ԲԱՌԱՐԱՆ-ՏԵՂԵԿԱՏՈՒ ՊԱՏՄԱԱՇԽԱՀԱԳՐԱԿԱՆ ՀԱՍԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԵՎ ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ

            Պատմաաշխարհագրական հասկացությունների և անունների բառարան-տեղեկատուն նախատեսված է հայոց պատմության, համաշխարհային պատմության Հայոց էկեղեցու պատմությոան և աշխարհագրության ուսուցիչների, նաև նշված առարկաների հանդեպ հետաքրքրություն ունեցող աշակերտների   և պատմաաշխարհագրական ֆակուլտետների  ուսանողների  համար: Հասկաացությունների ու անունների վերաբերյալ տեղեկույթը հիմնականում ներկայացված է համառոտ: Առավել ծավալուն են ներկայացված ճակատամարտերը և  պայմանագրերը: Որոշ հասկացությունների վերաբերյալ առաջարկվում է  նաև լրացուցիչ գրականության ցանկ:

        Բառարանն ընդգրկում է մոտ 550 պատմաաշխարհագրական հասկացություն և անվւոն:

 

 

Կազմեց պատմության ուսուցչուհի Ս.Հովսեփյան

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ԲԱՌԱՐԱՆ-ՏԵՂԵԿԱՏՈՒ

ՊԱՏՄԱԱՇԽԱՀԱԳՐԱԿԱՆ         ՀԱՍԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ

ԵՎ ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ

 

 

 

            Ադոնիս-բնության փյունիկյան աստվածություն, մեռնող  և հարություն առնող բուսականության անձնավորումը: Պաշտամունքի կենտրոնը եղել է Բիբլոս  քաղաքը Մ.թ.ա. 5-րդ դարում Ադոնիսի պաշտամունքը տեղափոխվել է Հունաստան և հետագայում թափանցել Հռոմ: Հունաստանում Ադոնիսի պատվին թաղարների մեջ տնկվում էին շուտ թառամող ծաղիկներ: Նրա տոնախմբություններին  մասնակցում էին կանայք, որոնք իրենց մազերը նվիրաբերում էին Ադոնիսին: Ադոնիսի մասին առասպելը աղերսվում է նաև հայերի հեթանոսական կրոնում Արա  Գեղեցիկի պաշտամունքին:

            Ագրեսիա-մեկ կամ մի քանի պետությունների կողմից միա այլ պետության վրազինվածհարձակում: Ագրեսոր է նաև այն պետությունը, որը աջակցում է ուրիշի տարածքը ներխուժողներին:

 

Ադրիանապոլսի  պայմանագիր-Ադրիանոպոլիս քաղաքում  1829թ.-ի  սեպտեմբերի 2(14)  Ռուսաստանի  և  Թուրքիայի  միջև 1828-1829թթ.-ի  ռուս-թուրքական  պատերազմից  հետո:  Բաղկացած  է  16  հոդվածից և մեկ  առանձին  ակտից: Ա.հ.պ.-ով  Ռուսաստանին  անցան  Դանուբի  գետաբերանն  իր կղզիներով,  Սև  ծովի  կովկասյան  ափերը՝  Կուբանի  գետաբերանից  մինչև  Աջարիայի  հյուսիսը՝ Անապա  և  Փոթի  նավահանգիստներով, Ախալցխայի  փաշայությունը՝ Ախալքալաք և Ախալցխա  բերդերով: Ռուսաստանահպատակներին  իրավունք  վերապահվեց  ազատ առևտուր  անել  Թուրքիայում,  Ռուսական  և  օտարերկրյա  առևտրական նավերին թույլատրվեց անարգել  անցնել  Բոսֆորի և Դարդանելի նեղուցներով: Թուրքիան  պարտավորվեց 1,5 տարում  վճարել 1,5 մլն. հոլանդական  գուլդեն  ռազմատուգանք, ճանաչեց Հունաստանի, Մոլդավայի, Վալախիայի ու  Սերբիայի   ինքնավարությունը: 13-րդ  հոդվածով  սահմանվեց  փոխադարձ  գաղթի  իրավունք: Թուրքահպատակ  հայերը  կարող  էին 18 ամսվա  ընթացքում  իրենց  շարժական  գույքով  տեղափոխվել Ռուսաստան: 1829-1830թ.-ին շուրջ  100 հազար  հայ  Էրզրումից(Կարին),  Կարսից,  Բայազետից  գաղթեց  Անդրկովկաս: Թուրքիան  ճանաչեց Վրաստանի,  Իմերեթիայի , Մեգրելիայի  ու  Գուրիայի, ինչպես  և 1828թ.-ի  Թուրքմենչայի  պայմանագրով Երևանի  ու  Նախիջևանի  խանության  միացումը  Ռուսական  կայսրությանը: Ա.հ.պ. ամրապնդեց Ռուսաստանի  տնտեսական-քաղաքականն դիրքը  Բալկաններում, Սև ծովի  նեղուցների  վրա և Անդրկովկասում:

            Աթենաս-Հունաստանի  գլխավոր աստվածություններից մեկը, միկենյան                                          հնագույնաստվածություն: Ատտիկայում Աթենասը երկրամասի  և քաղաքի գլխավոր աստվածություն է, քաղաքը կրում է նրա անունը: Աթենասը քաղաքին տիրելու համար Պոսեյդոնի հետ ունեցած վեճում հաղթում է , և աստվածները նրան դարձնում են աթենական ժողովրդի հովանավոր: Աթենասը աթենացիներին պարգևել է իր սրբազան ծառը` ձիթենին:Աթենասը հովանավորում էր արգոնավորդներին և նրա պատկերը քանդակված էր <<Արգո >> նավի ցռուկին: Աթենասի գլխավոր սրբատեղին Աթենքի հայտնի Պարթենոնն էր, որտեղ կանգնած էր փղոսկրով ու ոսկով պատած Աթենասի հսկա արձանը:Աթենասը պատկերվել է խստաշունչ և վեհասքանչ կույսի կերպարանքով: Հռոմում Աթենասին նույնացնում էին Միներվային:

            Ալաշկերտ—քաղաք Արմ .Հայաստանում: Էրզրումի նահանգի Ալաշկերտ գավառի կենտրոնն է: Հիմնել է Հայոց Վաղարշ Ա թագավորը 2-րդ դարում և իր անունով կոչել է Վաղարշակերտ: Պատկանել է Գրիգոր Լուսավորչի տանը, 439 թ.-ին անցել է Մամիկոնյաններին: Թուրքերն այն անվանել են Թոփրակկալե:

             Ալեքսանդր Բ- (1818-1881թթ.)  -ռուսական կայսր 1855 թվականից:  Նիկոլայ

              Առաջինի որդին է:                     

            Ալեքսանդր Երկրորդը հայացքներով պահպանողական էր, սակայն երկրի տնտեսական զարգացման ընթացքը, պարտությունը 1853-1856թթ. պատերազմում,   հասարակական ընդվզումները և հեղափոխական շարժման աշխուժացումը հարկադրեցին նրան մի շարք բուրժուական բարենորոգումներ անցկացնել: Դրանցից առավել կարևորը 1861թ.-ի գյուղացիական Ռեֆորմն էր, որով վերևից վերացվեց ճորտատիրությունը և ուղի հարթեց Ռուսաստանում կապիտալիզմի զարգացման համար:

            Արտաքին քաղաքականության մեջ ուներ գերմանական կողմնորոշում: Մեծ տեղ էր տալիս Արևելյան հարցին:

             Ալեքսանդր Երկրորդի օրոք Ռուսաստանին միացվեցին Կարսը, Արդահանը, Բաթումը, Միջին Ասիայի զգալի մասը, Հեռավոր Արևելքի մի շարք շրջաններ:

            Սպանվել է Պետերբուրգում նարոդովոլականների դատավճռով Ի.Ի. Գրինեիցկու նետած ռումբից:

            Ալեքսանդր Գ (1845-1894թթ.) -ռուսական կայսր 1881թվականից, Ալեքսանդր Բ-ի որդին:

            Ալեքսանդր Մակեդոնացի-(356-323)-զորավար և պետական գործիչ, Մակեդոնիայի թագավոր 336 թվականից: Փիլիպոս Մակեդոնացու որդին է , ծնվել է Պելայում: Ալեքսանդրին կրթել է ու դաստիարակել է Արիստոտելը: Մակեդոնացին աչքի է ընկել  իր համառ կամքով, քաջությամբ:

            Ք.ա. 334 թվականի գարնանը  նրա զորաբանակը  (30 հազար հետևակ և 5 հազար հեծելազոր, 160 նավ)  անցավ Հելլեսպոնտոսը (Դարդանել)  և մայիսին Գրանիկոն գետի վրա պարտության մատնեց պարսիկներին, գրավեց Փոքր Ասիայի հունական քաղաքները: 332 թվականին Ալեքսանդր Մակեդոնացին , ընկճելով Տյուրոս քաղաքի դիմադրությունը, գրավեց ծովափնյա բոլոր նավահանգիստները, պարսկական բոլոր նավահանգիստները զրկեց հենակետերից և ապահովեց իր տիրապետությունը ծովում:

           Ալեքսանդրապոլի  պայմանագիր-    կնքվել   է  1920թ.-ին՝  դեկտեմբեռի  2-ին Ալեքսանդրապոլ  քաղաքում Հայաստանի  դաշնակցային  կառավարության  պատվիրակության   և  Թուրքիայի Ազգային  մեծ  ժողովի ներկայացուցիչների  միջև  1920թ.-ի  հայ-թուռքական  պատերազմում Հայաստանի  պարտությունից  հետո:  Պայմանագիրն  ստորագրել  են դաշնակցային  կառավարության  ներկայացուցիչներ  Ա. Խատիսյանը,  Ա. Գյուլխանդարյանը  և  Ս. Ղորղանյանը,  իսկ  Թուրքիայի  կողմից՝ Կարաբեքիր  փաշան,  Համիդ բեյը և Սուլեյման  Բջադի  բեյը: Որդեգրելով երիտթուրքերի  ագրեսիվ  քաղաքականությունն ու  նպատակ  ունենալով  գրավել  հայկական  տարածքները՝  քեմալական  Թուրքիայի  զորքերը 1920-ի  սեպտեմբերին  ներխուժեցին  Հայաստան: Դաշնակցային  կառավարությունը,  ի  վիճակի  չլինելով  շարունակել  պատերազմական  գործողությունները, ստիպված  ընդունեց  Թուրքական  հրամանատարության զինադադարի պայմանները(1920թ.-ի  նոյեմբերի  18)  և պատվիրակություն  ուղարկեց  Ալեքսանդրապոլ  բանակցությունների  համար: Սովետական Ռուսաստանի՝ բանակցություններին  որպես  միջնորդ  մասնակցելու  առաջարկը  մերժվեց  բանակցող  կողմերի  կողմից: Թուրքերը  մերժեցին  նաև  մինչև  1914  թ.-ը  Ռուսաստանի  կազմի  մեջ  եղած  հողերը  և  Ալաշկերտի  ու  Բասենի  շրջանները  Հայաստանին  տալու  հայկական  պատվիրակության  պահանջը  և  հարկադրեցին  նրան  հրաժարվել  Սևրի  պայմանագրից: Նոյեմբերի  30-ին  թուրքական  պատվիրակությունը վերջնագիր  ներկայացրեց  հայերի  համար  շատ  ծանր  պայմաններով:  Դեկտեմբերի  2-ին  ,  երբ  Հայաստանում  արդեն  Սովետական  կարգեր   էին  հաստատվել,  ինքնըստինքյան  լիազորությունից  զուրկ  դաշնակցական  պատվիրակությունն  ստորագրեց ապօրինի  և  ստորացուցիչ  պայմանագիրը:  Այն  բաղկացած  էր  14  հոդվածից  և  առանձին  հավելվածներից:  Ա.պ.-ով  ոչ  միայն  Արևմտյան  Հայաստանը,  այլև  պատերազմի  ընթացքում  Թուրքիայի  գրաված  Սուրմալուի  գավառը  և  Կարսի  մարզը ճանաչվում  էին  որպես  Թուրքիայի   տարածք  թե՛  պատմական,  թե՛   էթնիկական  տեսակետից:  Հայաստանը    պարտավորվում  էր  չմիջամտել  Շարուրի,  Շահթախտիի  և  Նախիջևանի  շրջանների  ներքին  գործերին,  որոնք   ժամանակավորապես  մինչև  հանրաքվեի  անցկացումը  հայտարարվում  էին  Թուրքիայի «պաշտպանության»  ներքո  գտնվող  տարածքներ:  Ըստ  պայմանագրի՝ Հայաստանի  արևմտյան  սահմանն  անցնում  էր  Ախալքալաքի  գավառի  հարավային  մասով մինչև  Բաշ- Շորագյալ-Արփաչայ,  այնուհետև՝  Արփաչայի  հոսանքով  մինչև Արաքս: 4-րդ հոդվածով Հայաստանը «սահմանների  պաշտպանության  համար» կարող  էր  ունենալ  1500 զինվոր,  8 թնդանոթ,  20 գնդացիր:  Վերացվում  էր  պարտադիր  զինվորական  ծառայությունը:  Թուրքիային  իրավունք  էր  վերապահվում  իր  նեկայացուցիչների  միջոցով Հայաստանում  «տեսչություն և  հետաքննություն  կատարել   վերոհիշյալ   պայմաններին  վերաբերող  հարցերով»,  առանց  մաքսի  տարանցիկ   փոխադրումներ  կատարել,  հսկել  երկաթուղիներն  ու  մյուս  ճանապարհները,  իր  երկրի  «անվտանգությունն »  ապահովելու  նպատակով  ռազմական  միջոցառումներ  անցկացնել: Այդ  ամենի  փոխարեն Թուրքիան  պարտավորվում  էր  «իր  զինված  օգնությունը  տրամադրել Հայաստանին, երբ  այդ  պահանջի  արտաքին  կամ  ներքին  վտանգը,  և  երբ Հայաստանի  հանրապետությունը   իրեն  դիմի իրեն  մատնանշված  խնդրով»: Ա.պ.-ով  Հայաստանը  փաստորեն   կորցնում  էր  իր  տնտեսական  ու  քաղաքական  ինքնուրույնությունը: Այդ  ժամանակվա  Հայաստանի

պետական  իշխանության  միակ  օրինական  մարմինը՝ Հեղափոխական  կոմիտեն,  չճանաչեց Ա.պ.-ն: Իրավական  ոչ  մի ուժ չունեցող  այս  պայմանագիրը Սովետական Ռուսաստանի  ջանքերով 1921-ին  անվավեր  ճանաչվեց:

             Ակ-կոյունլուներ-թուրքմեն –օղուզների քոչվոր ցեղախումբ, որ հաստատվել է Տիգրիսի վերին հոսանքում` Մոկսում,Աղձնիքում, Ծոփքում և արևմտյան մի քանի գավառներում 14-15-րդ դդ.:  Նրանք եկել էին Միջին Ասիայից: Այդպես էին կոչվում, որովհետև նրանց զինանշանի վրա պատկերված էր սպիտակ ոչխար: Երկարատև պայքարում 1467 թ. Ակ –Կոյունլուներին հաղթեցին Կարա-Կոյունլուները և իրենց իշխանությունը տարածեցին Հայաստանի, Ատրպատականի, Իրաքի և Իրանի վրա` կենտրոն ունենալով Թավրիզը: 1502 թ. Սեֆյան Պարսկաստանի շահ Իսմայիլը նվաճեց ամբողջ Հայաստանը և գրավեց Ակ-Կոյունլուների տիրապետությանը ենթակա երկրամասերը:

 

            Ակոռիի ճակատամարտ- տեղի է ունեցել  հայ  ապստամբական  ուժերի  և  պարսկական  բանակի  միջև Ակոռի  գյուղի մոտ: Արևելյան  Հայաստանի  պարսիկ  մարզպան Ատրվշնասպը 481  թ.-ին ՝ աշնանը, խառնիճաղանջ մի բանակով  Ատրպատականից  շարժվեց  ապստամբների դեմ: 400  հոգուց  բաղկացած  մի  ջոկատ՝  Վասակ  Մամիկոնյանի,  Վասակ  Սյունիի և ուրիշ  իշխանների  գլխաավորությամբ  Դվինից շարժվեց  դեպի  Արաքս  գետը՝ Նախճավանի  մոտ՝ արգելելու թշնամու  գետանցը: Սակայն մինչև  հայերի  տեղ  հասնելը  պարսկական  զորքն անցել  էր   գետը  և ամրացել Կովակ գյուղում: Հայերը  հետախուզեցին  թշնամու բանակը և որոշեցին  նահանջել  դաշտավայրից  և ճակատամարտ  տալ  լեռնային  տեղանքում:

            Հայկական  ջոկատը  դիրքավորվեց  Մասիսի  փեշերին ՝ Ակոռի գյուղի  մոտ, , որտեղ  թիկունքն  ապահով   էր լեռան  կողմից, ապա հանկարծակի  հարձակվեց  իրեն  հետապնդող  պարսիկների  վրա: Չդիմանալով   գրոհին՝  պարսիկները  խուճապահար  փախուստի  դիմեցին՝ տալով  մեծ  կորուստներ: Ըստ Ղազար Փարպեցու՝ Ակոռիի ճակատամարտում սպանվեցին  մարզպան  Ատրվշնասպն ու «այլ  արք  զբազում պարսիկք»: Հայերը  հնարավորություն  ստացան 481-482-ի  ձմռանը  նախապատրաստել  բանակը՝ սասվող  հարձակումներից  պաշտպանվելու  համար:

           Աղդամի  գրավումը-ռազմական  գործողությունը  տեղի  է  ունեցել  հուլիսի 4-24-ը:

            1988թ.-ից  Աղդամը  դարձել  էր հակահայկական  գործունեության  կենտրոն, պատերազմի  հետագա  զարգացումների  ընթացքում հակառակորդի  ռազմավարական հենակետ: Ռազմական  նախապատրաստական գործողությունները  սկսվել են  1993թ.-ի հուլիսի  4-ին: Հարավ-Արևմտյան  ուղղությամբ  հարձակման  են  անցել Ասկերանի Պաշտպանական  շրջանի  մարտիկները  Վ. Բալասանյանի  գլխավորությամբ: Հուլիսի  21-ին  հակառակորդի  կրակակետերը  ճնշելու  համար ակտիվ   գործողությունների  են դիմել   Մարտունու  պաշտպանական   շրջանի  մարտիկները, որոնք մեկ   օրվա  ընթացքում   մաքրել   են  Շելլի  և  Քյուրդալար  բնակավայրերը:  Հուլիսի 22-ին  Ասկերանի  Պաշտպանական   շրջանի   մարտիկները  շարժվել  են և  3  խմբի  բաժանված՝ հասել  են  Աղդամի  Հաղթանակի   հուշարձանին:  Հուլիսի  23-ին  արյունահեղ  մարտեր  են   ծավալվել  Աղդամի  տարբեր   հատվածներում : Նահանջի  ճանապարհին  հակառակորդը  պայթեցրել  է  արդյունաբերական   կարևոր   օբյեկտներ և բնակելի   շենքեր: Աղդամի  ռազմական  գործողությունների  կազմակերպման   և  իրականացման   գործում   մեծ  է  եղել Ասկերանի, Մարտունու  և Կենտրոնական  Պաշտպանությունների  անձնակազմերի, կենտրոնական   ենթակայության հրետանավորների  152 մմ-անոց առանձին հրետանային  դիվիզիոնի և  82մմ-անոց  առանձին  ականանետային  դիվիզիոնի, Կենտրոնական ՊՇ-Ի Ականանետային  մարտկոցի , Ասկերանի  և Մարտունու ՊՇ-ի հրետանավորների  դերը:  Աղդամի  ռազմական   գործողության  արդյունքում  վերացվել  է Ստեփանակերտի   և  շրջակա գյուղերի  հեռահար   հրանոթներից  և  հրետանային այլ  միջոցներից հրետակոծության  վտանգը: Հակառակորդին  հասցվել  է  ռազմական  և   բարոյահոգեբանական հարված:  Ռազմական  հենակետի  վնասազերծումով   կաթվածահար  է եղել ԼՂՀ  արևելյան և հարավային  սահմանների  երկայնքով հակառակորդի  կենտրոնացված խմբավորումների գործունեությունը և  թիկունքային  ապահովումը:

           Աղոթք- բարիք պարգևելու կամ չարը խափանելու մասին Աստծուն ուղղված խնդրանք:

           Հնում աստվածներին դիմել են առավոտյան ժողովրդական ժողովները կամ դատական նիստերը սկսելուց առաջ: Աղոթել են բարձրաձայն: Հույները աղոթքի համար չեն ունեցել որոշակի սովորած բառեր, աղոթքը հաճախ ուղեկցվել է մոգական երգ-աղերսանքով: Աղոթքի բնույթին համապատասխան` պահանջվում էր, որ աղոթողը գլխաբաց լիներ կամ, ընդհակառակը, հաներ կամ հագներ կոշիկը, խոնարհվեր դեպի Արևելք կամ Արևմուտք: Աղոթքում հիշատակվում էին աստծուն ընծայված նվերները, զոհերը և ճշտորեն թվարկվում էին խոստացված ընծաները: Աղոթքի մոգական զորությունը կախված էր աղոթողի առատաձեռնությունից:

            Ամիրա- 1.անվանում, որը արաբական խալիֆայության մեջ տրվում էր նահանգների կառավարիչներին և զորահրամանատարներին. 2.պատվանուն, որը տրվում էր Օսմանյան կայսրության մեջ հայազգի ամենաունևոր և ազդեցիկ անձնավորություններին

            Ամոն—Ռա-հին եգիպտական աստվածություն, սկզբում` Եգիպտոսի Թեբե քաղաքի աստված, Միջին թագավորության շրջանից հետո` արևի աստված: Հունաստանում և Հռոմում կոչվում էր Ամոն և նույնացվում էր Զևս-Յուպիտերի հետ: Եգիպտոսում Ամոնին պատկերել են ոչխարի գլուխ ունեցող մարդու կերպարանքով:

«Ամոթալի  դաշնագիր»  - կնքվել  է  363թ.-ի հուլիսի սկզբներին Սասանյան  Պարսկաստանի  և  Հռոմեական  կայսրության  միջև(30  տարով)՝ վերջ տալով  338-ին  սկսված  և  ընդմիջումներով  շարունակված  պարսկա-հռոմեական  պատերազմներին: Այդ  պատերազմներում  Հայաստանը Հռոմի  դաշնակիցն  էր: 363թ.-ին  Հուլիանոս կայսրը վճռական  հաղթանակի   հասնելու   մտադրությամբ   Միջագետքի  վրայով  արշավեց  Պարսկաստան, սակայն  հունիսի  26-ին զոհվեց, և  արշավանքը  ձախողվեց: Հռոմեական  զորքը  նոր  կայսր  ընտրեց  Հովիանոսին,  որը  թուլամորթ  ու  անվճռական  էր:  Նա  իր  իշխանությունը  ապահովելու  և հռոմեական  զորքերի  նահանջը  կազմակերպելու  նպատակով  ընդունեց  Շապուհ  2-րդի  առաջարկած  ծանր  ու  ստորացուցիչ հաշտության  պայմանները,  չնայած  բավարար  ուժեր  ուներ  կռվելու   համար:  Կնքված  պայմանագրի  համաձայն,  որը  հռոմեական  պատմիչ  և  այդ  պատերազմի  մասնակից  Ամիանոս  Մարկելինոսն անվանել  է «ամոթալի»,  Հռոմը  Պարսկաստանին  զիջեց  Արվաստանը՝  Մծբին  քաղաքով,  Սինգարա   ու  Կաստրա –Մավրորում  ամրոցներով, Աղձնիքը,  Մոկքը,  Կորդուքը, Ծավդեքը  և  Ռիեմենեն  :  «Բացի  այդ նաև  ծանր  ու  ուխտադրուժ  մի  հավելում  արվեց,  որ այս  կնքված  համաձայնությունից  հետո այլևս  չտրվի  օգնություն   մեր  մշտական  ու  հավատարիմ  բարեկամ  Արշակին Պարսից  դեմ,  եթե նա  այդ  մեզնից  խնդրելու լինի»:

            Անահիտ- հայկական դիցարանում  Անահիտը համարվել է պտղաբերության , արգասավորության, ծննդաբերության, առավել վաղ շրջանում` ռազմի աստվածություն: Անահտը Արամազդի դուստրն է: Հնում նրան անվանել են <<սնուցող մայր>>, <<ոսկեմայր>>, <<ոսկեհատ>>,  <<ոսկեծղի>>: Հելլենիստական ժամանակաշրջանում նույնացվում է հունական Արտեմիսի և հռոմեական Դիանայի հետ: Անահիտը միաժամանակ համարվում էր լուսնի աստվածություն: Մ.թ.ա. 1-ին դարում Անահիտը դառնում է Հայաստանի գլխավոր աստվածուհին, Արտաշատ մայրաքաղաքի հովանավորը: Նրա գլխավոր տաճարը գտնվել է Եկեղյաց գավառի Երիզա ավանում: Նավասարդի սկզբին հայերը մեծ շուքով նշում էին Անահիտի գլխավոր տոնը` կապված բերքահավաքի հետ: Անահիտին զոհաբերում էին առաջին բերքը, նվիրաբերում էին սպիտակաթույր սրբազան ցուլեր: Անահիտի անունն էր կրում հայկական հեթանոսական տոմարի ամիսների 19-րդ օրը:

           Այրարատ-տարածվում է Երասխի միջին հոսանքի ավազանում` Արածանիի վերնագավառում: Նա շրջապատված է Արևմուտքում ` Տայքով, Բարձր Հայքով, հարավում` Տուրուբերանով, Վասպուրականով, արևելքում` Սյունիքով, իսկ հյուսիսում` Գուգարքով: Այրարատը բաղկացած է 16-20 գավառից, դրանք են` Բասեն, Աբեղյանք, Գաբեղյանք, Հավնունիք, Արշարունիք, Բագրևանդ, Ծաղկոտն, Վանանդ, Շիրակ, Արագածոտն, Ճակատք, Մասյացոտն, Կոգովիտ, Նիգ, Կոտայք, Մազազ, Վարաժնունիք, Ոստան, Ուրծ և Արած:

          Անեքսիա- որևէ պետության ամբողջ տարածքի կամ մի մասի զավթում, բռնի միացում:

          Անի-գտնվում է Ախուրյան գետի բարձրադիր աջ ափին: Այնտեղ հայտնաբերվել են մեծ հնություն ունեցող կիկլոպյան կառույցների մնացորդներ, ինչպես  և 8-7-րդ դդ. դամբարանադաշտ: Իբրև սովորական ամրոց` Անին հիշատակվում է 5-րդ դարից: Այն Շիրակ գավառի հետ միասին պատկանում էր Կամսարական նախարարական տանը: 8-րդ դարի  վերջերին  իրենց նախկին նշանակությունը կորցրած Կամսարականները Շիրակն ու Անին վաճառում են Բագրատունիներին:Անին արհեստագործության խոշոր կենտրոն էր: Արհեստների թիվը հասնում էր մոտ 50-ի: Անիում գործում էր արքայական գրադարան: Հետաքրքրություն են ներկայացնում Անիի`  մինչև 250-ի հասնող վիմագիր արձանագրությունները: Ճարտարապետական շինարարական առումով իրենց ուրույն տեղն ունեն  Անիի կամուրջները, որ ձգվում են Ախուրյան գետի վրա: Դրանք հիմնականում կառուցվել էին 10-11-րդ դդ.: Անիագիտության մեծագույն երախտավորը ակադեմիկոս Ն.Մառն է, որը 1892-1893 թթ  և  1904-1917 թթ. հնագիտագիտան պեղումներ է  կատարել քաղաքի ավերակներում:

            Անիմիզմ (ոգեպաշտություն)  -ընտանեկան և  տոհմական կրոնին վերաբերող հավատալիքների շրջանը, ինչպես նաև հանդերձյալ կյանքին վերաբերող պատկերացումները  բնութագրում են հռոմեական կրոնը որպես անիմիստական կրոն: Դա որևէ մարմնի մեջ ամփոփված կամ ինքնուրույն գործող գերբնական էակների նկատմամբ հավատն է :

            Անվտանգության խորհուրդ-ՄԱԿ-ի մշտական գործող ղեկավար քաղաքական մարմին: Պատասխանատու է միջազգային խաղաղության և անվտանգության ապահովման համար: Բաղկացած է հինգ մշտական և տասը ոչ մշտական անդամներից: Մշտական անդամներն են` ՍՍՀՄ, ԱՄՆ, Անգլիա, Ֆրանսիա, Չինաստան:

            Անվտանգության խորհուրդը  լիազորված մարմին է, որի որոշումը պարտադիր է ՄԱԿ-ի բոլոր անդամների անունից և լիազորված է հասնելու միջազգային վեճերի խաղաղ կարգավորման: ՄԱԿ-ի անդամները ընտրվում և վտարվում են Անվտանգության խորհրդի հանձնարարականով: Այդ նույն կարգով նշանակվում են նաև գլխավոր քարտուղարը, միջազգային դատարանի անդամները և այլն:

           Աստղիկ-հայկական դիցարանի սիրո և գեցեցկության, ինչպես նաև երկնային լույսի աստվածուհի: Համապատասխանում է հունական Աֆրոդիտեին և ասորական Աստարտեին: Նրան նվիրված տոնը կոչվում է Վարդավառ: Աստղիկին նվիրված մեհյանները գտնվում էին Աշտիշատում, Արտամետում և այլուր: Ենթադրում են, որ Հայաստանի տարբեր վայրերում հայտնաբերված <<վիշապներ>>  կոչված ձկնակերպ կոթողները Աստղիկ դիցուհու արձաններն են:

            Ավարայրի  ճակատամարտ- տեղի  է  ունեցել  451 թ.-ի  մայիսի  26-ին ՝   շաբաթ  օրը:  Այն  սկսվել  է    կեսօրին: Վարդան  Մամիկոնյանը  հույս  ուներ , որ  պատերազմական  գործողությունները  տեղի  կունենան  թշնամու  հողի  վրա   և  երկիրը  զերծ  կմնա  ավերածությունից, սակայն  պարսկական  բանակը հասցրել  էր  անցնել  մարզպանական  Հայաստանի  սահմանագիծը Ամբրիոտիկ  ամրոցի  կողմից և  հայկական  զորքը  հակառակորդին  հանդիպում  է Ավարայրի դաշտում՝  Տղմուտ  գետի   ափին:  Դեմ  դիմաց  կանգնած  էին  2 բանակ՝ հակադիր խնդիրներով  ու նպատակներով.  մի  կողմից պարսից բանակը,որը ձգտում  էր պարտության  մատնել  հայերին,  ճնշել  ապստամբությունը  և  հաստատել պարսկական  լուծը  հայ  ժողովրդի  ուսերին` հարկադրելով նրանց  նաև ընդունելու պարսից  զրադաշտական կրոնը, մյուս  կողմից՝  հայկական  բանակը, որն  ուխտել  էր մինչև  վերջ կռվել օտար տիրապետության դեմ  իր  հայրենիքի, ժողովրդի  ազատության  ու դավանանքի  համար: Թվական գերակշռությունը  պարսիկների  կողմն էր: Տղմուտ  գետի  հյուսիսային ափին  կանգնում  է ապստամբ   հայերի  շատ   փոքրաթիվ   զորքը: Վարդան Մամիկոնյանը հայկական  զորքը  բաժանում  է չորս  մասի: Աջ թևի  հրամանատարությունը  հանձնում  է Ներշապուհ  Արծրունուն և  նրան  նիզակակից   կարգում մեծ  իշխան  Արտակ  Մոկացուն,  ձախ  թևի  հրամանատարությունը  հանձնում  է  Խորեն  Խոռխոռունուն և  նիզակակիցներ  կարգում Արսեն  Ընծայացուն, Ներսեհ  Քաջբերունուն: Մայրամուտին  մարտը  դադարում է: Զոհերի  թիվը  մեծ  էր: Եղիշեի  և Ղ.Փարպեցու  տվյալների  համաձայն՝ Ավարայրի  դաշտում  հայերից  զոհվեց  1036  հոգի, պարսիկներից՝  3544 հոգի:

           Ավարայրի  դաշտում  զոհվածները  դասվել  են  հայրենիքի  նահատակների  շարքը:

           Արածանիի  ճակատամարտ-Արածանիի  ճակատամարտը տեղի է ունեցել մ. թ.ա.68 թ.-ին  հայկական և հռոմեական զորքերի միջև Արածանի գետի մոտ: Տիգրանակերտի ճակատամարտում(մ.թ.ա. 69թ.) հռոմեական  զորքերի  հրամանատար Լուկուլլոսը, չկարողանալով վեջնականապես ընկճել  հայկական բանակին, նահանջեց հարավ և վերահաս ձմռանը  բանակեց Տիգրան Բ –Ի դեմ ապստամբած Կորդուք Գավառում  : Վճռական ճակատամարտ  տալու մտադրությամբ մ.թ.ա.68 թ.-ի գարնանը Լուկուլլոսն անցավ Հայկական  Տավրոսի լեռներն ու վերսկսեց պատերազմը: Հայկական բանակը խույս տվեց դաշտային ճակատամարտից ` միաժամանակ հանկարծակի հակագրոհներով  ու փոքր կռիվներով խափանելով հակառակորդի մատակարարումը:

            Հայկական զորքը բաժանված էր երկու մասի. այրուձին  գլխավորում  էր Տիգրան 2-րդ  Մեծը, հետևազորը՝ Միհրդատ 6-րդ Պոնտացին: Ըստ հռոմեական պատմիչ Ապիանոսի՝  հռոմեական  զորքը շարունակ պահվում էր  հայկական հետևազորի և հեծելազորի արանքում, որոնցից մեկը շարունակ  սպառնում էր նրան թիկունքից:

           Լուկուլլոսի բանակը ավելի քան 3 ամիս դեգերեց Տավրոսի լեռների և Արածանիի  միջև  ընկած տարածություններում: Հռոմեական լեգեոնները փորձեցին անցնել Արածանին և շարժվել դեպի Արտաշատ, հայկական զորքին ճակատամարտի մեջ քաշել իրենց համար ձեռնտու վայրում:Սակայն հայկական  հեծելազորը Տիգրան Մեծի առաջնորդությամբ կանխեց հռոմեացիների առաջխաղացումը  գետանցի մոտ: Կողմերն անհապաղ  մարտի բռնվեցին : Հայկական  հեծելազորը  նախ  դիմեց  խաբուսիկ  փախուստի ՝ բեկելով  թշնամու մարտակարգը,ապա սկսեց  հակագրոհը: Հռոմեական  պատմիչ  Դիոն Կասիոսը գրում  է, որ հայ թեթևազեն հեծյալները  թունավոր  ու ճանկավոր  նետասլաքներով ծանր կորուստներ պատճառեցին  հռոմեացիներին: Ա.Ճ.-ից հետո Լուկուլլոսի բանակի  մնացորդները նահանջեցին դեպի հարավ և ապավինեցին Մծբին քաղաքի պարիսպներին: Դիոն Կասիոսը հռոմեացիների նահանջի պատճառը  համարում է սպանվածների և վիրավորների  մեծ  թիվը, սննդամթերքի  պակասը: Հռոմեական  նվաճողներից ազատագրվեց  ինչպես Հայաստանը, այնպես  էլ Պոնտոսի զգալի մասը: Հռոմեացի նշանվոր զորավար  Լուկուլլոսը վարկազրկվեց՝ Արևելքի գործերը զիջելով  Գնեոս Պոմոեոսին

 

Արիստակես Լաստիվերցի-11-րդ դարի հայ պատմիչ:  Ծնվել է Արծն քաղաքի մոտ գտնվող Լաստիվեր գյուղում: Եղել է վարդապետ: Պատմությունը գրված է 1072-1079թթ.: Բուն շարադրանքը ընդգրկում է 1000-1045թթ. –ի հայ-բյուզանդական հարաբերությունները , սելջուկների արշավանքները, թոնդրակյան շարժման որոշ դրվագներ

Նկարագրում է Տայքը նվաճելու Բյուզանդիայի փորձերը(1000-1022թթ.), բանակցությունները հայ և վրաց իշխանների հետ, Անիի թագավորության անկումը: Արիստակես Լաստիվերցին առաջին հայ հեղինակն է, որ նկարագրում է սելջուկների արշավանքները (1047-1048թթ.) մինչև Անիի գրավումը(1064թ.) և Մանազկերտի ճակատամարտը(1071թ.): Թոնդրակյան շարժմանը նվիրված է 22  և 23-րդ գլուխները: <<Պատմություն>>-ը  հայերեն տպագրվել է  1844 թ.-ին, թարգմանվել է ֆրանսերեն, ռուսերեն, վրացերեն, վերածվել է աշխարհաբարի:

Արամազդ-հայկական հեթանոսական դիցարանի գերագույն աստվածը, բոլոր աստվածների հայրը: Նրան անվանել են <<Մեծն ու արին Արամազդ>>: Նա բնավորությամբ բարի էր: Արամազդի պատվին տոնը կատարվում էր Ամանորին, երբ տեղի էին ունենում նավասարդյան խաղերը: Արամազդ կոչվել է հայոց հեթանոսական տոմարի ամիսների 15-րդ օրը:

            Արարայի ճակատամարտ- տեղի  է ունեցել  Պաղեստինի Ռաֆաթ –Արարա  բարձունքի վրա 1918թ.-ի  սեպտեմբերի 18-ին թուրքական բանակի (Յըլդըրըմ) և Արևելյան լեգեոնի միջև(հիմնականում բաղկացած էր հայ կամավորներից և հանդես  էր գալիս  ֆրանսիական բանակի  կազմում):

            Մի  քանի  ժամվա  մարտերից  հետո լեգեոնականներին  հաջողվեց կոտրել  թշնամու  դիմադրությունը  և տիրանալ  Արարա  բարձունքին :

             Արգոնավորդներ-նրանց մասին առասպելն ստեղծվել է նախահոմերոսյան շրջանում, բայց մեզ է հասել մ.թ.ա. 5-րդ դարի բանաստեղծ Պինդարոսի մշակմամբ: Արգոնավորդների թիվը եղել է մոտավորապես 50` նավի թիակների թվին համապատասխան: Յասոնին սիրահարված կախարդուհի Մեդեայի  խորհրդով Յասոնը ծանր քար է նետում վիշապի ատամներից ծնված ռազմիկների վրա, որոնք սկսում են կռվել` ոչնչացնելով իրար: Ողջ մնացածներին էլ կոտորում է Յասոնը, ապա, սպանելով ոսկե գեղմը պահպանող վիշապին, , գեղմին տիրելով, նավում են դեպի Հունաստան:

            Արձնիի  Ճակատամարտ- Արձնիի ճակատամարտը հայերի ապստամբության ժամանակ վերջին և ամենախոշոր մարտն  է: Տեղի է ունեցել 775 թ.-ի ապրիլի  24-ին: Արաբական զորաբանակը Ամր իբն Իսրայելի գլխավորությամբ 30 հազարանոց զորքով Արճեշի  ճակատամարտից  հետո  ներխուժել  է Բագրևանդ գավառը՝ բանակելով Արձնի գյուղի մոտ՝ Արածանիի ափին:

             Հայկական հինգհազարանոց զորքը Մուշեղ  Մամիկոնյանի հրամանատարությամբ, թողնելով  Կարին քաղաքի պաշարումը,  Բասենի վրայով մտել է Բագրևանդ և, անցնելով Արածանին,  թշնամու հետ  ունեցել  է առաջին փոքրիկ  ընդհարումը: Ճակատամարտն սկսվել է արևածագին: Սկզբում  հայերը  փախուստի են մատնել  արաբներին, սակայն վեջիններս  օգնության հասած զորքով հակահարձակման  են անցել  և պարտության մատնել հայերի   ՝  գերզանցապես  ռամիկներից  բաղկացած  զորքը: Արձնիի  ճակատամարտում  հերոսաբար ընկել են  երեք հազար  հայեր ,  այդ

             թվում՝ սպարապետ  Սմբատ Բագրաատունին  , Մուշեղ և Սամվել Մամիկոնյանները, Վահան Գնունին և ուրիշներ:

Արճակ-գյուղ Արմ.Հայաստանում, Վանի վիլայեթում:  1909թ.ուներ 160 տուն հայ բնակիչ: Մասնակցել թէ  1915 թ. Վանի հերոսամարտին, ավերվել է, ամայացել համաշխարհային պատերազմի տարիներին: Հայերի մի մասը գաղթել է Արևելյան Հայաստան:

           Արճեշի ճակատամարտ-Արճեշի  ճակատամարտը տեղի է ունեցել 775 թ. ապրիլի 15-ին ապստամբած հայերի և  Արաբական  խալիֆայության  զորքերի  միջև:

Արմավիր -Հայաստանի առաջին մայրաքաղաք: Գտնվել է Երասխի ձախ ափին` Արարատյան դաշտում: Ուրարտական թագավորության անկումից հետո Արմավիրը շարունակել է գոյություն ունենալև 4-րդ դարի վերջին դարձել է Արարատյան հայկական թագավորության մայրաքաղաքը, որտեղ հաստատվել են Երվանդունիները: Մ.թ.ա. 189թ.-ին Արտաշես 1-ինը հիմնեց Մեծ Հայքի թագավորությունը , և Արմավիրը դարձավ նրա մայրաքաղաքը:

Արմենիա-Հայաստանը Արմենիա են անվանել մարերն ու պարսիկները: Ոմանք անվանումը կապում են արամեացիների, ոմանք` <<արմե>>  կամ <<արմեն>> ցեղի հետ:

«           Արյան  լճի»  ճակատամարտ-«Արյան  լճի»  ճակատամարտը տեղի  է ունեցել  852 թ.-ին Արաբական  խալիֆայության  պատժիչ զորախմբերի և Վասպուրականի իշխան Գուրգեն  Արծրունու գլխավորած  զորքերի միջև Թով  գյուղի մոտ՝« Արյան լիճ»  կոչված  վայրում(Կորճայք  նահանգի Որսիրանք գավառում):

            Արշակ Ա-Հայոց թագավոր 34 թվականից, մահացել է 35 թվականին:  Պարթևաց թագավոր Արտավան 3-րդի որդին է:

            Արշակ Բ-  (350-368)  - Տիրան թագավորի որդին և հաջորդը:

             <<Արշակ Բ>>- Հայկական ազգային դասական առաջին օպերան, Տիգրան Չուխաջյանի առաջին մեծակտավ ստեղծագործությունը:

             Արշակ Գ-Հայոց թագավոր 378 թվականից: Պապի որդին և հաջորդը: Մինչև նրա չափահաս դարնալը երկիրը կառավարել է Մանվել Մամիկոնյանը:

             Արշակունիներ –հայ արքայատոհմ Մեծ Հայքում 66-428թթ., պարթև Արշակունիների     հայկական ճյուղը:

            Արշակավան-Արշակ Բ-ն  4-րդ  դարի 50-ական թթ. Վերջին Այրարատի Կոգովիտ գավառում  ( այժմյան Բայազետի շրջանում)` Թավրիզ-Դարոյնք  (Բայազետ  -Կարին –Տրապիզոն) քարավանային տարանցիկ ճանապարհի վրա, հիմնադրում է իր անունը կրող Արշակավան քաղաքը: Այն գտնվում էր Մասիսի թիկունքում` ընդարձակ գետահովտում: Թագավորի քաղաքականությունից դժգոհ նախարարները խռովություն են բարձրացնում և հարձակվում քաղաքի վրա, կոտորում բնակիչներին, քաղաքը հիմնահատակ ավերում: Արշակավանը ունեցել է 5-6 տարվա կյանք:

            Արշամաշատ-սկզբում եղել է բերդ, որի շուրջ հետագայում` հելլենիզմի շրջանում, փռվել է բուն քաղաքը: Հիմնադրվել է մ.թ.ա. 3-րդ դարի 40-30-ական թթ. Արշամ թագավորի կողմից: Առաջին անգամ քաղաքը հիշատակվել է Պտղոմեոսի կողմից: Իբրև բերդաքաղաք՝   հիշատակվել է մինչև 11-12-րդ դդ.:Հավանաբար կործանվել է երկրաշարժից:

Արտազ գավառ - գավառ Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգում: Ամատունի նախարարական տան տոհմի ժառանգական տիրույթը: Ըստ Խորենացու` կոչվել է Շավարշան: 8-րդ դարի կեսից՝ Ամատունիների արտագաղթից հետո, դարձել է Արծրունիների սեփականությունը: Արտազում էր Շավարշավան գյուղաքաղաքը(այժմ` Մակու) , ինչպես նաև Ծործորի վանքը, որը հայտնի է  իր դպրոցով և գրչության կենտրոնով: Արտազ գավառով էր հոսում Տղմուտ գետը:

