law mu'mkin, motordi’n' quwati’ turaqli’ bolg'anda tezlik qansha u'lken bolsa, ku'sh sonsha kishi boladi’. Soni’n' ushi’n qi’yali’q boyi’nsha to'bege shi’g'i’wda avtomobildin' tarti’w ku'shin artti’ri’w ushi’n tezlik kemeytiriledi.

Sabaqti’ bekkemlew

Bekkemlew ushi’n «Debat», «klaster» interaktiv metodi’ usi’ni’s yetiledi. Tema boyi’nsha woqi’wshi’larg’a  qayta sorawlar berip ha’m qosi’msha tapsi’rma tu’rinde ha’r toparg’a krosvordlar tarqati’ladi’.tapsi’rma wori’nlani’p bolg’annan son’ bosli’qlardi’ toli’qti’ri’w maqsetinde,bilimlerin bekkemlep bari’w ushi’n yadtan formulalar jazadi’.

1. Quwatli’li’q degen ne? Wol qanday birliklerde an'lati’ladi’ ?   

2. Mashina motor ja'rdeminde qozg'ali’sqa keltirilgende ten' wo'lshewli qozg’ali’si’ni’n’ tezligi nelerge baylani’sli’

3.Quwat, ku'sh ha'm tezlik wo'z  -  ara qalay baylani’sqan?

4.Qanday fizikali’q shama   saat ha'm  saat ta wo'lshenedi?

5.Avtomobil to'belikke shi’qqanda tarti’w ku'shin artti’ri’w ushi’n aydawshi’ ne islewi kerek?

Uy tapsi’rma tapsi’ri’w

Quwatli’li’q temasi’n woqi’p keliw. 

Sabaqti’ juwmaqlaw

Uy jumi’si’n qayta yadi’na sali’p wotip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan woqi’wshi’larg’a tiyisli bahalari’n qoyg’an halda bugingi sabag’i’ma juwmaq jasayman

No’kis Rayoni’                                                                                                  22-mektep  Saylauov Ag’i’lash