TA’BIYATTAG’I’ ELEKTR QUBI’LI’SLAR

No’kis rayoni’ XBMXMThSHBne qarasli’

№ - 22- sanli' uluwma worta bilim beriw mektebinin'

Fizika pa'ni mug'allimi

Ag’i’lash   Saylauovti’n’

TA’BIYATTAG’I’ ELEKTR QUBI’LI’SLAR

 atli’ temasi’ boyi’nsha

sabaqli’q is jobasi’

2015-2016 ji’l

No’kis Rayoni’                                                                                 22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

№8-TEMA   TA’BIYATTAG’I’ ELEKTR QUBI’LI’SLAR

Sabaqti’n’ maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Woqi’wshi’larg’a Ta’biyattag’i’ elektr qubi’li’slar haqqi’nda uluwma tusinikler beriw ha’m bul temani’n’ basqa temalardan wo’zgesheligin ayti’p wo’tip temani’ baslaw.

b) Tarbiyali’q maqseti.

Woqi’wshi’larg’a temadan kelip shi’qqan halda wo’mirde jaqsi’ menen jamanni’n’ birdey juriwin biraq jaqsi’li’qti’n’ jen’ip shi’g’i’wi’n tusindirip, woqi’wshi’lardi’ jaqsi’li’q ruwxi’nda ta’rbiyalaw.

c)Rawajlandi’ri’w maqseti

Woqi’wshi’lardi’n’ pa’nge degen qi’zi’g’i’wshi’li’g’i’n artti’ri’w na’tiyjesinde wolardi’n’woqi’w ham jazi’w ko’nlikpelerin artti’ri’p bari’w

Sabaqti’ qurallandi’ri’w

Sabaqli’q kitap,tarqatpa materiallar, ha’m ko’rgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalani’lg’an metodlar: «Blits» interaktiv metodi’ «Skarabey» interaktiv metodi’

Sabaq jobasi’

Sabaqti’n bari’si’

Sholkemlestiriw

Klassqa kirip woqi’wshi’lardi’n’tazali’g’i’na,klass tazali’g’ina itibar qarati’w.Woqi’wshi’lardi’n’ woqi’w qurallari’n ko’zden keshirip  na’wbettegi sabaqqa tayarli’g’i’n tekseriw

Uyge tapsi’rma soraw

Wo’tkizgishlerde zaryadl;ardi’n’ bo’listiriliwi temasi’n soraw

Tema

Shaqmaq ha’m gu’ldirmama:

Adamlar buri’n shaqmaq shag’I’wi’n ha’m gu’dirmama gu’rkirewinin’ sebeplerin bile almag’an.Shaqmaqti’n’ payda boli’wi’n ha’r qi’yli’ elektr zaryadlari’ni’n’ wo’z ara ta’sir tiykari’nda tu’sindiriw mu’mkin.Bir dene yekinshi denege I’sqi’lang’anda elektr zaryadi’ payda boli’wi’n bilesiz.Sog’an uqsas, bult qatlamlari’ni’n’ bir-biri menen I’sqi’lani’wi’ na’tiyjesinde wolardi’n’ bir qatlami’ won’, yekinshi qatlami’ teriszaryadlanadi’.Zaryadlang’an bult toplami’ basqa bir zaryadlang’an bult toplami’na jaqi’nlasqanda wolar wo’z elektr maydanlari’ arqali’ ta’sir yetedi.

Shaqmaq – bul ha’r qi’yli’ belgi menen zaryadlang’an bultlar arasi’nda yamasa bult penen jer beti arasi’nda ju’zege keletug’I’n ku’shli elektr ushqi’ni’.

Shaqmaqti’n’ uzi’nli’g’I’ birnehse kilometrge,diametric birneshe santimetrge ten’ boli’p, dawamli’g’I’ sekundti’n’ u’lesinde payda boladi’.

Gu’ldirmama – bul shaqmaq payda bolatug’I’n hawadag’I’ (atmosferadag’I’) ses qubi’li’si’ boli’p, wol shaqmaq hawani’n’ qi’zi’wi’, basi’mni’n’ arti’wi’ ha’m ken’eyiwi sebebinen ju’z beredi.

Shaqmaqtag’I’ jaqti’li’q shaqmaqti’ derlik sol zamati’ ko’remiz,lekin woni’n’ sestin’, gu’ldirmamani’n’ gu’rkirewin biraz waqi’ttan keyin yesitemiz.Bug’an sebep 1 s ta jaqti’li’q 300 000 km arali’qti’, ses bolsa hawada bari’ jog’I’ 340 m arali’qta basi’p wo’tedi.Ms: shaqmaq bizden 1 km uzaqli’qta payda bolsa, woni’ derlik sol momentte ko’remiz,gu’dirmamani’n’ dawi’si’n 3 s tan keyin yesitemiz.

Ne ushi’n ko’pshilik jag’daylarda gu’dirmama bir neshe sekund dawami’nda gu’rkirep turadi’? Buni’n’ sebebi, shaqmaq shi’g’I’p ati’rg’an maydanni’n’ ju’da uzi’nli’g’I’nda.Shaqmaqti’n’ uzi’nli’g’I’ ayi’ri’m jag’dayda birneshe kilometr boladi’.Shaqmaqti’n’ jaqi’n ha’m uzaq bo’leginen ha’rqiyli’ waqi’tlarda jetip keledi.Jer imarat ha’m basqa wori’nlardan qaytqan jang’I’ri’qta gu’dirmamani’n’ ja’nede uzaq waqi’t dawami’nda gu’rkirep turi’wi’na ali’p keledi.