Արտաշատի  պայմանագիր -կնքվել է  հռոմեական  զորավար  Պոմպեոսի և  հայոց  արքա Տիգրան Մեծի  միջև  Ք.ա.  66թ.-ին  Արտաշատում: Ըստ  այդ  պայմանագրի՝  Մեծ Հայքը  զրկվել  է արտաքին  նվաճումներից ,  բայց  լիովին  պահպանել է  սեփական  տարածքը: Տիգրան  Մեծը  վճարել  է մեծ  ռազմատուգանք, որը  պետք  է տրվեր Ծոփքի  գանձարանից: Տիգրան  Մեծը  վերականգնել  է  «արքայից  արքա » տիտղոսը: Հայաստանը  հայտարարվել  է  «հռոմեական   ժողովրդի  բարեկամ  և  դաշնակից»,  ինչը   նշանակում  էր  արտաքին  քաղաքականության  մեջ հետևել  Հռոմին: Արտաշատի   պայմանագիրը  ստեղծված  իրադրության  մեջ Տիգրան  Մեծի կողմից  կարևոր  դիվանագիտական  քայլ  էր:

 

Արտաշես Ա-Զարեհի որդին է, Երվանդունիների տոհմից:  Հայոց թագավոր մ.թ.ա.189 թվականից, մահացել է մ.թ.ա. 160թ., : Սելևկյան բանակում եղել է բարձրաստիճան զինվորական: Մագնեսիայի ճակատամարտից հետո հիմնել է նոր արքայատոհմ, որը  պատմության մեջ կոչվում է Արտաշեսյան: Արտաշեսը միավորել է Երվանդունիների պետությունից անջատված ծայրագավառները  և ստեղծել միաձույլ պետոություն : Միաձույլ հայկական պետությունից դուրս են մնացել Փոքր Հայքը, Ծոփքը, Կոմագենեն:

Նա խրախուսել է քաղաքաշինությունը: Կառուցել է  Արտաշատ մայրաքաղաքը,  Զարեհավան, Զարիշատ քաղաքները: Վսխճանվել է ծեր հասակում, գահը ժառանգել է Արտավազդ Ա-ն:

Արտաշես Բ- Արտավազդ Բ-ի որդին, Հայոց թագավոր մ.թ.ա. 30 թ.-ից, մահացել է մ.թ.ա. 20 թ.: Արտավազդը ժառանգ չի ունեցել: Պահանջել է, որ Օկտավիանոսը ազատի գերի տարված եղբայրներին` Տիգրանին ու Արտավազդին: Օկտավիանոսը մերժել է նրա պահանջը : Արտաշես Բ եղել է Արտաշեսյան հարստության վերջին հզոր ներկայացուցիչը: Նրա անունով պահպանվել պղնձա դրամ, որի վրա  հունարենով գրված է <<Մեծ արքա>>:

Արտաշեսյաններ-թագավորական հարստություն Հայաստանում մ.թ.ա.189-մ.թ. 1 թթ.: Հարստությունը այդպես է կոչվել հիմնադրի անունով:  Ըստ Խորենացու` Արտաշես Ա-ն ունեցել է վեց որդի` Արտավազդ, Վրույր, Մաժակ, Զարեհ, Տիրան, Տիգրան: Նրանցից Արտավազդը և Տիրանը թագավորել են հոր մահից հետո:

 

           Արցախ- Մեծ Հայքի  10-դ նահանգը: Ըստ ավանդության` Արցախի նախարարական տունը սերված է Սիսակից: Նախարարական այս տան նախահայրը եղել է Առանը, որի անունից էլ` հարստության <<Առանշահիկ>> անունը:

            5-6-րդ դդ. Արցախը մտել է պարսկահպատակ Աղվանից մարզպանության մեջ: Արցախի այրուձին Ավարայրի ճակատամարտում գլխավորում էր Առանշահիկ Բակ իշխանը: Արցախին փոխարինել է Խաչենը, նրան էլ 15-րդ դարում փոխարինել է Ղարաբաղը:

            Աքիլլեսյան գարշապար-Աքիլլեսի մարմնի միակ խոցելի տեղը, որ չէր թրջվել հերոսին անխոցելի դարձրած Ստիքսի ջրերից: Այլաբանորեն նշանակում է թույլ կողմ, մարդու հիվանդ, խոցելի տեղը:

                                                                              Բ

 

Բագ-(պահլավերեն <<բագ>> աստված- հեթանոսական Հայաստանում աստվածներին նվիրված շինություն): Բ. Արմատից առաջացել են մի շարք հնագույն տեղանուններ Հայաստանում(Բագարան, Բագավան, Բագնայր և այլն), ինչպես նաև Բագարատ անձնանունը : Բ. Ունեցել է հետևյալ նշանակությունները.  1.Մեհյան կուռքերի համար,ինչպիսիք եղել են Ագաթանգեղոսի հիշատակած  բագինները Աշտիշատում(Վահեվահյան, Անահիտի, Աստղիկի):  2.արձան , որպիսիք կանգնեցրել են մեհյանների առաջ և որոնց մատուցել են զոհեր և երկրպագել:  3.Զոհարան կամ զոհասեղան գերեզմանի վրա. այդպիսին շինված է եղել Մաժան քրմապետի դամբարանի վրա (Խորենացի): 4.Սրբազան կրակարան, որի արամազդական հուրը պահվում է անվերջ:

Բաթումի  պայմանագիր- կնքվել  է  1918թ.-ի  հունիսի  4-ին  դաշնակցային Հայաստանի  և սուլթանական  Թուրքիայի  միջև:  Թուրքիայի կառավարության  կողմից  Բ.պ. ստորագրել  են  Վեհիբ –Մահմեդ  փաշան  և  Խալիլ-բեյը,  Հայաստանի  կառավարության  կողմից՝  Հ.Քաջազնունին  և  Ա.Խատիսովը:  Բ.պ. երկրամասը  գրաված թուրք  զավթիչների  կողմից  պարտադրված  ակտ  էր՝ բաղկացած  14 հոդվածից: Առաջին  հոդվածով  հռչակվում  էր «խաղաղություն  և  հարատև  բարեկամություն»  օսմանյան  կառավարության  և  Հայաստանի Հանրապետության  կառավարության  միջև:  Հայաստանի   Հանրապետության  սահմանները  պարփակվում  էին Երևանի  և  նրան  կից  մի   քանի  շրջաններով(հոդ. 2):   Թուրքիային  էին  անցնում  Սուրմալուի  գավառն  ամբողջապես,  Ալեքսանդրապոլի  և  Էջմիածնի գավառների  մեծ  մասը և  Երևանի  ու  Շարուր –Դարալագյազի գավառների  մի  մասը:  Հայաստանի  Հանրապետության  տարածքը  կազմելու  էր  ընդամենը 10 հազար  կմ քառակուսի  տարածություն: Պայմանագրի  4-րդ  հոդվածը նախատեսում  էր  թուրքական  կառավարության  ռազմական  օգնություն  Հայաստանի  Հանրապետությանը,  եթե  վերջինս  խնդրեր  նրանից՝  «երկրի  ներսում  կարգը  և  անդորրությունը  ապահովելու  համար»:  Այս  հոդվածն  ուղղված  էր  Հայաստանում  հեղափոխական  շարժումների  դեմ: Դաշնակցական  կառավարությունը  պարտավորվում  էր  թույլ  չտալ  իր  տարածքում  հակաթուրքական  զինված  խմբերի  կազմավորում(հոդ.  5):  6-10-րդ  հոդվածները  սահմանում  էին  մուսուլմանական  բնակչության  իրավունքների  պաշտպանությունը  Հայաստանում:  Հայկական  կողմը  պարտավորվում էր  անհապաղ Բաքվից  դուրս  բերել  հայկական  բոլոր  զինվորական ուժերը(հոդ.11),  նաև  պայմանագրով  նշված  սահմաններից դորս գտնվող  հայկական  մյուս  զորքերը(հոդ. 13):Հայաստանի  Հանրապետության  կառավարությունը  պարտավորվում  էր  անհապաղ  զորացրել  իր  զորքերը:  Թուրքական  կառավարությունն  իրավունք  էր  ստանում  զորքերի  ու  ռազմամթերքի  անարգել  փոխադրումներ  կատարել Հայաստանի  տերիտորիայով:  Կարևորագույն  երկաթուղային  կայարաններում  տիրություն  էին  անելու թուրքական  բանակի  սպաները:  Բ.պ. դաշնակցական  կառավարության  անդրանիկ  միջազգային  պայմանագիրն  էր,  որով Հայաստանի    Հանրապետությունը  կախման  մեջ  էր ընկնում  Թուրքիայից: 1918թ.-ի  հունիսի  6-ին Երևանում  տեղի  ունեցավ   հակադաշնակցական  ցույց: Առաջին  համաշխարհային  պատերազմում  Թուրքիայի  կրած  պարտությունը  1918-ի  հոկտեմբերին  հնարավորություն  տվեց  չեղյալ  հայտարարել Բ.պ-ն:

 

Բաղդադի պակտ-  պայմանագիր, որը  կնքվել  է Իրաքի  և  Թուրքիայի  միջև  1955թ.-ի  փետրվարի  24-ին  Բաղդադում:  Ավելի  ուշ  նրան  միացան  Անգլիան,  Իրանն  ու  Պաղեստինը:  1958թ.-ին  Իրաքում  տեղի  ունեցած  հեղափոխությունից  հետո ,  երբ  Իրաքը  դուրս  եկավ  պակտից,  Բաղդադի  պակտը  փաստորեն  դադարեց  գոյություն  ունենալուց,  և  դրան  փոխարինեց Սենտո  ռազմական  խմբավորումը:

Բայազետ-մինչև 14-րդ դարը կոչվել է Դարոյնք: Ենթադրվում է , որ Բայազետ է կոչվել ի պատիվ օսմանյան սուլթան Բայազիդ Առաջինի(1389-1402 թթ):

1829թ., երբ Կովկասյան կորպուսի գլխավոր ուժերը կռվում էին  Էրզրումի համար, Վանի փաշան 15 հազարանղց զորքով պաշարեց Բայազետը , որտեղ ռուսները ունեին 1500 զինվոր: Սկսվեց հերոսական պաշտպանությունը: : 1000 հայեր միացան ռուսներին:

1829-1830թթ. Հայկական ընտանիքներ  Բայազետից գաղթեցին Հայկական մարզ և բնակություն հաստատեցին այնտեղ:

1854 թ. հուլիսի 29-ին ռուսական զորքը երկրորդ անգամ առանց կռվի գրավեց քաղաքը, որը կրկին 1856 թ վերադարձվեց Թուրքիային:

Երրորդ անգամ ռուսները Բայազետին տիրեցին 1877 թ. (  գեներալ Տեր –Ղուկասով):

1878թ. փետրվարի 19-ին Սան-Ստեֆանոյի պայմանագրով Բայազետն անցավ Ռուսաստանին, սակայն 1878թ հունիսին վերանայվեց պայմանագիրը և վերադարձվեց Թուրքիային:

1914թ հոկտեմբերի 21-ին ռուսական զորքերը նորից գրավեցին Բայազետը, բայց , բայց թուրքքերը վերագրավեցին քաղաքը, հայերը լրիվ տեղահանվեցին, փրկվածները գաղթեցին Արևելյան Հայաստան և օտար երկրներ

Այժմ Բայազետը փոքր քաղաք է` բնակեցված Թուրքերով ու քրդերով:

Բայրոն  Ջորջ Նոել Գորդոն- ( 22.01.1788թ Լոնդոն ,1824 թ Հունաստան) :

18 տարեկանում ստացել է լորդի տիտղոս: Սովորել է Քեմբրիջի համալսարանում:

1816 թ այցելում է Սբ .Ղազար կղզին, ծանոթացել Մխիթարյան Միաբանության գործիչներին: Հ.Ավգերյանից սովորել Էհայոց լեզու, նրա հետ հրատարակել է <<Քերականություն  անգղիական և հայերեն.>>1817թ.

Հայերենից անգլերեն է թարգմանել Մ Խորենացու  <<Հայոց պատմությունիվ>>:

1824 թ. հիվանդացել է տենդախտով և մահացել:

           Բաշկադաքլարի  ճակատամարտ-տեղի  է ունեցել 1853 թթ. նոյեմբերի  19-ին ռուսական և թուրքական զորքերի  միջ և Ալեքսանդրապոլ-Կարս ճանապարհին  ընկած Բաշկադաքլար գյուղի մոտ;  Դեպի Կարս նահանջող  թուրքական  բանակի  սերասքյար Ահմեդ  փաշայի հրամանատարությամբ  փորձում էր  կասեցնել  ռուսական  բանակի  առաջխաղացումը; Սակայն  ռուսները (10 հազար զինվոր,  32 հրանոթ), չնայած թուրքերի թվական  գերակշռությանը (36 հազար զինվոր, 46  հրանոթ) և համառ  դիմադրությանը,սրընթաց  գրոհով  ջախջախեցին   նրանց աջ թևը:  Չդիմանալով ռուսական  զորքերի  գրոհին՝ թուրքերը  փախուստի  դիմեցին; Ճակատամարտին  մասնակցել  է նաև հայերից  և կովկասյան  այլ  ժողովուրդներից  կազմված 11  հարյուրյակ:

            Բասենի ճակատամարտ-Բասենի ճակատամարտը տեղի  է ոունեցել 1090թ.-ին   սելջուկ –թուրքերի և  բյուզանդական զորքերի  միջև Բասենի  դաշտում սեպտեմբերի 18-ին: 11-րդ դարի 40-ական թթ. սելջուկ-թուրքերը Տուղրիլ –բեկի եղբոր՝ Յանալի  և  Գթլմուշի  ղեկավարությամբ  ներխուժել  են բյուզանդական  տիրապետության  տակ  ընկած  Հայաստան  և  հրի  ու սրի  մատնել բազմաթիվ  շրջաններ  ու  քաղաքներ: Բյուզանդիան  փորձել է դիմակայել  թշնամու  ուժերին :  Բյուզանդական  զորքը  գլխավորել  է  Վասպուրականի  կատապան(կառավարիչ) Ահարոն  Բուլղարը, հայազգի զորավար Կատակալոն Կեկավմենոսը, Հյուսիսային  Միջագետքի  կառավարիչ Գրիգոր Մագիստրոսը, որոնց օգնել  է վրաց  իշխան Լիպարիտը  իր քեռորդի Չորտվանելիի հետ: Հակառակորդները հանդիպել են Բասենի դաշտում՝ Արջովիտ վայրի  Կապետրու բերդի  մոտ: Ահարոն Բուլղարը իր զորքով հեռացել    է մարտից, իսկ  բյուզանդական զորքը՝ պարտվել:

Բասկեր-ապրում են Իսպանիայի Հիպուսկոա, Բիսկայա, Ալավա, Նավարա նահանգներում, Ֆրանսիայում, Ամերիկայի երկրներում: Բասկերեն լեզուն չի մտնում ոչ մի լեզվախմբի մեջ: Դավանանքով բասկերը կաթոլիկներ են:

Բարձր Հայք- <<Աշխարհացույցի>>  հեղինակը` Անանիա Շիրակացին, Մեծ Հայքի այս աշխարհը Բարձր Հայք է կոչել պարզապես նկատի ունենալով  նրա աշխարհագրական բարձր դիրքը:

Բարձր Հայքը տարածվում է Արևմտյան Եփրատի վերին և միջին հոսանքների ավազանում: Այն համապատասխանում է այժմյան Էրզրումի վիլայեթի հիմնական մասին: Հայաստանի առաջին բաժանմամբ Բարձր Հայքն անցնում է  Հռոմեական կայսրությանը: Այդ ժամանակից սկսած` նա կոչվում է  Ներքին կամ Մեծ Հայք: Ներքին Հայքը  կազմում էր Հռոմա-բյուզանդական կայսրությանը ենթակա մի կոմեսություն: Այստեղի գերագույն կառավարիչը կոմեսն էր և նստում էր Թեոդոսուպոլիս (Կարին ) քաղաքում: Երկիրը մասնատված էր նախարարությունների` ֆեոդալական իշխանությունների, որտեղ իշխում էին հայ նախարարները: Նրանք իրենց ներքին կյանքում ինքնուրույն էին, ունեին իրենց սեփական զորքը, յուրաքանչյուրը իր գավառի կատարյալ տերն էր , իշխում էր ժառանգական կարգով: : Ներքին Հայքի այդ վիճակը արմատապես փոխվում է 6-րդ դարում:

Հուստինիանո կայսեր բարեփոխումների հետևանքով Ներքին Հայքի նախարարները նախ զրկվում են  զորք պահելու իրավունքից,  իսկ 536 թ-ի վարչական ռեֆորմով Ներքին Հայքը, որը մինչ այդ ուներ որոշ ինքնավարություն, հայտարարվում է  բյուզանդական պրովինցիա  և Սև ծովի առափնյա շրջանների հետ միասին , կոչվում  Առաջին Հայք :

11-րդ դարում սելջուկները իրենց պետությանն են միացնում Բարձր Հայքի հարավային մասերը հայտնվում են Հարավային Հայաստանում  կազմակերպված Շահարմենների էմիրության մեջ:

11-12-րդ դարերում Բարձր Հայք են մուտք գործում սելջուկ թուրքերը:

Բարձր Հայքի գավառներն են `  Դարանաղի,  Առյուծ, Մնձուր, Եկեղյաց, Մանանաղի, Դերջան, Սպեր, Շաղագոմք, Կարին:

Բեկոն  Ռոջեր- (1214 թ. Մանչեստր-1292 Օքսֆորդ), անգլիական փիլիսոփա, բնագետ, սովորել և դասախոսել է Օքսֆորդի համալսարանում: Ռոջեր Բեկոնը առաջ է քաշել գիտության նոր ըմբռնում` .<<Գիտությունը ուժ է>>. Նա մեծ նշանակություն է տվել մաթեմատիկային: Նրա կարծիքով՝  առանց նրա չի կարող գոյություն ունենալ ոչ մի գիտություն:

Բեկոն  Ֆրենսիս (1561-1626թթ )  - անգլիական փիլիսոփա, էքսպերիմենտալ գիտության հիմնադիր: Քննադատելով սխոլաստներին՝  ճանաչողության հիմքն է համարել փորձը: Առաջ է քաշել նոր ըմբռնում .<<Գիտությունը ուժ է>>:

Յակով Առաջին թագավորի օրոք պետության մեջ հասավ բարձր դիրքի` դառնալով լորդ-կանցլեր: Բեկոնի քաղաքական հայացքներն արտահայտվել են <<Նոր Ատլանտիդայում>>:  Պայքարելով սխոլաստիկայի դեմ` մարդկանց մոլորությունների  կանխակալ ու մեկընդմիշտ ճշմարիտ համարվող պատկերացումների պատճառները համարել է կեղծ գաղափարները` դրանք անվանելով ՝   ուրվականներ:

Բենեֆիցիում- նշանակում է բարերարություն : Շնորհվում էր ցմահ օգտագործման  `  որոշակի ծառայություններ, ամենից հաճախ` հեծյալ ռազմական ծառայություն կատարելու պայմանով: Բենեֆիցիում շնորհողի մահվան դեպքում այն վերադարձվում է սեփականատիրոջը կամ նրա ժառանգներին

Բենեֆիցիումը կարող էր  ետ խլվել, եթե չի կատարվում  բենեֆիցիարից պահանջվող  ծառայությունները կամ քայքայվում էր բենեֆիցիումի  տնտեսությունը:

Բեհաէդդին Շաքիր   -<<Թուրքական հեղափոխությունը մենք կատարեցինք միայն Թուրքիայի առաջադիմության և բարգավաճման համար: : Զանազան տարրերից բաղկացած օսմանյան խառնուրդը ազգային դրոշմ չունի: Ագարակի մեջ ընկած ընտանի կենդանու կնմանվեն հայ, հույն, բուլղար, սերբ, ռումինացի մակեդոնացի, վրաց, քուրդ, լազ, չերքեզ և զանազան այլ տարրերը>>:  Պանթուրքիստ դոկտորը գտնում էր, որ  <<ագարակի մեջ սագ, բադ, հավ, ոչխար, կով, եզ, հորթ մնացին  այնպես, ինչպես էին առանց իրենց ցեղը փոխելու: Այս զանազան ազգություններն էլ մնացին նույն ձևով` առանց ազգությունը փոխելու: Դոկտորը  խնդիր էր դնում այդ բոլոր ազգերը կամ ձուլել, թուրքացնել կամ բնաջնջել` գործն սկսելով հայերից:

Բզնունիք-Մեծ Հայքի Տուրուբերան նահանգի 11-րդ գավառը:  Տարածվում էր  Վանա լճի հյուսիս-արևմտյան առափնյա շրջանում: Նրան էին պատկանում Վանա լճի Արծկե, Ծիփան  և Տոքյան կղզիները: Հիմնականում ընդգրկում է այժմյան Խլաթի կամ Ախլաթի գավառի տարածքը:

Բիլ Քլինթոն -ԱՄՆ-ի 42 –րդ նախագահ:  Նախագահել է 1993 թ. հունվարի 20-ից մինչև 2001 թ. հունվարի 20: Նրա նախագահության տարիներին պակասեցին պետական պարտքերը, գործազրկությունը դարձավ աննշան, բարձր տեխնոլոգիայով առաջ անցավ Ճապոնիայից, շարունակվեց ԱՄՆ-ի գերիշխանությունը աշխարհում: Բիլ Քլինթոնը պակասեցրեց միջամտությունը  ուրիշ երկրների գործերին Ջորջ Բուշ Ավագի և Ռ.Ռեյգանի համեմատ:

Բեռլինի  պակտ-1940թ.-ի  սեպտեմբերի  27-ին  Գերմանիայի, Իտալիայի  և  Ճապոնիայի  միջև  կնքված  ռազմաքաղաքական   դաշինք,  որով  նախատեսվում  էր  աշխարհը  բաժանել  իմպերիալիստական  3  տերությունների  միջև:

Բիսմարկ- Օտտո  Էդուարդ Լեապոլդ Ֆոն Շյոնհաուզեն ( 1815-1898  ),  գերմանացի պետական գործիչ, իշխան, երկրի միավորման գլխավոր դերակատարը: Նա համաոզված էր, որ Գերմանիայի միավորումը պետք է տեղի ունենա  Պրուսիայի շուրջ:

Նա ուներ երկաթյա կամք, սկզբունքային էր և համառ իր նպատակների  մեջ: Ըստ նրա`  միասնական Գերմանիայի պետությունը վեր է ամեն ինչից : Նա կարծում էր , որ Գերմանիան պիտի միավորվի զենքի միջոցով` ասպարեզից հեռացնելով բոլոր հակառակորդներին: << Դարաշրջանի հիմնահարցերը լուծվում են ոչ թե ճառերով և քվեարկությամբ, այլ երկաթով և արյամբ>>:

Բյուզանդիա- պետություն, որ ստեղծվել է 4-րդ դարում և գոյություն է ունեցել մինչև 15-րդ դարի կեսերը:Բյուզանդացիներն իրենց անվանել են հրոմեացիներ(հոռոմներ), կայսրությունը`հռոմեական կայսրություն , երկիրը` Ռոմանիա(Հոռոմոց երկիր): Բյուզանդիայի  հիմնադրման տարեթվի վերաբերյալ կան տարբեր կարծիքներ 1.330 թ.  բ.395 թ.: Հռոմեական կայսրության բաժանումը սկսվել է Դիոկղետիանոսի օրոք (286-305թթ.) , նա Մաքսիմիանոսի հետ կիսեց կայսրությունը:   324 թ.-ին գահակալական կռիվներում հաղթանակած Կոստանդին Մեծը վերականգնեց կայսրության ամբողջականությունը ` 330 թ.-ին Բյուզանդիոնը հռչակելով մայրաքաղաք: 395 թ. Թեոդոսիոս Մեծը կայսրությունը բաժանեց երկու որդիների միջև, Արևելյան մասը տվեց Արկադիոսին, որը այն  որը դարձրեց  առանձին կայսրության:

Բ.-ի կայսրության 1-ին ժամանակաշրջանը 4-7-րդ դարերն էին:

Բ.-ի կայսրության  2-րդ ժամանակաշրջանն է 7-13 րդ դդ. սկիզբ:

Բ.-ի  կայսրության 3 -րդ ժամանակաշրջանն է 1204-1453 թթ.: Այս շրջանում երևան են գալիս ֆեոդալական տնտեսության քայքայման նշաններ: 1204 թ. իաչակիրները գրավեցին Կ.Պոլիսը և քաղաքում ու նրան հարող շրջաններում ստեղծեցին Լատինական կյսրությունը  (1204-1261թթ.): Նիկեական կայսրության կառավարիչները 1261 թ. լատիններից գրավեցին Կ.Պոլիսը:  Նույն թվականին կայսր հռչակված Միքայել Պալեոլոգոսը, որը հիմք դրեց Պալեոլոգոսների դինաստիային(1261-1453թթ.): Պալեոլոգոսների օրոք կայսրության սահմանները նեղացան, և կայսրությունը վերածվեց հիմնականում հունական պետության:

14-րդ –ի կեսին, օգտվելով Բյուզանդիայի թուլացումից, սերբերն ստեղծեցին հզոր պետություն` գրավելով  Մակեդոնիան ու Թեսալիան: Սակայն  Բ.-ի գլխավոր վտանգը օսմանյան թուրքերն էին, որոնք 1354-1360 թթ. նվաճեցին Թրակիան և Ադրիանապոլիսը դարձրին իրենց մայրաքաղաքը(1360թ.): 1389 թ. թուրքերը Կոսովոյում հաղթեցին սերբերին  և լուրջ վտանգ ստեղծեցին Կ. Պոլսի համար:

Նվաճելով կայսրության ողջ տարածքը` Մուհամմեդ սուլթանը 1453 թ. պաշարեց Կ.Պոլիսը ծովից ու ցամաքից: Մայիսի 29-ին թուրքերը գրավեցին քաղաքը, կայսրը զոհվեց: Զավթիչները չխնայեցին անգամ Սբ. Սոֆիայի տաճարում ապաստանած  քաղաքացիներին:

Բողոքականություն-քրիստոնեության երրորդ(ուղղափառությունից  ու կաթոլիկությունից հետո)  տարատեսակը, որ առաջացել է Ռեֆորմացիայի շրջանում: Բողոքականները չեն ընդունում կաթոլիկական քավարանը, մերժում են ուղղափառական ու կաթոլիկական սրբերին, հրեշտակներին, Աստվածածնին: Քրիստոնեական եռամիասնական աստվածը նրանց մոտ մենաշնորհային դիրք է գրավում: Ուղղափառությունից ու կաթոլիկությունից  բողոքականության գլխավոր տարբերությունն  Աստծո և մարդու անմիջական կապի ուսմունքն է: Բողոքականների պատկերացմամբ բարեբախտությունը մարդկանց  վրա իջնում է Աստծուց առանց եկեղեցու միջամտության), փրկությունը ձեռք է բերվում  միայն  մարդու անձնական հավատի  ու Աստծո կամքի շնորհիվ: Այս ուսմունքը խախտում է աշխարհիկ իշխանության նկատմամբ հոգևոր իշխանության առաջնությունը:

Սրբապատկերների  ու նշխարների պաշտամունքը բացակայում է, խորհուրդների թիվը հասցված է երկուսի(մկրտություն և հաղորդություն) : Աստծո պաշտամունքի արարողության մեջ մտնում են քարոզները, համատեղ աղոթքներն ու սաղմոսերգությունը

Ձևականորեն բողոքականությունը հիմնվում է Աստվածաշնչի վրա, բայց փաստորեն յուրաքանչյուր բողոքական կրոն ունի իր հավատո հանգանակները, հեղինակությունն ու (սուրբ գրքերը):  Ժամանակակից բողոքականությունը տարածված է գլխավորապես սկանդինավյան երկրներում, Շվեյցարիայում, Մեծ Բրիտանիայում և ԱՄՆ-ում:

Բուդդայականություն-կրոն, որ քարոզում է  տառապանքներից փրկություն` ցանկություններից հրաժարվելու  և <<բարձրագույն պայծառացման>>` նիրվանային հասնելու միջոցով: Առաջ է եկել Հնդկաստանում որպես բարոյական թեքում ունեցող բազմաթիվ հերետիկոսական ուսմունքներից մեկը, որը մ.թ.ա. 3-րդ դարում պաշտոնական կրոն է հռչակվում: Ներկայումս տարածված է Ճապոնիայում, Չինաստանում, Նեպալում, Տիբեթում(լամայականության ձևով), Բիրմայում և այլ երկրներում

Բուդդան մերժում էր արարիչ աստծո գոյությունը:

Բոյարական դումա-Ռուսիայում , հետո` Ռուսաստանում, Մեծ իշխանին կից գերագույն խորհուրդ: 1547 թ.-ից այն ստեղծվել է ցարին կից:Այն գործել է  10-րդ դարից մինչև 18-րդ դար: Ազնվականության այս դասային  ներկայացուցչական մարմինն ուներ օրենսդիր խորհրդատվական բնույթ, քննարկում էր ներքին և արտաքին քաղաքականության հարցեր:

Բորսա- արդյունաբերական տնտեսության կարևոր հիմնարկություն, որտեղ ձեռներեցները հանդիպում էին, քննարկում  միմյանց առաջարկները և կնքում տնտեսական տարաբնույթ գործարքներ:

Բռնազավթում-(անեքսիա, լատ.` միացում)  , ագրեսիայի տարատեսակ մի պետության կողմից մյուս պետության  ամբողջ տարածքի (կամ դրա մի մասի )  բռնի միավորում կամ զավթում: Բռնազավթում է կոչվում նաև որևէ ժողովրդի բռնի պահելը օտար պետության պետության սահմաններում:

Բռնապետություն-(դիկտատուրա, լատ.` անսահմանափակ իշխանություն),  քաղաքական համակարգ, որին բնորոշ են կառավարման ոչ ժողովրդավարական (բռնի, ուժային) մեթոդները:

Բրեստի  հաշտություն  -կնքվել  է  Բրեստ-Լիտովսկում   մարտի  3-ին,  վավերացրել  են  Սովետների  համառուսաստանյան  4-րդ  արտակարգ  համագումարը  և Վիլհելմ  2-րդ  կայսրը:  Սովետական  կողմից  պայմանագիրը  ստորագրել  են  արտաքին  գործերի  կոմիսարի  տեղակալներ Գ. Յա. Սոկոլնիկովը  և  Գ.Ի. Պետրովսկին  և  պատվիրակության  քարտուղար Լ.Մ.Կարախանը,  գերմանական  կողմից՝ արտաքին  գործերի  մինիստր  Ռ. Կյուլմանը  և  գեներալ Մ.Հոֆմանը,   Ավստրո-Հունգարիայից՝ արտաքին  գործերի  մինիստր  Օ.Չեռնինը,  ինչպես  նաև Բուլղարիայի  և  Թուրքիայի ներկայացուցիչները:

Սովետական  կառավարությունն, առաջնորդվելով  1917թ.-ի  հոկտեմբերի  26-ի(նոյեմբերի 8)-ի Սովետների  Համառուսաստանյան 2-րդ համագումարի  ընդունած  հաշտության  դեկրետով և  նկատի  ունենալով Անտանտի  երկրների  հրաժարումը  հաշտության  բանակցություններից, նոյեմբերի  20-ին հարկադրված  անջատ  բանակցությունների  մեջ մտավ  գերմանական  խմբավորման  հետ:  Դեկտեմբերի  2(15)-ին  զինադադար  կնքվեց ՌՍՖՍՀ-Ի  և  գերմանա-ավստրիական   խմբավորման  միջև,  դեկտեմբերի  5-ին՝  Անդրկովկասյան  կոմիսարիատի  .և թուրքական  զորքերի  հրամանատարության  միջև(Երզնկա):  Դեկտեմբերի  5-ին  Բրեստ  - Լիտովսկում  սկսվեցին  հաշտության  բանակցություննները: Գերմանո-ավստրիական  խմբավորումը  պարտադրեց  իր  պայմանները , որոնց  համաձայն՝  Ռուսաստանից  անջատվելու  էին  Լեհաստանը, Լիտվիան, Էստոնիայի  և  Լատվիայի  մի  մասը, ինչպես  և  ուկրաինացիներով  ու  բելոռուսներով  բնակեցված  զգալի  տարածություններր:  Բանակցությունները  ժամանակավորապես  ընդհատվեցին:

Հայկական  հարցը  բարձրացվել  է  Բ.հ.-յան բոլոր  փուլերում: Բ.հ. 4-րդ  հոդվածով և ռուս-թուրքական լրացուցիչ  պայմանագրով Ռուսաստանը  զորքերը  անհապաղ պետք  է  դուրս  բերեր Արդահանի, Կարսի  և  Բաթումի  մարզերից:

Բուխարեստի  պայմանագիր-1.Բ.հ.պ.1912թ.  ստորագրվել  է մայիսի  16(28)  Մ.Ի.Կուտուզովի  և  Ահմեդ  փաշայի  կողմից   1806-1812թ.-ի  ռուս-թուրքական  պատերազմում Թուրքիայի  պարտությունից  հետո:  Չնայած  բանակցությունները  ձգձգելու  Թուրքիայի փորձերին, պայմանագիրը կնքվեց  նապոլեոնյան  բանակի՝  Ռուսաստան  ներխուժելուց  մեկ  ամիս  առաջ:  Այդ  գործում  խոշոր  դեր  խաղաց Մուստաֆա  փաշա Բայրաքդարի  մերձավոր  Մանուկ -Բեյ  Միրզայանը:  Ըստ  Բ.հ.պ.-ի՝  ռուս-թուրքական  սահմանը  Դնեստրից  տեղաշարժվում  էր  Պրուտ  գետը(հոդ.4-րդ):  Կովկասում  Անապան,  Փոթին  և  Ախալքալաքը  Ռուսաստանը   վերադարձնում  էր  Թուրքիային՝  պահելով  մինչև  Արփաչայ(Ախուրյան), Աջարական  լեռներ  և  Սև  ծովի  կռվկասյան  եզերքին:

2.Բ.հ.պ.  1913թ.  կնքվել  է  օգոստոսի  10-ին  մի  կողմից  Բուլղարիայի,  մյուս  կողմից՝  Աերբիայի,  Հունաստանի,  Չեռնոգորիայի  ու  Ռումինիայի  միջև  2-րդ  Բալկանյան  պատերազմից   հետո(1912-1913):  Բուլղարիան  հարկադրված  էր Հունաստանին  զիջել  Մակեդոնիայի  հվ. մասը(Սալոնիկ  և  Կավալա   նավահանգիստներով)  և  Արևմտյան  Թրակիայի  մի  մասը,  Ռումինիային՝  հվ.  Դոբրուջան,  իսկ  Սերբիան  ստացավ  գրեթե  ամբողջ   Հյ. Մակեդոնիան:  1915թ.-ին,  երբ  Բուլղարիան  գերմանական  խմբավորման կողմում մտավ   առաջին  համաշխարհային  պատերազմի  մեջ, Բ.հ.պ.  չեղյալ  համարվեց:

3.Բ.հ.պ.1918. - կնքվել  է  մայիսի  7-ին մի  կողմից  Գերմանիայի,  Ավստրո-Հունգարիայի,  Բուլղարիայի  և  Թուրքիայի,  մյուս  կողմից՝ Անտանտի  կողմում  հանդես  եկող  Ռումինիայի  միջև,  վերջինիս  պարտությունից  հետո: Առաջին  համաշխարհային  պատերազմում  գերմանական  խմբավորման  պարտությունից  հետո Ռումինիան  հրաժարվեց  վավերացնել  Բ.հ.պ.: Վերսալի  հաշտության  պայմանագրով  այն  չեղյալ  համարվեց:

 

                                                                Գ          

         

Գագիկ Ա—Հայոց թագավոր 989 թ.-ից: Բագրատունիների արքայատոհմից: Հաջորդել է Սմբատ Բ-ին: Կրել է «Հայոց շահնշահ» տիտղոսը: Պայքարել է Հայաստանը Բագրատունիների  թագավորության մեջ  վերամիավորելու համար: Ստեղծել է արքունի մշտական զորք` <<մարզպետական գունդ>>, զինվորների թիվը հասցրել 100 հազարի: Կարսի Աբաս, Լոռու  Դավիթ թագավորների , նաև Վրաց թագավորներ Բագրատի և Գուրգենի դաշնակցությամբ  հաջողությամբ ետ է մղել հարևան արաբական ամիրայությունների հարձակումները (Ծումբի ճակատամարտ 998թ.)  : Գ.Առաջինի իշխանության տակ են եղել Լոռու, Կարսի և Սյունիքի հայկական թագավորությունները

Գ.Ա.-ի օրոք թագավորության սահմանները հասել են հյուսիսում` Կուր գետը, հարավում` Վանա լճի հյուսիսային գավառները, արևմուտքում` Բասեն, արևելքում` Ուտիք: Նրա օրոք երկրի ներսում չեն հաղթահարվել կենտրոնախույս ուժերը, սրվել են դասակարգային հակասությունները, ծավալվել թոնդրակյան շարժումը:

Անիի պեղումների ժամանակ (1905-1906թթ.) գտնվել է Գ.Ա.-ի 2.26 մ. բարձրությամբ անդրին:

Գրկ. Ստեփանոս Տարոնեցի (Ասողիկ) <<Պատմություն տիեզերական>> ՍՊԲ, 1885; Ալիշան Ղ. ,Շիրակ, ՎՆՏ. 1881թ.

Գագիկ Աբասյան-(ծ.թ. անհտ. -1081թ.)  Կարսի թագավորության վերջին գահակալը     (1029-1065թթ.) : Հաջորդել է հորը` Աբաս Բագրատունուն: 1045 թ. Բագրատունիների թագավորության անկումից հետո Գ.Ա.-ն դարձել է Բագրատունիների տոհմի ավագ ներկայացուցիչը, կրել <<շահնշահ .> տիտղոսը: 1050-ական թթ. սելջուկյան թուրքերի հարձակումները Կարսի թագավորության համար ստեղծել են ծանր վիճակ: 1065 թ. Գ.Ա. հարկադրված իր տիրույթները հանձնել է Բյուզանդիային , փոխարենը Փոքր Հայքում ստացել է կալվածքներ`Ծամնդավ, Լարիսա, Ամասիա, Կեսարիա, Կոմանա քաղաքներով: Նոր տիրույթներում գահակալել է մինչև մահը, որից հետո դրանք զավթել են սելջուկ- թուրքերը:

Գրկ. Գրիգոր Մագիստրոս, Թղթեր, Ալեքսանդրապոլ, 1910,Արիստակես Լաստիվերցի, Պատմություն, Երևան, 1971թ., Մատթեոս ՈՒռհայեցի, Ժամանակագրություն, Երևան, 1973թ.

