ԱՆԱՆԻԱ ՇԻՐԱԿԱՑՈՒ «ՏԻԵԶԵՐԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ և ՏՈՄԱՐԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ» ԱՇԽԱՏՈՒԹՅԱՆ ԲԱՆԱՍԻՐԱԿԱՆ ԱՐԺԵՔԸ:Մ. ՄԱՇՏՈՑԻ ԱՆՎԱՆ ՄԱՏԵՆԱԴԱՐԱՆԻ ՁԵՌԱԳՐԵՐՈՒՄ ՆՐԱ ԱՇԽԱՏՈՒԹՅԱՆ ԲԱՇԽՈՒՄԸ:

 Անանիա   Շիրակացու   «Տիեզերագիտություն  և  տոմարագիտություն»   աշխատության բանասիրական  արժեքը:Մ. Մաշտոցի անվան Մատենադարանի ձեռագրերում նրա  աշխատության բաշխումը:

  Անանիա  Շիրակացու  աշխատությունը  մեծարժեք  է  ոչ միայն  գիտական հագեցվածությամբ, այլև բանահյուսության մեջ ունեցած  իր անփոխարինելի դերով : Շիրակացին  առաջիններից էր, որ համարձակվեց շրջանցել առասպելական պատկերացումները  և իր ժամանակի ոգուն հատուկ կրոնական երանգով բացատրել  բնագիտական հասկացությունները:Շիրակացու աշխատության  մեջ  («Տիեզերագիտություն  և  տոմարագիտություն») հայկական  առասպելների մեծամասնությունը ստանում է իր գիտական բացատրությունը:Շիրակացին  գրում է.  «Այն, ինչ Ծիր –կաթին անվանեցին, այնպիսին չէ , ինչպես չար փիլիսոփաները բազմաթիվ զրույցներով  առասպելաբանել են:Այսպես, ոմանք նրա մասին ասում են, որ  իբր թե այն ճանապարհ է, հին Արեգակի հետք:Իսկ մյուսները, որոնք սրանցից ավելի տգետ են, ասում են, թե  Պերսեֆոնիայի առագաստն է, որին աթենացիները սպիտակ սուգ են անվանում:Ուրիշներն ասում են ,թե իբր հերակլեսը գերոնի նախիրն այդ շավիղով է քշել:Այդ նույն  հետևողներից ոմանք   էլ ասում  են, թե դա Արամազդի կնոջ ՝Հերայի ստինքից թափված կաթն է:Դարձյալ հայոց նախնիներից ոմանք ասում են, թե  Վահագնը ՝  հայերի նախնին մի խիստ ձմռան ժամանակ  գողացել է ասորեստանցիների նախնու՝   Բարշամի  դարմանը, որին մենք ավանդաբար հարդագողի հետք ենք անվանում »:

   Շիրակացին տալիս է «Հարդագողի  ճանապարհ »–ի գիտական բացատրությունը.

-Դրանք մեծ ու փոքր  աստղեր են, որոնց աղոտ երևալու հետևանքով միավորված  լույսով են երևում:

Շիրակացուց  1000  տարի  հետո  Վիլյամ  Հերշելը հաստատում է նրա տեսակետը:

«Տիեզերագիտություն »  բաժնում  Շիրակացին  իրեն բնորոշ մետաֆիզիկական  մտածողությամբ  բացում է հերթական  առասպելի  «Վիշապ հանելի » էությունը:«Վիշապ հանելը»  իրականում փոթորիկ  է, որը ժողովրդի մոտ  վերածվել է գերբնական  ուժի:Շիրակացու   Տիեզերագիտություն և տոմարագիտություն աշխատության  ներկա տեքստի համար  հիմք  է  ընդունվել  մատենադարանի թիվ 2 367 ձեռագիրը:Ձեռագրում տեքստը  հայտնի  է   «Առ  խոստացեալսն»  վերնագրով:Շիրակացին  իր աշխատությունը շարադրել է գեղեցիկ օրինակներով, գեղարվեստական մեծ վարպետությամբ:

Բավական  է  հիշել նրա  գարնան նկարագրությունը   «Յաղագաս արեգական»  գլխից.

«Քաղցրախառն  խառնուածովք յարդարի գարունն   իւրով  մեծագեղ  վայելչությամբ, զի ի նմա արմատք  արձակեն զբոյս , մարդք զուարճանան, ծաղիկք պայծառանան, տունկք ցցուին, ծառք արձակեն զբողբոջսն, անասունք հանդերձ թռչնօք  և ծովային ջրածնունդ զեռնօք և ամենեքեան ըստ իւրաքանչիւր ազգի գան ի ծնունդ, ի սէր և ի սնունդ »:

5-րդ գլխում  խոսելով որոտի   երկրի վրա ունեցած ազդեցության  մասին՝ Շիրակացին հետևյալ  ձևով  է  նկարագրում.

«Ի  սաստիկ ճայթմանէ օդոյն շարժմամբ  խտացեալ  թանձրութիւն հողոյս թուլասցի, և ի դալարաբեր արմատոյն բոյսք  խոտոյն  վերընձիւղեսցին:Սոյնպէս  և պտուկք ծայրիցն ծառոց բացեալ փթթիցին, և այլք ն ըստ իւրաքանչիւր կարգի՝  զձմեռային ծանրատաղտուկ թանձրութիւնս ի բաց ընկենեցուն, զարթուցեալք և զուարճացեալք  յոյժ պայծառութեամբ երկիր առնուցու զվայելչութիւն »: 

   Մ.  Մաշտոցի  անվան  Մատենադարանի  ձեռագրերում  Շիրակացու  աշխատությունը կարելի է ճյուղավորել հետևյալ ձևով.