No’kis Rayoni’                                                                                 22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                 22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Shaqmaq bultlar arasi’nda g’ana yemes,bult penen jer arasi’nda da ju’z beriwi mu’mkin.(31-suwret) Bir-biri menen i’sqi’lang’an bult qatlamlari’nda payda bolg’an zaryadlar jerge wo’tiwi de mu’mkin.

Yeger bultti’n’ teris zaryadlang’an qatalimi’ jer betine jaqi’n kelip qalsa,sol bult asti’ndag’i’ jer betinde won’ zaryadlar toplanadi’.Na’tiyjede zaryadlang’an bult jer beti menen payda bolg’an elektr maydani arqali’ ta’sirlesedi.Bult ku’shli zaryadlang’an ha’m jerge ku’shli jaqi’nlasi’p qalg’anda bult ha’m jer beti arasi’nda ku’shli elektr ushqi’ni’ shi’g’adi’, yag’niy shaqmaq shag’i’ladi’.Shaqmaq processinde bulttag’i’ zaryadlar jerge wo’tedi.

Jasi’nnan saqlani’w:

Sizler «Jasi’n urdi’» «Jasi’n tu’sti» degen so’zlerdi ko’p yesitesiz.Jasi’nni’n’ wo’zi ne? Wonnan qalay saqlani’w mu’mkin?

Jasi’n – zaryadlang’an bult penen jer arasi’nda payda bolatug’i’n shaqmaq waqi’ti’nda bulttag’i’ zaryadlardi’n’ jerge bir zamatta wo’tiw processi.

Jasi’n ju’da qa’wipli.Zaryadlang’an bult jerdegi ju’da elektr wo’tkiziwshi na’rselerden qaysi’ biri jaqi’n bolsa,wog’an wo’zinin’ zaryadi’n beredi.Yag’niy jasi’n uradi’.Soni’n’ ushi’n jer betinen joqari’ ko’terilgen taw shoqqi’si’,minara, imarat, terek, elektrostolbalari’ birinshi hezekte usi’lardi’ jasi’n uri’wi’ ha’m woayran yetiwi mu’mkin.Shaqmaq waqi’ti’nda tegis jerde ketip barati’g’an mashina yamas adamlardi’ da jasi’n uri’wi’ mu’mkin.Bunday waqi’tlarda biyiklerde, terek asti’nda turi’w, pishen gu’dshegi asti’nda jasi’ri’ni’w da qa’wipli.

A’dette biyik minara ha’m imaratlardi’ qurg’anda wolardi’n’ to’besine jasi’n qaytarg’i’sh wornati’ladi’ (32-suwret).

Jasi’n qaytarg’i’sh – minara, imaratlardi’, sanaat ha’m awi’lxojali’q imaratlari’n jasi’n uri’wdan saqlawshi’ quri’lma yesaplanadi’.

Jasi’n qaytarg’i’sh ushli’ wo’tkizgishten ibarat boli’p,wol juwan si’m arqali’ jerge teren’ ko’milgen metall qazi’qqa jalg’anadi’.Jerge jaqi’nlsqan zaryadlang’an bult wo’z zaryadi’n birinshi jag’dayda minara yamasa imarat u’stine wornati’lg’an jasi’n qaytarg’i’shqa beredi.Ku’shli elektr zaryad minara yamasa imaratqa ziyan tiygizbey jasi’n qaytarg’i’sh arqali’ jerge wo’tip ketedi.

Sabaqti’ bekkemlew

Bekkemlew ushi’n «Debat», «klaster» interaktiv metodi’ usi’ni’s yetiledi. Tema boyi’nsha woqi’wshi’larg’a  qayta sorawlar berip ha’m qosi’msha tapsi’rma tu’rinde ha’r toparg’a krosvordlar tarqati’ladi’.tapsi’rma wori’nlani’p bolg’annan son’ bosli’qlardi’ toli’qti’ri’w maqsetinde,bilimlerin bekkemlep bari’w ushi’n yadtan formulalar jazadi’.

1.Bultlar qalay eletktr zaryadlanadi’?

2.Shaqmaq qalay apyda boladi’?

3.Gu’dirmama degen ne?

4.Ne sebepten shaqmaq baqlang’annan bir neshe sekundtan keyin gu’ldirmamani’ yesitemiz? Gu’ldirmamani’n’ birneshe sekund gu’rkirep turi’wi’ni’n’ sebebi nede?

5.Jasi’n degen ne? Wol qalay payda boladi?

6.Shaqmaq waqi’ti’nda jasi’n uri’wdan qalay saqlani’w mu’mkin?

7.Jasi’n qaytarg’i’sh qalay yetip minara ha’m imaratti’ jasi’n uri’wdan saqlaydi’?

Uy tapsi’rma tapsi’ri’w

Ta’biyattag’i’ elektr qubi’li’slar temasi’n woqi’p keliw. 

Sabaqti’ juwmaqlaw

Uy jumi’si’n qayta yadi’na sali’p wotip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan woqi’wshi’larg’a tiyisli bahalari’n qoyg’an halda bugingi sabag’i’ma juwmaq jasayman

No’kis Rayoni’                                                                                 22-mektep  Saylauov Ag’i’lash