Գագիկ Արծրունի-Վասպուրականի իշխանապետ 904-ից, թագավոր` 908-ից, Արծրունիների տոհմից: Կրտսեր եղբոր` Գուրգենի հետ բաժանել է նահանգի տարածքը(տնօրինել է Վասպուրականի հյուսիս-արևմտյան գավառները): Հակադրվել է Հայոց արքա Սմբատ Ա-ին , որ Նախճավանը Վասպուրականից անջատել ու հանձնել է Սյունիքին:  Ատրպատականի կառավարիչ  Յուսուփը Հայաստանը թուլացնելու ու մասնատելու նպատակով 908 թ.-ի Գ.-ն տվել է թագ և <<Հայոց թագավոր>> տիտղոսը, որով հիմնադրվել է Վասպուրականի թագավորությունը: Գ.Ա.-ն մասնակցել է Սմբատ Ա.-ի դեմ Յուսուփի գործողություններին և իր կենտրոնախույս քաղաքականությամբ ջլատել Հայաստանի հզորությունը, սակայն, ըմբռնելով Յուսուփի նպատակը, լքել է նրան: 915թ.-իին Վասպուրականին է միացրել Այրարատի Կոգովիտ, Բագրևանդ և Մասյացոտն գավառները:

Գալիա-պատմական մարզ Եվրոպայում Պո գետի, Ալպերի, Միջերկրական ծովի, Պիրենեյան թերակղզու, Ատլանտյան օվկիանոսի միջև: Մ.թ.ա. 6-րդ դարից Գալիայում բնակվել են գալլերը:  3-րդ դարի կեսերին Գալիայի  հյուսիս-արևելքում հաստատվել են ֆրանկները: Գալիայի գրավումն ավարտվել է 486-ին ֆրանկների թագավոր Խլոդվիգի կողմից:

Գալիցիա-արևմտաուկրանիական և լեհական հողերի  մի մասի (ներկայիս Ուկրանիայի, Լվովի , Իվանո –Ֆրանկովսկի  և Կրակովի մեծ մասը)  պատմական անվանումը:  Այս վայրերում հայերի բնակության մասին տեղեկությունները վերաբերում են 11-13-րդ դարերին:  14-րդ դարում Լեհաստանը նվաճել է Գալիցիան, և այդ շրջանների հայկական գաղթավայրերը (Լվով,Կամենեց Պոդոլսկ, Լուցկ և այլն)  շարունակել են իրենց գոյությունը Լեհաստանի տարածքում:

Գաղափարագիր-գիր, որը նշանագրում է ամբողջական բառ կամ բառարմատ: Հայաստանում գաղափարագրեր ստեղծվել են հնագույն ժամանակներից: Դրանք պահպանվել են ժայռապատկերներում, կենցաղային որոշ իրերի վրա :

Գաղութ-Որևէ ժողովրդի անջատված հատվածի բնակություն մեկ այլ երկրում: Հասարակական –քաղաքական տարբեր պատճառներով 4-րդ դարից հայկական գաղթավայրեր են առաջացել աշխարհի տարբեր երկրներում (միջնադարում`  շուրջ 25 երկրում ) ; Գաղութներում հիմնվել է հայկական առաջին տպարանը, տպագրվել հայ առաջին գիրքը: Որոշ երկրներում հայերը ենթարկվել են ուծացման:

Հայկական գաղթավայրեր եղել են շատ երկրներում:

<<Գայանե>>-Ա.Խաչատրյանի բալետը: Գրվել է 1941-1942-ին: Օգտագործված է <<Երջանկություն>> բալետի նյութը:

Գայանե եկեղեցի- հայկական ճարտարապետական հուշարձան Էջմիածնում: Ըստ պատմական աղբյուրների` 630 թ կառուցել է Եզր կաթողիկոսը Գայանե կույսի շիրմի վրա: 1652թ. նորոգվել են պատերը, ծածկը: 1683 թ. արևմտյան ճակատին կից կառուցվել է եռակամար սրահ:

Գայանյան օրիորդաց դպրոց- հիմնվել է Էջմիածնի Սինոդի հրամանագրով Երևանում 1866 թ.-ին հայ աղջիկներին տարրական կրթություն տալու նպատակով: 1884 թ.-ին փակվել և 1886 թ.-ին վերաբացվել է «Երևանի իգական երկդասյան Գայանյան հոգևոր դպրոց»  անունով: 1911-1912 թթ. դարձել է միջնակարգ դպրոց՝  9 դասարանով: Գործել է մինչև 1921թ.:

Գայլեձորի դպրոց – կոչվել է նաև Գլաձոր: Հռչակված է հատկապես 13-րդ դարի կեսերից մինչև 14-րդ դարի կեսերը: Գլաձորի վանքն ավարտել ու գործունեություն է ծավալել Եսայի Նշեցին, Խաչատուր Կեչառեցին, Հովհաննես Սսեցին, Կիրակոս Երզնկացին, իր ուսուցչից ավելի նշանավոր Հովհաննես Որոտնեցին և շատ շատերը:

Գամիրներ-անտիկ ժամանակաշրջանի Կապադովկիայում հաստատված կիմերական ցեղեր: Նրանց գլխավոր քաղաքը Կեսարիան էր:

Գանձագին-սեփականության ձև ավատատիրական Հայաստանում: Այդ անունն են ստացել գնված և ավատատիրոջ սեփականությունը դարձած կալվածքները:

Գանձակի կամ Գանջայի լեռներ-այս լեռները ձգվում են Աղստև և Թարթառ(Տրտու) գետերի միջև: Արևմտյանը կոչվում է Մրղուզի, միջինը` Սևանի, արևելյանը`Մռավի լեռներ:   Սևանի լեռները  Մրղուզից ավելի բարձր են: Թարթառ գետի ափից սկսած դեպի հարավ ձգվում են Ղարաբաղի լեռները:

Գանձակ-քաղաք Մեծ Հայքի Ուտիք նահանգում: Ատրպատականի համանուն քաղաքից տարբերելու համար պատմիչներն այն հաճախ անվանում են  Գանձակ Հայոց կամ Գանձակ Առանի : 9-րդ դարի վերջից մինչև 12-րդ դարը եղել է Աղվանից աթոռանիստը:

1804 թ.-ին Ռուսաստանին միացվելուց հետո Գանձակը վերանվանվել է Ելիզավետպոլ (ի պատիվ Ելիզավետ կայսրուհու), դարձել համանուն նահանգի կենտրոնը:

1935 թ. վերանվանվել է Կիրովաբադ:

Գանձակի պայմանագրեր-1724, 1735թթ:  1724 թ. մարտին կնքվել է պայմանագիր Ղարաբաղի հայերի և Գանձակի թաթար(ադրբեջանցի) ֆեոդալների  միջև Ուտիք նահանգի Գանձակ քաղաքում:

2.1735 թ. կնքվել է Ռուսաստանի և Իրանի միջև:

Գանձասար-վանք Արցախ նահանգի Մեծ Առանք գավառում Խաչեն գետի ձախ ափին` վանք գյուղի դիմացի բլրի վրա (այժմ ԼՂԻՄ   Մարտակերտի շրջանում ): Գ.-ի  մասին առաջին տեղեկությունը հայտնել է Անանիա Մոկացին: Վանքն ունեցել է հարուստ ձեռագրատուն: 14-րդ դարի վերջից Գանձասարը դարձել է Աղվանից կաթողիկոսության նստավայրը: Ազատագրական շարժման կենտրոնի դերը Գանձասարը պահպանել է մինչև 1815 թ.:  Այնուհետև ցարական կառավարության հրամանով  Գանձասարի կաթողիկոսությունը վերացել է, իսկ նրան փոխարինած մետրոպոլիտության աթոռանիստը դարձել է Շուշին:

Գառնի-ամրոց Այրարատ նահանգի Մազազ գավառում`Ազատ (Գառնի) գետի աջ ափին: Ավանդությունը դաստակերտի հիմնադրունը վերագրում է Հայկ նահապետի սերունդ Գեղամին, որի թոռան` Գառնիկի անունով էլ իբր կոչվել է այն: Գառնին 1679 թ . կործանվել է երկրաշարժից: 1830-ական թթ. Մակու քաղաքից գաղթած հայերը հաստատվել են այնտեղ և հիմնել համանուն գյուղը:

Գառնիի տաճարը լրիվ վերականգնվել է 1969-1974թթ.1909թ. Ն.Մառը բացել է Գառնիի հեթանոսական տաճարի ավերակները (1-2-րդ դդ.) Գառնիի հեթանոսականտաճարը կառուցել է Տրդատ Ա թագավորը 77 թ.: Քրիստոնեության ընդունումից հետո այն դարձել է Տրդատ 3-րդի քույր Խոսրովդուխտի ամառանոցային սենյակը:

Գառնիի տաճարի արևմտյան կողմում Ներսես Շինարար կաթողիկոսը 659 թ. կառուցել է Ս. Սիոն եկեղեցին, որի հորինվածքը հետագայում կիրառվել է Մարմաշենում և Խծկոնքում:

Գավգամելայի ճակատամարտ- տեղի է ունեցել Աքեմենյան Պարսկաստանի և հունա-մակեդոնական զորքերի միջև Ադիաբենեի Գավգամելա  (այժմ՝ Թել Հոմել, Իրաքում) գյուղի մոտ հոկտեմբերի 1-ին: Աքեմենյան բանակը (60-80 հազար հետևակային, 12-15 հազար հեծյալ, շուրջ 200 մարտակառք, փիղ) առաջնորդել է Դարեհ 3-րդը Կոդոմանոսը, իսկ հունա-մակեդոնական բանակը (շուրջ 40 հազար հետևակային, 7-8 հազար հեծյալ)` Ալեքսանդր Մակեդոնացին: Գավգամելայի ճակատամարտը ավարտվել է հունա-մակեդոնական զորքի հաղթանակով, որից հետո Աքեմենյանների տերությունը կործանվել է: Ըստ Արիանոսի և Կուրտիոս Ռուփոսի` Գավգամելայի ճակատամարտին մասնակցել են նաև Աքեմենյաններին ենթակա Մեծ Հայքի և Փոքր Հայքի զորքերը : Մեծ Հայքի զորքերը Օրոնտեսի(Երվանդ 3-րդի)  գլխավորությամբ կռվել են Դարեհ 3-ի զորքերի աջ թևում, Փոքր Հայքի ուժերը Միթրաուսթեսի գլխավորությամբ` ձախ թևում: Ճակատամարտից հետո Օրոնտեսը` Մեծ Հայքում, Միթրաուսթեսը Փոքր Հայքում իրենց հռչակել են թագավոր` վերականգնելով Հայաստանի անկախությունը:

Գրկ.Պլուտարքոս, Զուգակշիռք հ.5.,Վենետիկ, 1834թ. էջ 67-81: Ալեքսանդր Մակեդոնացի. Երևան, 1987թ, էջ 97-107:

Գարդման Գարդմանանք-գավառ Մեծ Հայքի Ուտիք նահանգում: Ընդգրկել է այժմյան Ադրբեջանի, Ղազախիի, Թովուզի շրջանների հյո                                                                                                                                                                                                                                                                                                             ւսիս և Շամքորի  շրջանների արևմտյան մասերը: Արշակունիների ժամանակ Ուտիքում գերիշխող նախարարությունը  Գարդմանանք իշխանանիստի անունով հայտնի էր որպես <<Գարդմանցվոց իշխանություն>>: 7-8-րդ դդ. Գարդման է կոչվել ողջ Ուտիքը: 9-րդ դ. վերջից մտել է Բագրատունիների թագավորության, 13-րդ դարի սկզբից` Զաքարյանների իշխանապետության մեջ:

Գարեգին Բ (Նշան Սարգիսյան) - (ծնվ. 27.08.1932 թ. Քեսապ, Սիրիա) Մեծի  Տանն Կիլիկիո կաթողիկոս 1938թ.-ից: Հաջորդել է Խորեն Ա-ին:

1968թ.-ից ընտրվել է Եկեղեցիների Համաշխարհային խորհրդի Կենտրոնական կոմիտեի անդամ, 1975-ին` փոխնախագահ: Հեղինակել է հայագիտական և կրոնագիտական մի շարք ուսումնասիրություններ:

1988 թ .երկրաշարժից հետո Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա-ի հետ լայն գործունեություն է ծավալել երկրաշարժից տուժած բնակավայրերի վերականգնման համար սփյուռքի օգնությունը կազմակերպելու նպատակով:

Գեղամա լեռնաշղթա-սկսվում է Հրազդանի ակունքի մոտից և տարածվում հարավ մինչև Գնդասար գագաթը: Գեղամա լեռները կազմված են 20-ից ավելի հրաբխային գագաթներից:

Գեղարդ-հայկական միջնադարյան ճարտարապետական համալիր, գտնվում է  Երևանից 30 կմ հյուսիս –արևելք: Սկզբնապես կոչվել է Այրիվանք քարայրային կառույցների պատճառով: 18-րդ դարից վանքում պահված սուրբ Գեղարդի պատճառով` նաև Գեղարդ:

Հիմնական հուշարձանախումբը ստեղծվել է 13-րդ դարում: Այն բաղկացած է գլխավոր եկեղեցուց, կից գավթից , ժայռափոր երկու եկեղեցուց, ժամատուն-դամբարանից:

Գեղարդում են ապրել ու գործել Գրիգոր Գոզիկը, Մխիթար Այրիվանեցին:

Գրկ. Հովսեփյան Գ Խաղբակյանք կամ Պռոշյանք Հայոց պատմության մեջ , մաս 1, Վաղարշապատ, 1928թ.:

Սահինյան Ա. Գառնիի և Գեղարդի ճարտարապետական հուշարձանները, Երևան, 1969թ.

 

Գեղարոտ-Քասաղի աջ վտակը: Երկարություը 25 կմ, ավազանը` 66 կմ քառ.:

Գեղարքունիք-գետ Կամոյի շրջանում, գավառագետի աջ վտակը, երկարությունը՝  29կմ: Սկիզբ է առնում Գեղամա լեռնաշղթայի կենտրոնական մասից:

Գեղարքունիք-գավառ  Մեծ Հայքի Սյունիք նահանգում: Մշակութային կենտրոններն են եղել Հավուց թառ, Մաքենյաց և Շողվագա վանքերը:

Գեորգ Բ Գառնեցի- (ծ. թ. անհայտ-897թ.)    Հայոց կաթողիկոս 877թ.-ից: Մի քանի նախարարների հետ Արաբական խալիֆայության առջև բարձրացրել է Հայկական պետականության վերականգնման հարցը: 885 թ. Հայոց իշխանաց իշխան Աշոտին օծել է թագավոր: 894թ. Ատրպատականի ամիրա Ավշինը ձերբակալել է հաշտության առաջարկով իր մոտ եկած Գևորգ Գառնեցուն և երկու ամիս անց ազատ արձակել փրկագնով: Մահացել է Վասպուրականում և թաղվել Ձորավանքում:

Գրկ.Օրմանյան Մ. Ազգապատում, մաս  1, ԿՊ. 1912թ.

Գեվորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցի-Քերեստեճյան Գրիգոր  Պետրոսի (5.7.1813 . Կ.Պոլիս-6.12.1882, Վաղարշապատ), եկեղեցական –հասարակական գործիչ,Ամենայն Հայոց կաթողիկոս 1866թ.-ից:  1858-1860թթ. եղել է Կ.Պոլսի պատրիարք: Մասնակցել է Ազգային սահմանադրության ստեղծմանը: 1874թ.-ին հիմնել է Գևորգյան ճեմարանը, ապա` Էջմիածնի թանգարանը, կարգավորել է վանքի տպարանն ու մատենադարանը, կազմակերպել <<Արարատ >> ամսագրի հրապարակումը(1868թ.-ից): Մեսրոպ Մաշտոցի գերեզմանի վրա 1879թ.-ին կառուցել է Օշականի եկեղեցին: Լինելով լավ շարարականագետ` կազմակերպել է հայկական ձայնագրության նոր(Հ.Լիմոնճյանի ստեղծած ) համակարգի ուսուցումն ու տարածումը, հոգևոր երգերի ժողովածուների` Շարակնոցի, Պատարագի, Ժամագրքի պաշտոնական վավերացումն ու հրատարակումը:

Գրկ. Աբեղյան Մ. Գևորգ Դ կաթողիկոս ամենայն Հայոց, Վաղարշապատ, 1899թ.: Օրմանյան Մ. Ազգապատում . հ. 3.Երուսաղեմ, 1927 թ.

Գեվորգ Զ  Չորեքչյան-(2.12.1868, , Նոր Նախիջևան-9.5.1954թ. Էջմիածին), Հայոց կաթողիկոս (1945թ.-ից) ազգային-հասարակական գործիչ:  Ուսանել է Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանում(1879-1889թթ.) , Լայպցիգի համալսարանում և կոնսերվատորիայում(1889-1894թթ): 1913 թ. ձեռնադրվել է վարդապետ և նշանակվել Նոր Նախիջևանի առաջնորդական փոխանորդ: 1915թ.-ին ` կոտորածներից փրկված հայ գաղթականների Եղբայրական օգնության կոմիտեի անդամ, 1916թ.-ից` կոմիտեի նախագահ:

Գյուլիստանի  հաշտության  պայմանագիր-ստորագրվել  է 1813թ.-ի հոկտեմբերի  24-ին(նոյեմբերի  5)  Ղարաբաղի Գյուլիստան  գյուղում  1804-1813թթ.  ռուս –պարսկական  պատերազմից  հետո: Գ.հ.պ.-ով  Ռուսաստանին  անցան  Դաղստանը,  Վրաստանը, Մեգրելիան,  Իմերեթիան, Գուրիան, Աբխազիան, Բաքվի,  Ղարաբաղի,  Գյանջայի,  Շիրվանի,  Ղուբայի,  Դերբենդի  ու  Թալիշի  խանությունները,  Լոռու,  Ղազախի,  Շամշադինի,  Իջևանի, Շիրակի  և  Զանգեզուրի  շրջանները:  Ռուսաստանը Կասպից  ծովում  ռազմական  նավատորմ  պահելու  բացառիկ  իրավունք  ստացավ:  Երկու  երկրների   վաճառականներին  ազատ  առևտրի  իրավունք  տրվեց: Անդրկովկասի  զգալի  մասի: Ռուսաստանին  միանալը  պատմականորեն  առաջադիմական  նշանակություն  ունեցավ  Անդրկովկասի  համար,  նրանք  ազատվեցին  պարսկական և  թուրքական  մշտական  արյունալի  և  կործանարար  հարձակումներից, վերջ  գտավ  ֆեոդալական  տարանջատվածությունը,  երկրամասը  ընդգրկվեց առաջավոր  տնտեսական  զարգացման  ընդհանուր  ընթացքի  մեջ, իսկ  նրա  ժողովուրդները՝  ավելի  բարձր  ռուսական մշակույթի  և  Ռուսաստանի  հասարակական-քաղաքական  շարժման  հետ:

                                                       Դ

Դադիվանք-Խութավանք, ճարտարապետական հուշարձանախումբ, եղել է Արցախ նահանգի Խաչեն գավառի կրոնական ու մշակութային կենտրոնը: Այդտեղ է Առանշահիկ-Վախթանգյան  իշխանական տան տոհմական տապանատունը: Կաթողիկեն կառուցել է Վախթանգի կինը` Արզուխաթունը 1214թ.-ին: Այնտեղ կառուցված համալիրի հարավ-արևմտյան  մասում Հասան Ջալալի ապարանքն է, առաջին հարկում` հնձանն ու մառանը:

Գրկ. Բարխուդարյան Ս., Արցախ, Բաքու, 1895թ.:

Ուլուբաբյան Բ. Դադի կամ Խութա վանք, Էջմիածին, 1971թ

Դահեկան- Նշանակել է դրամ: Գալիս է պարսկերենից, որ նշանակում է դարեհական, Դարեհի նշանը կրող:

Դամասկոս-Սիրիայի Արաբական Հանրապետության մայրաքաղաքը:  Նրա մասին առաջին տեղեկությունները վերաբերում են մ.թ.ա. 16-րդ դարին: 661-750թթ. եղել է Օմայանների խալիֆայության մայրաքաղաքը: 10-16-րդ դդ. Դամասկոսին տիրել են Ֆաթիմյանները, սելջուկները, այուբյանները, մամլուքները և ուրիշներ: 1516թ.-ից մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմի վերջը եղել է Օսմանյան կայսրության մեջ: 1943թ.-ից Դամասկոսը Սիրիայի անկախ հանրապետության մայրաքաղաքն է: Հայերը զանգվածաբար Սիրիա են գաղթել Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին: 1976 թ. Սիրիայում բնակվում էր շուրջ 5 հազար հայ:

Դանիել Ա Սուրմառեցի-(ծննդ.թ. անհտ-1808թ., Երևան), Ամենայն Հայոց կաթողիկոս(1801-1808):

Դանիելյան նշանագրեր-4-րդ դարի վերջին  կամ 5-րդ դարի սկզբին Հայաստանում օգտագործված գրերը` բերված Դանիել Ասորի եպիսկոպոսի մոտից: Դրանք եղել են թերի և չեն համապատասխանել հայերենի հնչյունական համակարգին:

<<Դաշանց թուղթ>>-Հայոց թագավոր Տրդատ Գ-ի և Հռոմի Կոստանդիանոս կայսեր միջև կնքված դաշինքը` ըստ անվավեր մի գրության: Համաձայն <<Դաշանց թղթի>>`  Տրդատ  Գ և Գրիգոր Ա  Լուսավորիչը մեկնել են Հռոմ, և  Սեղբեստրոս պապը Հայոց եպիսկոպոսապետ է ճանաչել Գրիգոր Ա Լուսավորչին, սահմանել Վրաց և Աղվանից եպիսկոպոսապետների, ինչպես և Երուսաղեմի , Անտիոքի և Ալեքսանդրիայի պատրիարքների ձեռնադրությունը Հայոց հովվապետից:

Դանուբ-գետ Եվրոպայում, երկարությամբ երկրորդն է Վոլգայից հետո: Երկարությունը 2850 կմ է, ավազանը` 817 հազ քառ կմ: Դ.-ի ավազանի սահմաններում են գտնվում  (ամբողջությամբ  կամ մասամբ) Ավստրիան , Բուլղարիան, Հունգարիան, Ռումինիան, Հարավսլավիան, Չեխոսլովակիան, ԳՖՀ-ն, ՍՍՀՄ, Շվեյցարիան, Իտալիան, Լեհաստանը:

Դաշնակցություն-Հայ հեղափոխական դաշնակցություն (ՀՀԴ); Ստեղծվել է 1890-ին Թիֆլիսում:

Հիմնադիր ղեկավարներն էին Ք.Միքայելյանը, Ս. Զավարյանը, Ս.Զորյանը(Ռոստոմ) և ուրիշներ: Դ-յան գաղափարական ակունքը նարոդնիկությունն էր: Ծրագիրն ու կանոնադրությունը ընդունվել են առաջին համագումարում(1892): Դ. Իր առջև խնդիր էր դրել  ակտիվ գործունեություն ծավալել Արևմտյան Հայաստանում, զինված ելույթների ու տեռորիստական ակտերի միջոցով պաշտպանել հայերի իրավունքները:

1923-ի նոյեմբերին Երևանում գումարված նախկին դաշնակցականների համահայաստանյան համագումարի որոոշմամբ Դ.-ն ՍՍՀՄ-ում լուծարման ենթարկվեց:

Դասական արվեստ-հին հունական պատմության այն շրջանի արվեստը, որն ընդգրկել է մ.թ.ա. 500-325-ը: Ստեղծվել են հոգևոր ու ֆիզիկական գեղեցկության միասնությամբ օժտված կատարյալ մարդկանց կերպարներ(քանդակագործներ` Միրո, Պոլիկլետոս, Ֆիդիաս Լիսիպպոս, Սկոպաս, Պրաքսիտելես):

Դասակարգային պայքար-հակամարտ դասակարգերի պայքար, որի հիմքում ընկած են դասակարգային շահերը և ձգտումները: Դասակարգերի և դ.պ-ի     տեսությունը մշակել են մարքսիզմի հիմնադիրները:

Դասակարգերը հասարակական <<մարդկանց մեծ խմբերն են, որոնք տարբերվում են հասարակական արտադրության պատմականորեն որոշակի համակարգում իրենց գրաված տեղով,  արտադրության միջոցների նկատմամբ իրենց ունեցած(մեծ մասամբ օրենքով ամրապնդված  և ձևակերպված) վերաբերմունքով , աշխատանքի հասարակական կազմակերպման մեջ իրենց ունեցած դերով  և, հետևաբար, հասարակաական հարստության այն բաժնի ստացման եղանակներով ու չափերով, որ իրենց տրամադրության տակ ունեն>>(Լենին Վ.Ի. , Երկ., հ. 29, էջ 15):

Դավթակ Քերթող-(ծն.   և մահվ.  թ. անհտ.) , 7-րդ դ.   հայ բանաստեղծ: Հայտնի է <<Ողբք ի մահն Ջևանշերի` մեծ իշխանին>> ողբով, որը պահպանվել է Մ.Կաղանկատվացու <<Պատմություն Աղվանից աշխարհի>> աշխատության մեջ: <<Ողբք>>-ի հորինման առիթը եղել է <<Հայոց Արևելից կողմանց(Աղվանքի)  Իշխան Ջևանշերի (637-670) սպանությունը:

Գրկ. Մնացականյան Ա. Աղվանից աշխարհի գրականության հարցերի շուրջը, Ե. 1966:

Աբեղյան Մ., Երկ., հ.3, Ե. 1968:

Դավիթ Ալավկա  Որդի-(ծննդյան թվականը անհայ, Գանձակ, 1129 կամ 1139),  միջնադարյան հայ իրավագետ, մանկավարժ: Վարդան Արևելցին Դ.-ուն անվանել է <<լծակից Հովհաննես Իմաստասերի>>, Կիրակոս Գանձակեցին` <<լուսավորիչ>>: Հայոց կաթողիկոսը  Աղվանից կաթողիկոս նշանակելիս հաշվի է առել նրա կարծիքը: Գրել է 97 հոդվածից բաղկացած  <<Կանոնական օրինադրություն>>-ը:

Դավիթ Անհաղթ-(ծն. և մահվ. թթ. անհտ.) 5-6-րդ դարերի հայ փիլիսոփա, նեոպլատոնականության հետևորդ:  Նա իդեալիստական հիմքի վրա զուգակցել է  Պլատոնի, Արիստոտելի և Պյութագորասի ուսմունքները: Աշխարհը, Դավիթ Անհաղթի կարծիքով, լիովին ճանաչելի է, իսկ Աստված բոլոր գոյերի լինելիության պատճառն է:

18-րդ դարում նրա երկերը թարգմանվել են վրացերեն և զգալի դեր խաղացել նաև վրացական փիլիսոփայական մտքի զարգացման գործում:

Ըստ ավանդության` Դավիթ Անհաղթը բազմաթիվ  երգեր է հորինել եկեղեցու համար: <<Սահմանք իմաստասիրության>> մեջ կան երգ-երաժշտությանը վերաբերող  թեև ոչ ծավալուն, բայց նշանակալից ասույթներ, որոնք առիթ են տվել զանազան մեկնությունների և խթանել ազգային երաժշտագիտության զարգացմանը: Դավիթ Անհաղթը հիմնավորել է քանակի կատեգորիայի վճռական դերը երաժշտության մեջ: Դավիթ Անհաղթի կարծիքով երաժշտության մեջ հիմնականը  հուզական բնույթն է, և դրանով է պայմանավորված նրա ներգործության մեծ ուժը:

Դավիթ Անհողին- (ծն. թ. անհտ.-1048թ.), Լոռու թագավոր մոտ 996-ից: Բագրատունիների Լոռու ճյուղի(Կյուրիկյանների) գլխավոր ներկայացուցիչը: Կառուցել է պաշտպանական ամրություններ, այդ թվում` Լոռի բերդը: Դավիթ Անհողինը տևական պայքար է մղել Հայաստանի հյուսիսային գավառներին սպառնացող  հարևան Գանձակի ու Դվինի քրդական ամիրայությունների դեմ: Նա 2 անգամ փորձ է արել գրավելու Անին և տիրանալու Հայոց թագավորությանը(1041 և 1042թթ.):

Գրկ. Մովսիսյան Ղ. Լոռի Կյուրիկյան թագավորների պատմություն, Վենետիկ, 1923թ:

Մաթևոսյան Ռ. Արևելյան Գուգարքը  11-րդ դարի առաջին կեսին, <<ՊԲՀ>>, 1969. համար 2:

Դավիթ Արծրունի-(ծն. թ. անհտ.-մոտ  1036) , Սեբաստիայի և հարակից  շրջանների հայ իշխան: Վասպուրականի Սենեքերիմ –Հովհաննես թագավորի որդին: 1021-ին հոր և Վասպուրականի ազատների հետ  տեղափոխվել է Սեբաստիա: 1022-ին սպանել է Վասիլ կայսեր դեմ ապստամբած Նիկեփորոս  Ծովիզ զորապետին, դրա դիմաց ստացել Կեսարիա, Ծամնդավ և Խավարտանեք քաղաքները՝ մերձակա շրջաններով: 1025-ից ` Սեբաստիայի հայկական իշխանության տիրակալ:

Դավիթ Բեկ-(ծն թ. անհտ.-1728), հայ զորավար, իրանական խաների ու թուրքական նվաճողների դեմ Սյունիքի գյուղացիական ազատագրական շարժման առաջնորդ:

1722թ.–ին Ղափանի ավագների խորհրդի անունից Ստեփանոս Շահումյանը դիմում է Վրաց Վախթանգ 6-րդին և խնդրում նրա բանակում եղած հայ նշանավոր զորավարներից ուղարկել Սյունիք` ժողովրդական զինված շարժումը գլխավորելու համար: Դավիթ Բեկը Թիֆլիսից մի խումբ հայ զինվորականների հետ ուղարկվում  է Սյունիք: Նա  կազմակերպում է  հայկական  զինված ուժերը, , կառուցում  ամրություններ: Նրա շուրջը համախմբվում են Չավնդուրի տեր Թորոսը, Գողթնի, Հին Ջուղայի տանուտերերը և ուրիշներ: Սկզբնական շրջանում Դ.Բ. հանկարծակի հարձակումներով պարտության է մատնում թշնամիների ցիրուցան ուժերը, ահաբեկում, խլում իրեն դիմադրել ցանկացող հայ մելիքների(Տաթևի մահմեդականացված մելիք Բաղրի, Արծվանիկի մելիք Ֆրանգյուլի)  կալվածքները  և նվիրում իր զորապետներին: Դ.Բ.-ին օգնում էին Ղարաբաղի զինված ուժերը:

Դ.Բ. 1725-ի սկզբներին հաղթական մարտեր է մղում Գողթնում, Օրդուբադի, Բարգուշատի և Ատրպատականի սահմանամերձ շրջանների խաների դեմ: 1727թ. Ատրպատականում գտնվող Պարսից շահ Թահմազը ճանաչում է  Դ.Բ.-ի իշխանությունը Սյունիքում, նրան տալիս  դրամ հատելու իրավունք: 1728թ. գարնանը թուրքական զորքերը արշավում են Սյունիք և Ղարաբաղ: Դ.Բ.-ի փոքրաթիվ ուժերը անհավասար կռիվներ են մղում: Վախճանվում է Դ. Բ.-ը և նրան փոխարինում է Մխիթար սպարապետը:

Դ.Բ. –ին է նվիրված Րաֆֆու <<Դավիթ Բեկ>> պատմավեպը  և Արմեն Տիգրանյանի  <<Դավիթ Բեկ>> օպերան:

ԳՐԿ. Ընտիր պատմություն Դավիթ Բեկին…, Վաղարշապատ, 1871:

Միրզոյան Ա . Հայ ազատագրական շարժումները Սյունիքում(1722-1730թթ.), <<Հայաստանի Պետական պատմական թանգարանի աշխատություններ>>, 1949, հ. 2:

Պարսամյան Վ. Լեհահայերի մասնակցությունը Դավիթ Բեկի ապստամբությանը, Ե.,  1962:

Կնյազյան Հ.Ա, Ազատագրական պայքարը Դավիթ Բեկի գլխավորությամբ, Ե., 1963:

Հովհաննիսյան Ա. Դավիթ Բեկի գլխավորած Ղափանի ապստամբությունը, <<ԲՀ>> 1970 , համար  1

Հայ ժողովրդի պատմություն, հ 4, Ե., 1972:

 

Դավիթ-Դանելյան վեճ-երկպառակտչական պայքար հայ եկեղեցու ներսում կաթողիկոսական գահի համար: Սկիզբ առավ Ղուկաս Կարնեցի կաթողիկոսի մահից հետո(1799 թ. դեկտ. 27): Կաթողիկոսական ընտրությունների ժամանակ ազգային –պահպանողականները կաթողիկոս ընտրեցին Կ.Պոլսի Հայոց պատրիարք Դանիել Սուրմառեցուն: Մինչ այդ կաթողիկոսական գահի նկատմամբ հավակնություն ունեցող Հովսեփ  արքեպիսկոպոս Արղությանը  ռուսական կառավարության օժանդակությամբ հարկադրեց Բարձր Դռանը  չեղյալ հայտարարել Դանիելի կաթողիկոսությունը հաստատող ֆերմանը, Դանիելին աքսորել տվեց Թենեդոս կղզին և հաջողացրեց իր ընտրությունը: Բայց Էջմիածնի ճանապարհին Արղությանը հանկարծամահ եղավ, և կրկին ծառացավ կաթողիկոսի ընտրության հարցը:  Կաթողիկոս դարձավ Դավիթ Էնեգեթցին:  Դանիելի կուսակիցները 1802-ի մայիսին Բագրևանդի  Երեք Խորան եկեղեցում Դանիել Ա Սուրմառեցուն օծեցին կաթողիկոս` այդպիսով հրաժարվելով ճանաչել Դավթին: Բայց Բայազետի փաշան Դանիելին հանձնեց Դավթի ձեռքը, որը նրան Էջմիածնում կալանքի տակ պահեց: Ռուսական կառավարությունը միջամտում էր հօգուտ Դանիելի, սակայն , ապարդյուն: Շահի կարգադրությամբ Դանիելը աքսորվեց Մարաղա: Միայն 1807թ.  պարսկական կառավարության վերաբերմունքը փոխվեց , և գահին բազմեցվեց Դանիելը. դա արվեց հայ ժողովրդի համակրանքը շահելու և Դանիելի միջոցով  Ռուսաստանի սահմանները գաղթած(ռուս- պարսկական պատերազմի ավարտից հետո) հայ ընտանիքներին Երևանի խանությանը վերադարձնելու նպատակով: Սակայն այդ հույսերը չիրականացան: Ռուսական(Դանիել) և պարսկական(Դավիթ) պայքարը մեծապես հեղինակազրկեց  հայ եկեղեցին և պատրվակ ծառայեց պարսկական իշխանություններին ` միջամտելու նրա ներքին գործերին::

Դավիթ Կյուրապաղատ-(ծն.թ. անհտ.-1000), Տայքի և Կղարջքի Բագրատունի իշխան: Բյուզանդիայի Վասիլ 2-րդ կայսրը ապստամբության ճնշման ժամանակ ի հատուցում Դ.Կ.-ի ցուցաբերած օգնության` 979-ին նրան շնորհել է Կարին, Բասեն , Մարդաղի, Հարք գավառները: Վասիլ 2-րդը  989-ին հարկադրել է Դ.Կ.-ին ստորագրելու <<կտակ>>, որով վերջինիս տիրույթները իր մահից հետո անցնելու էին Բյուզանդիային:

Դ.Կ.-ն հատել է սեփական դրամ, համագործակցել հայոց և վրաց թագավորների հետ, որոնք 998-ին նրա օգնությամբ Ծումբ գյուղի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում հաղթել են  Հայաստան ներխուժած արաբ ամիրա Մամլանի զորքերին: Դ.Կ.-ի մահվան ժամանակ  Վասիլ   2-րդը ժամանել է Տայք` իրագործելու նրա կտակը: Դ.Կ.-ի պատվերով արաբերենից հայերենի է թարգմանվել  <<Պղնձե քաղաքի պատմությունը>>:

Դավիթ Սահառունի-(ծննդ, և մահվ. թթ. անհտ.), Հայաստանի բյուզանդական մասի կառավարիչ 635-638-ին: Դ.Ս. ամբաստանվել է կայսեր դեմ դավաճանության մեջ: Մժեժ Գնունի կառավարիչը կալանավորել է նրան և  ուղարկել Բյուզանդիայի արքունիք: Դ.Ս. ճանապարհին կարողացել է ազատվել և, զորքը իր կողմը գրավելով, սպանել է Մժեժ Գնունուն և նրա կողմնակիցներին: Նա արդարացվել է , Հերակլիոս կայսրը նրան շնորհել է կյուրապաղատի աստիճան և նշանակել Հայաստանի կառավարիչ, բայց 638-ին զրկել է իշխանությունից և հալածել: Այնուհետև մինչև Թեոդորոս Ռշտունու կառավարումը (641)  Հայաստանի բյուզանդական մասը մնացել է առանց հայկական կառավարչության: Հովհաննես Դրասխանակերտցին վկայում է , Դ.Ս. Սահառունյաց կալվածք Մրեն գյուղաքաղաքում (Շիրակ)  կառուցել է եկեղեցի:

Գրկ.  Սեբեոս, Պատմություն, Ե.., 1939, (Գլուխ ԼԹ):

Դարաշրջան-ժամանակաշրջան, որն ունի իրեն ներհատուկ էական գծեր: Դ. արտահայտում է հասարակական կյանքի զարգացման որակապես նոր աստիճան և սովորաբար սկսվում է դարագլուխ կազմող անցքերով ու երևույթներով: Օրինակ, կապիտալիզմի դարաշրջանն սկսվում է բուրժուական հեղափոխություններով: Ամեն դարաշրջանում առաջադրվել են զարգացման կոնկրետ պահանջներ, որոնց լուծումով հնարավոր է դարձել հասարակության առաջընթացը:

Դարեհ 1-ին-թագավորել է մ.թ.ա. 522-ից, Արշամի թոռն է, Վշտասպի որդին:  Դ. կատարել է վարչական և ռազմական բարեփոխումներ: Տերությունը բաժանել է սատրապությունների, որոնցից յուրաքանչյուրը վճարել է սահմանված չափի հարկ ու տուրք: Ոսկե դրամ հատելու իրավունք վերապահվել է միայն Աքեմենյան թագավորին, իսկ տեղական թագավորներին ու իշխաններին` միայն արծաթե դրամ: Դ.ի ճանապարհաշինության գլուխգործոցը եղել է Փոքր Ասիայի  ծայրամասային Սարդես քաղաքից մինչև Էլամի Շոշ քաղաքը ձգվող <<Արքայական ճանապարհը>>: Վերակառուցել է բանակը, որի կորիզը <<անմահներ>> կոչվող 10 հազարանոց զորագունդն է եղել`  բաղկացած գերազանցապես պարսիկներից: Բանակում ներգրավվել են հույն վարձկան զորքերը:

Դարեհ 2-րդ- գահակալել է մ.թ.ա. 423թ-ից: Նրա օրոք թուլացել է կենտրոնական իշխանությունը, ապստամբել են մի շարք իշխանություններ, իսկ մ.թ.ա. 404-ին անկախացել է Եգիպտոսը: Պելոպոնեսյան պատերազմների ժամանակ օժանդակել է սպարտացիներին` ընդդեմ Աթենական միության:

Դարեհ 3-րդ Կոդոմանոս-Աքեմենյան վերջին թագավորը, թագավորել է մ.թ.ա. 336 թից:  Գրանիկոսի(մ.թ.ա. 334), Իսոսի(մ.թ.ա. 333թ.)  և  Գավգամելայի ճակատամարտերում պարտվելով Ալեքսանդր Մակեդոնացուց` ի վերջո կորցրել է իր ամբողջ տիրապետությունը: Սպանվել է Բակտրիայի սատրապ Բեսոսի հրամանով: Վրա հասած Ալեքսանդր Մակեդոնացին Դ.-ի դին պատվով ու շուքով թաղել է Պերսեպոլիսի գերեզմանատանը, իրեն հռչակել Աքեմենյանների ժառանգորդ ու Ասիայի արքա:

ԳՐԿ. Գաթրճյան Հ.  Տիեզերական պատմություն…հ1, Վենետիկ, 1849:

Դարույնք-ամրոց Այրարատի Կոգովիտ գավառում: Մինչև 5-րդ դարի սկիզբները պատկանել է Արշակունիներին, եղել է արքունի  գանձարան և ապաստարան: Առաջին անգամ հիշատակում է Փավստոս Բուզանդը մազքութների արշավանքի կապակցությամբ, երբ Արշակունի Խոսրով Բ Կոտակ թագավորը և կաթողիկոս Վրթանեսը ապաստանել են  այդտեղ: Արշակ Բ-ի գերությունից հետո  Դ. Երկար ժամանակ դիմադրել է պարսից Շապուհ 2-րդի զորքերին:, մինչև որ նրան     տիրացել է Պապ թագավորը: Երբ ընկան Արշակունիները, Դ. Գրավեցին պարսիկները: Կարևոր դեր է խաղացել հակաարաբական ապստամբության ժամանակ (774-775): 1070 թ. Դ. նվաճեցին սելջուկ-թուրքերը, 12-րդ դարում` մոնղոլները:  Դ.-ի բերդը վերջին անգամ

հիշատակում է Թովմա Մեծոփեցին(15դ.): 16-րդ դարի վերջերինց  (թուրքերի տիրապետության տակ) Դ. Հայտնի է Բայազետ անունով:

Դեբյուսի-(22.8.1862, Սեն Ժերմեն-ան-Լե 25.3.1918), Փարիզ: Ֆրանսիացի կոմպոզիտոր, դաշնակահար, դիրիժոր, քննադատ: Երաժշտական իմպրեսիոնիզմի հիմնադիր և խոշոր քննադատ:  Բարձր է գնահատել Կոմիտասի ստեղծագործությունները:  Երկերից են` <<Պելաս և Մելիզանդա>> օպերան, <<Խաղեր>>,  <<Խաղալիքներով արկղը>>, 50-ից ավելի երգեր և ռոմանսներ:

Դեիզմ-լատ dues-աստված, փիլիսոփայական ուսմունք, ըստ որի աստված անդեմ սկիզբ է , որ ստեղծել է աշխարհ, բայց չի միջամտում նրա հետագա կյանքին և օրենքներին: Հիմնադիրն է Չերբերին(18-րդ դ.):

Դեկաբրիստներ-ռուս հեղափոխականներ, որոնք ապստամբեցին ինքնակալության և ճորտատիրության դեմ 1825 թ. դեկտեմբերին: Դ.-ի ապստամբությունը բացեց Ռուսաստանի հեղափոխական շարժման  առաջին` <<ազնվականակաան >> շրջանը:

1816թ. երիտասարդ սպաներ Ա.Մուրավյովը, Ս. Տրուբեցկոյը, Ս.Մուրավյով-Ապոստոլը (հետագայում անդամագրվեց նաև Պեստելը, ընդամենը  30 մարդ) հիմնեցին առաջին գաղտնի քաղաքակաան ընկերությունը` <<Փրկության միություն>>-ը, որը հետագայում փակվեց և հիմնվեց <<Բարօրության միություն>>-ը(շուրջ 200 անդամ): Նրանց սկզբունքները շարադած էին ավելի ուշ <<Ռուսսկայա պրավդա>> կոչված վավերագրում: Ռուսաստանը հայտարարվում էր հանրապետություն,, ճորտատաիրական իրավունքը իսպառ վերացվում էր, գյուղացիները ազատվում էին հողով: Նշվում էր դասերի ոչնչացման և օրենքի առջև բոլոր քաղաքացիների հավասարության անհրաժեշտությունը, հռչակվում էր խոսքի , մամուլի , ժողովների , դավանանքի, զբաղմունքի ընտրության և այլ ազատություններ: Ժողովրդական վեչեն(ռուսական պառլամենտը) իրականացնում էր ամբողջ օրենսդիր իշխանությունը: Գործադիր իշխանությունը պատկանում էր Տերունական դումային, որը կազմված էր լինելու ժողովրդական վեչեից ընտրված 5 անդամից: Գերագույն ժողովը` կազմված 120 անդամից, պետք էր հսկեր սահմանադրության ճիշտ կիրառմանը:  <<Ռուսսկայա պրավդա>>,-ում տրվում էր նաև  պետության ապագա սահմանները:

Դ.կ րքոտ լուսավորիչներ էին, նրանք պայքարում էին հանուն առաջադեմ գաղափարների մանկավարժության մեջ , գտնում էին , որ լուսավորությունը պետք է դառնա ժողովրդի սեփականությունը:

Դ. ծանոթ են եղել և բարեկամական կապեր են հաստատել մի շարք հայ գործիչների` Հարություն Ալամդարյանի, Ներսես Աշտարակեցու, Հակոբ Շահան  Ջրպետյանի, Բարսեղ Բեհբութովի, Վալերիան Մադաթովի, Լազար Լազարևի և ուրիշների հետ:

Դեկարտ-(31.3.1596, Լաե-11.2.1650, Ստոկհոլմ), ֆրանսիացի բնագետ, մաթեմատիկոս, փիլիսոփա: Նրա ուսմունքը շարունակվել է` կարտեզիականություն անունով և խոր հետք է թողել գիտական ու փիլիսոփայական  մտքի հետագա զարգացման վրա:

Դեկլարացիա—լատ.    ծանուցում ,1. հիմնական սկզբունքների հռչակում պետության, կուսակցության միջազգային, միջպետական կազմակերպությունների անունից(Դեկլարացիա Հայաստանը խորհրդային հանրապետություն հայտարարելու մասին): 2.Մասնավոր անձի կամ կազմակերպության հայտարարություն(հարկատուի հայտարարությունը իր գույքի  և եկամուտների մասին):

Դեկտեմբերյան զինված ապստամբություն-1905 թ. դեկտեմբերի 5-ին բոլշևիկների համաքաղաքային կոնֆերանսը որոշեց դեկտեմբերի 7-ից սկսել  քաղաքական գործադուլ` այն զինված ապստամբության վերածելու համար: Պայքար էր հայտարարվում ընդդեմ ցարիզմի: Դեկտեմբերի 7-ին ժամը 12-ին ապստամբությունն սկսվեց: Առաջին օրը նրան մասնակցեց 100 հազար, հաջորդ օրը` 150 հազար մարդ: Ապստամբությունը պարտվեց: Այն դադարեցվեց դեկտեմբերի 18-ի լույս 19-ի գիշերը: Մոսկվայի զինված ապստամբության պարտությամբ չկոտրվեց բանվորների մարտական ոգին: Ապստամբություններ բռնկվեցին Կրասնոյարսկում, Պերմում, Նովորոսիյսկում, Սևաստոպոլում, Կրոնշտադում: Արձագանքելով Ռուսաստանի,  Բաքվի, Թիֆլիսի երկաթուղայինների կոչին` Ալեքսանդրապոլի երկաթուղայինները 1905 թ. դեկտեմբերի 10-ին միացան ընդհանուր գործադուլին:

Դեկրետ <<Թուրքահայաստանի մասին>>-(հրամանագիր, որոշում);  Արևմտյան Հայաստանի ինքնորոշման վերաբերյալ օրենք, որ ընդունել է Սովետական Ռուսաստանի ժողովրդական կոմիսարների սովետը 1917թ. դեկտեմբերի 29(1918-ի հունվարի 11-ին) ` ելնելով Հոկտեմբերյան սոցիալիստական մեծ հեղափոխության ազգային հարցի լենինյան սկզբունքներից(անջատման և ինքնորոշման իրավունք ծայրամասերի բոլոր ժողովուրդներին ուկրանիացիներին, ֆինլանդացիներին, էստոնացիներին և այլն): Ժողկոմսովետը գտնում էր, որ այդ իրավունքի իրագործումը հնարավոր էր միայն մի շարք նախնական երաշխիքների պայմաններում, որոնք էին` զորքերի դուրսբերումը Թուրքահայաստանից և հայկական ժողովրդական միլիցիայի անհապաղ կազմակերպումը`բնակիչների անձնական ու գույքային անվտանգությունը ապահովելու նպատակով, տարբեր երկրներում ցրված հայ գաղթականության , վտարանդի հայերի , ինչպես և պատերազմի ընթացքում թուրքական իշխանությունների կողմից բռնի կերպով Թուրքիայի խորքերն արտաքսված հայերի անարգել վերադարձը <<Թուրքահայաստան>>: <<Թուրքահայաստանի>>  աշխարհագրական սահմանները պետք է որոշեին հայ ժողովրդի դեմոկրատականորեն ընտրված ներկայացուցիչները Կովկասի գործերի արտակարգ ժամանակավոր կոմիսար Ս.Շահումյանի հետ միասին, որին և հանձնարարվում էր դեկրետի իրականացման հսկողությունը: Դեկրետը ստորագրել են Ժողկոմսովետի նախագահ Վ.Ուլյանովը(Լենին) և Ազգությունների գործերի ժողովրդական կոմիսար Ի.Ջուղաշվիլին(Ստալին): Դեկրետը չկենսագործվեց, քանի որ թուրքական զորքերը ներխուժեցին  Անդրկովկաս և երկրամասի ներքին ու արտաքին բարդ իրավիճակը թույլ չտվեցին կենսագործելու այն:

Դեկրետ հաշտության մասին- սովետական իշխանության առաջին դեկրետը ընդունված բանվորների ու զինվորների պատգամավորների խորհուրդների համառուսաստանյան 2-րդ համագումարում: Դիմելով պատերազմող ժողովուրդներին և կառավարություններին` սովետական իշխանությունը առաջարկեց անհապաղ բանակցություններ սկսել առանց անեքսիաների և ռազմատուգանքների արդարացի դեմորատական հաշտության համար:

Դեկրետ հողի մասին-ընդունվել է 1917-ի հոկտեմբերի 26-ին (նոյեմբերի 8)-ին բանվորների ու զինվորների պատգամավորների խորհուրդների համառուսաստանյան 2-րդ համագումարում:  Դեկրետով անհապաղ վերացվում էր կալվածատիրական սեփականությունը և կալվածատիրական արքունական (ուդելային), վանքապատկան, եկեղեցապատկան և այլ հողերը ամբողջ գույքով ու շինություններով անցնում էին վոլստայիին գյուղացիական կոմիտեների և գյուղացիական պատգամավորների գավառային խորհուրդների տնօրինությանը: Միաժամանակ սահմանվում էր, որ շարքային գյուղացիների և կազակների հողերը չեն բռնագրավվում: Դեկրետով սահմանվեցին հողօգտագործման և հողաբաշխման  նոր սկզբունքներ, վերանում էր հողի մասնավոր սեփականությունը, արգելվում վաճառքը, վարձակալությունը, գրավ դնելը:  Ամբողջ հողը համարվում էր համաժողովրդական, պետական սեփականություն:

Դեմիրճյան Կարեն Սերոբի-(ծն.174.1932, Երևան,-27.10.1999-Երևան)խորհրդային կուսակցական և պետական գործիչ:

Դեմոկրատական ազատություններ-խոսքի, մամուլի, խղճի, ժողովների, միտինգների, փողոցային երթերի, ցույցերի սահմանադրությամբ, այլ օրենքներով նախատեսված ազատություններ:

Դեմոկրիտ-(մ.թ.ա. մոտ 460, Աբդեր(Թրակիա, այժմ Ադրա)-մ.թ.ա. մոտ 370), հին հունական մատերիալիստ փիլիսոփա: Դ. Գրել է մոտ 70 գիտական աշխատություն, որոնցից պահպանվել են պատառիկներ: Ըստ Դ.-ի մեզ շրջապատող առարկաներից մշտապես հոսում են նրբագույն ատոմներ, որոնք առաջ են բերում զգայություններ, իսկ բանականությամբ կարելի է հասու լինել աշխարհի բուն էությանը:

Դեյր Էզ-Զոր-արաբ. <<դեյր>>-վանք և <<զոր>>-անտառ: Քաղաք Սիրիայում Եփրատ գետի աջ ափին: Դեյր Էզ –Զորի մոտակայքում թուրք հրոսակները գազանաբար ոչնչացրին շուրջ 200 հազար հայ:

Դեյր Էզ-Զորի կոտորած- 1915-1916-ին այս շրջանը քշված շուրջ 200 հազար հայեր  կոտորվեցին:

Հալեպի շրջանում, ապա  Դեյր Էզ-Զորի ճանապարհին հայ գաղթականներին օգնել են արաբները: Հազարավոր հայ մանուկներ պատսպարվել են արաբների մոտ:

Դեսանտ-ափհանոմ, վայրէջք, հատուկ պատրաստության զորքեր, որոնք իջեցվում են հակառակորդի զբաղեցրած տարածք հիմնականում մարտական գործողություններ վարելու նպատակով:

Դերբենդ_(պարսկերեն դեր-դուռ և բենդ-կապ), Դարբանդ, քաղաք Դաղստանում: 16-17-րդ դդ. և 18-րդ դարի  սկզբում եղել է Իրանի կազմում, 1722-ին միացվել է Ռուսաստանին, բայց 1735-ին Գյանջայի պայմանագրով անցել է Իրանին: 1747-ին ստեղծվել է Դ.-ի խանություն` Դերբենտդ կենտրոնով, որը 1796-ին գրավել են ռուսական զորքերը: 1813-ին Գյուլիստանի պայմանագրով վերջնականապես միացվել է Ռուսաստանին : Դերբենդ քաղաքի մասին վկայություններ ունեն Մովսես Խորենացին, Եղիշեն, Մովսես Կաղանկատվացին: Հայերն այստեղ են գաղթել Արցախից, Շամախիից և Ղզլարից: Նրանք Դ.-ում հիմնել են եկեղեցի(Ս.Աստվածածին), Մարիամյան անունով դպրոց և ընթերցարան: Դ.-ի  և շրջակա գյուղերի հայ բնակիչների մի մասը  1800-1810-ին գաղթել է ուրիշ վայրեր::

Դիարբեքիր_(դիար-երկիր և բաքր-արաբ, ցեղանուն), բուն անունը Ամիդ, Մեծ Հայքի Չորրորդ Հայք նահանգում, Հայկական Տավրոսի հարավային ճյուղից(Կարաջա-դաղ) իջած հրահոսքի ծայրին: Աքքադական սեպաձև արձանագրություններում հիշատակվում է մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի վերջին(Ամեդու  անունով): Դ.-ն Մեծ Հայքից անջատվել է մ.թ.ա. 37-ին, երբ պարթևա-հռոմեական համաձայանագրով Անդրտիգրիսյան հայկական գավառները  կպցվել են Պարթևստանի վասալ Ադիաբենե թագավորությանը: 359թ. հոկտեմբերի 6-ին Պարսից Շապուհ 2-րդը բերդաքաղքը կարողացել է գրավել 73-օրյա պաշարումից հետո, այնուհետև քաղաքին մինչև 16-րդ դարը փոխնիփոխ տիրել են պարսիկները, բյուզանդացիները, արաբները, քրդերը, սելջուկ-թուրքերը, թաթար-մոնղոլները, թուրքմենները:

Դ.-ի ամրությունները կառուցվել են միմյանց անշաղախ ագուցված վիթխարի քարերից: 8 կմ երկարություն, 10մ բարձրություն և 5մ լայնություն ունեցող պարիսպը(դեռևս հիմնականում կանգուն) ունեցել է 72 բարձրաբերձ ու կիսաբոլոր աշտարակ(խորհրդանշել են Քրիստոսի 72 աշակերտներին , որոնցից 12-ը եղել են առավել հաստ ու բարձր  և խորհրդանշել են 12 առաքյալներին): Կրկնահարկ աշտարակների ստորին հարկերը օգտագործել են որպես մթերանոցներ, վերին հարկերը` զորանոցներ:

Դ.-ում պահպանվել են միջնադարյան բազմաթիվ կառույցներ(իջևանատներ , բաղնիքներ, վաճառանոցներ, եկեղեցիներ, գերեզմանոցներ):   20-րդ դարի սկզբին հայերն ունեին 2 եկեղեցի` Ս.Սարգսի հնգախորանը(ուներ բազմաթիվ արժեքավոր ձեռագրեր) և Ս.Կիրակոսի  յոթնախորանը:  Մեկական եկեղեցի ունեին ասորի Հակոբյանները և հույները:

Տարբեր ժամանակներում հայերի կողքին բնակություն են հաստատել ասորիներ , հրեաներ, արաբներ, քրդեր, թուրքմեններ, թուրքեր:

,,,,,19-րդ դարում ապրում էին շուրջ 10 հազար հայ: Նրանց մի մասը դարձավ 1895-ի համիդյան ջարդերի զոհ: Դ.ի ֆրանսիական փոխհյուպատոս Մեյրիեն գրում է, որ ջարդերը սկսվեցին նոյեմբերի 1-ին և տևեցին մի քանի օր: Միայն առաջին 3 օրում համիդյան ջոկատները տեղի խուժանի հետ ոչնչացրին ավելի քան 3 հազար մարդ, կողոպտվեց ու հրկիզվեց մոտ 2000 տուն, 2500 խանութ ու կրպակ: Շուրջ 5000 հայի հաջողվեց փրկվել եկեղեցիներում և օտարերկրյա հյուպատոսարաններում, բայց նրանք էլ բնաջնջվեցին 1915-ին Մեծ եղեռնի ժամանակ: Այժմ Դ. Թուրքիայի          համանուն վիլայեթի կենտրոնն է :

 

Գրկ. Ինճիճյան Ղ. Ստորագրություն Հին Հայաստանեայց, Վենետիկ, 1822, էջ 74-84: Նույնի Աշխարհագրություն չորից մասանց աշխարհի, մաս 1, Ասիա, հ 1, (Նոր Հայաստան), Վենետիկ, 1806, էջ 211-219:

Ալիշան Ղ., Տեղագիր Հայոց մեծաց, Վենետիկ, 1855, էջ 44:

Սրվանձտյանց Գ. Թորոս աղբար, Կ.Պոլիս, 1844, էջ 194-243

Ռեկլու Է., Լազիստան, Հայաստան և Քուրդիստան, Վաղարշապատ, 1893, էջ 77-79:

Էվիլյա Չելեբի, Թուրքական աղբյուրներ, հ.3, Երևան, 1967, էջ 179-187:

Հովհաննիսյան Մ. Հայաստանի բերդերը, Վենետիկ, 1970, էջ 134-154:

375-376

Դիգերներ_(angl. diggers , բառացի փորողներ), 18-րդ դարի Անգլիական բուրժուական հեղափոխության դեմոկրատական շարժման ծայրահեղ ձախ թևի ներկայացուցիչները: Արտահայտելով գյուղական և քաղաքային չքավորության շահերը` հանդես են եկել մասնավոր սեփականության դեմ, պահանջել հավասար հողաբաժանում , մարդու շահագործման վերացում և այլն: Դ.ի ղեկավարն ու գաղափարախոսը Ուինստենլին էր: 1649-ին մի շարք վայրերում Դ. Սկսել են   հողի  կոլետիվ մշակություն, սակայն իշխանությունների հալածանքների հետևանքով շարժումը  ճնշվել է(1650) :

Դիդրո Դենի -(5.10.1713 Լանգր, 31.7.1784, Փարիզ),   ֆրանսիացի մատերիալիստ  փիլիսոփա, լուսավորիչ, գրող: 18-րդ դ. գիտական-մշակութային կարևոր իրադարձության` <<Հանրագիտարան կամ Բացատրական բառարան  գիտությունների, արվեստների ու արհեստների>>(1751-80): 1732 –ին ստացել է արվեստների մագիստրոսի  կոչում: 1749-ին  <<վտանգավոր գաղափարներ>> արտահայտելու համար մոտ 1 ամիս բանտարկվել է

Դ.-ի մատերիալիզմն արտահայտվել է նրա գեղագիտական հայացքներում:  Առաջադրել է ողբերգության և կատակերգության միջև ընկած ժանրի`  միջին ժանրի գաղափարը, որը, ըստ նրա, ճշմարտացի և լրջորեն արտացոլում է երրորդ դասի կյանքը: 18-րդ դարի մյուս մատերիալիստ փիլիսոփաների նման մեծ նշանակություն է տվել լուսավորությանն ու կրթությանը, գնահատել դաստիարակության դերը մարդու ձևավորման գործում:

 

Գրկ. Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, Երևան, 1977,  հ. 3, էջ 379-380

 

Դիզակի մելիքություն- ավատական իշխանություն  համանուն գավառում: Ձևավորվել է 16-րդ դարի վերջին և իրավական ձևակերպում ստացել 1603թ. Իրանի շահ Աբաս 1-ինի հրովարտակով: Դ.Մ. Խամսայի մելիքություններից մեկն էր մելիք Եգանը  օսմանյան թուրքերի դեմ պայքարում ցուցաբերած եռանդի համար Նադիր շահից ստացել է Խամսայի երկրի գերագահությունը: Նրա անունով Դ.մ.-յան տերերը այնուհետև կոչվել են Մելիք-Եգանյաններ, որոնց նստավայրն էր Տող ավանը: Դ.մ. հարատևել է մինչև Ռուսաստանի հետ Արևելյան Հայաստանի միացումը(1828) :

Դիլմանի ճակատամարտ  -1915, տեղի է ունեցել  ռուսական և թուրքական զորքերի միջև ապրիլի 17-18-ին Ուրմիա լճի շրջանում Դիլման գյուղաքաղաքի մոտ(Իրան), առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ: Դ.Ճ.-ում Անդրանիկի և նրա կամավորների քաջագործությունների մասին գովեստով են գրել գեներալներ Չեռնոզուբովը, Տրուխինը և ուրիշներ, գեներալ Նազարբեկովը նշել է .<< Դիլմանի համբավավոր ճակատամարտը շահողը Անդրանիկ զորավարն էր>>:

Դիկտատոր- լատիներեն թելադրել, կարգադրել: 1.Հին Հռոմում բարձրաստիճան պաշտոնյա, որը նշանակվում էր սենատի կողմից 6 ամիս ժամկետով, երբ պետության համար ծայրահեղ վտանգ էր ստեղծվում:Պաշտոնյան ստանում էր անսահմանափակ իրավունքներ ու լիազորություններ: 2.Անսահմանափակ իշխանությամբ օժտված միանձնյա կառավարող.  3.Բացարձակ  իրավունքներ և ազդեցություն ունեցող պետական պաշտոնյա: 4.Կոպիտ, իր կամքը թելադրող, բոլորին իրեն ենթարկել ձգտող մարդ(փխբ):

Գրիգորյան Հ.Ա. Պատմական տերմինների դպրոցական համառոտ  բառարան , Երևան, 1982թ.,էջ 32

Դիմաքսյաններ- նախարարական տոհմ Հին և Միջնադարյան Հայաստանում: Ըստ Մովսես Խորենացու նախարարական աստիճանի է բարձրացել Արտաշես Ա-ի օրոք: Ըստ Արշակունյաց գահանամակի  Դ. ունեցել են 4 ճյուղ: Հայոց արքունիքում գրավել են 34, 35, 37, և 67-րդ գահերը, բանակին տվել են 600 հեծյալ: 653-ի հայ-արաբական պայմանագրի կնքումից հետո զորքով Հայաստան ներխուժած բյուզանդական կայսր Կոստանդինին դիմավորող հայ նախարարների թվում հիշվում են նաև Դ., որոնք այնուհետև չեն երևում պատմաբեմում:

Գրկ. Մ.Խորենացի Պատմություն հայոց , Երևան, 1968:

Եղիշե,  Վարդանի և Հայոց պատերազմի մասին, Երևան, 1971:

Սեբեոս, Պատմություն, Երևան, 1939:

 Դինաստիա- (հուն), միևնույն տոհմին պատկանող, արյունակցական և ժառանգական իրավունքներով իրար հաջորդող ինքնակալների, թագավորների շարք, ինչպես նաև նրանց տիրապետության ժամանակաշրջանը:

Գրիգորյան Հ.Ա. Պատմական տերմինների դպրոցական համառոտ  բառարան , Երևան, 1982թ.,էջ 33

Դիսկրիմինացիա-(լատ.) խտրականություն, սահմանափակում, իրավունքների նվազեցում: 1.Մի անձի, կազմակերպության կամ պետության իրավունքների

հարտոնությունների դիտավորյալ նվաստացում այլ անձերի, կազմակերպությունների կամ պետությունների համեմատությամբ: 2. Ռասայական Դ. քաղաքացիական տարրական իրավունքներից զրկում և ռասայական պատկանելության մոտիվներով անձի հետապնդում, ընդհուպ մինչև արյունալի ձև ընդունելը(օրինակ, Լինչի դատաստանը և այլն):

Գրիգորյան Հ.Ա. Պատմական տերմինների դպրոցական համառոտ  բառարան , Երևան, 1982թ.,էջ 33

Դիոդորոս Սիկիլիացի-մ.թ.ա. մոտ 90-մ.թ.ա. 21, հույն պատմիչ: Գրել է <<Պատմական գրադարան>> աշխատությունը` 40 գրքից բաղկացած: Նրա աշխատությունում մի տեղ մի քանի կարևոր տեղեկություններ կան նաև Հայաստանի վերաբերյալ: Կան տեղեկություններ Մեծ Հայքի, Ծոփքի, Կապադովկիայի` մ.թ.ա. 2-րդ դարի քաղաքական հարաբերությունների մասին:

Դիոկղետիանոս Գայոս Ավրելիոս Վալերիոս - (մոտ 243, Դիոկլեա, 313, Դալմատիա , հռոմեական կայսր 284-305-ին):  Կայսրության հաարակական –տնտեսական , քաղաքական ճգնաժամը վերացնելու նպատակով կատարել է վարչական, դրամական, հարկային, հողային, ռազմական և այլ բարեփոխումներ: Նրա օրոք ձևավորվել է դոմինանտը: Դ. 305-ին հրաժարվել է իշխանությունից:

Դիոն Կասիոս  Կոկկեյանոս -(մոտ155-մոտ 235  , հույն պատմիչ)  ծնվել է Բութանիայի Նիկեա քաղաքում, Կիլիկիայի և Դալմատիա նահանգների կառավարիչ Կասսիոս Ապրոնիանոսի ընտանիքում: Մարկոս Ավրելիոսի գահակալման վերջին տարիներին տեղափոխվել է Հռոմ, իսկ Կոմմոդոս կայսեր օրոք դարձել Հռոմի Ծերակույտի անդամ: Վարել է պետական բարձրաստիճան պաշտոններ, կյանքի վերջին տարիներին  ապրել է ծննդավայրում: Նրա գլխավոր ստեղծագործության` <<Հռոմի պատմության>> (80 գիրք, բաժանված 8 դեկադայի, հունարեն, նյութերի հավաքումը տևել է 10 տարի, շարադրանքը` 12 տարի ) : Երկը բովանդակում է Հռոմի պատմությունը  հնագույն ժամանակներից մինչև 229թ.:  1-35-րդ գրքերի բովանդակությունը հայտնի է Ծիրանածնի <<Հանրագիտարան>>-ից: Դ.Կ.-ի <<Հռոմի պատմությունը>>-ը արժեքավոր աղբյուր է նաև Հայաստանի մ.թ.ա. 1-մ.թ.2-րդ դարերի պատմության համար

Դիոնիսիոս Թրակացի-(մ.թ.ա.2-րդ-ից 1 դդ., հույն քերական): Ծնվել է Ալեքսանդրիայում, աշակերտել է  ալեքսանդրյան քերականական դպրոցի հայտնի քերական Արիստարքոսին: Դ.Թ.-ու  <<Քերականական արվեստ>>-ի հայերեն թարգմանությունը  հիմք է դարձել հայերենի ուսումնասիրության  և քերականական ուսմունքի ստեղծման ու զարգացման համար:

Երկ  Քերականություն Դիոնիսիոսի Թրակացու, Փարիզ, 1824:

Դիվերսիա-  (լատ.) 1.ռազմական գործողություն, որի նպատակն է  հակառակորդի ուշադրությունը շեղել այնտեղից, որտեղ պատրաստվում է հասցնելու գլխավոր հարվածը: 2. Քայքայիչ, վնասարարական գործողություն, հանցագործ, թշնամական ակտ, որ կատարվում է կապիտալիստական պետությունների գործակալության, հակահեղափոխական կազմակերպությունների կամ թշնամի դասակարգերի կողմից, որը , սովորաբար, արտահայտվում է հրկիզումներով, արդյունաբերական և ռազմական կարևոր օբյեկտների պայթեցումներով,    կապի, տրանսպորտի միջոցների ավերումով, ինչպես նաև պրովոկացիոն պրոպագանդայով, բնակչության մեջ չարանենգ հերյուրանքների ու ասեկոսեների տարածումով:

Գրիգորյան Հ.Ա. Պատմական տերմինների դպրոցական համառոտ  բառարան , Երևան, 1982թ.,էջ 33

Դիրեկտիվ( ֆրանս. -կարգադրություն, հրահանգ, ղեկավար ցուցում)- տրվում է ղեկավար մարմինների կամ ղեկավար մարդկանց կողմից ստորադասներին:

Դիրեկտորիա  -Ֆրանսիական Հանրապետության կառավարությունը, որը գոյություն է ունեցել 1795-1799-թթ.:  Բաղկացած էր 5 անդամներից          դիրեկտորներից ,  որոնք ընտրվում էին 500-ի խորհրդի և Ավագների խորհրդի կողմից : Ամեն տարի Դ. Անդամներից մեկը վիճակահանությամբ դուրս էր գալիս և նրա տեղը ընտրվում էր մեկ ուրիշը:  Դ. Մեծ հեղինակություն ուներ, նշանակում էր մինիստրների, կոմիսարների, դեսպանների և այլն: Դ.  արտահայտում էր խոշոր բուրժուազիայի շահերը: Դ. Գոյությունը վերջ տրվեց Նապոլեոն Բոնապարտի Բրյումերի 18-ի պետական հեղաշրջմամբ:

Գրիգորյան Հ.Ա. Պատմական տերմինների դպրոցական համառոտ  բառարան , Երևան, 1982թ.,էջ 34

Դիցաբանություն -հոգևոր մշակույթի մաս, որի մեջ արտացոլված են նախնադարյան համայնական հասարակարգի  մարդու աշխարհայացքը, նրա երևակայական պատկերացումները բնության, հասարակության մասին և գիտություն, որը ուսումնասիրում է դիցաբանական առասպելների էությունը, դրանց ծագման ու զարգացման օրինաչափությունները: Գրեթե բոլոր ժողովուրդներն էլ ունեն դիցաբանակաան ըմբռնումներ, զարգացման տարբեր աստիճանների վրա գտնվող դիցաբանություն: Համաշխարհային դիցաբանության կատարյալ, դասական արտահայտությունը դասականն  է: Դ. Աղերսներ ունի նախնական կրոնի հետ և պարունակում է կրոնի  որոշ տարրեր: Համաշխարհային Դ. Մեջ ուրույն տեղ ունի նաև հայկական Դ.-ն: Արժեքավոր են դիցաբանությանը վերաբերող տեղեկությունները, որոնք պահպանվել են  Ագաթանգեղոսի, Մ. Խորենացու, Փ. Բուզանդի, Զենոբ Գլակի  և օտար մտածողների և պատմիչների աշխատություններում: Հայաստանում   քրիստոնեության տարածման շրջանում Դ.-ան հոգևոր և նյութական արժեքները ոչնչացվել են:                                                                                          Հայկական Սովետական    հանրագիտարան  հ . 3  էջ 411-413

Դնեպր - ՍՍՀՄ  եվրոպական մասի երկրորդ մեծ գետը Վոլգայից հետո: Երկարությունը 2200 կմ է, ավազանը` 504 հազար կմ քառակուսի: Դ. Սառցակալվում է դեկտեմբերին, սառցազերծվում մարտից ապրիլ: Գլխավոր նավահանգիստներն են Մոգիլյովը,  Ռոգաչյովը,  Ժլոբինը, Կիևը,  Կանևը, Չերկասին, Դնեպրոպետրովսկը, Զապորոժիեն, Նիկոպոլը,  Խերսոնը: Արհեստական  ջրային համակարգով Դ-ն միանում է Բալթիկ ծովի ավազանի գետերին,  Բերեզինայի համակարգով` Արևմտյան Դվինային,  Դնեպր- Նեմանի համակարգով` Նեմանին:

Հայկական Սովետական    հանրագիտարան  հ . 3  էջ 427

Դնեստր- գետ Ուկրաինական և Մոլդովական ՍՍՀ-ում: Երկարությունը 1352 կմ է, ավազանը` 72100կմ քառակուսի: Սկիզբ է առնում Կարպատների հյուսիսային լանջերից 900 մ բարձրությունից, թափվում Սև ծովի Դնեստրյան ծովալճակը;

Հայկական Սովետական    հանրագիտարան  հ . 3  էջ 428:

Դոմեն (ֆրանս)-1.ֆեոդալիզմի շրջանում ֆեոդալի անձնական հողային տիրույթ, որը մշակվում է գյուղացիների կողմից: Դ. Են  կոչվել նաև թագավորին պատկանող հողերը:  2.Բուրժուական երկրներում պետությանը պատկանող և օգտագործվող գույքը (հողը, անտառները, հանածոները  և այլն):  Լայն առումով ` ընդհանրապես պետությանը պատկանող տիրույթ, գլխավորապես` հողային:

 

Գրիգորյան Հ.Ա. Պատմական տերմինների դպրոցական համառոտ  բառարան , Երևան, 1982թ.,էջ 34

Դրուժինա    - (ռուս) 1.Հին Ռուսաստանում և Արևմտյան Եվրոպայում իշխանի կամ թագավորի շուրջը համախմբված զորք, զորախումբ:  2.Բանվորական, ժողովրդական կամավոր ռազմական խումբ:   3.Պիոներական ջոկատ    4.Հասարակական կարգը պահպանելու համար կամավոր խումբ, ջոկատ:

Գրիգորյան Հ.Ա. Պատմական տերմինների դպրոցական համառոտ  բառարան , Երևան, 1982թ.,էջ 34

Դոմինիկյան Հանրապետություն-պետություն Վեստ –Ինդիայում, Հայիթի կղզու արևելյան մասում: Տարածությունը 48.7 հազար  քառակուսի կմ, մայրաքաղաքը` Սանտո Դոմինգո: Մինչև 15-րդ դարը Հայիթիում ապրում էին հնդկացի ցեղեր: 1492 թ. Կոլումբոսը հայտնաբերեց այն ու կոչեց Էսպանյոլա: 16-րդ դարի սկզբին իսպանացիները հիմնեցին Սանտո Դոմինգո գաղութը Դրամական միավորը պեսոն է, որը հավասար է ամերիկյան մեկ դոլարի:

Հայկական Սովետական    հանրագիտարան    հ.3.Էջ 433

Դոնատիստներ-եպիսկոպոս Դոնատի կողմնակիցները, որոնք պնդում էին պահպանել <<եկեղեցու մաքրությունը>> և խստորեն դատապարտել այն հոգևորականներին, որոնք հավատուրաց էին եղել քրիստոնյաների հալածանքների ժամանակ: Դոնատիստները պաշտպանում էին <<երկրորդ մկրտության>>  անհրաժեշտությունը`  չեղյալ համարելով  առաջինը, որը կատարվել է չմաքրված եկեղեցում: Այդ կրոնական ուղղության հետևորդները ժխտում էին եկեղեցական գործերին խառնվելու կայսեր իրավունքը: Այդ շարժման մեջ վճռական պահանջներ էր առաջադրում ագնոստիկների(հուն. պայքարողներ) աղանդը:

Դրազարկ -հայ գրչության , մշակույթի կենտրոն Կիլիկիայում, Տավրոս լեռան ստորոտին՝ Սսից արևմուտք: Դ. հռչակված էր Մանրուսմունք և Շարակնոց  ժողովածուների ընտիր օրինակներով: Դ.-ից մեզ հայտնի է շուրջ 4 տասնյակ ձեռագիր մատյան, որոնք գրված են մեծ մասամբ մագաղաթի վրա բոլորագրով,  նկարազարդված են վարպետ մանրանկարիչների ձեռքով ոսկով ու բազմերանգ գույներով: Հնագույն ձեռագիրը 1113 թ.ից է, վերջինը՝ 1371-ից:

Հայկական Սովետական    հանրագիտարան    հ.3.Էջ 447

Դրավիդյան լեզուներ –դրավիդները բնակվում են գլխավորապես հարավային Հնդկաստանում և խոսում են դրավիդյան լեզուներով: Դա ինքնուրույն լեզվընտանիք է : Դրանով խոսողների թիվը շուրջ 130 մլն է (1967): Դ.լ. առավել տարածված են թամիլերենը, մալայալամը, կանադան, (կամ կաննարան), թելուգան, որոնք Հնդկաստանում համարվում են պաշտոնական գրական լեզուներ:

Հայկական Սովետական    հանրագիտարան    հ.3.453

Դրունք Ասորվոց (Պլատանա)- լեռնանցք Ամանոսի լեռներում, Ալեքսանդրետից 30 կմ հեռավորության վրա:  Այստեղ էր գտնվում միջնադարյան Բագրաս ամրոցը : Դ.Ա. լեռնանցքով էր անցնում Ասորիքից, Միջագետքից և Եգիպտոսից Կիլիկիա տանող առևտրական ուղին:

Դրունք Կիլիկիո(Մալիս)-  լեռնանցք Հայկական Կիլիկիայում Ամանոսի լեռներում: Այժմ լեռնանցքը կոչվում է Արսլան-Բողազ:Այստեղ  պահպանվել են խեթական ժամանակաշրջանի Սամալ քաղաքի(այժմ Ջինջիրլի)  ավերակները: Ենթադրվում է , որ Դ.Կ. Մառի հայտնի լեռնանցքն է :

Հայկական Սովետական    հանրագիտարան    հ.3.457

Դրունք Հայոց- լեռնանցք Իրանի այժմյան Ահար բնակավայրից հյուսիս: 13-րդ դարի աշխարհագիր Զաքարիա Ղազվինին Դ.հ. կոչել է <<Արմինյան անցք>>: Դ.Հ. լեռնանցքով է անցել Պարսկաստանից Խուդափերին կամուրջը և Երասխի ձախ ափին գտնվող Սյունիքի Նակորզան քաղաքը տանող  առևտրական ճանապարհը:

Հայկական Սովետական    հանրագիտարան    հ.3.457

Դուքս-լատ. առաջնորդ  պատվաստիճան, ռազմական և քաղաքական պաշտոն Հռոմեական կայսրության ուշ,  բյուզանդական կայսրության վաղ ժամանակաշրջանում:

10-11-րդ դդ. Հայաստանի նվաճված նահանգների կառավրման համար Բյուզանդիայի նշաանակած կառավարիչները  կոչվել են դուքսեր(Տայքում, Վասպուրականում, Անիի կատապանությունում): Հայաստանի բյուզանդական հայազգի կառվարիչները իրենց անվանել են դուկ, տուկ և այլն, իսկ Արիստակես Լաստիվերցին այդ անվանումների փոխարեն  օգտագործել է գավառապետ, գավառատեր, իշխան, կողմնակալ տերմինները: Դ. Տուկ են անվանել  նաև Եդեսիայի և Անտիոքի խաչակիր  կառավարիչներին, հոգևոր առաջնորդներին (քրիստոնյա և մահմեդական):

Հայկական Սովետական    հանրագիտարան    հ.3. 464

 

                                                                  Ե

Եբրայերեն-հին հրեաների լեզուն, պատկանում է սեմա-քամյան ընտանիքին, 1948-ից Իսրայելի պետական լեզուն է (կոչվում է  նաև իվրիտերեն): Մ.թ.ա. 2-1-ին հազարամյակներում խոսել են Պաղեստինի հրեաները: Հնագույն հուշարձանը Հին Կտակարանն է, որի տեքստերի մի մասը վերաբերում է մ.թ.ա. 13-12-րդ դդ.:

Եգեյան կղզիներ-կղզիների խմբեր Եգեյան  ծովում (Թրակյան, Հյուսիսային և Հարավային  Սպորադների, Կիկլադների  կղզիախմբեր, Եվբեա, Քիոս, Լեսբոս, Կիտիրա, Կիպրոս կղզիներ և այլն): Տարածությունը մոտ 20 հազար կմ քառակուսի է : Բոլոր կղզիներն ունեն լեռնային ռելիեֆ (1000-1500): Ե.կ. երբեմն անվանում են Հունական արշիպելագ:

Եգիպտոս-հին հնագույն պետություն հյուսիս –արևելյան Աֆրիկայում, Նեղոս գետի ստորին հոսանքում (առաջին սահանքից մինչև Միջերկրական ծով):Հին եգիպտացիները արդեն մ.թ.ա. 4-րդ հազարամյակում միասնական համալեզու ժողովուրդ էին (պատկանել են սեմա-քամյան խմբի քամյան ճյուղին): Ե.-ի հիմնական էթնիկական զանգվածին հարավից խառնվել են քուշերը կամ նուբիացիները, որոնց հույներն անվանում են եթովպացի:

Վաղ թագավորություն-այն երբեմն կոչվում է Թինիթյան ժամանակաշրջան(Թինիթ նահանգի անունով): Այդ ժամանակաշրջանում ընդլայնվել, կատարելագործվել է ոռոգման ցանցը, զարգացել անասնապահությունը, երկրագործությունը , այգեգործությունը արհեստները: Ձևավորվել է պետական արքունիքը, այն սպասարկող գրագիր աստիճանավորների ենթախավը:  Պետականորեն հաստատվել են նահանգները(նոմեր) և նահանգապետները(նոմարքոսներ): Փարավոնները պարբերաբար կողոպտչական արշավանքներ են ձեռնարկել հարևան երկրների դեմ:

Հին թագավորություն(28-23-րդ դդ.) - ընդգրկում է  3-4-րդ դինաստիաները: Հիմնադիրը համարվում է Ջոսեր փարավոնը, որը Ե.ի մայրաքաղաքը դարձրեց Մեմփիսը:

Միջին թագավորություն- ընդգրկում է 11-12-րդ դինաստիաները: Ք.ա. 2040 թ Թեբեի թագավորը հիմնադրեց համաեգիպտական 11-րդ հարստությունը:

Նոր թագավորություն-(18-20-րդ դինաստիաներ) ժամանակաշրջանը բնութագրվել է Ե.-ի տնտեսական և մշակութային վերելքով: Թեբեի թագավոր Յահմոս 1-ինը (Ք.ա. 1540-1517)  գրավեց Ավարիսը և վտարեց հիքսոսներին: Նա հիմնադրեց 18-րդ հարստությունը, որով սկսվեց Եգիպտոսի նոր թագավորության ժամանակաշրջանը :

Ուշ թագավորություն-Ռամզեսի հաջորդների օրոք Եգիպտոսը կորցրել է իր ազդեցությունը արտաքին աշխարհում: Ք.ա. 8- րդ դարում Եգիպտոսն ընկավ իր հարավային հարևան Քուշի, իսկ 7-րդ դարում կարճա ժամանակում նվաճվելով Ասորեստանի կողմից; Ք.ա. 525-ին Ե. Նվաճվեց Կյուրոս Մեծի որդի Կամբիզի կողմից: Ք.ա. 332-ին նվաճվեց Ալեքսանդր Մակեդոնացու կողմից :

Հունահռոմեական ժամանակաշրջանում Ե.-ում տարածվել է հելլենիստական քաղաքակրթությունը: Միջերկրական ծովի ափին Ալեքսանդր Մակեդոնացին հիմնել է Ալեքսանդրիա քաղաքը, որը դարձել  է հելլենիստական մշակույթի և առևտրի կենտրոն: Պտղոմեոսների օրոք(մ.թ.ա. 305—մ.թ.ա. 30) Եգիպտոսում ստեղծվել են արհեստների ու առևտրի խոշոր կենտրոններ: Մ.թ.ա. 2-րդ դարի սկզբին Սելևկյանների և Մակեդոնիայի դեմ պատերազմներում կորցրել է նվաճած երկրները: Մ.թ.30-ին Հռոմը նվաճել է թուլացած Ե.-ն: Հռոմեական կայսրության բաժանումից հետո (395) Ե. Մնացել է Արևելյան հռոմեական կայսրության կազմում(Բյուզանդիա):  619թ. Պարսից Խոսրով 2-րդ թագավորը Ե. Նվաճել է թուլացած Բյուզանդիայից: 639-642-ին Ե. նվաճել են արաբները: Ե.-ի հետագա պատմությունը Ե.-ի արաբական Հանրապետություն հոդվածում:

Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, Երևան, 1977, հ.3 էջ 467-469:

Եդեսիա-Ուրֆա, Ուռհա, քաղաք Միջագետքի հյուսիս-արևմուտքում Եփրատի վտակ Դայսան գետի վրա: Հնագույն անունը Օրրոն էր, մ.թ.ա. 303-ին Սելևկոս Նիկատորը վերաշինեց այն և անվանեց Ե. ` ի պատիվ Մակեդոնիայի նույնանուն քաղաքի:

5-րդ դարից սկսած`  հայերի մեջ արմատացած էր այն համոզմունքը, թե Ե.-ի (Օսրոյենեինի) թագավորությունը հայկական էր:Այդ են վկայում ոչ միայն հայկական,- այլև արաբական սկզբնաղբյուրները: 12-րդ դարի պատմագիր Իբն ալ Ասիրի հավաստմամբ  Ե. ամբողջությամբ բնակեցված էր հայերով, այդ պատճառով Բյուզանդիան, ապա նաև սելջուկները ստիպված էին Ե.-ի քաղաքագլուխ(դուկ)  նշանակել հայերից:

Եզնիկ Կողբացի(մոտ 380 գ. Կողբ, Այրարատի նահանգում  450)-հայ փիլիսոփա, թարգմանիչ, հասարակական-եկեղեցական գործիչ: Մեսրոպ Մաշտոցի աշակերտներից: Սովորել է Եդեսիայում և Կ.Պոլսում,  մասնակցել է Աստվածաշնչի թարգմանությանը: Փիլիսոփայության մեջ զարկ է տվել պատրիստիկական–ջատագովական ուղղությանը: Հիմնականում հետաքրքրվել է գոյաբանական հարցերով: Ե.Կ.-ու աշխատություններից պահպանվել է  <<Եղծ աղանդոց>>-ը:  Նրա աշխատության հիմնական նպատակը չարիքի էության ու առաջացման պատճառներևի  քննարկումն է.<<…երկաթը մերթ ծառայեցվում է բարի բաների համար, մերթ չար: Եթե մեկը խոփ , գերանդի ու մանգաղ է պատրաստում, երկաթը ծառայեցվում է բարի առարկաների  համար,  , իսկ եթե սուսեր, նետ, նիզակ և մարդկանց համար վնասակար ուրիշ զենք է  պատրաստում, չար գործ է կատարում և  չարության պատճառը պատրաստողն է,  ոչ թե երկաթը:>>: Ըստ Ե.Կ.-ու`  ճշմարտությունը կոնկրետ է: Չարը մարդու կոնկրետ գործողության արդյունք է: Ե.Կ.-ն պաշտպանել է չորս տարրերի մասին ուսմունքը: Ըստ նրա՝ բնությունը կազմված է Աստծու ստեղծած չորս տարրերից` կրակից, օդից, ջրից և հողից:

Գրկ. Ադոնց Ն. Քննական նշումներ Եզնիկի մասին,<<Բազմավեպ>>, 1925համարներ 7, 10, 12, 1926, համար 4:

Աբեղյան  Մ. Հայոց հին գրականության պատմություն, գիրք 1, Ե. 1944:

Գաբրիելյան Հ. Հայ փիլիսոփայական մտքի պատմություն, հ.1, Երևան , 1956:

Չալոյան  Վ. Հայոց փիլիսոփայության պատմություն, Երևան, 1975:

Հայկակական Սովետական Հանրագիտարան , Երևան, 1977, հ.3 Էջ 486-487:

Եթովպիա-Ե. Պետություն է Աֆրիկայի հյուսիս- արևելքում: Սահմանակից է Սուսանին, Քենիային, Սոմալիի Դեմոկրատական Հանրապետությանը, Աֆարների և Իսաների  ֆրանսիական տարածքին:  Հյուսիս –արևելքում ողողվում  է Կարմիր ծովի ջրերով: Ե.ի կազմի մեջ է մտնում Դահլակ արշիպելագը: Տարածությունը 1222 հազար քառակուսի կմ է, բնակչությունը՝ 27,6մլն. (1975), մայրաքաղաքը՝ Ադիս Աբեբա:

Հայկական Սովետական Հանրագիտարան , Երևան, 1977, հ.3, էջ 489-493

Եկատերինա 1-ին  Ալեքսեևնա (1684-1727) -  Ռուսաստանի կայսրուհի 1725-ի  հունվարի 28-ից: Պետրոս 1-ինի մահից  հետո գահ է բարձրացել նա (Պետրոս 1-ինի կինը): Մահից մի քանի օր առաջ նա գահը կտակել է Պյոտր 2-րդին Պյոտր 1-ինի թոռանը:

Եկատերինա 2-րդ Ալեքսեևնա- Ռուսաստանի կայսրուհի 1762-ից:  Ծագում է գերմանական իշխանական տոհմից:  1745-ին ամուսնացել է ռուսական թագաժառանգ Պյոտրի(ապագա Պյոտր 3-րդի ): Ազնվականներին տված նոր արտոնությունները ուժեղացրել են գյուղացիների շահագործումը և հանգեցրել     Ե.Պուգաչովի գլխավորությամբ 1773-17775-ի  գյուղացիական պատերազմին , որը դաժանորեն ճնշվել է: Հալածվել են առաջադիմական գաղափարները(Նովիկով, Ռադիշչև):

Եկեղեցական ծխական դպրոցներ-տարրրական դպրոցներ մինչհեղափոխական Ռուսասանում: Գտնվում էին ծխական համայնքների տնօրինության տակ : Եկեղեցիներին կից դպրոցներ բացվել են դեռևս 11-րդ դարում: 19-րդ դարի 60-ական թթ. կոչվել են Եկեղեցական ծխական դպրոցներ: 1836թ. կանոնադրությամբ Հայկական մարզում, ինչպես նաև Ռուսաստանի բոլոր հայաբնակ վայրերում թույլատրվում էր բացել միադասյան , իսկ մեծ բնակավայրերում երկդասյան դպրոցներ: Միադասյան դպրոցները երկսեռ էին: Չքավոր երեխաների ուսուցումը ձրի էր: Ուսուցչական կազմը համլրվում էր թեմական դպրոցների, հետագայում նաև Գևորգյան ճեմարանի շրջանավարտներով:Գնահատականները թվանշաններով 10 բալյան էին , բառերով  5-բալյան:

Եկեղեցիների համաշխարհային խորհուրդ(ԵՀԽ)- Էկումենյան շարժման ղեկավար մարմին:Նստավայրն է  Ժնևը, ԵՀԽ-ի 80 երկրների, այդ թվում ՍՍՀՄ-ի 250, գլխավորապես բողոքական  և ուղղափառ եկեղեցիներ(1974):  Հայ առաքելական եկեղեցին ԵՀԽ-ի անդամ է 1962-ից:

ԵՀԽ-ի նպատակն է զարգացնել քրիստոնեական եկեղեցիների  համագործակցությունը:; Հիմնադրվել է 1948-ին Արևմուտքի , հատկապես ԱՄՆ-ի կրոնական գործիչների նախաձեռնությամբ:

Եկեղեցու բաժանումը պետությունից-միջոցառում, երբ պետությունը օրենսդրությամբ հրաժարվում է հարկադրել քաղաքացուն պաշտելու այս կամ այն  կրոնը, չի միջամտում եկեղեցու ներքին կյանքին , արգելում եկեղեցու մասնակցությունը պետության կառավարմանը:

Եկմալյան Մակար Գրիգորի -(21.1. 1856 Վաղարշապատ- 6.3. 1905 Թիֆլիս) , հայ կոմպոզիտոր, խմբավար, մանկավարժ:

Ե.-ի ստեղծագործություններում կենտրոնական տեղ են գրավում  քնարա-վիպական բնույթի ընդարձակ <<Պատարագ>>-ը առանց նվագակցության(երգչախմբի համար)  և ժողովրդական երգերի մշակումները երգչախմբի կամ մեներգի համար՝ դաշնամուրի նվագակցությամբ: Դրանց թվում կան  գյուղական <<Անձրևն եկավ>>, <<Ջան գյուլում>>, <<Չեմ կրնա խաղալ>>,  <<Լուսնակ գիշեր.> և այլն:

Եհովա  Յահվե- հուդայության գերագույնն աստվածը: Սկզբում համարվել է հուդա ցեղի, իսկ հրեական ցեղերի միաձուլումից ու նստակյաց կյանքի անցնելուց հետո (11 դ. մ.թ.ա.) բոլոր ցեղերի գլխավոր աստվածը: Մ.թ.ա. 7-րդ դարից ավելի է շեշտվել Ե.-ի բացարձակ իշխանությունը, արգելվել է մյուս ցեղերի աստվածների հանդիսավոր պաշտամունքը:

Եղեգիս  -գետ Հայկական լեռնաշխարհում Եղեգնաձորի շրջանում: Սկիզբ է առնում Վարդենիսի լեռնաշղթայի  Վարդենիս գագաթի հարավ –արևելքից 2800 մ  բարձությունից: Երկարությունը 47 կմ է : Նրանից սկիզբ է առնում 54 մեծ ու փոքր ջրանցք:

Եղիշ առաքյալի վանք-  հայկական ճարտարապետական հուշարձան, 13-րդ դարի վանքային համալիր Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզի Մարտակերտի շրջանում՝ Մռավ լեռների հարավային լանջին:

Եղիշե(մոտ 410-415- մոտ 470-475) - հայ պատմագիր: Գրել է պատմական և դավանաբանական-մեկնողական երկեր: Եղել է Սահակ Պարթևի և Մեսրոպ Մաշտոցի կրտսեր աշակերտներից , 434-ին վերադարձել է հայրենիք և ծառայության մտել Հայոց սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանի մոտ՝ որպես զորական ու դպիր: Ճգնակեցության տարիներին գրել է իր մեծարժեքերկասիրությունը  <<Վարդանի և Հայոց պատերազմի մասին>>: Վախճանվելուց  հետո Ե.-ի մասունքները   տեղափոխվել և թաղվել    են Վանա լճի ափին գտնվող  Չաղար Ս. Աստվածածին  վանքում(կոչվել է նաև Ե.-ի վանք):

Եղվարդ- գյուղ  Ղափանի շրջանում, շրջկենտրոնից 14 կմ հյուսիս-արևելք:

Եղվարդի ճակատամարտ –տեղի է ունեցել 1725-ին Սյունիքի հայ ազատագրական զինված ուժերի Չավնդուրի զորախմբի  և Բարգուշատի Ֆաթե-Ալի խանի զորքերի միջև:

Եմեն -պետություն Ասիայում ` Արաբական թերակզու հարավ-արևմուտքում: Արևմուտքից ողողվում է Կարմիր ծովով, տարածությունը`195 հազար քառակուսի կմ:

Գործող սահմանադրությունը ընդունել է 1970-ին:  Եմենի Արաբական Հանրապետությունը հռչակվել է 1962 –ի սեպտեմբերի 26-ին:

Դրամական միավորը Եմենի ռիալն է:

Ենիչերիներ-ընտիր  արտոնյալ հետևակ սուլթանական Թուրքիայում, սուլթանի գահի գլխավոր ուժն ու հենարանը, կազմվում է բռնությամբ մահմեդականացված գերի քրիստոնյա մանուկներից: Ե. Առատ պարգևներ է ստանում սուլթանից և հավատարիմ ծառայում նրան: Պատերազմում Ե. աչքի է ընկնում չտեսնված  դաժանությամբ:

Ե.  Վերացվել է 1826-ին Մահմուդ 2-րդի կողմից:

Ենիսեյ –Սկիզբ է առնում 2 ակունքից` Մեծ Ենիսեյ(Բիլ-Խեմ) և Փոքր Ենիսեյ(Կա-Խեմ): Երկարությունը Փոքր Ենիսեյի ակունքներից 4102 կմ է, Մեծ Ենիսեյի ակունքներից`  4092 կմ է:

Եպիսկոպոսություն –եպիսկոպոսի աստիճանը, կոչումը քրիստոնեական եկեղեցում: Ձևավորվել են վաղ քրիստոնեական համայնքների հիման վրա: Հայ եկեղեցական թեմերը եպիսկոպոսություններ են: Միայն Սյունիքի թեմն է ճանաչված եղել մետրոպոլիտություն:

Եսայի Հասան –Ջալալյան - ծննդյան թվականը անհայտ  է, մահացել է 1728-ին:  Գանձասարի կաթողիկոս 1701-ից, հայ ազատագրական շարժման գործիչ: Խաչենի Հասան –Ջալալյան մելիքական տոհմից է:  Նա 1711-ին Իսրայել Օրու հետ ճանապարհորդել է Ռուսաստան`  Պետրոս 1-ից օգնություն ստանալու նպատակով:

1722-ին Գանձասարում և Թիֆլիսում հանդիպել է վրաց թագավոր Վախթանգ 6-րդին, համատեղ մշակել պայքարի ծրագիր: Ե.Հ.Ջ.-ն հեղինակել է «Պատմություն», որից պահպանվել է միայն մի բաժին` Պարսկաստանի համառոտ պատմությունը, որտեղ պատմվում է Արցախում և Սյունիքում հարկային ծանր քաղաքականության, հայերի և վրացիների ապստամբության կազմակերպման և այլնի մասին:

Եսայի Նչեցի-ծնվել է 1260-1265-ին Սասունի Նիչ գավառում, մահացել է  մոտ 1338-ին Գլաձորում: Մանկավարժ, քերական, մատենագիր, հասարակական-հոգևոր գործիչ: Սովորել է Մուշի Առաքելոց դպրեվանքում, ապա Քաջբերունյաց գավառում և Վայոց ձորի Աղբերց վանքում`  Ներսես Մշեցու մոտ:  Դաստիարակել ու կրթել է մոտ 360 աշակերտ:

Գրկ. Ալիշան Ղ. Սիսական, Վենետիկ, 1893:

Հովսեփյան Գ.  Խաղբակյանք և Պռոշյանք Հայոց պատմության մեջ, մաս 2, Երուսաղեմ, 1942 Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, Երևան, 1977, հ.3, էջ :  524:

Եվսեբիոս Կեսարացի( 260-339)- հույն պատմագիր, պաղեստինյան Կեսարիայի եպիսկոպոս 311-ից: Պատմագրական երկերից առաջինը «Քրոնիկոնն» է, որից օգտվել են Մ.Խորենացին, Թովմա Արծրունին, Ասողիկը, Գրիգոր Մագիստրոսը և ուրիշներ:

Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, Երևան, 1977, հ.3,  էջ  527:

Եվրիպիդես -   (մոտ 480 մ.թ.ա. Աթենք-4060 մ.թ.ա. Մակեդոնիա): Հույն դրամատուրգ: Հարել է սոփեստներին, աշակերտել է Անաքսագորասին, Պրոդիկոսին և Պրոտագորասին: Նրանից մեզ հասել է 17 ողբերգություն:  Կողմնակից է եղել չափավոր և խելացի կերպով կազմակերպված դեմոկրատական կարգերին:<<Մեդեան>>  տպագրվել է Երևանում հայերեն 1895-ին: 1974-ին Երևանում բեադրվել է <<Իփիգենիան  Ավլիսում>>:

Եվրո-1995-ին ուժի մեջ մտավ Եվրամիության 9 երկրների միջև սահմանային անձնագրային  ստուգման փոխադարձ վերացման Շենգենյան համաձայնագիրը: Հետագա քայլերի արդյունքում միության երկրների կողմից ստեղծվեց միասնական կենտրոնական  բանկ, իսկ միասնակից երկրների տարածքում մտցվեց միասնական դրամ դրամանական միավոր`  Եվրոն: 2002-ին հունվարի 1-ց սկսած`

այն շրջանառության մեջ դրվեց՝ որպես  կանխիկ դրամական միավոր:

Եվրոպա  -ասորերեն էրեբ. արևմուտք: Հին Հունաստանում այդպես է կոչվել Էգեյան ծովից արևմուտք ընկած տարածքը: Ողողվում է Հյուսիսային Սառուցյալ և Ատլանտյան օվկիանոսներով և նրանց ծովերով: Ասիայի հետ սահմանը պայմանական է: Անցնում է Ուրալյան լեռների արևելյան ստարոտներով,   Էմբա գետով, Կասպից ծովով, Կումա և Մանիչ գետերով մինչև Դոնի գետաբերանը:

Եվրոպական խորհուրդ  - արևմտաեվրոպական երկրների միջպետական խորհրդակցական քաղաքական կազմակերպություն: Հիմնադրվել է 1949թ. մայիսին  կապիտալիստական Եվրոպայի ուժերը  Խորհրդային  Միության , սոցիալիստական երկրների և կոմունիստական շարժման դեմ համախմբելու նպատակով: Նստավայրը Ստրասբուրգն է (Ֆրանսիա):

Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության խորհրդակցություն-համաեվրոպական խորհրդակցություն եվրոպական 33 պետությունների  (բացառությամբ Ալբանիայի)  և ԱՄՆ-ի  ու Կանադայի մասնակցությամբ: Տեղի է ունեցել 1973-75-ին   երեք փուլերով  (Հելսինկիում և Ժնևում):

Եզրափակիչ ակտում տրված են խաղաղ գոյակցության այն այն հիմնական սկզբունքները, որոնցով մասնակից պետությունները պետք է առաջնորդվեն իրենց հարաբերություններում: Տեղ է հատկացվել պետությունների փոխշահավետ համագործակցությանը:  « Լարվածության թուլացումը» դարձել է ինչպես անընդհատ , այնպես էլ ավելի ու ավելի կենսունակ ու բազմակողմանի պրոցես: «Խորհրդակցությունը խոշոր իրադարձություն  էր Եվրոպայի կյանքում»-,  ասվում է փաստաթղթում: Այն վերջնականապետ ամփոփեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի արդյունքները և նոր դարագլաուխ բաց արեց մայրցամաքի զարգացման պատմության մեջ:

Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, Երևան, 1977, հ.3,  էջ  531

Երազգավորս –Շիրակավանմ (մինչև 1945-ը Արալխ):   Ախուրյան գետի ափին բնակիչները 1921-ին եկել են Երազգավորսից, Մշո Արտոնք գյուղից: Ե.-ի տարածքում կան հնագույն բերդի հետքեր:

Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, Երևան, 1977, հ.3,  էջ  533

Երամյան վարժարան –հիմնվել է 1878-ին  Վանում: Մինչև 1888-ը կոչվել է որբանոց, 1888-1904-ին որբանոցի վարժարան : Դասավանդվել է 15 առարկա, այդ թվում հայերեն, ֆրանսերեն, ռուսերեն, թուրքերեն, հայոց պատմություն, աշխարհագրություն:  Փակվել է 1915-ին:

Գրկ. Երամյան վարժարանը , ԿՊ.  1914, էջ 541:

Երգ իմ Սիդի մասին – իսպանական էպիկական պոեմ:  Ստեղծվել է 1140-ին : Պոեմում երգվում է ազգային հերոս Ռոդրիգո Դիաս դե Բիվարի  քաջագործությունները հայրենիքի ազատագրության համար մղված պայքարում: Թշնամին, գնահատելով նրա քաջությունն ու վեհանձնությունը, Սիդ ( արաբ. սեիդ-տեր ) անունն է տվել նրան :

Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, Երևան, 1977, հ.3,  էջ  542

Երգ Ռոլանդի մասին – ֆրանսիական միջնադարյան դյուցազներգություն (1100-1125):      Հիմքը կոմս Ռոլանդի անձնուրաց սխրագործությունն է :  Նա 778-ին մասնակցել է Կառլոս Մեծի ՝   Իսպանիա կատարած արշավանքին  և լեռնցի բասկերի  դեմ մղված ճակատամարտին: Ռոլանդը զոհվել է ֆրանսիական վերջապահ գունդը պաշտպանելիս:  Երգը առաջին անգամ տպագրվել է Փարիզում 1837-ին:;

Երկ. Ռոլանդի երգը, Վենետիկ, 1925:

Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, Երևան, 1977, հ.3,  էջ  543

Երեսնամյա պատերազմ (1618-1648)- պատերազմ մի կողմից  գերմանական բողոքական իշխանների, մյուս կողմից ՝   կաթոլիկ իշխանների և գերմանական կայսեր միջև, որը դարձավ համաեվրոպական : Առաջացավ 2 խմբավորում ՝   հաբսբուրգյան   (իսպանական և ավստրիական Հաբսբուրգները, գերմանական կաթոլիկ իշխանները, որոնց պաշտպանում  էին պապը և Լեհաստանը)   և հակահաբսբուրգյան( գերմանական բողոքական իշխանները, ֆրանսիան, Շվեդիան, Դանիան), որոնց աջակցում էին Հոլանդիան, Անգլիան և Ռուսաստանը.:

Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, Երևան, 1977, հ.3,  էջ  547

Երևան –գտնվում է  Արարատյան դաշտի հյուսիս –արևելյան մասում Երևանյան գոգավորության վրա: Բարձրությունը ծովի մակերևույթից տատանվում է 865-1390  մետրի միջև:

Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, Երևան, 1977, հ.3,  էջ 548:

Երևանի թեմական դպրոց-հիմնվել է 1937 թ., Ս.Սարգիս եկեղեցու գավթում:  Գործել է շւորջ 85 տարի: 1838-ին ուներ 2 դասարան: 1843-ին հաստատվել է նրա կանոնադրությունը, 1866-67 –ին ունեցել է 148  աշակերտ,  1900-1901-ին 443 աշակերտ, 19 ուսուցիչ: Դասավանդել են Աղայանը, Տերտերյանը,  Մակինցյանը  և ուրիշներ:

Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, Երևան, 1977, հ.3,  էջ 548

            Երևանի  պաշտպանություն   -տեղի է ունեցել 1724 թ.-ին: Դա Երևանի բնակչության  զինված  պայքարն  էր թուրքակսն  զավթիչների դեմ:  1723 –ին թուրքական  մի  զորաբանակ  Աբդուլլահ  փաշայի  գլխավորությամբ  մտավ Արևելյան Հայաստան: Երևանի  պարսից  խանը 12-հազարանոց  բանակով  Եղվարդ  գյուղի մոտ  փորձեց կասեցնել  թուրքերի  առաջխաղացումը, սակայն  պարտվեց և ամրացավ Երևանի  բերդում: Թուրքական  զորքերը  ապրիլին  պաշարեցին  Երևանը: Քաղաքի հայ բնակչությունը  Հովհաննես  Հունդիբեկյանի, Պողոս Քիչիբեկյանի,Կառչիկ  Հովհաննեսի,Դավիթ Միրզեջանյանի և ուրիշ զորապետների  գլխավորությամբ հետ  մղեց  թշնամու գրոհները ՝  մեծ կորուստներ պատճառելով նրան: Թուրքական  զորքերը,  համալրում  ստանալով, անցան  Հրազդան  գետը,  բայց  հայերը  հետ  շպրտեցին  նրանց: Հայ  զորագնդի  հրամանատարները խորհրդակցեցին Ձորագյուղ  թաղի Ս. Սարգիս եկեղեցում և որոշեցին դիմադրել  մինչև վերջ,  կազմեցին  Կոնդի և շրջակա գյուղերի  բնակիչների ջոկատներ:  Մարտիկների թիվը հասավ մոտ 10 հազարի:  Քաղաքի շուրջ  ստեղծված ամրությունները, Հրազդան  գետը, այգիները  նպաստեցին  պաշտպանությանը:  Թուրքական  զորքերը առժամանակ  դադարեցրին  հարձակումները, բայգ Եգիպտոսից 3  հազարանոց  մի ջոկատ համալրում ստանալուց հետո վերսկսեցին  հարձակումները և մտան  Ձորագյուղ թաղամաս, որի  պաշտպանները,  չդիմանալով թշնամու գերազանց  ուժերի  ճնշմանը, հետ քաշվեցին: Նրանց օգնության եկան մյուս  թաղերից:  Թուրքերը  պարտվեցին՝ տալով  6000   սպանված,իսկ հայերը կորցրին 1300 մարդ: Աբդուլլահ փաշան  նոր ուժեր  խնդրեց  սուլթանից : Վերջինս օգնություն ուղարկեց ,  և թուրքերի զորքերի թիվը հասավ 70 հազարի:  Հունիսի 7-ին թուրքական զորքը բոլոր կողմերից գրոհեց քաղաքի վրա և գրավեց այն՝ կորցնելով 15 հազար  զինվոր:

Երիզա  -իր տարածքիով  համապատասխանում է  այժմյան Երզնկային :  Այստեղ է գտնվում Անահիտ աստվածուհուն նվիրված գլխավոր տաճարը:

Երիտթուրքեր –թուրքական <<Միություն և առաջադիմություն >> բուրժուակալվածատիրական-նացիոնալիստական կուսակցության կրճատ անվանումը:Կազմակերպվել է 1889-ին Ստամբուլում: Առաջին շրջանում զբաղվում էր քարոզչությամբ և դատապարտում աբդուլհամիդյան վարչակարգը,  իսկ հետո <<օսմանիզմի>>  դրոշի տակ  շարունակեց կայսրության ճնշված ժողովուրդների  թուրքացման համիդյան քաղաքականությունը:

Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, Երևան, 1977, հ.3,  էջ  591

Երկաբնակներ-քրիստոնեական  աստվածաբանական ուսմունքի հետևորդներ ու եկեղեցիներ,  որոնք ընդունում են Քրիստոսի  երկակի ՝  մարդկային և աստվածային  միմյանցից անկախ բնույթը՝ <<երկու բնություն, երկու կամք, երկու ներգործոթյուն>> բանաձևով: Երկաբնակության քարոզիչներ էին Կ.Պոլսի և Հռոմի եկեղեցիները:

Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, Երևան, 1977, հ.3,  էջ  593

Երկարատև պառլամեենտ-Անգլիայի թագավոր Կառլոս 1-ինի հրավիրած պառլամենտը 1640-ի նոյեմբերի 3-ին: Վերածվել է 17-րդ դարի հեղափոխության օրենսդիր մարմնի: Ցրել է Օլիվեր Կրոմվելը 1653-ի ապրիլի 20-ին:

Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, Երևան, 1977, հ.3,  էջ600:

Երկիշխանություն-երկու իշխանությունների՝  ժամանակավոր կառավարության ՝  բուրժուազիայի իշխանության և բանվորների , զինվորների  ու գյուղացիների դեպուտատների խորհուրդների  ՝  բանվորա-գյուղացիական դիկտատուրայի յուրատեսակ ու խիստ հակասական  զուգակցումը Ռուսաստանում 1917-ի Փետրվարյան բուրժուադեմոկրատական հեղափոխությունից հետո: 1917-ի հուլիսին ավարտվեց , և ամբողջ իշխանությունը անցավ  կառավարությանը: Իշխանության նվաճումը տեղի ունեցավ 1917-ի հոկտեմբերի 25-ի ին:

Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, Երևան, 1977, հ.3,  էջ  602

Երկրորդ Հայք –նահանգ Բյուզանդական Հայաստանում:  Առաջացել է 378-386-ին:  Առաջին անգամ հիշատակվում է Թեոդոսիոս 1-ին կայսեր՝  383-ի հրովարտակում: Հուստինիանոսի կազմած  1-ին Հայքի մայրաքաղաքը Սեբաստիան էր:

Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, Երևան, 1977, հ.3, էջ 635:;

Երնջակ-գավառ և բերդ Մեծ Հայքի Սյունիք նահանգում: Արտաշեսյանների և Արշակունիների ժամանակ եղել է Հայաստանի կազմում: Ե.-ի պատմական նշանավոր գյուղերից է Ապրակունիսը: Քռնա գյուղը եղել է կաթոլիկ քարոզիչների կենտրոն: Ե. Եղել է եպիսկոպոսանիստ, բայց հաճախ ենթարկվել է Տաթևի վանքին:

Գրկ.Ինճիճյան Ղ., Աշխարհագրություն չորից մասանց աշխարհի, մաս 1, հ. 1, Վենետիկ, 1806:  Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, Երևան, 1977, հ.3, էջ637-638:

Երվանդ Ա Սակավակյաց –ծննդյան և մահան թվականնները անհայտ են: Հայոց թագավոր մ.թ.ա. 570-560-ական թթ.:Նրա մասին տեղեկություններ են հայտնում Մ.Խորենացին և Քսենոփոնը: Խորենացին նրան Սակավակյաց է անվանում՝ նկատի ունենալով նրա ՝  թագավորելու կարճատևությունը:

Ե.Ս. Մարաստանի Աստիագես (Աժդահակ ) թագավորի դեմ կռվում պարտվելով ՝ ընդունել է նրա գերիշխանությունը: Վճարել է տարեկան 50 տաղանդ հարկ  մոտ (200 հազար ոսկի ), հայկական զորամասերով մասնակցել Մարաց արշավանքների, սակայն երբ Աստիագեսը դուրս է եկել Բաբելոնիայի դեմ,  Ե. Հրաժարվել է Մարաստանի գերիշխանությունից: Բայց Մարաստանի զորքերի գլխավոր հրամանատար Կյուրոս Աքեմենյանը  ներխուժել է Հայաստան, կալնավորել Ե.-ին և նրա ընտանիքին: Ե.-ի գահաժառանգ որդի Տիգրանի (եղել է Կյուրոսի ընկերն ու որսակիցը ) միջնորդությամբ կնքվել է նոր հաշտություն: Ե.-ն վերստին ճանաչել է Աստիագեսի գերիշխանությունը, տարեկան վճարել 100 տաղանդ հարկ, պարտավորվել զորքի կես մասով մասնակցել արշավանքներին:

Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, Երևան, 1977, հ.3,  էջ 639

Գրկ.Մ.Խորենացի , Պատմություն Հայոց, 1968:

Մանանդյան  Հ. Քննական տեսություն հայ ժողովրդի պատմության, հ.1, Ե.., 1944:

Հայ ժողովրդի պատմությոն , հ.1,  Ե., 1971:

Երվանդաշատ- Այրարատ նահանգի Երասխաձոր գավառում՝  Երասխ  գետի ձախ ափին՝  նրա և Ախուրյանի միախառնման տեղում:  Հիմնադրել է Երվանդ  Վերջին թագավորը մ.թ.ա. 3-րդ դարի վերջին 2-րդ դարի սկզբին: Ե. Մեծ քաղաք է եղել, բացի հայերից,  բնակվել են Տիգրան Բ Մեծի օրոք նվաճված երկրներից գաղթեցված բնակչություն:

Արտաշատ –Սատաղ մայրուղիները, որոնցով առևտրական , տնտեսական և մշակութային կապեր  էր պահպանվում հարևան երկրների հետ:  Ե. 360-ական թթ. կործանել են պարսից Շապուհ Բ արքայի զորքերը: Պահպանվել են Ե.-ի ավերակները, պարիսպների հետքերը, փողոցների ու շենքերի փլատակները, ինչպես նաև ավերված քաղաքի տեղում միջին դարերում կառուցված բնակավայրի, երկու եկեղեցու ավերակներ, խաչքարեր ու վիմագիր արձանագրություններ:

Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, Երևան, 1977, հ.3,  էջ 639-640:

Երվանդունիներ –հայկական թագավորական և սատրապական տոհմ մ.թ.ա. 6-2-րդ դդ.: Ե.-ի  մասին պահպանված տեղեկությունները հակասական են:

Պատմագիտության մեջ ընդունվում է Ե.-ի հետևյալ հաջորդականությունը:

Երվանդ Ա Սակավակյաց-570-560

Տիգրան Երվանդյան-մ.թ.ա.560-535

Հիդարնես Ա -մ.թ.ա  6-րդ դարի վերջ

Հիդարնես Բ- մ.թ.ա 5-րդ դարի սկիզբ

Հիդարնես Գ- մ.թ.ա 5-րդ դարի կես

Արտաշիր- 5-րդ դարի երկրորդ կես

Երվանդ Բ- մ.թ.ա  404-360

Երվանդ Գ- մ.թ.ա  330-300:

Հայաստանի կենտրոնական և արևելյան մասում մ.թ.ա 3-րդ դարի վերջին քառորդում իշխել է Երվանդ Վերջինը: Ե.-ի արևմտյան կամ Ծոփք-Կոմմագենյան արքայաճյուղի ներկայացուցիչներից հայտնի են .

Սամեսը- մ.թ.ա 3-րդ դարի կես

Արշամը- մ.թ.ա.240-220-ական թթ.

Քսերքսեսը- մ.թ.ա. 3-րդ դարի վերջ

Վարելով նվաճման քաղաքականություն՝  Սելևկյան թագավոր Անտիոքոս 3-րդ Մեծը  սկզբում վերացնում է Քսերքսեսին, ապա Երվանդ 4-րդ Վերջինին և նրանց փոխարեն կառավարիչ-զորավարներ նշանակում Զարեհին ու Արտաշեսին:

Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, Երևան, 1977, հ.3,  էջ  640:

Երրորդ աշխարհ – երկրորդ համաշխարհային պատերազմի վերջոււմ  և ետպատերազմյան տասնամյակներում  քաղաքական անկախություն ձեռք բերած նախկին գաղութների ու կախյալ երկրների պայմանական անվանումը: Ե.ա. ասելով՝  նկատի է առնվում Ասիայի, Աֆրիկայի և Լատինական Ամերիկայի քաղաքական ու տնտեսական անկախ զարգացման ուղին թևակոխած երկրները՝  զարգացող երկրները:

Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, Երևան, 1977, հ.3,  էջ  640

Երրորդ Հայք –նահանգ Բյուզանդական Հայաստանում: Ստեղծվել է Հուստինիանոս  1-ինի՝ 536-ի հրապարարկած 31-րդ Նովելլայի հիման վրա:

Կազմված է 378-386-ին Հռոմեական Փոքր Հայք նահանգի բաժանմամբ առաջացած Երկրորդ Հայք նահանգից : Հուստինիանոս 1-ինի հրապարակած օրենքում գրված է .<< Այնուհետև կազմեցինք Երրորդ Հայքը, որ նախկինում Երկրորդ Հայք էր կոչվում: Կենտրոնը հին, երևելի Մելիտինե քաղաքն է>> : <<Աշխարհացույցում>> հիշատակվում է Երրորդ Հայքի սահմանները  <<սկսվում է Կիլիկիայից արևելք Տավրոս լեռներով մինչև Ամանոս լեռները,  որոնք  այս աշխարհը բաժանում են Ասորիքի Կոմմագենեից>>:

Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, Երևան, 1977, հ.3,  էջ  641

Երուսաղեմ –քաղաք Պաղեստինում, գտնվում է  Մեռյալ ծովից արևմուտք՝ կիսանապատային սարահարթի վրա: Ե.-ի մասին առաջին հիշատակությունները վերաբերվում են մ.թ.ա 2-րդ հազարամյակի կեսերին: Ավելի ուշ Ե.-ին տիրել են Հրեական թագավորությունը, Ալեքսանդր Մակեդոնացին , Սելևկյանները, Հին Հռոմը, Բյուզանդիան, Արաբական խալիֆայությունը, Այուբյանների և Մամլուքների պետությունները, Օսմանյան կայսրությունը: 1917 թ. Ե. գրավեցին անգլիական զորքերը: 1920-47-ին Ե. Պաղեստինի անգլիական մանդատային տարածքի վարչական կենտրոնն էր: ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի 1947-ի նոյեմբերի 29-ի որոշմամբ Պաղեստինի անգլիական մանդատը վերացվելուց հետո Ե.-ն պետք է դառնար միջազգային հատուկ ռեժիմով ինքնուրույն վարչական միավոր ՄԱԿ-ի կառավարման ներքո: 1948-49-ի արաբա-իսրայելական պատերազմից հետո Ե. բաժանվեց 2 մասի՝  արևելյան և արևմտյան: Արևելյան մասը անցավ Հորդանանին, արևմտյանը՝ Իսրայելին: 1950 –ին Իսրայելի կառավարությունը, ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի որոշմանը հակառակ , Ե.-ի արևմտյան մասը հայտարարեց Իսրայելի մայրաքաղաք և այնտեղ տեղավորեց կառավարման հիմնարկություններ: ՍՍՀՄ,  Մեծ Բրիտանիան, ԱՄՆ, Ֆրանսիան և այլ պետություններ չճանաչեցին Իսրայելի այդ գործողությունը: 1967-ին  հունիսի սկզբին Իսրայելը զավթեց Եգիպտոսի արևելյան մասը և միացրեց արևմտյանին: 1968-ի մայիսի 21-ին Անվտանգության խորհուրդը Իսրայելին կոչ արեց հրաժարվել որևէ գործողությունից, որը կարող է փոփոխել Ե.-ի՝ ՄԱԿ-ի կողմից սահմանված ստատուսը:

Հայերի մուտքը Ե. Հիշատակվում է  դեռևս քրիստոնեության տարածման առաջին շրջանում, մասնավորապես 4-րդ դարում, թեպետ մինչև այդ էլ Տիգրան մեծի օրոք Հայաստանն ու հայերը կապ են ունեցել Պաղեստինի հետ: Երբ խաչակիրները գրավեցին Ե.,  հիմնեցին  Ե.-ի թագավորությունը: Պատմիչները վկայում են , որ այդ շրջանում Ե.-ում , Երուսաղեմի թագավորությունում և մյուս քաղաքներում  սակավաթիվ հայ բնակչություն է եղել: Հայ համայնքը թուլացել է 12-րդ դարում՝   Պաղեստինը Սալահեդդինի կողմից գրավվելուց հետո: Սիմեոն Լեհացին  վկայում է , որ 1615-1616-ին Ե.-ում եղել է 12 հայ ընտանիք:  Մեծ թվով հայեր Ե.  են գաղթել 1915-ից հետո: Բացի այդ, 1922-ին ՀԲԸՄ հովանավորությամբ 1000 հայ որբեր են բերվել Ե., որոնց մի մասը 1924-ին գաղթել է Խորհրդային Հայաստան:  Հայ հին ձեռագրերով է հայտնի Երուսաղեմի ձեռագրատունը:

Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, Երևան, 1977, հ.3,  641:

Երուսաղեմի թագավորություն –խաչակրաց առաջին արշավանքների մասնակիցների հիմնած ֆեոդալական պետություն Պաղեստինում(1099-1291) : Ե.թ. տարածքը վերջնականապես ձևավորվել է  12-րդ դարի սկզբին: Նրանից վասալական կախման մեջ էին  երեք իշխանապետություններ՝ Եդեսիայի , Տրիպոլիի կոմսությունները, Անտիոքի իշխանությունը: Առաջին կառավարիչը եղել է Գոտֆրիդ Բուլոնցին (1099-1100) : Ե.թ. –ում ընդօրինակվել է Արևմուտքի, հատկապես Ֆրանսիայի ֆեոդալական համակարգը: Թագավորի իշխանությունը սահմանափակվել է աշխարհիկ և հոգևոր ֆեոդալներից կազմված Վերին ատյանով: Հոգևորականները տիրում էին ընդարձակ հողերի և ազատ էին հարկերից ու զինվորական ծառայությունից: Լայն արտոնություններ ունեին հոսպիտալիերների(հյուրընկալներ), տամպլիերների և տևտոնյան հոգևոր ասպետական օրդենները(միաբանություներ), որոնք անմիջական կախման մեջ էին Հռոմի պապից: Առևտրական արտոնություններ էին վայելում Վենետիկի, Ջենովայի և Իտալիայի մյուս քաղաքների  առևտրականները, որոնք հաստատվել էին հիմնականում Ակրա, Յաֆա, Սիդոն,, Բեյրութ, Տրիպոլի, Անտիոք նավահանգիստներում:  Ե.թ.-ում աշխատավորների հիմնական մասը ճորտ գյուղացիներ էին(գլխավորապես արաբներ, հույներ և ասորիներ): Տարածված էր նաև ստրկությունը: Ե.թ. կարևոր դեր էր խաղում Արևելքի միջազգային հարաբերություններում:

Երուսաղեմի ժառանգավորաց վարժարան –կրոնական բարձրագույն ուսումնական  հաստատություն, հիմնվել է 1843-ին Ռեմլեում, հաջորդ տարի փոխադրվել է Երուսաղեմ: Գտնվում է  Երուսաղեմի պատրիարքության տնօրինության ներքո: Պատրաստում է հայ եկեղեցու հոգևորականներ: 1976-ին կառուցվել է նոր ընդարձակ շենք:  Դասավանդել են Ե. Դուրյանը, Ե.Տերտերյանը, Հ.Օշականը և ուրիշներ:

Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, Երևան, 1977, հ.3,  էջ  643:

Երուսաղեմի Հայոց պատրիարքություն –Երուսաղեմի քրիստոնեական հոգևոր հաստատություն, ենթարկվում  է Էջմիածնի հայոց կաթողիկոսությանը: Զբաղեցնում է հին Երուսաղեմի 4 թաղամասերից մեկը:1664-ին Եղիազար Այնթափեցին Երուսաղեմում հաստատել է Էջմիածնին հակաթոռ կաթողիկոսություն, իրեն ենթարկել Թուրքիայի եկեղեցական թեմերը: 1862-ին Եղիազար Այնթափեցու ՝ Ամենայն Հայոց կաթողիկոս ընտրվելուց հետո  Երուսաղեմի կաթողիկոսությունը վերացել է : 1704-15-ի ընթացքում աթոռը ձեռքից ձեռք է անցել, պատրիարքները հետապնդել են միայն անձնական նպատակներ: Երուսաղեմի Հայոց պատրիարքությունը ընկել է պարտքերի տակ: Գրիգոր Զ Շղթայակիր պատրիարքը մարել է պարտքերը, ձեռնամուխ եղել շինարարական աշխատանքների: 1843-ին բացվել է Երուսաղմի Ժառանգավորաց վարժարանը, 1866-ին հիմնվել է Երուսաղեմի մատենադարանը, 1929-ին՝ <<Կյուլպենկյան մատենադարանը>>, որը Միջին Արևելքի հայագիտական կարևոր կենտրոններից է: Երուսաղեմի Հայոց պատրիարքություն իրավասության տակ են գտնվում Իսրայելի և Հորդանանի հայկական եկեղեցիները:

Երուսաղեմի հայոց պատրիարքների անվանացանկ:

Աբրահամ (638-669 )

Գրիգոր Եդեսացի  (669-696)

Գևորգ(696-708)

Մկրտիչ(708-730)

Հովհաննես(730-758)

Ստեփանոս  (758-774)

Եղիա  (774-797)

Աբրահամ  (981-1006)

Արսեն  (1006-1038)

Մեսրոպ  (1008)

Սիմեոն  (1090-1109)

Մովսես  (1109-33)

Եսայի  (1133-1152)

Սահակ  (1152-80)

Աբրահամ Երուսաղեմցի  (1180-1191)

Մինաս  (1191-1205)

Աբրահամ  (1205-1218)

Հովհաննես Կարնեցի  (1238-54)

Հակոբ  (1254-81):

Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, Երևան, 1977, հ.3,  էջ  643:

Երուսաղեմի ձեռագրատուն-հայերեն ձեռագրերի աշխարհում երկրորդ հավաքածուն գտնվում է Սուրբ Հակոբյանց վանքում: Ձեռագրերի թիվը հասնում է շուրջ 4000-ի(1976) :  Հիմնադրման ստույգ թվականը հայտնի չէ: Ենթադրվում է , որ սկզբնավորվել է  12-13-րդ դդ.:

Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, Երևան, 1977, հ.3,  էջ  644:

Եփեսոս-հին հունական քաղաք Փոքր Ասիայի արևմտյան ափին Կաիստրոսի գետաբերանի մոտ: Ըստ աավանդության  ՝  մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի երկրորդ կեսին  Ե. Հիմնել են փյունիկեցիները: Մինչև մ.թ.ա. 11-րդ դարը այնտեղ բնակվել են կարիացի, ապա հոնիացի ցեղեր: Ըստ Ստրաբոնի՝  հոնիացի գաղութարարներին մ.թ.ա. մոտ 1087-ին առաջնորդել է Աթենքի  Կոդրոս թագավորի որդի Անդրոկոլոսը, որի սերունդը Ե.-ում թագավորել է մինչև մ.թ.. 6-րդ դարի վերջը: Մ.թ.ա. 6-րդ դարում Ե. հռչակվել է Արտեմիս աստվածուհու տաճարով, որը համարվել է <<աշխարհի յոթ հրաշալիքներից>> մեկը: Մ.թ.ա. 356-ին այն հրկիզեց Հերոստրատոսը, սակայն Փոքր Ասիայի այլ քաղաքների հատկացրած միջոցներով վերակառուցեց ճարտարապետ Դինոկրատոսը: Տաճարն ունեցել է 130 մ երկարություն, 70 մ լայնություն , հենվել է 20 մ բարձրութան 128 սյան վրա, զարդարվել արվեստի տարբեր նմուշներով: Ե.-ի ավերակները արևմտաեվրոպացի  գիտնականները պեղում  են 19-րդ դարի երկրորդ կեսից:

Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, Երևան, 1977, հ.3,  էջ  644:

Եփրատ -գետ Հայկական լեռնաշխարհում, Սիրիայում և Իրաքում: Ե. կազմվում է երկու գետերի միախառնումից: Արևելյան Եփրատ կամ Արածանի(Մուրադ), Արևմտյան Եփրատ(Կարասու): Արևմտյան Եփրատը սկիզբ է առնում Ծաղկավետ(Դումուլուդաղ)լեռների հարավային լանջերից : Հասնելով Կարին ՝  Ե.-ի հոսքը ավելի է դանդաղում և լճանալով կազմում է ճահիճներ, որոնք հայ մատենագիտության մեջ կոչվել են շամբ Կարնո: Այստեղ ջուրը պղտոր է և այդ պատճառով ստացել է Կարասու(Սև ջուր) անունը: Արևելյան Եփրատը սկիզբ է առնում Ծաղկանց(Ալադաղ) լեռների հյուսիսային լանջերից:Դուրս գալով Ալաշկերտի դաշտ` հոսում է հարավ-արևմուտք:Եփրատը երկու բազուկներով խառնվում է Տիգրիսին,  կազմում Շատ  էլ- Արաբ գետը և թափվում Պարսից ծոց: Եփրատի ու Տիգրիսի ափերին են ծաղկել ու զորացել Ասորեստանն ու Բաբելոնը:  Եփրատի ափին է Դեյր էզ –Զորը(Սիրիա): Մեծ Եղեռնի ժամանակ Ե.ի ափերին տեղի ունեցավ հայ ժողովրդի բնաջնջում:

Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, Երևան, 1977, հ.3,  էջ  644-645:

Եփրեմ Ա Ձորագեղցի-Տեր -Հովհաննիսյան, 1748, Ձորագյուղ(Երևանի շրջագծի մեջ),                          1835, Էջմիածին:  Կաթողիկոս  Ամենայն Հայոց 1809-1830թթ., 1801-1809-ին ռուսահայ թեմի առաջնորդ: Դանիել Ա Սուրմառեցուց հետո ընտրվել է կաթողիկոս: Զգալի դեր է խաղացել Գյուլիստանի հաշտության պայմանագիրը կնքելիս՝ հանդես գալով որպես Ռուսաստանի ու Պարսկաստանի միջնորդ: Նրա օրոք խանական կառավարության բռնություններն Էջմիածնի նկատմամբ ուժեղացել են , վանքը պարտքերի տակ է ընկել, որի պատճառով էլ Եփրեմ Ա Ձորագեղցին 1822-ին փախել և առանձնացել է Հաղպատի վանքում: Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանին միացվելուց հետո վերադարձել է Էջմիածին: 1830-ին հրաժարվել է կաթողիկոսությունից:

Եփրեմ Ա Ձորագեղցին վերաբացել է (1813) Սիմեոն կաթողիկոսի հիմնած Էջմիածնի Ժառանգավորաց դպրոցը, կառուցել(1834) Օշականի ճակատամարտի հերոսների հուշարձանը  Էջմիածնում: Կապերի մեջ է եղել ռուսահայ և հնդկահայ գործիչների հետ:

Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, Երևան, 1977, հ.3,  էջ 645 :

Եփրեմ Ասորի-ծննդյան թվականը անհայտ է, ծնվել է  Մծբինում, մահացել է 373-ին Եդեսիայում, ասորի մատենագիր  է: Հայկական աղբյուրներում հայտնի է նաև Խուրին, Խուրի անուններով: Գրել է  Հին ու Նոր Կտակարանների մեկնությունը, ճառեր, ներբողներ , քարոզներ, կցուրդներ: Զարգացրել է ասորակաան հոգևոր բանաստեղծությունը:

Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, Երևան, 1977, հ.3,  էջ 646:

 

                                                              Զ

 

Զագրեբ-քաղաք Հարավսլավիայում, գտնվում է Սավա գետի ձախ ափին:

Զագրոս- լեռնային համակարգ Իրանում, Իրանական բարձրավանդակի հարավ-արևմտյան մասում:

Զաիր-մինչև 1971-ը՝ Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետություն: Պետություն Կենտրոնական Աֆրիկայում:

Զամբեզի-գետ Աֆրիկայում: Երկարությունը մոտ 2660 կմ է , ավազանը 1330 հզ. կմ  քառակուսի է:

Զանգեզուր-բնաշխարհ Հայաստանում:   Իր մեջ ընդգրկում է Գորիսի, Ղափանի, Մեղրու և Սիսիանի շրջանները:  Գտնվում է Որոտան, Ողջի և Մեղրի գետերի ավազանում: Արևմտյան մասով մոտ 30 կմ երկարությամբ ձգվում է Զանգեզուրի լեռնաշղթան, որի ամենաբարձր   գագաթը Կապուտջուղն է (3906մ): Այս լեռնաշղթայից արևելք գտնվում է Սյունիքի բարձրավանդակը, որը տարածվում է մինչև Ղարաբաղի լեռնաշղթան : Բարձրավանդակը խիստ մասնատված է , գետերն ու գետակները, կտրելով լավային ծածկույթը, առաջացրել են կիրճեր ու ձորեր: Նշանավոր է Հալիձորի կիրճը: Տաթև գյուղի մոտակայքում է գտնվում  <<Սատանի կամուրջը>>: Զ. Հարուստ է նաև օգտակար հանածոներով , առանձնապես պղնձի և մոլիբդենի  հանքերով: Հռչակված են Ղափանի  և Քաջարանի պղնձամոլիբդենային հանքավայրերը: Ղափանում կան նաև բազմամետաղային հանքեր, Մեղրիում`  նեֆելինային սիենիտներ: Կան նաև երկաթի հանքավայրեր: Գրանիտի հանքեր կան Մեղրիի, Ղափանի ,Սիսիանի շրջաններում, հանքային ջրեր`  Տաթևում, Լիճքում և այլ վայրերում: Կան սահանքներ և ջրվեժներ(նշանավոր է Շաքիի ջրվեժը): Զ. Հայտնի է երկու`  Սյունիք և Սիսական անուններով: Սիսական անունը ավել ուշ է  առաջացել: Պարսիկները Զ. կոչում են  Սիսական,  արաբները`  Սիսաջան: Պատմական Սյունիքը սահմանակից է Մեծ Հայքի Այրարատ, Վասպուրական , Արցախ, Ուտիք, Գուգարք նահանգներին: Սյունիքը սկզբից ևեթ եղել է հայկական պետության կազմում: Զ.-ում գտնվել են Արտաշես Ա-ի  սահմանաքարերի վրա փորագրված արամեերեն արձանագրությունները: 4-րդ դարից սկսած` այն հիշատակվում է որպես առանձին հզոր նախարարություն, ուր իշխում էին Սյունյաց իշխանները: Սյունիքի 12 գավառներից Զ.-ի մեջ մտնում էին 7-ը`  Ծղուկը, Աղահեճքը, Հաբանդը, Բաղքը, Կապանը (Ձորք), Արևիքը, Կովսականը: Այսպիսով , Զ.  կազմում է Սյունյաց աշխարհի մի մասը:Արշակունիների պետության անկումից հետո (428)  Զ. միացվել է Իրանին և մտել Ատրպատականի մարզպանության մեջ: 7-րդ դ. վերջերին տիրել են արաբները, ապա սելջուկները, Կարա-Կոյունլու և ակ-կոյունլու թուրքմենական ցեղերը,  16-դ դարից`  պարսիկները: Զ.եղել է Ղարաբաղի խանության կազմում, Զ.ի տարածքի մի մասը Գյուլիստանի պայմանագրով անցավ Ռուսաստանին: Մեղրու գավառակը Ռուսաստանին միացավ Թուրքմենչայի պայմանագրով:

Զ.  1918-21-ը եղել է Հայաստանի դաշնակցական հանրապետության կազմում: Նշանավոր հուշարձաններց են Բաղաբերդը,  Կապան քաղաքը, Տաթևի վանքը, Սյունիքի վանքն ու բերդը, Շինուհայր և Խոտ գյուղերը, Ձագեձորի բերդը, Տեղ գյուղը, Կաքավաբերդը,  Մխիթար սպարապետի գերեզմանը (Խնձորեսկում):

Հայկական Սովետական հանրագիտարան Ե. 1977, հ.3, էջ 655-656:

Զանգեզուրի լեռնաշղթա –ձգվում է միջօրեականի ուղղությամբ Ամուլսար լեռնազանգվածից մինչև Արաքսի հովիտը : Երկարությունը 130 կմ է:

Հայկական Սովետական հանրագիտարան Ե. 1977, հ.3, էջ 657

            Զանգեզուրի  պաշտպանություն -տեղի է ունեցել 1919-1921 թթ.: Զանգեզուրի ժողովրդի  հերոսական  պայքարը թուրք- թաթարական   բոլշևիկյան  նկրտումների դեմ: Դաշնակից հորջորջվող տերությունները , թաթարական  նավթին  գերի, փորձում էին  Զանգեզուրը  միացնել  Ադրբեջանին: Սակայն նույն թվականի գարնանը նրանք ի  վիճակի  չէին իրականացնել  իրենց  նվիրվածությունը, որովհետև  գավառում  էր գտնվում  Անդրանիկն  իր  զորախմբով, և հայությունը  նույնպես  պատրաստ  էր  պայքարի: 1919թ.-ին՝ հոկտեմբերին, Խոսրովբեկ  Սուլթանովի 15- հազարանոց զորքի  դեմ կանգնած  էր փառապանծ  Գարեգին Նժդեհը իր փոքրաթիվ  ուժերով:  Թշնամին  հետ  շպրտվեց՝  տալով  զգալի  զոհեր: Նույն  թվականի  սեպտեմբերին  թուրք – թաթարական -բոլշևիկյան ուժերը հարձակում  էին  ձեռնարկել Արաքսի  հովտով՝  նպատակ ունենալով  գրավել  Գորիսը : Այս  անգամ  էլ  հակառակորդի 12-հազարանոց  ուժերը պարտություն կրեցին: Նժդեհի մարտիկները վերցրին 150 գերի, 14  գնդացիր, այլ ռազմավար: 1920-ին եղբայրներին օգնության ձեռք մեկնեց հայակուլ  եղբայրներին  Նուրի փաշան: Ձգտելով գրավել Կապանը՝ թուրքական  ուժերը  շարժվեցին  Որոտանի ուղղությամբ,  բայց ջախջախիչ պարտություն  կրեցին: Ադրբեջանի  խորհրդայնացումից  հետո  Նժդեհի դեմ դուրս եկան 11-րդ  բանակի զորամասերը: Մինչև մարտական  գործողությունները  սկսելը, բանակի  հրամանատարությունը  վերջնագիր ներկայացրեց  Նժդեհին՝ պահանջելով Մեղրիով ճանապարհ տալ Օրդուբադ ու Ջուլֆա անցնելու  համար: Ի  պատասխան այդ  անօրինական  պահանջի՝  Նժդեհը 11-րդ  կարմիր բանակից  պահանջեց թողնել Կապանը: 1920 թ.-ի սեպտեմբեր-հոկտեմբեր  ամիսներին  հայ ազատամարտիկները երկամսյա մարտեր մղեցին թշնամու դեմ և  ամրացան Խուստուփ լեռան լանջերին, ապա հաղթանակ տարան Զեյվա  գյուղի մոտ տեղի ունեցած  մարտերում և  հոկտեմբերի 10-ին ազատագրեցին Ղափանի շրջանը, իսկ  նոյեմբերի 22-ին՝  Գորիսը: 1921թ.-ի  ապրիլին  հայ ժողովուրդը ապստամբության դրոշ  բարձրացրեց  բոլշևիկյան վարչակարգի  դեմ  և վերահաստատեց  իր անկախությունը:  Հայրենիքի  փրկության  կոմիտեն  իշխանությունը իր ձեռքում  պահեց մինչև 1921թ.-ի ապրիլի  4-ը, որից հետո Հայաստանը  կրկին բռնի խորհրդայնացվեց:Փրկության  կոմիտեի  զորամասերը ,  մտավորականության  մեծ  մասը,  հասարակական- քաղաքական  գործիչները, խուսափելով  հետապնդումներից, Գառնիի  վրայով  անցան  Զանգեզուր:Ապրիլի 21-ին   Տաթևի վանքում ստեղծվեց  Լեռնահայաստանի Հանրապետությունը: Նախագահ  ընտրվեց  Սիմոն  Վրացյանը, սպարապետ՝  Գարեգին Նժդեհը: Այնուհետև Լեռնահայաստանի զորամիավորումները    անհավասար  մարտեր  են  մղում 11-րդ  կարմիր  բանակի,  թաթարական, թուրքական  հրոսակների  դեմ՝ վիժեցնելով  նրանց  ազգայնամոլական   ծրագրերը: 1920թ.-ի մայիսի  12-ին Սիսիանի  շրջանի Ղալաջուղ գյուղում  սկսվեցին Խորհրդային  Հայաստանի  կառավարության  և Լեռնահայաստանի  պատվիրակությունների  բանակցությունները:  Խորհրդային  կողմի ՝ զենքը  վայր  դնելու   պահանջին Նժդեհը  պատասխանեց, թե  կդադարեցնի  պայքարը  միայն  այն  ժամանակ, երբ  Հայաստանի Հանրապետության   կառավարությունը  հանդես  կգա հայտարարությամբ, և Զանգեզուրը   կճանաչվի  որպես  հանրապետության անբաժանելի  մաս:

            1921թ.-ի հուլիսին  Ալեքսանդր  Մյասնիկյանի   ստորագրությամբ  հրապարակվեց Հայաստանի  կառավարության        հայտարարությունը  Զանգեզուրը  Խորհրդային  Հայաստանի   անբաժանելի  մաս   ճանաչելու  մասին:  Գարեգին Նժդեհը դադարեցրեց  դիմադրությունը և իր գաղափարակիցներով, կուսակցական,  հասարակական, զինվորական,  պետական  գործիչների  հետ  անցավ  Պարսկաստան ,  որտեղ  շահի  կողմից   արժանացավ  ընդունելության, որովհետև Զանգեզուրում  պայքարելով բոլշևիզմի  և  թուրք – թաթարների  դեմ՝  Նժդեհը  օգնեց  մոռացության  մատնել Իրանական  Ադրբեջանը   զավթելու  թուրք-բոլշևիկյան  ծրագիրը: Զանգեզուրի  հերոսամարտը  հայ  ազատագրական  շարժումների  փառահեղ   էջերից  է: Մաքառում,  որի շնորհիվ   Զանգեզուրը  չգերվեց  թշնամիների  կողմից  ու  դարձավ մայր  հայրենիքի  անբաժանելի  մասը: Այդ   հերոսական  պայքարում  անմահացավ հայ  ժողովրդի  սիրելի  զավակ   Գարեգին  Նժդեհը:

Զարգացող երկրներ-իմպերիալիստական տերությունների նախկին գաղութներ և կիսագաղութներ կամ կախյալ երկրներ  Ասիայում, Լատինական Ամերիկայում, որոնք քաղաքական անկախություն են ստացել , բայց ամբողջությամբ չեն թոթափել նեոգաղութատիրության լուծը:

Հայկական Սովետական հանրագիտարան Ե. 1977, հ.3, էջ  664

Զարեհ –Ծոփքի ստրատեգոս-կառավարիչ է  եղել 202-201-ին, թագավոր՝  մ.թ.ա. 190-175-ին: Հաջորդել  է Ծոփքի Քսերքսես թագավորին: Սելևկյան Անտիոքոս 3-րդի կողմից կարգվել է ստրատեգոս: Զ.-ի անունով և պատկերով հատվել է դրամ:

Հայկական Սովետական հանրագիտարան Ե. 1977, հ.3, էջ667:

Զարեհավան-քաղաք Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Ծաղկոտն գավառում՝  Արածանի գետի աջ ափին: Զ.-ում է ծնվել Սմբատ Զարեհավանցին: Զ. Այժմ ավերակ է:

Հայկական Սովետական հանրագիտարան Ե. 1977, հ.3, էջ668:

Զարիշատ-ավան Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Վանանդ գավառում: Զարիշատ քաղաքից տարբերելու համար Մ.Խորենացին հիշատակում է <<Զարիշատ Վանանդայ>>:Ըստ Ղևոնդ Ալիշանի` եղել է արքունական ամուր դաստակերտ: 1921- ի Կարսի պայմանագրով անցել է Թուրքիային:

Հայկական Սովետական հանրագիտարան Ե. 1977, հ.3, էջ 668:

Զարոբյան Յակով Նիկիտայի - ծնվել է 25.9.1908, Արդվին(Բաթումի մարզ, այժմ՝ Թուրքիայում), կուսակցական պետական գործիչ: 1949թ. գործուղվել է Հայաստան, ուր աշխատել է ՀԿԿ ԿԿ –ի բաժնի վարիչ , ՀԿԿ Երևանի քաղկոմի 2-րդ քարտուղար, անցել է այլ աշխատանքների, իսկ 1960-ից` ՀԿԿ  ԿԿ-ի առաջին քարտուղար: Պարգևատրվել է Կարմիր աստղի շքանշանով:

Հայկական Սովետական հանրագիտարան Ե. 1977, հ.3, էջ 672:

Զաքարե  Բ Մեծ-ծննդյան թվականը անհայտ է, մահացել է1212թ., իշխան, զորավար, պետական-քաղաքական գործիչ:1185-ին վրաց Թամար թագուհուց ստացել է

ամիրսպասալարի(վրաց –հայկական զորքերի գերագույն հրամանատար),պաշտոն: Հրապարակել է արքայական հրամանագրերն ու կարգադրությունները, գլխավորել բոլոր արշավանքներն ու պատերազմները՝ վերջիններիս ժամանակ նաև թագուհուց ստանալով արքայական դրոշը:

Հայկական Սովետական հանրագիտարան Ե. 1977, հ.3, էջ  672:

Զաքարիա Աղթամարցի—ծննդյան և մահվան թթ. անհայտեն, հայ մանրանկարիչ, գրիչ, Վասպուրականի մանրանկարչության դպրոցի ներկայացուցիչ:  1355-1403-ին ընդօրինակել և պատկերազարդել է բազմաթիվ ձեռագրեր, որոնցից 14-ը գտնվում են Երևանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարանում:

Հայկական Սովետական հանրագիտարան Ե. 1977, հ.3, էջ  673:

Զաքարիա Քանաքեռցի-1627, Քանաքեռ, 1699 , Հովհաննավանք, հայ պատմագիր: Ուսումն ստացել է Հովհաննավանքում, որտեղ ձեռնադրվել է  սարկավագ և մինչև կյանքի վերջը եղել է ուսուցիչ: Նրա <<Պատմագրություն >> աշխատությունը բաղկացած է 3 մասից: Սկսվում է Արշակունիների թագավորության և Սասանյան դինաստիայի հաստատման ժամանակաշրջանից մինչև 1699-ը: Երկի հիմնական մասը 17-րդ դարի պատմությունն է , որը Զ.Ք. շարադրել է որպես ականատես:  <<Պատմագրությունը>> հարուստ նյութ է տալիս Հայաստանի և հարևան երկրների հասարակական- տնտեսական կացության , գյուղացիների ծանր վիճակի, ազգագրության վերաբերյալ: Արժեքավոր են Մեխլուի գլխավորած հասարակական շարժման գաղափարախոսության , ընթացքի, նրանում ընդգրկված հասարակական շերտերի ու էթնիկական խմբավորումների մասին տեղեկությունները: Թեև Զ.Ք. իր գնահատականների մեջ դրսևորել է դասակարգային սահմանափակություն, <<Պատմագրությունը>> կարևոր սկզբնաղբյուր է Հայաստանի և հարևան երկրների 17-րդ դարի պատմության համար:

Հայկական Սովետական հանրագիտարան Ե. 1977, հ.3, էջ 674-675:

Զաքարյաններ -(վրաց աղբյուրներում Մխարգրեձելի Երկկայնաբազուկ) , ֆեոդալական տոհմ Հայաստանում 11-14-րդ դարերում: Ծագում են Մեծ Հայքի Կորճայք նահանգի Կարթունիք գավառից Հյուսիսային Հայաստան գաղթած Արծրունիների քրդացած ճյուղից: 1048-ին Մեծ Զավ գետի կիրճում սելջուկների դեմ բյուզանդական զորքի տարած հաղթանակից հետո Զ.-ի նախնի Խոսրովը իր տոհմով անցնում է Գուգարք և ճանաչում Լոռու թագավոր Կյուրիկե Ա-ի գերիշանությունը` նրանից ստանալով Խոժոռնի գավառակը` համանուն ամրոցով:Լոռին Վրաստանին միացվելուց հետո(1118)  Զ.- նախնիները դարձան վրաց թագավոր Դավիթ Շինարարի վասալները: 1120-ից  Զաքարիան և իր որդի Սարգիս Մեծը դառնում են Լոռիի նոր տերերի` Օրբելիների վասալ ֆեոդալներ: Այնուհետև տոհմն այս Զաքարիայի անունով հայ մատենագրության մեջ կոչվում է Զաքարյան: Սակայն  Ամբերդում հայտնաբերված (1965)  արաբատառ արձանագրության մեջ Սարգիս Մեծի որդի Զաքարեն և Իվանեն անվանված են Արծրունի: Այս փաստարկված է այն հանգամանքով, որ և հոր  և մոր կողմից(Սարգիս Մեծը ամուսնացել էր Մահկանաբերդի և Հաղբատի տեր Վահրամ Արծրունու դուստր Սահակադուխտի հետ) և նրանց նախնիները Արծրունիներ են: Կարթունյաց Արծրունիները թեև քրդացած, բայց մնացել էին քրիստոնյա(նեստորականներ), և հայերը նրանց կոչում էին քաղդեացի: Լոռի գաղթելուց հետո նրանք դարձան լուսավորչադավան:

Հայկական Սովետական հանրագիտարան Ե. 1977, հ.3, էջ 676:

Զաքարյանների իշխանություն-ֆեոդալական իշխանապետություն Հյուսիս-արևելյան Հայաստանում: Ձևավորվել է 12-րդ դարի վերջին և 13-րդ դարի սկզբին` հարատևելով մինչև 14-րդ դարի կեսը: Օգտվելով թուրք-սելջուկյան պետության մասնատումից ու թուլացումից և ռազմա-քաղաքական սերտ համագործակցության մեջ մտնելով հզորացող Վրաստանի հետ `  Զ. ազատագրեցին Հս. Արլ. Հայաստանի մեծագույն  մասը:  Զ. Դարձան ազատագրված Հայաստանի ինքնիշխան տերերը: Նրանք դարձան հայ Բագրատունիների իրավահաջորդները՝ սեփականելով նրանց  <<շահնշահ >> տիտղոսը:

Հայկական Սովետական հանրագիտարան Ե. 1977, հ.3, էջ676-677:

Զեյթուն- Ուլնիա, քաղաք և գավառ  Լեռնային Կիլիկիայում:1915-ի մարտին  Զ.-ի հայությունը բռնությամբ տեղահանվեց և քշվեց Դեյր Էլ Զորի անապատը, իսկ քաղաքը հրդեհվեց: 1921-ին, երբ Ֆրանսիան Կիլիկիան հանձնեց Թուրքերին, քաղաքը վերջնականապես դատարկվեց հայերից:Մեծ եղեռնից վերապրող զեյթունցիները 1930-ական թթ. Երևանի հյուսիսային մասում հիմնադրեցին Նոր Զեյթուն թաղամասը:

Հայկական Սովետական հանրագիտարան Ե. 1977, հ.3, էջ 683:

Զեյթունի ապստամբությունններ(1862,  1877-78, 1895)  -հայկական    ինքնապաշտպանական զինված ելույթներ՝ ընդդեմ թուրքական բռնապետության:   16-րդ դարից սկսած Զեյթունի բնակչությունը զենքը ձեռքին մաքառեց  իր   անկախության համար և ապահովեց իր կիսանկախ վիճակը(Մուրադ 4-րդի   1622-ի հրովարտակով)  Օսմանյան կայսրությունում:  Բ.  Դուռը երբեք չհաշտվեց նման դրության հետ և բազմիցս փորձեց   ճնշել լեռնագավառի  բնակիչներին և հպատակեցնել Զեյթունը:  Թուրքական ոտնձգություններին զեյթունցիներն ամեն անգամ պատասխանում էին ապստամբությամբ և հերոսական ինքնապաշտպանությամբ:

Հայկական Սովետական հանրագիտարան Ե. 1977, հ.3, էջ 684:

            Զեյթունի  ինքնապաշտպանություն-տեղի է ունեցել 1895թ.-ին: Հոկտեմբերի 16-17-ին լեռնականները հարձակվում գրավում  են  թուրքական  զորանոցն  ու  կառավարական  շենքը:   Ի նշան  հաղթանակի՝  զեյթունցիները զորանոցի  վրա  բարձրացնում  են  իրենց  կարմիր  դրոշը, որի  վրա  գրված  էր. Զեյթունի անկախ իշխանություն:  Զորանոցի  գրավման  ժամանակ զեյթունցիների  ձեռքն  էր  անցել  2  թնդանոթ, 170 ռումբ, 600 մարտին  տիպի հրացան՝ 120 հազար փամուշտով,  2 տակառ վառոդ, այլ ռազմամթերք, պարեն: Զորանոցի գրավումը  խուճապ  է  առաջացնում  Մարաշում: Երկյուղելով,  որ  մարաշցիները ևս  կդիմեն  ապստամբության, փաշան  կազմակերպում  է  հայության  կոտորած , որից  հետո  թուրքական  30   հազարանոց  բանակը  շարժվում  է Զեյթունի  վրա: Երեք  օր  հայ  քաջորդիները  թակում  են  դեպի   Զեյթուն   տանող   ճանապարհը:  Դեկտեմբերի 15-ին   Սանտոխի  կիրճում   տեղի   է  ունենում   առաջին  ճակատամարտը: Թուրքական  բանակի  դեմ  մաքառում  էր  500  զեյթունցի:  Թշնամին,  հազար  սպանված  տալով,  դադարեցնում  է  գրոհը: Դեկտեմբերի 22-ին Ռեմզի  փաշան  պահանջում  է  անձնատուր  լինել:  Ի պատասխան՝  զեյթունցիները  հարձակման  են  դիմում: Անակնկալ  հարձակումը  խուճապ  է առաջացնում,  թշնամին  տալիս  է  հարյուրավոր  զոհեր: Տավրոս  լեռների  ցուրտը   դարձել  էր  թուրքերի  ոխերիմ  թշնամին: Զեյթունը  գրավելու  հույսը  կորցրած   թշնամու  մեջ  գլուխ  է  բարձրացնում  դասալքությունը: Եվրոպացի դեսպանները դիմում են  սուլթանին՝ առաջարկելով իրենց  միջամտությունը: Բանակցություններն  սկսվում  են  1896թ.-ի հունվարի 4-ին ռուսական ,  ֆրանսիական, ավստրո-հունգարաան, անգլիական, գերմանական, իտալական  դեսպանների, հյուպատոսների, փոխհյուպատոսների, թուրք  ներկայացուցիչների  և 12  զեյթունցիների  միջև: Բանակցությունների  ընթացքում  ընդունվում  է  10 կետից  բաղկացած  պայմանագիր: Թուրքական  կողմը  պարտավորվում  է  ընդհանուր  ներում  շնորհել  բոլորին: Զեյթունում  նշանակվում  է  քրիստոնյա  պաշտոնյա: Հայերը  պետք  է  վերադարձնեին  թուրքերից  խլած  բոլոր  զենքերը,  բացի  որսորդական  հրացաններից,  3 տարի  ժամանակով  դադարեցվում  էր  հարկերի  հավաքումը::  Հյուպատոսների  երաշխավորությմբ շրջակա  գյուղերի  հայերը  պետք  է  վերադառնային  իրենց օջախները:Զեյթունում  տեղակայվելու  էր  միայն 1  թուրքական  փաշա: Պաշտոնյաներ  ու ոստիկաններ  ընտրելիս նախապատվությունը տրվում էր զեյթունցիներին :Եվրոպական  տերությունները   Մարաշում  թողնելու  էին  իրենց հյուպատոսներին պայմանագրի  կետերը  իրականացնելու  համար:

Զենոբ Գլակ—ասորի, 4-րդ դարի պատմիչ:Կեսարիա քաղաքից Հայաստան է եկել Գրիգոր Ա  լուսավորչի հետ: Զ.Գ. իր աշխատության մեջ պատմում է  քրիստոնեության տարածման , հեթանոսական մեհյանների կործանման  և քրիստոնեական եկեղեցիների հիմնադրման մասին:

Հայկական Սովետական հանրագիտարան Ե. 1977, հ.3, էջ 686:

Զենոն –Արտաշես(ծն . թ. անհտ..-մ.թ.ա. 34) , Հայոց թագավոր մ.թ. 18-ից: Պոնտոսի Պոլեմոն թագավորի որդին, որն , ըստ Տակիտոսի, մեծացել է հայկական միջավայրում, հարմարվել հայերի  կենցաղին ու բարքերին: Զ. թագավոր է հռչակվել Հռոմի Տիբերիոս կայսեր զորապետ Գերմանիկոսի(որը ժամանել էր Արտաշատ)  և հայ ավագանու համաձայնությամբ:  Նրա գահակալման իրավունքը ճանաչել է նաև Պարթևաց Արտավան Երրորդ թագավորը: Զ. Ընդունել է հայերին հարազատ Արտաշես անունը և վարել խաղաղ ու համեմատաբար  ինքնուրույն քաղաքականություն:Փորձել է  վերականգնել Հռոմի ռազմական միջամտությամբ կործանված Հայկական թագավորությունը:

Գրկ. Մանանդյան Հ. Քննական տեսություն հայ ժողովրդի պատմության, հ. 1, Ե. 1944:

Հայկական Սովետական հանրագիտարան Ե. 1977, հ.3, էջ 686:

Զևս –հունական դիցարանի գերագույն աստվածը, աստվածների և մարդկանց տիրակալը, Կռոնոսի և Հռեայի որդին:   Զ. պատկերվել է ամրակազմ տղամարդու տեսքով, գահին բազմած, մականը ձեռքին: Պաշտամունքի կարևոր վայրերից են Օլիմպոսը և Դոդոնեն:

Հայկական Սովետական հանրագիտարան Ե. 1977, հ.3, էջ688.:

Զիկկուրատ-(աքքադերեն), Հին Միջագետքի պաշտամունքային կառույցի տիպ, այլ տիպերի կողքին առաջացել է մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակի վերջերին, այնուհետև դարձել է Հին Միջագետքի ամենաբնորոշ շինություններից: Ձևով աստիճանավոր, հոծ զանգվածեղ բուրգ էր` բաղկացած հաջորդաբար փոքրացող, մեկը մյուսին դրված հատած բուրգերից, որոնց փոխադարձ անցումը  աստիճանների և թեք հարթակների միջոցով էր: Բուրգն ավարտվում էր տաճարով, որը քաղաքի գլխավոր աստծո բնակատեղին էր: Տարբեր գույնի(հիմնականում սև, կարմիր, սպիտակ)  հարկերի պատերը մշակվում էին ուղղանկյուն, ոչ խորը խորշերով կամ ելուստներով, իսկ հարթակները` կանաչազարդվում: Չափերով շատ մեծ էին :  Բաբելոնի աշտարակի միայն առաջին հարկը 33 մ բարձրությամբ էր:  Զ. -եր պահպանվել են Իրաքում, Իրանում:

Հայկական Սովետական հանրագիտարան Ե. 1977, հ.3, էջ689:

Զինադադար-ռազմական գործողությունները պատերազմող կողմերի միջև ժամանակավորապես դադարեցնելու փոխադարձ համաձայնություն: Լինում է ընդհանուր(կնքում են գլխավոր հրամանատարները կառավարությունների լիազորությամբ)  և տեղական(կնքում են տեղական հրամանատարները գլխավոր հրամանատարների լիազորությամբ): Ընդհանուր զինադադարի դեպքում պատերազմական գործողությունները դադարեցվում են պատերազմի ողջ թատերաբեմում(հարցերի  լայն շրջանակներ ընդգրկելու հետևանքով հաճախ վեր է ածվում հաշտության պայմանագրի),  մասնակի զինադադարի դեպքում`  որոշակի հատվածում:

Հայկական Սովետական հանրագիտարան Ե. 1977, հ.3, էջ 690:

Զինապալատ-Մոսկվայում,  1.պետական հիմնարկություն Ռուսաստանում:  Որպես զենքի պահեստարան հիշատակվում է 1547-ից: Գտնվել է Մոսկվայի Կրեմլում: 1683-ին կազմակերպվել են նաև սրբանկարչության, 1683-ին` գեղանկարչության արվեստանոցները, իսկ 1700-ին Զ.-ի մեջ ներգրավվել են Ոսկյա և Արծաթյա պալատները: Զ.-ի առաջնակարգ վարպետներից էր  հայազգի նկարիչ Բոգդան Սալթանովը, որը 1685-ին նշանակվել էր գեղանկարչության արվեստանոցի ղեկավար:  1600-ից գտնվում է Մոսկվայի Կրեմլի պետական թանգարանների կազմում: Զ.-ում ցուցադրվում են  Ռուսաստանի  և Առաջավոր Ասիայի մի շարք երկրների  դեկորատիվ կիրառական արվեստը, այդ թվում` Նոր Ջուղայի  հայ վարպետների պատրաստած  <<Ալմաստե գահը>>:

Հայկական Սովետական հանրագիտարան Ե. 1977, հ.3, էջ691:

Զինված ապստամբություն-սոցիալական խմբերի  կամ դասակարգերի զինված ելույթ`  ընդդեմ գոյություն ունեցող  քաղաքական իշխանության: Մասսայական նպատակներ հետապնդող  Զ.-ից բացի, լինում են նաև բունտեր, տարրերային  անկազմակերպ  ըմբոստություններ, որոնք հաճախ  չեն ունենում նպատակ ու ծրագիր:

Հայկական Սովետական հանրագիտարան Ե. 1977, հ.3, էջ691-692:

Զմմառի վանք-գտնվում է Բեյրութից հյուսիս-արևմուտք`  30  կմ հեռավորության վրա` Լիբանանի լեռան վրա` ծովի մակերևույթից 950մ բարձր: Հիմնադրվել է 1749-ին: Զ. Վանքում  գտնվում են հնագույն ցուցանմուշներ  հնագույն դարերից մինչև մեր օրերը: Առանջին տեղ են հատկացված գեղանկարչական  աշխատանքներին: Այնտեղ են  գտնվում Ռաֆայելին վերագրվող « Տիրամայրը»  և իտալական ու իսպանական գեղանկարչության գործեր:  Թանգարանում են պահվում  հայերեն ձեռագրերի հարուստ հավաքածուն(շուրջ 1300, ամենահինը Մ.Գոշի <<Դատաստանագիրքն >> է ), հայկական հնատիպ գրքեր: Ունի նաև ժամանակակից գրականության բաժին:

Զոդի ոսկու հանքավայր-գտնվում  է  ՀՍՍՀ Վարդենիսի շրջանում, Սևանի լեռնաշղթայի հարավ-արևելքում` 2100-2500  մ  բարձրության վրա: Հայտնաբերվել  և նկարագրվել են մոտ 200 հանքային և ոչ հանքային միներալ:

Զ.հ.-ում բարձր է բիսմութի և  թելուրի պարունակությունը:

Հայկական Սովետական հանրագիտարան Ե. 1977, հ.3, էջ698:

Զոլա –Էմիլ (2.4.1840, Փարիզ-29.9.1902 , Փարիզ), ֆրանսիացի գրող: Զ.-ի գրական-քննադատական և արվեստագիտական գրքերը  ուղղված են ընդդեմ պաշտոնական    սալոնային –ակադեմիական արվեստի` ի  պաշտպանություն իմպրեսիոնիստների առաջին ելույթների: <<Թերեզ Ռաքեն>>(1867) վեպի երկրորդ հրատարակության առաջաբանում  Զ.   հայտարարեց, որ  ինքը պատկանում է <<նատուրալիստ  գրողների խմբին>>:   Ժողովրդական թատրոն ստեղծելու Զ.-ի երազանքը չիրականացավ անակնկալ մահվան(շմոլ գազով թունավորում)  պատճառով:

Հայկական Սովետական հանրագիտարան Ե. 1977, հ.3, էջ698- 699:

Զոնդյան կղզիներ-(Ճավա կղզու արևմուտքի գունդա  կամ սունդա  ցեղի անունից), կղզիների խումբ Մալայան արշիպելագի հիմնական մասը: Բաժանվում է Մեծ Զոնդյան և Փոքր Զոնդյան կղզիների:

Կան նավթի, անագի, վոլֆրամի և մանգանի հանքավայրեր:

Զորանամակ-.Հին Հայաստանի ռազմաակն ուժերի քանակի և դասակարգման մասին պետական վավերագիրը կոչվում է Զորանամակ: Այն գործադրվել է մինչև հայ Արշակունի արքայական տան անկումը:

Զորանամակը կազմվել է ըստ Մեծ Հայքի չորս կուսակալ զորավարությունների(Հյուսիսային, Հարավային, Արևելյան  և Արևմտյան դռներ):  Հայոց զորքի ընդհանուր քանակը եղել է 124 հազար մարտիկ, որից 84 հազարը կազմվել են նախարարական կամ սեպուհական, 40 հազարը` արքունի(ոստանիկ) և մարդպետական գնդերը:

Զորանամակի մի ձեռագրի օրինակը , որը կցված է եղել Անանիա Շիրակացու ժամանակագրությանը, մեզ հասել է Տիրամայր անունով մի հայուհու ընդօրինակությամբ:

Հին Հայաստանում Հայոց զորքի ընդհանուր քանակը եղել է 124 հազար մարտիկ, որից 84 հազարը կազմվել են նախարարական կամ սեպուհական, 40 հազարը` արքունի(ոստանիկ) և մարդպետական գնդերը:

Գուգարաց բդեշխ-4500                 Բզնունական-3000

Բդեշխն Աղձնյաց-4000                  Մանավազյան-1000

Կամսարական-600                         Բագարատունի-1500

Մամիկոնյան-1000                         Խոռխոռունի-1000

Վանանդեցին-1000                         Ծոփացի-1000

Գարդմանեցին-1000                      Վահունի-100

Գնունի-500                                      Բասենացի-600

Աբեղյանք-500                                 Պալունի-300

Դիմաքսյան-300                              Ընձաքին-4000

Գնթունի-300                                    Մանդակունի-300

Գաբեղյան-300                                Վարաժնունի-300

Հավնունի-300                                  Այծենական-300

Սահառունի-300                             Սպանունի-300

Անգեղատուն-3400                         Ռափսեան-100

Զվարթնոց-Վաղարշապատի  Սբ.  Գրիգոր, վաղ  միջնադարյան ճարտարապետության հուշարձան ,  գտնվում  է Արարատյան  դաշտում ` Էջմիածնից 3կմ հարավ:  Ըստ  հայ  պատմիչների  վկայության` կառուցել  է Ներսես  Գ   Իշխանցի  հայոց  կաթողիկոսը  և  նրա  գահակալության տարիներից  էլ(641-661)  տարածվում  է Զվարթնոցի  կառուցման  ժամանակը: Ըստ  Մովսես  Կաղանկատվացու` Զվարթնոցն  օծվել  է 652-ին:  Թ.Թորամանյանի  կարծիքով, շինարարությունը   սկսվել  է 643-ին  և  հիմնականում  ավարտվել  է 652-ին: 1905-ին Թորամանյանը  ստեղծեց  Զվարթնցի  գիտական  վերակազմությունը:  Մեզ  հայտնի  հուշարձաններից զվարթնոցատիպ  են  Բանակի,  Լյակիթի   տաճարները,  Գագկաշենը:  1937-ին  Զվարթնոցի  ավերակներից  ոչ   հեռու  կառուցվել է փոքրիկ   թանգարան, ուր  ցուցադրվում  են  պեղված  նյութերը:

Զրադաշտ-համարվում  է զրադաշտականության  հիմնադիրը: Ընդունված  տեսակետով  Զրադաշտն  ապրել  է մ.թ.ա.  630-653-ին  և  քարոզել  է  Իրանի  արևելյան  նահանգներում`այժմյան Աֆղանստանի  տարածքում:  Նրան  հովանավորել  է  Վշտասպ  թագավորը:

Զրադաշտականություն-Իրանում  տիրապետող  նախամահմեդական  դոգմատիկական  կրոն:  Աքեմենյան  շրջանում  մարական  մոգերի  ակտիվ  մասնակցությամբ Զրադաշտականությոունը արևելքից տաարածվել  է  Իրանի  արևմտյան  շրջանները: Զրադաշտականությունը  վերջնականապես  կազմավորվել  և պետական  կրոնի  է  վերածվել  Սասանյանների օրոք քրիստոնեության  և մանիքեության  դեմ  պայքարում:  Զրադաշտականության  պաշտոնական  դավանաձևի  հետ գոյություն են  ունեցել  նաև  աղանդներ,  որոնցից  ամենատարածվածը  զրվանականնությունն  էր: Զրադաշտականությունը  իր  տեղը  զիջեց  մահմեդականությանը,  սակայն Իրանում (Քերմանի  նահանգ) և Հնդկաստանում(Բոմբեյը  և  շրջակայքը ) պահպանվել  են  փոքր  համայնքներ:

Զուգամուսնություն- մայրիշխանական  տոհմի  շրջանակներում  առաջացած  ամուսնական  հարաբերությունների  ձև: Տարածված  տեսության  համաձայն`  հաջորդել  է խմբամուսնությանը: Զույգամուսնության  սկզբնական  շրջանում ամուսինները  մնում  էին  իրենց  տոհմերի  կազմում,  հետագայում  ամուսինները  տեղափոխվում  էին  կնոջ  տոհմը,  թեև  յուրաքանչյուրի  գույքը  մնում  էր  առանձին:  Երեխաները  պատկանում  էին  մայրական տոհմին:  Հայրիշխանության  շրջանում զուգամուսնությունը  աստիճանաբար  տեղը  զիջեց   հայրիշխանական  ընտանիքին,  այնուհետև  մենամուսնությանը:

Զույգաղբյուր-(մինչև  1946-ը`  Չիֆթալի),  գյուղ  Ղուկասյան  -Գյումրի խճուղու  մոտ:  Հիմնադրվել  է 1800-ին:

 

                                                                   Է

 

Էդիկտ-(լատ.   հայտարարում  եմ),  Հին  Հռոմում մագիստրոսի(պրետորի) գործունեության ծրագիր, որը  ներկայացվում,  հայտարարվում  էր պաշտոնական  պարտականություններ  ստանձնելիս:

Էթնիկական  խումբ- Էթնիկական  ընդհանրություն, մարդկանց  լեզվական  ու մշակութային  ընդհանրություններ  ունեցող  խումբ: Ժողովուրդները  ձևավորվում են  առանձին  Էթնիկական  խմբերից: Առանձին Էթնիկական  խմբեր  են  մի  շարք  ազգություններ(չուկչիներ, կորյակներ, իտելմեններ  և  այլն):

Էթնիկական  հոգեբանություն- ժողովուրդների հոգեբանություն,  հոգեբանության  ճյուղ,  որն  ուսումնասիրում  է տարբեր ժողովուրդների, ցեղերի,  ցեղախմբերի  հոգեկան  կերտվածքի   առանձնահատկությունները, նրանց  լեզվի, մտածողության,  բնավորության  ,  խառնվածքի  ընդհանրությունների,  հույզերի,  զգացմունքների,  սովորույթների  բնորոշ  գծերը,  աշխատանքային գործունեությունը:

Էլամ- հնագույն պետություն  հարավ-արևմտյան  Իրանում:

Էլամերեն- էլամցիների  լեզուն:  Զուրկ  է  եղել  հոլովներից:  Գործածվում  են  գաղափարագիր,  հիերոգլիֆային  և սեպագիր  գրատեսակներ:

Էլբա- կղզի  Միջերկրական  ծովում  Տոսկանիա արշիպելագում: Ապենինյան  թերակղզուց  բաժանվում է Պումբինո    նեղուցով,  պատկանում  է Իտալիային:

Էկումենյան  շարժում- քրիստոնեական  եկեղեցիները   միավորել  ցանկացող    շարժում: 4-րդ դարից  քրիստոնեական եկեղեցու բաժանման  հետ  մեկտեղ  նկատվել  են  տարբեր  եկեղեցիների  միավորման միտումներ`համաշխարհային  (տիեզերական  )  եկեղեցի  ստեղծելու միտումով:  Այդ  շարժմանը  մասնակցել  է  նաև  հայ  առաքելական  եկեղեցին:  Այսպես  632-ին Կարինի  եկեղեցական  ժողովում  միակամության  սկզբունքները  իրականացնելու  համար  կնքվել  է հայ  և  հույն  եկեղեցիների միության  թուղթը,  որը, սակայն,  չի  իրագործվել:

Անտիոքում(1141) և  Երուսաղեմում(1143)  կաթոլիկների  հրավիրած  ժողովներում,  որոնց  մասնակցել  է  նաև  Գրիգոր  Պահլավունի  կաթողիկոսը,  առաջին անգամ  արծարծվել է  հայ  և  կաթոլիկ եկեղեցիների  միության հարցը:  14-րդ  դարի  հայ իրականության մեջ սկսվել  է ունիթորների  շարժումը,  որը  նույնպես եկեղեցիների  միության  հարցեր է առաջ  քաշել` ձգտելով  միավորել  կաթոլիկականին:  19-րդ  դարի կեսերից եկեղեցիների միության  նախաձեռնությամբ   հանդես  են  եկել բողոքականները:  1948-ին ստեղծվել  է եկեղեցիների համաշխարհային խորհուրդը:  Սակայն ԵՀԽ-ում եկեղեցիների միության  հարցը  ըմբռնվում  է տարբեր  կերպ:  Կաթոլիկների կարծիքով,  քրիստոնեության  միավորումը  պետք  է  տեղի ունենա Հռոմի  իշխանությամբ, ուղղափառները, ընդհակառակը, միավորումը  ենթադրում  են  իրենց  եկեղեցու  առաջնորդությամբ:  Ըստ  բողոքականների `  միավորումը պետք  է   կատարվի`  պահպանելով  եկեղեցիների առանձնահատկությունները; Այս  տեսակետին  է նաև  հայ  առաքելական  եկեղեցին: ԵՀԽ-ի  Համաշխարհային առաքելության  և  ավետարանչության  հանձնաժողովի  նախաձեռնությամբ  և  Վազգեն  Ա-ի  հրավերով  1975-ին  Էջմիածնում  տեղի  ունեցավ ուղղափառ  եկեղեցիների  ներկայացուցիչների  խորհրդակցություն:

Էմին  Հովսեփ- (1726 ,  Համադան,  2.08.1809  Կալկաթա),  ազատագրական շարժման  գործիչ,  բուրժուա-լուսավորական  գաղափարախոս:

1751թ.- մեկնել  է Անգլիա:

1755թ.-ընդունվել  է Վուլվիչի   ռազմական  ակադեմիան:

1757-1758թթ.-  մասնակցել  է յոթնամյա  պատերազմին:

1759-1760թթ.- Հալեպի  վրայով   մեկնել  է Հայաստան` ճանապարհին  հայկական  գյուղերում քարոզելով ազատագրական  գաղափարներ:

1761թ.-մեկնել  է Ռուսաստան”;

1763թ.-Մովսես  Բաղրամյանի և  Աստրախանում  նրան  միացած 30  հայ  կամավորների  հետ  մեկնել  է Վրաստան և  լավ  ընդունելություն  գտել  Հերակլ  2-րդի  մոտ:

1764թ.-  արտաքսվել  է Վրաստանից:

1766թ.-Գյուլիստանի  մելիք  Հովսեփի  հետ  մեկնել  է  Ղարաբաղ ,  բայց  չի  կարողացել  ապստամբությունը  կազմակերպել:

1767թ.-   վերադարձել  է  Վրաստան:

1773թ. - ծանոթացել  և  սերտ  հարաբերությունններ է հաստատել Շահամիր  Շահամիրյանի  հետ:

1777-1783թթ. -բնակվելով  Նոր  Ջուղայում` փորձեր է արել Հայաստան  մեկնելու և  իր գործունեությունը   շարունակելու  համար:

1788թ. – անգլերեն  լեզվով  գրել  է իր  կյանքի ու  գործունեության  պատմությունը, որն առաջին անգամ  հրատարակվել  է Լոնդոնում 1792-ին <<Հովսեփ  Էմին հայի  կյանքն  ու  արկածները>>  վերնագրով:

Էմին Մկրտիչ Հովսեփի-   (25.11.1815թ,  Նոր Ջուղա ,  13.25.1890թ. ) ,  հայ  բանասեր,  պատմաբան,  մանկավարժ,  թարգմանիչ: Նախնական կրթությունը  ստացել  է հայոց  մարդասիրական  ճեմարանում:  Էմինը ջանացել է ստեղծել հայ  ժողովրդի  լիակատար  ու ճշգրիտ ժամանակագրական  պատմությունը ` սկսած Հայկազնունիներից:

Էմինը հիմնադրել է  Լազարյան  ճեմարանի  մատենադարանը, առաջին անգամ  հրատարակել Ղազար  Փարպեցու <<Թուղթը>>(1853),Մ  Կաղականտվացու  «Պատմություն  Աղվանից  աշխարհի» (1860),  Մ.Այրիվանեցու <<Պատմություն  Հայոց>> (1860),  Վարդան  Արևելցու <<Պատմություն տիեզերական>>(1861)  աշխատությունների քննական  բնագրերը:  Էմինը  ռուսերենով  թարգմանել  և հրատարակել  է  Մ.Խորենացու <<Պատմություն  հայոց>>-ը (1858),  Վարդան  Արևելցու  <<Պատմությունը>> (1860),,  Ստեփանոս  Տարոնեցու  <<Պատմությունը>>(1864) ,  առաջաբանով  ու  ծանոթագրությամբ  հրատարակել  է  <<Էմինյան  ազգագրական  ժողովածուն>>:

Էյզենհաուեր Դուայտ Դեյվիդ-(1890-1969) ԱՄՆ-ի  34-րդ  պրեզիդենտ: Ղեկավարել  է  անգլո-ամերիկական  զորքերի  ափհանումը  Ֆրանսիայում 1944-ի  հունիսին:

Էյզենհաուերի  դոկտրինա- ԱՄՆ-ի  արտաքին  քաղաքական  ծրագիր, որը պրեզիդենտին  իրավունք  է  վերապահում զինված  ուժեր  օգտագործելու  Մերձավոր  և  Միջին  Արևելքի  շրջանում:  Այն  ստորագրել  է Էյզենհաուերը 1957-ի  մարտի 9-ին:  Էյզենհաուերի   դոկտրինան  գործնականում դրսևորվեց  Սիրիայում  1957-ին,  Լիբանանում  1958-ին,  Եգիպտոսի,  Սիրիայի  ու  Հորդանանի  դեմ՝  1967-ին:

Էյնշտեյն-(Այնշտայն  Ալբերտ, 14.03.1879,  Ուլմ(Գերմանիա),  18.04.1955 Պրինստոն

(ԱՄՆ),  ֆիզիկոս,  տեսաբան,  հարաբերականության  տեսության  ստեղծողը,  լույսի  քվանտային  տեսության  հիմնադիրը: Հարաբերական տեսության  հիմքում ընկած  բոլոր  գաղափարները   փորձնական  հաստատում  գտան և  խթանեցին  ֆիզիկայի  մի  շարք  բաժինների ատոմի միջուկի,  տարրական  մասնիկների,  դաշտի  քվանտային տեսության  զարգացմանը:  Էյնշտեյնը  արժանացել  է  Նոբելյան  մրցանակի:

Էյուբյաններ-Այուբյաններ,  ֆեոդալական    կառավարողների  հարստություն  Մերձավոր   Արևելքում   և  Հայաստանում:  Անունը ծագել  է Հայաստանում ծնված   ծագումով  քուրդ  Այուբ  իբն  Շադիից:

Եգիպտոսում  ֆաթիմյանների  անկումից  հետո  Այուբի  որդի Սալահ  ադ  Դինը   1171-ին  հիմնել  է  պետություն , մահմեդական  ուժերը  համախմբել  խաչակիրների  դեմ,   1187-ին  համախմբել  նրանց   և  գրավել  Երուսաղեմը: Սալահ  ադ  Դինի  մահից  հետո  պետությունը  քայքայվել  է :  Էյուբյանների  ավագ  ճյուղը  կառավարել  է  Եգիպտոսում  մինչև   1252-ը  և  ձևականորեն  իշխող   դիրք  ունեցել մյուս՝ Հալեպի,  Դամասկոսի,  Համայի,  Հոմսի,  Հյուսիսային  Միջագետքի  և  Եմենի  ճյուղերի  նկատմամբ:  Հյուսիսային  Միջագետքում  իշխող  ամիրան 1207-ին  գրավել  է  Հայաստանի  հարավային    շրջանները,  նստավայր  դարձրել  Խլաթը  և  ամուսնացել  Իվան  Զաքարյանի  դուստր  Թաթմայի  հետ :  Հայաստանում իշխող  Ադիլյան  ճյուղը իր  ազդեցությանն է   ենթարկել  Սասունի  թոռնիկյաններին,  Վասպուրականի  Խեդենեկյան  Արծրունիներին և ուրիշ  հայ  իշխանների:

Էնգելս  Ֆրիդրիխ-28.11.1820,  Գերմանիա, 5.08,1895, Լոնդոն: Մահացել  է   կերակրափողի  քաղցկեղից  :  Խոշոր  դեր  էխաղացել  2-րդ  ինտերնացիոնալի  ստեղծման  գործում: Նրա  շիրիմին  պսակ  է  դրել  Ավետիս Նազարբեկը:

Էնեոլիթ—պղնձի  և  քարի  դար,  նոր  քարի  դարից  բրոնզի  դարին  անցնելու   ժամանակաշրջան: Էնեոլիթում  քարին  զուգընթաց  երևան  են  գալիս  առաջին  պղնձե  գոծիքները:  Էնեոլիթյան  մարդը  ապրել  է  գետերի  ու  լճերի  ափերին,  զբաղվել  բրիչային  երկրագործությամբ: Այս  ժամանակաշրջանին  բնորոշ  են փայլեցրած  գունազարդ  խեցեղենը:, հանդիպում  են  նաև  անփայլ,  ալիքավոր  նախշերով և  հարդախառն  կոպիտ  խեցեղեն:

 

 

                  Է

 

Էդիկտ-(լատ.   հայտարարում  եմ),  Հին  Հռոմում մագիստրոսի(պրետորի) գործունեության ծրագիր, որը  ներկայացվում,  հայտարարվում  էր պաշտոնական  պարտականություններ  ստանձնելիս:

Էթնիկական  խումբ- Էթնիկական  ընդհանրություն, մարդկանց  լեզվական  ու մշակութային  ընդհանրություններ  ունեցող  խումբ: Ժողովուրդները  ձևավորվում են  առանձին  Էթնիկական  խմբերից: Առանձին Էթնիկական  խմբեր  են  մի  շարք  ազգություններ(չուկչիներ, կորյակներ, իտելմեններ  և  այլն):

Էթնիկական  հոգեբանություն- ժողովուրդների հոգեբանություն,  հոգեբանության  ճյուղ,  որն  ուսումնասիրում  է տարբեր ժողովուրդների, ցեղերի,  ցեղախմբերի  հոգեկան  կերտվածքի   առանձնահատկությունները, նրանց  լեզվի, մտածողության,  բնավորության  ,  խառնվածքի  ընդհանրությունների,  հույզերի,  զգացմունքների,  սովորույթների  բնորոշ  գծերը,  աշխատանքային գործունեությունը:

Էլամ- հնագույն պետություն  հարավ-արևմտյան  Իրանում:

Էլամերեն- էլամցիների  լեզուն:  Զուրկ  է  եղել  հոլովներից:  Գործածվում  են  գաղափարագիր,  հիերոգլիֆային  և սեպագիր  գրատեսակներ:

Էլբա- կղզի  Միջերկրական  ծովում  Տոսկանիա արշիպելագում: Ապենինյան  թերակղզուց  բաժանվում է Պումբինո    նեղուցով,  պատկանում  է Իտալիային:

Էկումենյան  շարժում- քրիստոնեական  եկեղեցիները   միավորել  ցանկացող    շարժում: 4-րդ դարից  քրիստոնեական եկեղեցու բաժանման  հետ  մեկտեղ  նկատվել  են  տարբեր  եկեղեցիների  միավորման միտումներ`համաշխարհային  (տիեզերական  )  եկեղեցի  ստեղծելու միտումով:  Այդ  շարժմանը  մասնակցել  է  նաև  հայ  առաքելական  եկեղեցին:  Այսպես  632-ին Կարինի  եկեղեցական  ժողովում  միակամության  սկզբունքները  իրականացնելու  համար  կնքվել  է հայ  և  հույն  եկեղեցիների միության  թուղթը,  որը, սակայն,  չի  իրագործվել:

Անտիոքում(1141) և  Երուսաղեմում(1143)  կաթոլիկների  հրավիրած  ժողովներում,  որոնց  մասնակցել  է  նաև  Գրիգոր  Պահլավունի  կաթողիկոսը,  առաջին անգամ  արծարծվել է  հայ  և  կաթոլիկ եկեղեցիների  միության հարցը:  14-րդ  դարի  հայ իրականության մեջ սկսվել  է ունիթորների  շարժումը,  որը  նույնպես եկեղեցիների  միության  հարցեր է առաջ  քաշել` ձգտելով  միավորել  կաթոլիկականին:  19-րդ  դարի կեսերից եկեղեցիների միության  նախաձեռնությամբ   հանդես  են  եկել բողոքականները:  1948-ին ստեղծվել  է եկեղեցիների համաշխարհային խորհուրդը:  Սակայն ԵՀԽ-ում եկեղեցիների միության  հարցը  ըմբռնվում  է տարբեր  կերպ:  Կաթոլիկների կարծիքով,  քրիստոնեության  միավորումը  պետք  է  տեղի ունենա Հռոմի  իշխանությամբ, ուղղափառները, ընդհակառակը, միավորումը  ենթադրում  են  իրենց  եկեղեցու  առաջնորդությամբ:  Ըստ  բողոքականների `  միավորումը պետք  է   կատարվի`  պահպանելով  եկեղեցիների առանձնահատկությունները; Այս  տեսակետին  է նաև  հայ  առաքելական  եկեղեցին: ԵՀԽ-ի  Համաշխարհային առաքելության  և  ավետարանչության  հանձնաժողովի  նախաձեռնությամբ  և  Վազգեն  Ա-ի  հրավերով  1975-ին  Էջմիածնում  տեղի  ունեցավ ուղղափառ  եկեղեցիների  ներկայացուցիչների  խորհրդակցություն:

Էմին  Հովսեփ- (1726 ,  Համադան,  2.08.1809  Կալկաթա),  ազատագրական շարժման  գործիչ,  բուրժուա-լուսավորական  գաղափարախոս:

1751թ.- մեկնել  է Անգլիա:

1755թ.-ընդունվել  է Վուլվիչի   ռազմական  ակադեմիան:

1757-1758թթ.-  մասնակցել  է յոթնամյա  պատերազմին:

1759-1760թթ.- Հալեպի  վրայով   մեկնել  է Հայաստան` ճանապարհին  հայկական  գյուղերում քարոզելով ազատագրական  գաղափարներ:

1761թ.-մեկնել  է Ռուսաստան”;

1763թ.-Մովսես  Բաղրամյանի և  Աստրախանում  նրան  միացած 30  հայ  կամավորների  հետ  մեկնել  է Վրաստան և  լավ  ընդունելություն  գտել  Հերակլ  2-րդի  մոտ:

1764թ.-  արտաքսվել  է Վրաստանից:

1766թ.-Գյուլիստանի  մելիք  Հովսեփի  հետ  մեկնել  է  Ղարաբաղ ,  բայց  չի  կարողացել  ապստամբությունը  կազմակերպել:

1767թ.-   վերադարձել  է  Վրաստան:

1773թ. - ծանոթացել  և  սերտ  հարաբերությունններ է հաստատել Շահամիր  Շահամիրյանի  հետ:

1777-1783թթ. -բնակվելով  Նոր  Ջուղայում` փորձեր է արել Հայաստան  մեկնելու և  իր գործունեությունը   շարունակելու  համար:

1788թ. – անգլերեն  լեզվով  գրել  է իր  կյանքի ու  գործունեության  պատմությունը, որն առաջին անգամ  հրատարակվել  է Լոնդոնում 1792-ին <<Հովսեփ  Էմին հայի  կյանքն  ու  արկածները>>  վերնագրով:

Էմին Մկրտիչ Հովսեփի-   (25.11.1815թ,  Նոր Ջուղա ,  13.25.1890թ. ) ,  հայ  բանասեր,  պատմաբան,  մանկավարժ,  թարգմանիչ: Նախնական կրթությունը  ստացել  է հայոց  մարդասիրական  ճեմարանում:  Էմինը ջանացել է ստեղծել հայ  ժողովրդի  լիակատար  ու ճշգրիտ ժամանակագրական  պատմությունը ` սկսած Հայկազնունիներից:

Էմինը հիմնադրել է  Լազարյան  ճեմարանի  մատենադարանը, առաջին անգամ  հրատարակել Ղազար  Փարպեցու <<Թուղթը>>(1853),Մ  Կաղականտվացու  «Պատմություն  Աղվանից  աշխարհի» (1860),  Մ.Այրիվանեցու <<Պատմություն  Հայոց>> (1860),  Վարդան  Արևելցու <<Պատմություն տիեզերական>>(1861)  աշխատությունների քննական  բնագրերը:  Էմինը  ռուսերենով  թարգմանել  և հրատարակել  է  Մ.Խորենացու <<Պատմություն  հայոց>>-ը (1858),  Վարդան  Արևելցու  <<Պատմությունը>> (1860),,  Ստեփանոս  Տարոնեցու  <<Պատմությունը>>(1864) ,  առաջաբանով  ու  ծանոթագրությամբ  հրատարակել  է  <<Էմինյան  ազգագրական  ժողովածուն>>:

Էյզենհաուեր Դուայտ Դեյվիդ-(1890-1969) ԱՄՆ-ի  34-րդ  պրեզիդենտ: Ղեկավարել  է  անգլո-ամերիկական  զորքերի  ափհանումը  Ֆրանսիայում 1944-ի  հունիսին:

Էյզենհաուերի  դոկտրինա- ԱՄՆ-ի  արտաքին  քաղաքական  ծրագիր, որը պրեզիդենտին  իրավունք  է  վերապահում զինված  ուժեր  օգտագործելու  Մերձավոր  և  Միջին  Արևելքի  շրջանում:  Այն  ստորագրել  է Էյզենհաուերը 1957-ի  մարտի 9-ին:  Էյզենհաուերի   դոկտրինան  գործնականում դրսևորվեց  Սիրիայում  1957-ին,  Լիբանանում  1958-ին,  Եգիպտոսի,  Սիրիայի  ու  Հորդանանի  դեմ՝  1967-ին:

Էյնշտեյն-(Այնշտայն  Ալբերտ, 14.03.1879,  Ուլմ(Գերմանիա),  18.04.1955 Պրինստոն

(ԱՄՆ),  ֆիզիկոս,  տեսաբան,  հարաբերականության  տեսության  ստեղծողը,  լույսի  քվանտային  տեսության  հիմնադիրը: Հարաբերական տեսության  հիմքում ընկած  բոլոր  գաղափարները   փորձնական  հաստատում  գտան և  խթանեցին  ֆիզիկայի  մի  շարք  բաժինների ատոմի միջուկի,  տարրական  մասնիկների,  դաշտի  քվանտային տեսության  զարգացմանը:  Էյնշտեյնը  արժանացել  է  Նոբելյան  մրցանակի:

Էյուբյաններ-Այուբյաններ,  ֆեոդալական    կառավարողների  հարստություն  Մերձավոր   Արևելքում   և  Հայաստանում:  Անունը ծագել  է Հայաստանում ծնված   ծագումով  քուրդ  Այուբ  իբն  Շադիից:

Եգիպտոսում  ֆաթիմյանների  անկումից  հետո  Այուբի  որդի Սալահ  ադ  Դինը   1171-ին  հիմնել  է  պետություն , մահմեդական  ուժերը  համախմբել  խաչակիրների  դեմ,   1187-ին  համախմբել  նրանց   և  գրավել  Երուսաղեմը: Սալահ  ադ  Դինի  մահից  հետո  պետությունը  քայքայվել  է :  Էյուբյանների  ավագ  ճյուղը  կառավարել  է  Եգիպտոսում  մինչև   1252-ը  և  ձևականորեն  իշխող   դիրք  ունեցել մյուս՝ Հալեպի,  Դամասկոսի,  Համայի,  Հոմսի,  Հյուսիսային  Միջագետքի  և  Եմենի  ճյուղերի  նկատմամբ:  Հյուսիսային  Միջագետքում  իշխող  ամիրան 1207-ին  գրավել  է  Հայաստանի  հարավային    շրջանները,  նստավայր  դարձրել  Խլաթը  և  ամուսնացել  Իվան  Զաքարյանի  դուստր  Թաթմայի  հետ :  Հայաստանում իշխող  Ադիլյան  ճյուղը իր  ազդեցությանն է   ենթարկել  Սասունի  թոռնիկյաններին,  Վասպուրականի  Խեդենեկյան  Արծրունիներին և ուրիշ  հայ  իշխանների:

Էնգելս  Ֆրիդրիխ-28.11.1820,  Գերմանիա, 5.08,1895, Լոնդոն: Մահացել  է   կերակրափողի  քաղցկեղից  :  Խոշոր  դեր  էխաղացել  2-րդ  ինտերնացիոնալի  ստեղծման  գործում: Նրա  շիրիմին  պսակ  է  դրել  Ավետիս Նազարբեկը:

Էնեոլիթ—պղնձի  և  քարի  դար,  նոր  քարի  դարից  բրոնզի  դարին  անցնելու   ժամանակաշրջան: Էնեոլիթում  քարին  զուգընթաց  երևան  են  գալիս  առաջին  պղնձե  գոծիքները:  Էնեոլիթյան  մարդը  ապրել  է  գետերի  ու  լճերի  ափերին,  զբաղվել  բրիչային  երկրագործությամբ: Այս  ժամանակաշրջանին  բնորոշ  են փայլեցրած  գունազարդ  խեցեղենը:, հանդիպում  են  նաև  անփայլ,  ալիքավոր  նախշերով և  հարդախառն  կոպիտ  խեցեղեն:

Էշակարտի  լեռնաշղթա- գտնվում  է Հայկական  լեռնաշղթայի հյուսիսում՝  Ճորոխ լեռնաշղթայի  հարավ-արևմտյան  կեսն  է :  Ձգվում  է Բաբերդից  մինչև  Չորմայրի լեռնազանգվածը:Երկարությունը  78 կմ  է, բարձրությունը՝  2450 մ,  առանձին  գագաթներ  հասնում  են  2700-2900 մ:

Էպիկուր-ծնվել  է մ.թ.ա.  341-ին,  մահացել մ.թ.ա.  270-ին: Հին  հունական փիլիսոփա  է, մատերիալիստ  և  աթեիստ:  Մոտ  307-ին  Աթենքում  հիմնել  է դպրոց ,  որը  կոչվել  է  Էպիկուրյան  անունով: Հարելով  Դեմոկրիտին՝ զարգացրել  է ատոմիստական ուսմունքը:  Հին  և  Միջնադարյան  Հայաստանում  նրա  հայացքները  քննադատել են  Դավիթ  Անհաղթը, Եզնիկ  Կողբացին:

Էպոս- խոսք,  ասք, պատմություն:  Հասարակության զարգացմանը զուգընթաց  փոխվում  են նաև  էպոսի  տիպերն  ու  ձևերը:

Էջմիածին- մինչև  1945  թվականը  կրել  է  Վաղարշապատ անունը: Գտնվում  է Երևանից  20  կմ   արևմուտք:  Էջմիածնի  մասին  գրավոր  ամենահին տեղեկությունը  պատկանում  է ուրարտական  թագավոր Ռուսա  Բ-ին:  Ըստ  Զվարթնոցի  սեպագիր  արձանագրության՝  Էջմիածնի  տարածքը  կոչվել  է  Կուարլինի,  որտեղ  Ռուսա  Բ-ն  ջրանցք  է  անցկացրել  Իլդարունի գետից: Մեկ  դար  հետո՝  հայոց Երվանդ  Սակավակյաց  թագավորի  օրոք,   վերջինիս  փեսա  Վարդգես  Մանուկը  այդ  նույն  տարածքում՝  Շրեշ  բլրի  վրա   և  Արտեմիդ  քաղաքի  մոտ կառուցել  է  խոշոր  ավան  և  կոչել իր  անունով Վարդգեսավան: Տիգրան  Բ  Մեծը այստեղ  է  բնակեցրել  իր  գերած  հրեաների  մեծ  մասին,  որից  հետո  ավանը  դարձել  է վաճառաշահ  քաղաքագյուղ:Վաղարշ Ա  Արշակունի  արքան  այն  պարսպատել  է  ու  պատվարել  ու  վերանվանել  է Վաղարշապատ,  ապա  կատարել  նաև  կառուցումներ և  քաղաքը  դարձրել  աթոռանիստ:

5-րդ  դարից  ի  վեր  այն  եղել  է հայ  ժողովրդի   նշանավոր  ուխտատեղի:

Էջմիածնի  դպրոցը հիմնվել է 4-րդ  դարի  սկզբին՝  Գրիգոր  Լուսավորչի  օրոք,  եկեղեցու  սպասավորներ  և  ուսուցիչներ  պատրաստելու  համար: 5-րդ  դարի  վերջին  դպրոցը  կաթողիկոսարանի  հետ  փոխադրվել  է Դվին   և  այլ  վայրեր  կաթողիկոսական  աթոռի  տեղափոխությունների   հետ:

Էջմիածնի  ավետարան-հայ  գրչության  ու  մանրանկարչության  հուշարձան: Ընդօրինակել  է Հովհաննես  Գրիչը  989-ին  :  Բնագիրը  պարունակում է  233  մագաղաթյա  թերթ:

Էջմիածնի  թանգարան-Մայր  տաճարին  կից եկեղեցու  պատմական  թանգարան: Թանգարանում  պահվող նյութերը  մեծ   արժեք  ունեն  հայ  եկեղեցու  պատմության,  հոգևոր  և  աշխարհիկ  արվեստի,  մշակույթի  համար: Հիմնադրել  է   Հայոց  կաթողիկոս  Գևորգ  Դ  Կոստանդնուպոլսեցին  1869-ին  տաճարի  արևելյան  մասում  վերակառուցած  ավանդատանը:

Էջմիածնի  ժողովներ-1547 –ին  հրավիրվել  է Հայոց   կաթողիկոս  Ստեփանոս  Սալմաստեցու  կողմից  և  որոշվեց  կաթողիկոսի գլխավորությամբ  պատվիրակություն  ուղարկել  արևմուտք՝  եվրոպական  երկրներից  օգնություն  հայցելու:

1677-ին  ժողով  հրավիրեց  Հակոբ  Ջուղայեցին: Ընտրվեց  գաղտնի պատվիրակություն  կաթողիկոսի  գլխավորությամբ Եվրոպա  մեկնելու  և  պապից  ու  արևմտյան  երկրներից  օգնություն  ստանալու համար:

Էջմիածնի  կաթողիկոսություն-Ամենայն  հայոց  կաթողիկոսության անվանումը  պատմագիտության  մեջ:

Էջմիածնի  հոգևոր  ճեմարան-կրոնական  բարձրագույն  գիշերօթիկ  ուսումնական  հաստատություն:  Բացվել  է 1945-ի  նոյեմբերի  1-ին  Էջմիածնում՝  Մատենադարանի  նախկին շենքում, Գևորգ  Զ  Չորեքչյան կաթողիկոսի  նախաձեռնությամբ:

            Էջմիածնի  ճակատամարտ-տեղի  է  ունեցել 1827  թվականին:  Ռուս-պարսկական  պատերազմում   Աբաս  Միրզան   մի  շարք  պարտություններ  կրելուց հետո զինադադար է  խնդրում, սակայն  որոշ  ժամանակ  շահելուց  հետո  օգոստոսին  30 հազարանոց  բանակով  հարձակվում  է  էջմիածնի  վրա: Էջմիածնի  ռուսական  կայազորը  հայ կամավորների  հետ  միասին համառ  դիմադրություն  է  ցույց  տալիս: Գեներալ  Կրասովսկու դիվիզիան, որ գտնվում  էր  Արագածի փեշերին, շտապում  է օգնության Էջմիածին: Օգոստոսի 17-ին  Էջմիածնի   և  Օշականի  միջև ընկած տարածքում  տեղի  է  ունենում  ճակատամարտ, որտեղ 10 անգամ   գերազանցող  պարսիկները  պարտություն  են կրում:  Ռուսները կորցնում  են 1000-ից ավելի  զինվոր,  պարսիկները՝ մի քանի  անգամ  ավելի: Ի հիշատակ  զոհված  ռուս զինվորների՝ 1832թ.-ին   Օշականից  Էջմիածին  գնացող  ճանապարհին  կառուցվում  է  մի  հուշակոթող,  որը  կանգուն է  մինչև այսօր:

Էսէռներ-սոցիալիստ հեղափոխականներ,  մանրաբուրժուական  կուսակցություն  Ռուսաստանում,  որը  կազմավորվել  է  նարոդնիկների  խմբերի   համախմբումով:

Էսկիմոսներ- բնակվում  են  հիմնականում  Ամերիկայի  արկտիկական  ափին:

Էտրուսկյան  գիր-արևմտահունական գրատեսակի  հիմքի  վրա  ստեղծված  առաջին  այբուբենը:  Գրության  մեջ  բառերն  ու  վանկերը  առանձնացրել  են  կետերով: Այն  աստիճանաբար  փոխարինվել է  լատինական գրով:

Էտրուսկներ-Իտալիայի  հնագույն  ժողովուրդներից  մեկի հռոմեական  անվանումը:  Ապենինյան  թերակղզում  հաստատվել  են մ.թ.ա.  1-ին  հազարամյակում:

 

                                                                  Ը

Ընդիքտոն-հռոմեական  եկեղեցու կողմից  ընդունված   տոմարական ժամանակաշրջանն է, որը  հավասար  է  15  տարվա:

 

                                                                 Թ

Թանահատի վանք-  գտնվում է Տաթևի  վանքից  հյուսիս-արևելք` Որոտանն գետի   մոտ` նույնանուն  լեռան  վրա:  Կառուցվել   է  հավանաբար  4-րդ  դարի  վերջերին,  հանդիսացել  է մատենագրության  կարևոր  օջախներից  մեկը:

Թանզիմաթ-Օսմանյան  կայսրությունում  1839-1870-ական թթ. ընդունված չափավոր առաջադիմական  բարեփոխումների  ծրագիր: Նպատակ  ուներ  կասեցնել  օսմանյան ֆեոդալական     կայսրության  ճգնաժամը,  բարելավել վարչական  կառավարման հիմքը, կանխել  ճնշվածների  ազգային-ազատագրական  շարժումը:

Թեիզմ-կրոնական ուսմունք,  ըստ  որի Աստված անիմանալի ու բացարձակ անհատ  էակ  է:

Թեմ-տարածքային , իրավական-վարչական միավոր հոգևոր կազմակերպություն Հայաստանյաց  առաքելական եկեղեցում: Առաջին  տարատեսակները  ձևավորվել  են վաղ  քրիստոնեական   համայնքների  հիման  վրա: Թեմ  անվանումը   առաջացել  է  ավելի  ուշ` 7-րդ  դարում, բյուզանդական կայսրության  արևելյան      պրովինցիաների թեմերի  անունից: Թեմերը  գլխավորել  են  Հայոց  կաթողիկոսի  կոնդակով  նշանակված  արքեպիսկոպոսները  կամ եպիսկոպոսները, որոնք  տնօրինել  են  թեմերի  հոգևոր-եկեղեցական,  ուսումնակրթական, մշակութային,  իրավա-քաղաքական խնդիրները: Թեմերը  ավատական  կենտրոններ  են  եղել  և  սոցիալ-քաղաքական  մեծ ուժ  են  ներկայացրել: Հայոց  թեմերը  եիսկոպոսություններ  են  եղել,  միայն  Սյյունյաց թեմն  է  եղել  մետրոպոլիտություն:

Թեմական  դպրոց-  ուսումնական  հաստատություն  Արևելյան  Հայաստանում : 1836-ից ցարական  կառավարության  հաստատած  Ռուսաստանի  հայ  լուսավորչական  եկեղեցու  գործերի  կառավարման  կանոնադրության  համաձայն`  թեմական  դպրոցներ  են  բացվել  արևելահայ  6  թեմում հոգևորականներ  պատրաստելու  նպատակով:  Գտնվել  են  ա ռաջնորդների  ու  կաթողիկոսների հսկողության  տակ ,  պահվել  թեմի  հասույթներով:  1850-1860-ական  թթ. հասարակական  պայքար   է ծավալվել  դպրոցները  աշխարհականացնելու  և  գիմնազիայի  մակարդակին  հասցնելու  նպատակով:  Դպրոցները  ստացել  են  կանոնադրություն,  որոշ  չափով  նվազել  է  կրոնական  ոգին,  մտցվել  նոր  առարկաներ,  ուսուցումը  տարվել է  հայերենով:

Թեմիդա-հին  իրավունքի,  օրհնության,  գուշակության աստվածուհի, համարվել  է տիտանուհի:  Զևսի  կինն  ու  խորհրդատուն: Թեմիդան պատկերվել  է կապած  աչքերով:  Փոխաբերական  իմաստով Թեմիդան նշանակում է արդարադատություն  և  օրենք:

Թետալիա- Բակտրիա,  քուշանաց  երկիր:

Թիլ-  Եկեղյաց  գավառի  նշանավոր  վայրերից  է :  Խորենացու  հիշատակության  համաձայն) այստեղ են  թաղված  են  Ներսես  Ա  կաթողիկոսը  և  Պապ թագավորը:  Այս  եկեղեցին  7-րդ դարում  հիմնահատակ կործանվել է:

Թոնի  Բլեր- Մեծ  Բրիտանիայի   73-րդ  նախագահը:  Նախագահել  է  1997-ի  մայիսի  2-ից մինչև  2007-ի  հունիսի   27-ը: Երկրորդ  անգամ   վերընտրվել  է 2001-ին:  Կողմնակից  է եղել  ԱՄՆ-ին  բոլոր  հարցերում:

Թուկիդիտես- հունական խոշորագույն  պատմաբան:  Պելոպոնեսյան  պատերազմների  սկզբին  ,որը  նկարագրել  է իր  հռչակավոր  պատմության  մեջ, նա  եղել է 40  տարեկան: Ենթադրվում  է, որ  նա  պիտի  ծնված  լինի  Ք.ա. 460-455:  Ծնվել  է Հալեմուս  գյուղում՝  թրակացի ազնվականի  ընտանիքում:  Հայրը` Օլորը, ուներ ոսկու  հանքեր: Թուկիդիտեսը   ապրել  է  Պերիկլեսի   ժամանակ,  երբ  արվեստը,  փիլիսոոփայությունը  ծաղկել  են  Հունաստանում: Նրա  դաստիարակներն  են եղել Անաքսագորաս   փիլիսոոփան և  Անտիֆոնտոս  հռետորը:Ենթադրվում է, որ  ապրել է  75 տարի: Նրա  պատմությունը  կրում  է <<Պելոպոնեսյան  պատերազմի  պատմությունը>>  անունը:

 

Թուրքմենչայի պայմանագիր-  կնքվել է 1828  թ.-ի փետրվարի 10(22)  Թուրքմենչայ  գյուղում(Թավրիզի  մոտ)  Ռուսաստանի և Պարսկաստանի  միջև  որով  ավարտվել  է 1826-28թթ.ռուս-պարսկական պատերազմը: Ռուսաստանի  կողմից  ստորագրել  է Ի.Ֆ. Պասկևիչը,  Պարսկաստանի  կողմից՝ Աբբաս Միրզան: Պայմանագրի  մշակմանը  մասնակցել  է Ա.Ս. Գրիբոյեդովը: Թ.Պ. բաղկացած  էր  16  հոդվածից: Պարսկաստանը  պաշտոնապես  ճանաչում  էր  Երևանի  և  Նախիջևանի  և Օրդուբադի  գավառների  միացումը  Ռուսաստանին , պարտավորվում  էր  20 մլն ռ. արծաթով  ռազմատուգանք  վճարել : Ռուսական  և պարսկական  նավերին  ազատ  նավարկության  իրավունք  էր  տրվում  Կասպից  ծովում, իսկ  ռազմական  նավատորմ  պահելու  բացառիկ իրավունքը  վերապահվում  էր  Ռուսաստանին:  Ռուսական  կառավարությունը  Աբբաս Միրզային  ճանաչում  էր Պարսկաստանի  գահաժառանգ: Պարսկաստանի  տիրապետության տակ  մնացած  հայերին  իրավունք  էր  տրվում   գաղթել ռուսական  տիրապետության  սահմանները: Գաղթի համար  սահմանվում  էր  1  տարի  ժամանակ, որի  ընթացքում  գաղթականները  կարող  էին  իրենց  հետ  վերցնել  շարժական  գույքը վաճառելու կամ  սեփական  հայեցողությամբ տնօրինելու  համար  տրվում  էր  5  տարի ժամանակ(1828-29-ին  Պարսկաստանից  Անդրկովկաս ներգաղթեց  շուրջ  45 հազար  հայ): Կնքվեց   նաև  առևտրական  համաձայնագիր,  որով ռուսական  վաճառականները  ազատ  առևտրի  իրավունք  էին  ստանում Պարսկաստանում:

Թ.պ.  ամրապնդեց Ռուսաստանի  դիրքերը  Անդրկովկասում,  նպաստեց  ռուսական  ազդեցության  ուժեղացմանը Միջին Արևելքում և  խախտեց  Անգլիայի  դիրքերը  Իրանում: Պայմանագիրը  հատկապես  բախտորոշ  եղավ  հայերի  համար:  Արևելյան  Հայաստանը  ազատագրվեց  պարսկական  խաների  դարավոր  լծից  և  միացավ  Ռուսաստանին,  հայ  ժողովրդի  արևելյան  հատվածը   իր  բախտը  կապեց  ռուս   ժողովրդի  հետ:  Այս  առումով միջազգային  ոչ  մի  պայմանագիր  թերևս  այնպիսի  դեր   չի  խաղացել   հայ  ժողովրդի   կյանքում, ինչպես  Թ.պ.:

Թուրք-ֆրանսիական  համաձայնագիր(1921թ  ) -Ֆրանկլեն-Բույոնի  կամ  Անկարայի  պայմանագիր: Կնքվել է հոկտեմբերի  20-ին  Անկարայում, Ֆրանսիայի և Թուրքիայի Ազգային մեծ  ժողովի  կառավարության  միջև: Նախատեսում  էր դադարեցնել  պատերազմական  վիճակը  պայմանավորվող  կողմերի  միջև  և  2  ամսվա  ընթացքում  զորքերը  դուրս  բերել  Կիլիկիայից,  բացառությամբ  Ալեքսանդրետի  սանջակի, որը  մնում  էր  ֆրանսիական  կառավարման  տակ՝  թուրքական  բնակչության  ավտոնոմիայի  իրավունքով:  Թուրքիան կոնցեսիաններ  էր  տրամադրում  ֆրանսիցիներին  Բաղդադի  երկաթուղու սահմանամերձ   հատվածում:  Դա  քեմալականների  դիվանագիտական  հաջողությունն  էր,  քանի  որ  ֆրանսիան  փաստորեն  Ազգային  մեծ  ժողովը  ճանաչում  էր որպես  Թուրքիայի  օրինական  կառավարություն:  Միաժամանակ  համաձայնագիրը  ցույց տվեց ,  որ  քեմալականները  հակված  են դեպի  իմպերիալիստական   պետությունների  հետ  գործարքը,  որը  հակասում  էր  այդ  նույն  օրերին  կնքված սովետա-թուրքական  պայմանագրին(Կարսի  պայմանագիր):

                                                                     Ժ

Ժակ  Շիրակ-1995-ից  Ֆրանսիայի  նախագահ:  Նա  նախագահական  ընտրություններ եկավ եվրոպական  երկրների   միավորման գործընթացի  խորացման  լոզունգով ` մտցնել  եվրոպական  միասնական  վալյուտա,  պայքարել  գործազրկության  դեմ: Ներքին  քաղաքականության  մեջ աշխատեց  իրականացնել բարեփոխումների մի  շարք `  պետական  ծախսերը  քչացնելու  և ֆրանսիացիների  կյանքը  բարելավելու  ուղղությամբ  կատարվող  ծախսերի  համար: Արդյունքում  մեծացան ներքին  համախառն արտադրանքը  և կապիտալ  ներդրումները: Աճեց  աշխատատեղերի քանակը, նվազեց  արժեզրկումը:  Ներքին  համախառն արտադրանքի  քանակով Ֆրանսիան  շարունակում  է  զբաղեցնել 5-րդ  տեղը  ԱՄՆ-ից, Ճապոնիայից,  Գերմանիայից,  Մեծ  Բրիտանիայից  հետո:

 

Ժակերիա- 1358-ի  մայիսին  սկսվեց Ժակերիան` խոշորագույն  գյուղացիական  ապստամբությունը ֆրանսիայի  պատմության  և  խոշորագույներից  մեկը  Եվրոպայի  պատմության  մեջ Ֆրանսիայի  ու  Անգլիայի  միջև տեղի  ունեցած  հարյուրամյա  պատերազմի( 1337-1453) ժամանակ:  Ապստամբներին  անվանում  էին  <<ժակեր>>  գյուղացու  <<ժակ>>`  պարզամիտ  անունից:  Այստեղից  էլ  հետագայում <<ժակերիա>>  անվանումը: Ժակերիայի  առաջնորդներից  մեկը  Գիլյոմ  Կալն  էր:

Ժողովրդական  կոմիսարների  խորհուրդ-պետական  իշխանության  բարձրագույն  գործադիր  մարմին:Առաջին ԺԿԽ-ն կազմվել  է Վ.Ի. Լենինի  գլխավորությամբ Խորհուրդների  համառուսաստանյան  2-րդ  համագումարում 1917-ի նոյեմբերի 8-ին:  1921-ին  Հայաստանի   Հեղկոմը վերակազմվեց ԺԿԽ-ի Ա.Մյասնիկյանի   գլխավորությամբ:

Ժողովուրդների  մեծ գաղթ- մ.թ. 4-րդ  դարի  վերջում սկսվեցին  բարբարոսական ցեղերի  խոշոր  զանգվածային տեղաշարժերը և  նրանց  ներխուժումները  Հռոմեական  կայսրության  տարածք, քանի որ  Հռոմեական  կայսրության տարածքը իր  լավ  մշակված հողերով  ու  հարուստ  քաղաքներով  հրապուրիչ  էր  բարբարոսների  համար: Ժողովուրդների  մեծ գաղթի  ելակետային ազդակը  հոների  տեղաշարժերն էին:

 

                                                                     Ի

Իբերիա-այժմյան  Արևելյան  Վրաստանն  է: Հայերը  գործածել են  Վիրք  անունը:

Իմպերիալիզմ- կապիտալիզմի  զարգացման  հաջորդ  փուլն  է,  ձևավորվել է  19-րդ   դարի վերջին և  20-րդ  դարի  սկզբին:

Իլիական- 15630  տողից  բաղկացած  հունական էպիկական  պոեմ,  որը  վերագրվում  է Հոմերոսին: Պատմվում  է Ագամեմնոնի  գլխավորությամբ  Տրոյայի  հերոսական  պաշտպանության  մասին:

Իմպրեսիոնիզմ- ուղղություն  ֆրանսիական  և  եվրոպական արվեստում: Ձևավորվել  է 19-րդ  դարի  վերջին  և  20-րդ  դարի  սկզբին:  Ներկայացուցիչներն  են Է.Մանե,  Է.Դեգա,  Կ.Մոնե, Օ.Ռենուար  և  ուրիշներ:

Ինդուլգենցիա-մեղքերի  թողության  վկայականների  վաճառքը:

Ինկվիզիցիա-կաթոլիկ  եկեղեցու  դատական-քննչական մարմի:  Գոյություն  է ունեցել 13-19-րդ  դարերի ընթացքում:  Այն  հատկապես  մոլեգնել  է Իսպանիայում:

Ինտեգրացում-միջպետական տնտեսական  քաղաքականության  գործընթաց  է, դրա  օրինակ  է ՆԱՏՕՆ, ԱՊՀ,Եվրոմիություն  և  այլն:;

Ինտերվենցիա- մեկ  կամ  մի  քանի  պետությունների բռնի միջամտությունը  մեկ  այլ պետության ներքին  գործերին:;

Իշխանաց  իշխան-համապատասխանում  է Արշակունյաց  ժամանակաշրջանի  հազարապետին: Հսկում  էր  հարկահավաքմանը  և  շինարարական աշխատանքներին,  հետևում  այրուձիի  մշտական  պատրաստականությանը  Բագրատունյաց  թագավորության  ժամանակ:

                                                              Լ

Լանգոբարդներ-  բնակվում  էին  Իտալիայում : Լանգոբարդների թագավորությունը  գոյություն  է ունեցել  մինչև  8-րդ  դարի  70-ական  թվականները:

Լիդիա- գտնվում  է Փոքր  Ասիայի  տարածքում:  Լիդիացիները  հնդեվրոպական  ցեղեր  են:  Մ.թ.ա.  7-րդ  դարում  հոնիացիներից  փոխառել  են  հունական  գիրը: Մարդկության  պատմության   մեջ  մ.թ.ա.  7-րդ  դարում  առաջին  անգամ  հատել  են  ոսկե  դրամ: Մ.թ.ա.  1-ին  հազարամյակի սկզբին  դարձել  է անկախ  պետություն`  Սարդես  կենտրոնով: Կրեսոսի ժամանակ( մ.թ.ա. 546)  Լիդիայի  իշխանությունը տարածվել  է ամբողջ  Փոքր  Ասիայի վրա: Մ.թ,ա. 4—րդ  դարում մտել է Ալեքսանդր Մակեդոնացու  տերության, 3-2-րդ  դդ. ` Սելևկյանների,  այնուհետև  Պերգամոնի  պետության   կազմի  մեջ:

Լիկվիդացնել-լուծարել,  վերացնել,  ոչնչացնել:

Լյութեր  Մարտին(1483-1546)-ռեֆորմացիայի  առաջնորդը  Գերմանիայում: Գերմաներեն է թարգմանել  Աստվածաշունչը:

Լոզանի  կոնֆերանս-տեղի  է ունեցել  1922-  նոյեմբերի  20-ից  մինչև  1923-ի  հուլիսի  24-ը:Ա.Ահարոնյանի  և  Գ  Նորատունկյանի  պատվիրակությունները  կոնֆերանսին  ներկայացրել  են  հուշագիր:Թուրքական  պատվիրակության անդամներ Իսմեթ  փաշան և  Նուրի  բեյը կրկին մերժել  են  Թուրքիայի  տարածքի  վրա <<ազգային  օջախ>>  ստեղծելու  գաղափարը:

Լոկալ  -տեղական:

Լոյալ-օրինապահ, իրեն  օրինականության սահմաններում  պահող:

Լոնդոնի  կոնֆերանս-տեղի  է ունեցել 1921-ի փետրվար-մարտ ամիսներին:: Եվրոպական  երկրները  վերջնականապես  հրաժարվել են  Սևրի  պայմանագրից:

Լորդ-միջին  դարերում  խոշոր  ֆեոդալ  Անգլիայում,  Պառլամենտում  վերին  պալատի  անդամ  Մեծ  Բրիտանիայում:

Լորդերի  պալատ-Մեծ  Բրիտանիայի  Պառլամենտի  վերին պալատը, բարձրագույն  դատական   ինստանցիա:

 

                                                               Խ

Խազարներ-թուրքական քոչվոր  ցեղ 5-10-րդ դդ, ապրում  էին Կասպից  և  Սև  Ծովերի  ափերին:

Խալդի- Ուրարտուի  ռազմի  աստված:

Խամսայի  մելիքություններ-նախկին  Խաչենի  տարածքում գոյացած 5 մելիքությունները,որոնք  էին` Գյուլիստանի,  Ջրաբերդի,  Խաչենի,  Վարանդայի, Դիզակի:

Խալիֆա-ամիրապետ ,  արաբական պետության  մեջ աշխարհիկ  և  հոգևոր  իշխանության  գլուխը մինչև 13-րդ դարը:

Խալիֆայություն-  ամիրապետություն, :  Հոգևոր  և  աշխարհիկ իշխանությունը   պատկանում   է  մեկ  անձի  խալիֆի:

Խան-  միապետ  իշխան  Արևելքի  մի  շարք  երկրներում:

Խանություն-երկրամաս, որի  վրա տարածվում  է  խանի  իշխանությունը:

Խաչակրաց  արշավանքներ- կաթոլիկ եկեղեցու  կողմից  ձեռնարկած  Արևմտյան  Եվրոպայի  երկրների  զավթողական  ,  նվաճողական արշավանքները  Մերձավոր  Արևելքի  երկրների  դեմ  Երուսաղեմը և  մյուս  սրբազան  վայրերը  մուսուլմաններից  ազատագրելու  նպատակով:

Խրիմյան  Հայրիկ-,  Հայոց  կաթողիկոս 1893-ից : Այցելել է  Երուսաղեմ:  Կոստանդնուպոլսում  հիմնել  է <<Արծվի  Վասպուրական>>  պարբերականը: 1860 –ին այցելել է  Արևելյան  Հայաստան: Մեծարվել  է  <<Հայրիկ >>  պատվանմամբ: Չերազի  հետ եղել  է Եվրոպայում, փորձել  դիվանագիտական ճանապարհով  լուծել  հայկական  հարցը:

1895-1896թթ. ջարդի  ժամանակ  խնդրագրեր է  ուղարկել ցարական պաշտոնյաներին,  հանգանակություն հավաքել , օգնել  գաղթականությանը:

Խոնավ լեռներ-հնում  կոչվել է  մթին  լեռներ:Գտնվում  է  Բազումի,  Մթին  և  Վիրահայոց  լեռնաշղթաների միջև:

                                                       Կ

Կաթոլիկ եկեղեցի-ծագել  է քրիստոնեական եկեղեցու  բաժանման  հողի  վրա:    Ընդունում  է տիեզերական 22  ժողովների   որոշումները:  Կաթոլիկ  եկեղեցում  միջին  դարերից  սկսած օծում է կատարվում  նաև  ձեռնադրվածներին: Պատարագը  կատարվում  է մի քանի  խորանների  վրա  միաժամանակ: Պատարագում  է  բաղարջ  հացով ,  սակայն  գինու  մեջ  մի  քանի  կաթիլ  ջուր  է խառնում:  Կաթոլիկները  Սուրբ  Ծնունդը  տոնում են   դեկտեմբերի  25-ին,  մկրտությունը`  հունվարի  6-ին:Կաթոլիկ  եկեղեցում  բոլոր  հոգևորականները  կուսակրոն  են,  Հռոմի  պապն  ընտրվում է  կարդինալների    կողմից, առանց  ժողովրդի  մասնակցության:

Կաթողիկոս—հունարեն  բառ  է,  որ  կոչվում  է  ընդհանրական: 15-րդ  դարից  սկսած` կաթողիկոսը իրավասու  է  մյուռոն  օրհնել,  եպիսկոպոս ձեռնադրել ,  վավերացնել  թեմական առաջնորդների ընտրությունը, կանոնազանց  հոգևորականներին  կարգալույծ անել , թագավոր  օծել:  Կաթողիկոսին օծում  է  Ազգգային  եկեղեցական  ժողովը  ցմահ, թեև անհրաժեշտության դեպքում  նույն  ժողովի  որոշոմամբ կաթողիկոսը  կարող  է  զրկվել  գահից :

Կալվինիզմ-քրիստոնաեական եկեղեցու  կաթոլիկ  դավանանքներից  մեկը,  որը ծագել  է 16-րդ  դարում Շվեյցարիայում:Կոչվել  է Ժան  Կալվինի  անունով(1509-1564):  Նրան  բնորոշ  էր  կրոնական  անհանդուրժողականությունը  այլադավանների  նկատմամբ:

Կամպանելլա-ծնվել  է Կալարիայում  1568-ին, պատանի  հասակում  մտել  է դոմինիկյանների  միաբանության  մեջ:  Գրել  է  <<Արևի  քաղաքը>>,  որը  պատմական  մեծ  հուշարձան  է:

Կարակոյունլուներ-թուրքական ցեղ, որն  իր  իշխանությունն  էր  հաստատել Հայաստանի  հյուսիսային  և  արևելյան  նահանգներում 14-րդ դարի  կեսին:

Դրոշակի  վրա  կրել  են  սև  խոյի  պատկեր(սևախոյեր, կարա-սև,  կոյուն-խոյ,  ոչխար բառերից):

Կառլոս Մարտել- կառավարել  է  715-745թթ: Հաշվի   չէր  նստում  մերովինգյան  թագավորների հետ և  տարիներ  շարունակ  բոլորովին  էլ  թագավոր  չէր  նշանակում:Նա  իր կառավարումն սկսեց  թագավորությունում գոյություն  ունեցող  խռովությունների  ճնշումով: 732  -ին  Պուատիեի մոտ  տեղի  ունեցած  ճակատամարտում  պարտության  մատնեց  արաբներին,որոնք,  8-րդ դարի սկզբին,  Իսպանիան  նվաճելով, 720-ին  ներխուժել  էին  Հարավային  Գալիա` սպառնալով  ֆրանկական պետությանը:

Կարոլինգներ-Պիպինների  տան ներկայացուցիչներ  են: Ֆրանկական  պետությունը  կառավարեցին 7-9-րդ  դարի  կեսերը սկզբում՝  որպես  մայորդոմներ (<<ծույլ  թագավորների  >>   օրոք), այնուհետև 751-ից` որպես  թագավորներ: Ֆրանկական  պետության  պատմության  մեջ այդ  ժամանակաշրջանը  սովորաբար  կոչում  են  Կարոլինգյան ժմանակաշրջան:

Կարսի  պայմանագիր-կնքվել  է 1921թ.-ին ՝  հոկտեմբերի  13-ին,  Կարսում  մի կողմից Ադրբեջանական  ՍՍՀ-Ի,  Հայկական ՍՍՀ-Ի, Վրացսական  ՍՍՀ-Ի, մյուս  կողմից՝  Թուրքիայի միջև     Կարսում: Կ.պ. գրեթե  նույնությամբ  կրկնում  է Մոսկվայի  պայմանագրի  հիմնական դրույթները: Կ.պ. 1-ին  հոդվածով  թուրքական  կառավարությունը  պաշտոնապես  չեղյալ  հայտարարեց  Օսմանյան կայսրության  կնքած  Անդրկովկասին  վերաբերող  նախկին  պայմանագրերը, մասնավորապես  Բրեստի  պայմանագրի  համապատասխան  հոդվածները: 2-րդ  հոդվածով  Թուրքիան  համաձայնում  էր չճանաչել    Հայկական,  Ադրբեջանական    և     Վրացական ՍՍՀ-ների  կողմից  ճանաչում  չգտած  միջազգային  պայմանագրերը՝  դրանով  իսկ  պաշտոնապես  հրաժարվելով  1920-ի  դեկտեմբերի  2-ին  կնքված  պայմանագրից:

Գրակ. 1.Ջ.Ս.ԿԻՐԱԿՈՍՅԱՆ, Ե.,  1972

2.Ռ. Սահակյան , Սովետա-թուրքական հարաբերությունների  պատմության  հակագիտական  լուսաբանումը  ժամանակակից  թուրք պատմագրության  մեջ,  Ե. 1964:

 

Կելտեր- մ.թ.ա. 2-րդ  հազարամյակում  ապրում  էին  Արևմտյան  Եվրոպայում:  Բրոնզից  երկաթին անցնելու  ժաամանակաշրջանում բարգավաճեցին  և  տարածվեցին  այսօրվա  Ֆրանսիայի և  Բելգիայի  տարածքներում և կոչվեցին  գալլեր: Հայ  մատենագրոության   մեջ  անվանվել  են  գաղիացիներ: Մ.թ.ա.  դարում  կելտերը ավերիչ արշավանք  կազմակերպեցին  դեպի  Բալկանյան  թերակղզի (288-277թթ.),  մտան  Փոքր  Ասիայի  կենտրոնը և  կազմեցին Գաղատիայի  երկրամասը:  Գաղատիայի  կենտրոնը  Անկյուրան  էր(Անկարա):

Կոմիցիաներ-կարևոր  խնդիրներ  լուծելու  համար հռոմեական  ժողովուրդը  հավաքվում  էր  ըստ  կուրիաների և  այդ  ժողովները  կոչվում  էին  կուրիական  կոմիցիաներ:

Կոնֆուցիականություն-տարածված  է  Չինաստանում,  Կորեայում,  Վիետնամում: Աշխարհի  հնագույն  կրոնն  է,  որ  ձևավորվել  է  Հարավային  Ասիայի  հյուսիսային մասում:

Կողքիս –Եգերաց  աշխարհն  է,  որն  սկսվում  է Սև  ծովից  դեպի  արևելք մինչև  Կովկասյան լեռներ:

Կոմպիենի  զինադադար- կնքվել  է  1918թ. նոյեմբերի  18-ին Կոմպիենի  անտառում  մի  կողմից   Առաջին   համաշխարհային  պատերազմում  պարտված  Գերմանիայի, մյուս  կողմից՝ Ֆրանսիայի,  Մեծ  Բրիտանիայի, ԱՄՆ-Ի և  հակագերմանական կոալիցիայի  մյուս  երկրների  միջև:  Զինադադարով  դադարեցվում   էին   ռազմական  գործողությունները,  Գերմանիան  դուրս  էր  բերում  զորքերը Արևմուտքում  զավթած  տարածքներից,  հանձնում  էր  ցամաքային  և  ծովային  սպառազինությունների  մի  մասը  և  այլն:

Կոռնելիոս  Տակիտոս- անտիկ  պատմագրության  ամենաականավոր ներկայացուցիչն  է:  Նա  ծագումով  արիստոկրատ չէր,  բայց կարողացել  է արտահայտել իր  երկրի  արիստոկրատիայի  աշխարհայացքը:  Նրա  վերաբերմունքը պլեբսի  նկատմամբ եղել  է  բացասական:

Կոստանդնուպոլսի  կաթողիկոսություն- Օսմանյան թուրքերը 1453-ին գրավեցին Կ. Պոլիսն ու  կործանեցին բյուզանդական  կայսրությունը:  Հայերին  շնորհվեցին արտոնություններ :Նրանց  թույլատրվեց կառուցել  եկեղեցիներ,  բացել  դպրոցներ,  վանքեր:  1461-ից  մինչև  այսօր կաթողիկոսության առաջնորդանիստը  Գում  Գափուի  մայր  մայր  եկեղեցին  է :

Կորճայք-գտնվում  է  Մոկքից  ու  Վասպուրականից  հարավ,  Ուրմիա  և   Տիգրիս  գետերի միջև  ընկած  շրջանում:

 

Կուր-Կովկասի  ամենամեծ  գետը: Սկիզբ  է առնում Կող  ճահճացած  գոգավորության 2025մ բարձրությունից: Հոսում  է  գերազանցապես  ձորերով  ու  կիրճերով: Աջ  վտակներն  են Փարվանան,  Ալգետը,Խրամը,  Աղստևը,  Չերգմաչայը, Շամխորչայը, Թարթառը: Ձախ  վտակներն  են  Փոցխովը,  Լիախվան, ,  Ալազանը  և  այլն:

 

                                                              Հ

             Հալիձորի ճակատամարտ-տեղի է  ունեցել  1727թ.-ի  մարտին Սյունիքի  ազատագրական  ուժերի  և  թուրքական  կանոնավոր  զորքերի  միջև:  Այդ  օրը  օսմանցիների  բանակից  ընկավ 13  հազար  զինվոր,  իսկ  հայ  զինվորներից՝  շատ  քչերը: Հալիձորի հաղթանակը  օսմանյան  բանակների  դեմ  տարած  հաղթանակներից  ամենանշանավորն  ու  խոշորն  էր ,  ինչը  բարձրացրեց  հայկական  զորքերի  մարտական  ոգին  և նպաստեց  հայկական  բնակավայրերի  ազատագրմանը:

           Հաճնի  հերոսամարտ-Հաճն  քաղաքի  ինքնապաշտպանական  մարտերը   1920 թ.-ին  թուրքական  կանոնավոր  զորքերի  դեմ:   1920թ.-ին քեմալականներին հաջողվեց  լեզու  գտնել  իմպերիալիստական   տերությունների  հետ և ստիպել  ֆրանսիացիներին  իրենց  զորքերը  դուրս  հանել  Կիլիկիայից:  Զգալով  վերահաս  վտանգը՝  կազմվեց Հաճնի  ինքնապաշտպանություն: Ամիսներ    տևած   հերոսամարտը  ավարտվեց  հաճնցիների  պարտությամբ: Վեց   հազար   հայեր   սրի   քաշվեցին,  սակայն  Հաճնի  պաշտպանությունը   դարձավ  թուրք  ջարդարարների  դեմ   հայ  ժողովրդի  մղած  պայքարի  փայլուն   էջերից  մեկը:

Հայ-արաբական  պայմանագիր-կնքվել  է  Դամասկոսում  652թ.-ին  Ասորիքի  արաբ  կառավարիչ  Մուավիայի (661-680թթ. խալիֆ) և  Հայաստանի  կառավարիչ  Թեոդորոս  Ռշտունու  միջև:  Պայմանագրի  համաձայն՝  Հայաստանը  ճանաչել  է խալիֆայության  գերիշխանությունը,  երեք   տարի  ազատվել  է  հարկ   վճարելուց և  ստացել  այլ  արտոնություններ,  իրավունքներ:  Այս  պայմանագրով  խալիֆայությունը   սիրաշահել  է   հայերին  և  փորձել  դուրս  բերել  նրանց  բյուզանդական  ազդեցությունից:

Հաղպատ- 10-13-րդ  դդ.  Հայաստանի  նշանավոր  կենտրոններից  էր: Նշանավոր  ուսուցիչներից   է   տոմարագետ-փիլիսոփա  Հովհաննես  Իմաստասերը:

Հարանց  անապատ-գտնվում  է Տաթևի  ձորի  և  Որոտանի  միախառնվելու տեղում` Տաթևի  ձորի     ձախ ափին` «Սատանի  կամուրջի»   մոտ: Այս  անապատը  կառուցված  է  եղել  քարից:  Նրա  ավերակները  մինչև     օրս  պահպանվել  են:

Հարք- տարածվում  է Արածանիի  երկու  ափերին:  Սկզբում  կազմում  էր  Մանավազյանների  նախարարությունը,  հետո `  Խոսրով  Կոտակի  օրոք, Մանավազյանները  և  Որդունիները արյունահեղ  կռիվներ  են  մղում միմյանց դեմ,  ոչնչացվում  են ,  իսկ  նրանց  կալվածքները  անցնում  են  եպիսկոպոսական  թեմերին:

Հելմուլտ  Քոլ-ծնվել  է 1930-ի  ապրիլի  7-ին:1982-1998-ը  եղել  է  Գերմանիայի ֆեդերալ  կանցլեր: Մեծ  դեր  է խաղացել միացյալ  Եվրոպայի  ստեղծման  գործում: 1990-ի  մայիսի  18-ին  պետական  որոշում ընդունեց իրար համապատասխանեցնել ԳՖՀ-ի  և  ԳԴՀ-ի դրամական  միավորները: Այսինքն` երկու Գերմանիայի  համար ստեղծեց դրամական  միասնական  համակարգ: Կառավարման  երկրորդ  շրջանը նշանավորվեց  հաջողություններով:

Հերոդոտոս- ծնվել է Փոքր  Ասիայի  Հալիկառնաս  քաղաքում  մ.թ.ա.  484-ին:  Մասնակցել  է քաղաքին տիրած  բռնակալի  դեմ  ծավալած  պատերազմին  և  ստիպված  է եղել լքել  հայրենիքը:

Հինունք- զատկից  մինչև  հոգեգալստյան  տոնը  ընկած հիսնօրյա  ժամանակը:

Հոներ-վաչկատուն  ցեղեր,  անասնապահներ,  ապրում   էին  տոհմացեղային կարգերում: Կարևոր  հարցերը  քննելիս  հավաքվում  էին  ժողովրդական  ժողովի,  ռազմական  գոծողությունների  դիմելիս  ընտրում  էին ռազմական  առաջնորդներ:

Հունգարներ- մաջարներ, հիմնականում ուգորական ցեղախմբին  պատկանող  պատկանող խաշնարած  ցեղեր  էին,  որոնք  վաչկատուն  կյանք  էին  վարում  Ուրալ,  Կամա,  Վոլգա   գետերի  միջև:

Հռանդեայի  պայմանագիր-կնքվել  է 64թ.-ին   հռոմեական  և  հայ-պարթևական հրամանատարության  միջև  Հռանդեա  վայրում:  Հռոմեական  կայսրությունը,  փորձելով  նվաճել   Հայաստանը, 61թ.-ին Կեսենիոս  Պետոսի  հրամանատարությամբ  խոշոր  բանակ  ուղարկեց  Արևելք:  61թ.-ի  աշնանը  հռոմեական   բանակը Մելիտենե  քաղաքի  մոտով  անցավ  սահմանային  Եփրատ  գետը  և  ներխուժեց  Մեծ  Հայք:  Սակայն  Հայոց  Տրդատ  Ա թագավորի  զորքերը  կասեցրին  թշնամու  առաջխաղացումը: Բավարարվելով  մի  քանի  սահմանային ամրությունների  ու  Տավրոսի  գրավմամբ՝  հռոմեական  զորքը  բանակեց Ծոփաց  Խարբերդի  դաշտի   Հռանդեա  վայրում(Արածանի  գետից  հարավ):  62թ.-ի  գարնանը պարթևական  զորքերը՝  Վաղարշ Ա  թագավորի,  իսկ   հայկական  զորքերը  Տրդատի  առաջնորդությամբ  ջախջախելով Տավրոսի  լեռնանցքները   հսկող հռոմեական  զորամասերին՝  շրջապատեցին  Հռանդեայի  զորաճամբարը:  Անխուսափելի  կործանումից  փրկելու   համար Պետոսը  հաշտություն  խնդրեց:  Բանակցություն  վարող  Վասակ  սպարապետի  պահանջով  հռոմեացիները  զինաթափվեցին, արձակեցին  գերիներին,  հանձնեցին  ավարը  և  խուճապահար  փախան  Կապադովկիա:  63թ.-ին  Դոմետիոս  Կորբուլոնը  նշանակվեց Արևելքի զորահրամանատար:  64թ.-ին  նա մտավ  Ծոփք  և  առաջարկեց հաշտություն՝  Տրդատի  թագը  Հռոմում  հաստատելու  և Ներոն  կայսեր  ձեռքից  անձամբ  ստանալու  պայմանով: Տրդատի  պահանջով  հաշտությունը  ստորագրվեց  հռոմեական  բանակի  պարտության  վայրում՝  ընդգծելու  համար, որ  նա  Մեծ  Հայքի  գահը  ստանում  է  իր  ռազմական  հաղթանակի   շնորհիվ: Հ.պ.-ով  Տրդատը  ճանաչվեց  Հայոց  թագավոր, վերականգնվեցին Մեծ  Հայքի  նախկին սահմաններն  ու  ինքնուրույնությունը, հռոմեական  և  պարթևական  զորքերը  հեռացան  Հայաստանից,  Տրդատը  պարտավորվեց  մեկնել  Հռոմ  և  թագը  ստանալ   Ներոնից:

 

Գրակ.Աստուրյան  Հ.,  Քաղաքական  վերաբերություններ  ընդ  մեջ  Հայաստանի և  Հռովմա ,Վետ., 1912:

Մանանդյան  Հ. ,  Երկ., հ.1, Ե., 1977:

Հուստինիանոս- հռւմեական կայսր(527-565թթ,) կատարեց մի  շարք ռեֆորմներ,  որոնք   ընդգրկեցին  օրենսդրական,  դատական,  ռազմական  և  վարչական  բնագավառները: Նա  կայսրության  հիմքը  համարում էր  զենքը և  օրենքը:

Հուստինիանոսի  կազմած ռազմական  վերակազմության  համաձայն  վերացվեցին  սատրապական  Հայաստանի նախարարների  իշխանական  պաշտոնները ,   իսկ  նրանց տեղը  նշանակվեցին  օտարազգի  2     դուքսեր:  Ռազմական  այս  վերակազմության  էությունը  այն  էր , որ  Բյուզանդական  կայսրության ենթակա  հայկական  բոլոր  երկրները` Առաջին  Հայք, Երկրորդ  Հայքը,, Ներքին  Հայքը  և Սատրապական  Հայաստանը,  ընկան  մի  պետի  տիրապետության  տակ:  Այդ  պետը  կոչվում  էր   մագիստրոս   կամ  ստրատեգ, որի  նստավայրը  Թեոդոսուպոլիս(Կարին )  քաղաքն  էր: Մագիստրոսին  էին  ենթարկվում  բյուզանդական  Հայաստանի   մնացած  բոլոր   պաշտոնյաները: Հուստինիանոսի  նպատակն  էր  Հայաստանը   զրկել  տեղական  ուժից  ու  ինքնուրույնությունից և այն աստիճանաբար  լուծել  կայսրության  մեջ:

                                                                                                                                  Ճ

             Ճարմանայի  ճակատամարտ-Ճարմանայի  ճակատամարտը  տեղի   է  ունեցել  482թ.-ին  հայ-վրացական  միացյալ  և   պարսկական   բանակների միջև Ճարմանայի  դաշտում (Կուր  գետի ձախափնյակում):  Վերստին  նվաճելու և  Վախթանգ  թագավորի ապստամբությունը ճնշելու նպատակով 482 թվականի ամռանը պարսկական  մի խոշոր զորաբանակ  Միհրանի հրամանատարությամբ Աղվանքի  վրայով ներխուժում  է Վրաստան և  բանակում  Ճարմանայի դաշտում: Վախթանգ  թագավորը  զինական օգնություն  է խնդրում  հոներից ու հայերից: Հայկական  զորքը Վահան  Մամիկոնյանի և Սահակ Բագրատունու գլխավորությամբ արագ  երթով  անցնում  է Կուրը և վրաց  զորքերի հետ  բանակում հակառակորդի  զորաճամբարի  դիմաց:  Հոները  հրաժարվում են  խոստացած  օգնությունից:

            Վահան  Մամիկոնյանը  հայ-վրաց  զորքերի մարտակարգը  դասավորեց  աջ  և ձախ   թևերի, կենտրոնի և պահեստազորի: Կենտրոնի հրամանատարութունը  հանձնարարեց   Կամսարական եղբայրներ  Ներսեհին   ու Հրահատին(օգնական՝  Գնունյաց  իշխան),  աջ  թևը  Բարշղ  Վահնունուն(օգնական՝  Սոտոնի  Գաբեղյան), ձախ  թևը՝ Վախթագ  թագավորին, պահեստազորը՝ Սահակ  Բագրատունուն(օգնական՝  Բաբկեն  Սյունի): Ճակատամարտը  սկսվեց  փոխադարձ   գրոհներով:   Կամսարականները,  զարգացնելով  կենտրոնի  նախաձեռնություւնը, ջախջախեցին  իրենց  դեմ  կռվող  զորամասին  և  մղեցին    Կուրի  աջ  ափը: Սակայն  աջ  և ձախ թևերը  չկարողացան   զարգացնել  այդ   հաջողությունը: Ձախ  թևը , առանց  լուրջ  դիմադրության, խուճապահար  նահանջեց ,  իսկ  աջ  թևը մատնվեց   ծանր  կացության:  Օգտվելով  իրավիճակից՝  պարսից   զորավար  Միհրանը   վերադասավորեց ուժերը  և  շահեց   ճակատամարտը:   Կռվում  զոհվեցին  Վահան Մամիկոնյանի   եղբայրը և Սահակ  Բագրատունին,  գերվեցին   Հրահատ  Կամսարականը  Սյունյաց  սեպուհ Յազդը և  ուրիշներ: Հայկական   զորքերը  նահանջեցին   դեպի  Տայք: Ներսեհ  Կամսարականը , հետապնդելով  Պարսկաստան  վերադարձող  զորաբանակին, Բագրևանդ գյուղի  մոտ   անսպասելի  գրոհով  կարողացավ   ազատել  եղբորը՝ Հրահատին: Պարսից  ուժերի  հեռանալուց  հետո Վահան  Մամիկոնյանը  աշնանը   վերադարձավ  Դվին, վերակառուցեց  ուժերը  և պատրաստվեց  դիմակայել  թշնամու նոր  հարձակումը:

 

Ճորոխ-գետ  հայկական  լեռնաշխարհում, Թուրքիայում: Երկարությունը 345  կմ  է,  ավազանը  22 հազար  քառակուսի  կմ է:  Սկիզբ  է  առնում  Ճորոխի  լեռնաշղթայի Չորմայրի  լեռնագագաթի հյուսիս  -արևմտյան  լեռնագագաթի  հյուսիս  -արևմտյան   լանջից` մոտ   300  մետր  բարձրությունից: Հոսում  է Լազիստանի  և  Ճորոխի  լեռնաշղթաների   միջլեռնային իջվածքով,  թափվ:ում  Սև  ծովը Բաթում  քաղաքի   մոտ:  Գլխավոր  վտակներն են  Օլթին  և  Աջարիս  Ծղալին:

 

                                                        Մ

Մազարինի  Ջուլիո (1602-1661)-ֆրանսիական  պետական  գործիչ: Սիցիլիացի  ազնվականի  որդի :  1641-ին  եկել   էր Ֆրանսիա  և ստացել  կարդինալի  կոչում , 1643-ից  եղել  է  Ֆրանսիայի  առաջին  մինիստրը  Ռիշելյեից  հետո: Հաջողությունների  է  հասել արտաքին  քաղաքականության  մեջ, հաստատել  Ֆրանսիայի  գերակայությունը  Եվրոպայում: Մահացել  է 1661-ի  մարտի 9-ին:

Մարաստան-իրանական ցեղերից մեկի պետությունն  է ,  որը  գոյություն  է  ունեցել մ.թ.ա. 7-6-րդ  դարում: Հարավ-արևելքից  սահմանակից էր  Հայաստանին,  մայրաքաղաքը  Էկբատանն էր:

ՄԱԿ-ստեղծվել  է  1945-ին ապրիլի  25-ին Սան Ֆրանցիսկոյում: Հոկտեմբերի  24-ը  ամեն տարի  նշվում  է որպես ՄԱԿ-ի  օր:  ՄԱԿ-ի   հիմնական  մարմիններն  են  Գլխավոր ասամբլեան,  Անվտանգության  խորհուրդը , Տնտեսական  և  սոցիալական  խորհուրդը ,  Միջազգային  դատարանը և քարտուղարությունը: ՄԱԿ-ի  գլխավոր  քարտուղարը  նորվեգացի  Թրյուգվե  Լին  է:  ՄԱԿ-ի  պաշտոնական  լեզուներն  են անգլերենը, ֆրանսերենը,  ռուսերենը,  չինարենը, իսպաներենը: Կանոնադրությունը  ուժի  մեջ  է  մտել 1945-ի  հոկտեմբերի  24-ին:  Այդ  օրը  նշվում  է  իբրև  ՄԱԿ-ի  օր:

Անվտանգության  խորհուրդը  կազմված  է 15 անդամներից: 5-ը  մշտական  անդամներ  են(ԽՍՀՄ, ԱՄՆ, ՉԺՀ,  Ֆրանսիա,  ՄԵԾ  Բրիտանիա ), 10-ը` ժամանակավոր:

Գլխավոր  ասամբլեա-խորհրդակցական  և  ներկայացուցչական  մարմին է,   ներկայացված  են  բոլոր  երկրները,  որոնք   ՄԱԿ-ի   անդամ  են:  Նա  ընտրում   է Անվտանգության  խորհրդի  ոչ  մշտական  անդամներին,  ՄԱԿ-ի  գլխավոր  քարուղարին,  ՄԱԿ-ի  միջազգային դատարանի  անդամներին:

Քարտուղարություն-բաժանմունքները  տեղակայված  են ինչպես ՄԱԿ-ի նյույորքյան   կենտրոնական բաժանմունքներում,  այնպես  էլ  ուրիշ  երկրներում  տեղակայված   շտաբ-  կայաններում: Ապահովում  է  ՄԱԿ-ի   մարմինների  աշխատանքը,  իրագործում  նյութերի  տպագրումն  ու տարածումը  , արխիվների  պահպանումը ,  հրապարակում  կնքված  պայմանագրերը :  Գլխավորում  է ՄԱԿ-ի  գլխավոր  քարտուղարը:  Նշանակվում  է Գլխավոր  ասամբլեայի   կողմից  5  տարի  ժամկետով: Ներկայիս քարտուղարը  Պան  Գի  Մունն  է: Կարևորագույն  դերակատարում  ունի  Միջազգային  դատարանը:

Մայորդոմ- տան  ավագ,  պաշտոնյա  ֆրանկական  պետությունում Մերովինգների ժամանակ: Սկզբում  նշանակվում  էր  թագավորի  կողմից  և գլխավորում  էր  արքունի  վարչությունը :  Թագավորական  իշխանության  թուլացման  հետ  մեկտեղ   ընդլայնվում  են մայորդոմի  իրավասության  սահմանները:

Մերովինգներ- 1-ին  թագավորական  դինաստիան  ֆրանկանկան պետությունում :  Ավանդական  տոհմահայրը   Մերովենն  է :  Մերովինգների   օրոք  ֆրանկական   պետությունում  սկզբնավորվում  են ֆեոդալական  հարաբերությունները: Մերովինգները  տիրել  են  մինչև  751-ը:

            Մանազկերտի  ճակատամարտ-տեղի  է ունեցել  1071թ.-ին  Մանազկերտի  մոտ  սելջուկ  թուրքերի   բյուզանդական  զորքերի  միջև: Ճակատամարտում, որին  մասնակցում  էին  նաև  հայերը,, բյուզանդացի  զինվորները  լքել  են  ճակատը  և   կայսեր  գերվելուց  հետո այն  ավարտվել  է  սելջուկների  հաղթանակով: Կնքվել  է  հաշտություն, որով  կայսրությունը  սելջուկներին  է  զիջել փոքրասիական  թերակղզին և  վճարել  տարեկան  հարկ:

 

Մեքքա-քաղաք  Սաուդյան Արաբիայի  արևմուտքում`Կարմիր  ծովից   70  կմ  հեռու`  Հիջազ   նահանգի  վարչական  կենտրոնում : Մեքքան  առաջին   անգամ  հիշատակում  է Կլավդիոս  Պտղոմեոսը (2-րդ  դար)  Մակորաբա  անունով : Այն  7-րդ  դարից  դարձել  է   մահմեդականների   սուրբ  քաղաք - ուխտավայր,  ուր  այցելողը  կոչվում  է  Հաջի:

Մոկք- տարածվում  է  Աղձնիքից  արևելք` Հայկական  Տավրոսի   արևելյան  հատվածի ջրբաժան   բարձրությունների և  Արևելյան  Տիգրիսի  միջև:  Չորրորդ  դարում  իշխում  էին  Մոկաց  իշխանները :  Մոկքի  գավառների  մեջ պատմական  տեսակետից  համեմատաբար նշանավոր  են  Առանձնակ  Մոկքն  ու  Ջերմաձորը:

Մովսես  Գ  Տաթևացի- հայոց  եկեղեցու  և  հայ  ժողովրդի  նշանվոր  դեմքերից  է :  Ծնվել  է 1578-ին:  1613-ին   , հաստատվելով  Տաթևի  վանքում,  ձեռնամուխ  է  լինում վանական  նոր  կյանքի  և  հոգևոր գործունեության  ծավալմանը:  Կառուցում  և  վերակառուցում  է  եկեղեցիներ:

Մոսկվայի   պայմանագիր(Խորհրդա-թուրքական  պայմանագիր)-

կնքվել  է  1921թ.-ի   մարտի  16-ին  Մոսկվայում: Պայմանագիր  բարեկամության  և  եղբայրության  մասին  ՌՍՖՍՀ-Ի  և  Թուրքիայի  միջև:  Պայմանագիրը  ստորագրվել է միջազգային  բարդ  իրադրության  պայմաններում,  երբ  Արևմուտքի  իմպերիալիստական  պետությունները( առաջին հերթին՝  Անգլիան  ու  Ֆրանսիան)  ձգտում  էին 1919-1922-ի հույն-թուրքական և  1920թ.-ի  հայ-թուրքական  պատերազմների  հետևանքով  ստեղծված  դժվարին  կացությունն  օգտագործել  իրենց  հակախորհրդային  ծրագրերում  խորհրդա՝ -թուրքական  մերձեցումը  կանխելու,  որոշ  զիջումների  գնով  Թուրքիայում արտոնություններ  ձեռք  բերելու  և  այլ  նպատակով: Հաստատվում  էր Թուրքիայի  հս.-արլ.  նոր  սահման՝  Կարսի  մարզը,  որը Թուրքիան  գրավել  էր  1920թ.-ի  աշնանը  Հայաստանի  դեմ  ձեռնարկած  նվաճողական  պատերազմի  ընթացքում,  անցնում  է  Թուրքիային  ,  իսկ  Բաթում  քաղաքը,  նավահանգիստը  և   հարակից  շրջանը  «Թուրքիան  համաձայնում  էր  զիջել  Վրաստանին»:  Երրորդ  հոդվածով՝  Նախիջևանի  մարզը  կազմում  էր  ինքնավար  մի  տարածք՝  Ադրբեջանի  խնամակալության  ներքո,  պայմանով,  որ  Ադրբեջանը  չէր  զիջի  այդ  խնամակալությունը  մի  երրորդ  պետության:  Կողմերը  չեղյալ  էին  համարում  նախկինում  ցարական Ռուսաստանի  և Թուրքիայի  միջև  կնքված  բոլոր  պայմանագրերը(հոդ. 6):  1921թ.-ի  պայմանագիրը  մեծ  նշանակություն  ուներ  Թուրքիայի  համար:  Այն  Անկարայի  կառավարությանը  հնարավորություն  տվեց նույնանման  բարենպաստ  պայմանների  հասնել այլ  պետությունների հետ  բանակցություններում:

Մուդրոսի  զինադադար -ստորագրվել  է  Մեծ  Բրիտանիայի և  Թուրքիայի  սուլթանական  կառավարության  միջև 1918թ.-ի  հոկտեմբերի  30-ին  անգլիական  «Ագամեմնոն» հածանավի  վրա՝  Մուդրոս  նավահանգստում(Լեմնոս

կղզում) 1914-1918թթ. առաջին  համաշխարհային  պատերազմում Թուրքիայի  պարտությունից  հետո:  Նախատեսում  էր Անտանտի ռազմանավերի  ազատ անցումը սևծովյան  նեղուցներով՝  իրավունք տալով դաշնակիցներին զավթելու Բոսֆորի  և Դարդանելի ամրությունները(հոդ. 1), թուրքական կայազորների  կապիտուլյացիան Հիջազում, Իրաքում, Սիրիայում և  Եմենում, ինչպես և զորքերի  դուրս  բերումը Իրանից, Անդրկովվկասից(հոդ. 11)  և  Կիլիկիայից(հոդ.16): Թուրքիան  պետք է  ցրեր   բանակը,  դաշնակիցներին  հանձներ իր  ռազմանավերը,  վերադարձներ  ռազմագերիներին,  այդ   թվում ներկալված  և  գերված  հայերին(հոդ.  4): Անտանտին  իրավունք  էր  վերապահվում  գրավել  Բաթումը  և  Բաքուն(հոդ. 15), ինչպես  նաև հայկական 6 վիլայեթները՝ նրանցից «որևէ  մեկում  անկարգություններ  ծագելու  դեպքում»(հոդ.  24):  Հոդվածների վերջնական  ձևակերպումով  Արևմտյան  Հայաստանը,   Կիլիկիան փաստորեն մնում  էին Թուրքիայի  լիակատար հսկողության  տակ:  Մ.զ.էլ ավելի  սրեց  իմպերիալիստական  հակասությունները Մերձավոր  և  Միջին Արևելքում  և  հող  նախապատրաստեց Թուրքիայում  ազգայնական   շարժման  ծավալման համար: Մ.զ.  իր ուժը  կորցրեց Մուդանիայի   զինադադարով(1922թ.  հոկտեմբերի  11) ,  որով  ավարտվեց 1919-1922-ի  հայ-թուրքական  պատերազմը:

                                                                Ն

Նեստոր-Կ.Պոլսի  հույն  պատրիարք 428-431թթ.: Նա  քարոզում  էր,  որ  Մարիամը  ոչ  թե  Աստված,  այլ  մարդ  է  ծնել,  ուստի  Աստվածածին  չէ,  այլ  մարդածին: Եփեսոսի  ժողովից  հետո  Նեստորը  գահընկեց  արվեց  և  աքսորվեց  Աֆրիկա:

             Ներսեհապատի  ճակատամարտ-Ներսեհապատի  ճակատամարտը տեղի  է  ունեցել 482 թ.-ին Մարզպանական Հայաստանի և Սասանյան Պարսկաստանի  զորաբանակների  միջև Վասպուրականի Արտազ գավառի Ներսեհապատ գյուղի մոտ: Վահան Մամիկոնյանը հայկական բանակը դասավորել է հետևյալ մարտակարգով . մարզպան Սահակ Բագրատունու հրամանատարությամբ  գործող ծանրազեն այրուձին ՝կենտրոնում,Վահևունյաց, Սյունյաց, Գնունյաց, Պալունյաց հեծյալ և հետևակ  զորամասերը աջ  թևում, Կամսարական եղբայրների հեծելագունդը՝ ձախ թևում, սպարապետական այրուձին՝ ձախ  թևի և կենտրոնի միջև, պահեստազորը՝ թիկունքում: Հայ մարտիկներին  ոգևորելու  համար մարտադաշտ  է ժամանել նաև հայոց  կաթողիկոս Հովհաննես Ա Մանդակունին: Սկսվել է վաղ առավոտյան  փոխադարձ   գրոհով սպարապետական և Կամսարական զորագնդերը ջախջախել են հակառակորդի  աջ  զորաթևը և, զարգացնելով գրոհը, անցել նրա կենտրոնի ու ձախ զորաթևի թիկունքը: Պարսից  մարտակարգը  բեկվել է, ուժերը խուճապի են  մատնվել: Պահեստազորի  աջակցությամբ  շտապ  վերադասավորելով  ուժերը՝  կրկին  հակագրոհի  է  անցել   Բաշղ Վահնունու  զորաթևը: Հակառակորդը,  խոշոր  կորուստներ  կրելով,  դիմել  է  փախուստի: Հետապնդելով  նրան ՝  հայկական զորաբանակը  գլխովին ոչնչացրել  է  նրան: Մարտում  սպանվել  են նաև պարսից  զորահրամանատարները:

Նիկեա-Փոքր  Ասիայի  հին  քաղաքներից  է,  որտեղ  տեղի  է  ունեցել եկեղեցական  տիեզերական  առաջին  ժողովը `  ուղղված  Արիոսի  և  Մելոտոսի  աղանդի դեմ:

Նիկոլայ Առաջին  Ռոմանով-(1796-1835թթ.),  ռուսական  կայսր 1825-ից: Պավել  Երրորդի որդին,  հաջորդել  է  եղբորը`  Ալեքսանդր  Առաջինին:  Նրա  օրոք  Արևելյան  Հայաստանը  միացվեց Ռուսաստանին,  կազմվեց  Հայկական  մարզը,  սահմանափակվեցին  Հայոց   եկեղեցու  իրավունքները: Նա  հալածանքների  է

ենթարկել հայ  ազատագրական  շարժման  գործիչներին(Ն.  Աշտարակեցի,  Հ. Ալամդարյան):

Նիկոլայ  Երկրորդ- ռուսական  վերջին  կայսրը,  Ալեքսանդր  Երրորդի  ավագ  որդին:

Նվարսակի  պայմանագիր-կնքվել  է Սասանյան  Պարսկաստանի և  Մարզպանական Հայաստանի միջև  484թ.-ի  աշնանը Հեր  գավառի  Նվարսակ  գյուղում:  Պարսից  պատվիրակության  ղեկավար  Նիխորը համաձայնվել  է  բավարարել հայոց  մարզպան Վահան  Մամիկոնյանի  ներկայացրած  բոլոր  պահանջները:  Ըստ պայմանագրի՝  պարսիկները  հրաժարվել  են  կրոնափոխության  ծրագրից,  քրիստոնեությունը  լիովին  վերականգնել  է  իր  դիրքերը,  պարսից  արքունիքը  այլևս  չէր  միջամտելու  հայ  նախարարների  ներքին  գործերին  և  պաշտոններ  էր  տալու ոչ  թե  ուրացողներին,  այլ  արժանավոր  մարդկանց:

 

 

 

                                                                Շ

 

Շիաներ- շիիզմը  առաջացել  է 7-րդ  դարում Արաբական  խալիֆայությունում  Մուհամեդի մահից  հետո: Շիաները   գտնում  էին,  որ  Մուհամեդին  պիտի  հաջորդեր Ալին` Ֆաթիմայի  ամուսինը (Ֆաթիման  Մուհամեդի  դուստրն  էր),  որպեսզի  առաջնորդությունը  անցներ  Մուհամեդի  ընտանիքից սերված խնամիներին: Ալիի  և  նրա  սերունդների  նահատակությունից  հետո շիիզմը  լայն  տարածում  է  ստացել,  առավելապես  տարածվել  է   Միջագետքում,  Ասորիքում և  հատկապես   Իրանում`  կրելով  զրադաշտականության  և  նեստորականության  ազդեցությունը: Սեֆյանների աստվածապետության  շրջանում այն  դարձել  է  շիիզմի  կենտրոնը:

Ներկայումս շիաներ  ապրում  են  Իրանում, Պակիստանուևմ, Աֆղանստանում,  Հնդկաստանում,  Ադրբեջանում:

Շումերներ-հնագույն  ժողովուրդ հարավային  Միջագետքում :  Բնակվել  են  դեռևս  մ.թ.ա. 4-րդ   հազարամյակում:  Շումերները  ստեղծել  են  պատկերագիր, իսկ  առաջին  հազարամյակի  կեսին`  սեպագիր:  Ունեցել են  իրենց  բանահյուսությունը  և  մշակույթը:

                                                       Չ

Չորրորդ  Հայք-  անունը  այս  երկրի  համար  գործածության   մեջ  մտավ  536-ից Հուստինիանոս  կայսեր  կատարած  վարչական  վերափոխությունից  հետո,  երբ  նա  Հայաստանի  այդ  մասը  վերածեց  բյուզանդական  պրովինցիայի և   կոչեց  Չորրորդ  Հայք: Չորրորդ  Հայքը  տարածվում  էր  Արևմտյան  Տիգրիսի  վերին  և  Արածանիի  ստորին  հոսանքների շրջաններում: Հնում  այս  երկիրը  կոչվում  էր Ծոփք:  Աքեմենյանների  տիրապետության  ժամանակաշրջանում (6-4-րդ դարեր) հայկական  այս  երկիրը  Հայաստանի  մի  շարք  շրջանների  հետ     միասին  կազմում էր  Պարսից  աշխարհակալության  13-րդ   սատրապությունը,  որը  Քսենոփոնի  մոտ  կոչվում  էր  Արևմտյան  Հայաստան: Սելևկյանների  տիրապետության  ժամանակ  այն  հայտնի  էր  Ծոփք  անունով  և  կազմում  էր  Սելևկյան  պետության  սատրապություններից   մեկը:  6-րդ  դարի  վերջերին` Մորիկ  կայսեր  օրոք, Չորրորդ  Հայքի  որոշ  շրջաններ  միացվեցին  Հյուսիսային  Միիջագետքին: 7-11-րդ  դարերում  Չորրորդ  Հայքը  դառնում  է Բյուզանդական  կայսրության  և  Արաբական  խալիֆայության  թատերաբեմ   և  հաճախ  էր  ձեռքից  ձեռք  անցնում: 11-13-րդ   դդ. սկզբում  Չորրորդ  Հայքը  մտնում  է Սելջուկյան  պետության   մեջ:  Չորրորդ  Հայքը   ունեցել  է  10  գավառ: Դրանք են` Խորձյան, Հաշտյանք,  Պաղնատուն,  Բալահովիտ,  Մեծ  Ծոփք,  Անգեղտուն,  Հանձիթ,  Փոքր  Ծոփք  կամ  Շահունյաց  Ծոփք,  Դեգիք  և Գորեք:

                                                       Պ

Պաղեստին-պատմական  մարզ  արևմտյան (Առաջավոր)  Ասիայում:  Մ.թ.ա.  3-րդ  հազարամյակում Պաղեստինի  տարածքում հիմնավորվել  են  քանանացիները: Մ.թ.ա.  13-րդ  դարում  սկսվել  է Պաղեստինի  նվաճումը հրեական  ցեղերի  կողմից:  Մ.թ.ա.   12-րդ  դարում  ծովափնյա  շրջանները  զավթել  են  փղշտացիները:

Մ.թ.ա.  11-րդ  դարում Պաղեստինի մնացած  տարածքում հրեաները  Սավուղի  գլխավորությամբ հիմնել  են  Իսրայել-հուդայի  թագավորությունը:  Մ.թ.ա.   928-ին այն  տրոհվել  է Իսրայելի  թագավորության  և Հուդայի  թագավորության:

1947-ի    նոյեմբերի  29-ին ՄԱԿ-ի գլխավոր  ասամբլեան որոշում  ընդունեց վերացնել  անգլիական  մանդատը,  դուրս  բերել  անգլիական  զորքերը  Պաղեստինի  տարածքից  և  նրա  տարածքում  ստեղծել  տնտեսապես իրար  հետ  կապված  2  անկախ  պետություն` հրեական  և  արաբական :  Երուսաղեմը  առանձնացվում  էր  իբրև  ինքնուրույն  վարչական միավոր` ՄԱԿ-ի  ղեկավարությամբ:  1948-ի   մայիսի  14-ին Պաղեստինի  տարածքի  մի  մասի  վերստեղծվեց  Իսրայելի  պետությունը:  Պաղեստինի  արաբ  ժողովուրդը չկարողացավ  իրագործել  անկախ  պետություն  ստեղծելու  իր  իրավունքը,  քանի  որ  հրահրվեց  արաբա-իսրայելական  պատերազմ  1948-1949-ին: 1949-ին  Իսրայելի  և  արաբական  պետությունների  միջև  կնքվեց  հաշտության  պայմանագիր: Պաղեստինի  արևելյան  շրջանները,   Երուսաղեմի  արևմտյան  մասն անցավ  Իսրայելին,  իսկ  Գազայի  շշրջանն  անցավ  Երուսաղեմի  հսկողության  տակ: Իսրայելի զինված  ուժերը  գրաված  հողերից  վտարեցին  900  հազար  արաբների,  առաջ  եկավ պաղեստինցի  գաղթականության  հարցը:  1967-ին  Իսրայելը  հարձակում սկսեց  հարևան  արաբական  երկրների վրա:

Պանթուրքիզմ-այս  գաղափարախւսության  հետևորդները ցանկանում  էին  Անդրկովկասի,  Միջին Ասիայի, Հյուսիսային  Կովկասի,  Ղրիմի և Մերձվոլգյան  շրջանները միավորել թուրքական  կայսրության  գերիշխանության  տակ:

Պունիկյան  պատերազմներ- մ.թ.ա. 264-146թթ. ընթացած  պատերազմները  Հռոմի  և  Կարթագենի  միջև: Մ.թ.ա.  146-ին  հռոմեացիները  գրավել  են Կարթագենը,  ավերել  և  բնակիչներին  վաճառել  ստրկության:;

Պանիսլամիզմ-նախատեսում  էր հպատակ  ոչ  մուսուլմանների ,  նախևառաջ  քրիստոնյաների  հարկադրական  և  այլ  միջոցներով  մահմեդականացումը:

Պարույր  Հայկազն-հայազգի  հռետոր,  փիլիսոփա,  Աթենքի  ճարտասանական  դպրոցի  ղեկավար:  Ունեցել  է աշակերտներ` Հռոմի  ապագա  կայսր  Հուլիանոսը,  Բարսեղ  Կեսարացին:  Կենդանության  օրոք  Հռոմի  հրապարակներից  մեկում  կանգնեցվել  է նրա  արձանը:

Պարույր  Սկայորդի- Ասքանազյան  թագավորության հիմնադիրը:Նա  Հայաստանում  ապաստան  է տվել  Սենաքերիմի  հայրասպան  որդիներին: Նրա  մահից  հետո  գահը  ժառանգել  է որդին`  Հրչեն կամ  Հրաչյան:

Պելոպոնես –թերակղզի և  պատմաաշխարհագրական  մարզ  Հունաստանում:

Պերսեփոնե-ընդերքի,  ծլարձակման, պտղաբերության աստվածուհին հունական  դիցաբանության  մեջ:  Զևսի   և  երկրագործության  աստվածուհի  Դեմետրայի  դուստրը:

Պերու-գտնվում  է Հարավային  Ամերիկայի  արևմուտքում,  սահմանակից  է Էկվադորին,  Կոլումբիային,  Բրազիլիային,  Բոլիվիային,  Չիլիին,  մայրաքաղաքը`  Լիմա:

Պիզա-քաղաք  Իտալիայի  Տոսկանա  մարզում:

Պիթոն- հունական  դիցաբանության   մեջ Գեա  դիցուհուց  ծնված  հրեշ  վիշապ:

Պիկասո  Պաբլո-ֆրանսիացի  նկարիչ ` ազգությամբ  իսպանացի:

Պիղատոս  Պոնտացի- հռոմեական կառավարիչ  Հուդա  նահանգում:  Հարկային  դաժան  քաղաքականություն  է վարել  հրեաների  դեմ,  անարգել  հրեաների հավատալիքը,  կրոնը,  սովորույթները: Հիսուս  Քրիստոսին դատապարտել  է  խաչելության և  արյունահեղության մեջ  իր  անմեղությունը  ցույց  տալու համար  ձեռքերը  լվացել  է ջրով:

 

Պիպին  Կարճահասակ- Կարլոս  Մարտելի  որդին  և  հաջորդը:  Աշխատել  է  կարգավորել  եկեղեցու  հետ  ունեցած  հարաբերություևնները, որոնք   սրվել  էին  Կարլոս  Մարտելի  օրոք: 751-ին  պաշտոնապես  հռչակվել  է ֆրանկների  թագավոր:

Պիրենեյան  թերակղզի-Իբերյան  թերակղզի,  գտնվում է Եվրոպայի հարավ-արևմուտքում:  Տարածությունը  582  հազար  քառակուսի  կմ  է: Խոշոր գետերն են  Տախոն, Գվադիանան,  Դուերոն,  Էբրոն,  Գվադալքվիվիրը: Թերակղզու վրա  են  գտնվում Իսպանիան,  Պորտուգալիան Անդորրան  և  Ջիբրալթարը:

Պլատոն-մ.թ.ա.428-348թթ.:  Հին  հունական  փիլիսոփայության  անտիկ իդեալիզմի  խոշոր  ներկայացուցիչ:  Աշակերտել է Սոկրատեսին :  Պահպանվել  են  34  փիլիսոփայական  երկխոսություններ:

Պլեբեյներ-հասարակ ժողովուրդ,  ազատ  բնակչության  խավ  Հին Հունաստանում:Նիբուհրը   կարծում  էր, որ  պլեբսը  կազմվել  է  հպատակեցված  և  Հունաստան բերված մարդկանցից:

Պլինիոս  Ավագ-  հռոմեական  գրող,  պետական  գործիչ Պլինիոս Կրտսերի  հորեղբայրը:

Պլինիոս  Կրտսեր-հռոմեական  գրող,  պետական  գործիչ:

Պլուտարքոս- ծնվել  է մ.թ.  1-ին  դարի 40-ական  թթ. և  մահացել  120թ:

Պլուտարքոսի  պատանեկությունից  մեզ  հասել  է մի  միջադեպ: 66-67թթ.  Ներոն  կայսրը  եկել  է Հունաստան  և  Դելփիքում  ներկա  է եղել  այն կրոնափիլիսոփայական զրույցներին,  որին  մասնակցում էր  Պլուտարքոսի  ուսուցիչ   Ամոնիոսը,  իսկ  վերջինիս  հետ`  նաև  Պլուտարքոսը:  Փիլիսոփան  իր  ողջ  կյանքի  ընթացքում  հիշում  էր Ներոնի  որոշումը  Հունաստանին  ազատություն  տալու  մասին:

Պոլիբիոս-հույն  պատմագիր:  Գրել  է պատմություն`  40  գրքից  բաղկացած,  պահպանվել  են  առաջին 5  գրքերը: Գրել  է նաև Ծոփքի,  Մեծ  Հայքի ,  Հայոց  արքա  Արտաշես  1-ինի մասին:

Պոնտոսի  թագավորություն- պետություն  Փոքր  Ասիայում  :

Պոսեյդոն-ծովերի,  օվկիանոսների, ջրերի  աստված հունական  դիցաբանության  մեջ:  Կռոնոսի  և  Հռեայի  որդին  էր:

Պուշչին-դեկաբրիստ,  կապերի  մեջ  է եղել  Ներսես  Ե  Աշտարակեցու,  Հ.Ալամդարյանի և  այլ  գործիչների  հետ:

Պուրիտանություն-մաքրակրոնություն,  ռեֆորմացիոն  շարժում  Անգլիայում և  Շոտլանդիայում 16-17-րդ  դդ.:  Քարոզել  է խնայողություն,  աշխատասիրություն,  գործարար  համառություն: Փոխաբերական  իմաստով նշանակում  է ծայրահեղ  զուսպ,  ճգնավորական  ապրելակերպ:

 

                                                                   Ջ

Ջալալ  էդ  Դին-   Խորեզմի  շահ  1220-ից: Հոր`  խորեզմշահ  Մուհամեդի  մահից  հետո  գլխավորել  է մոնղոլների  դեմ  պայքարը:  1221-ին  Ինդոս  գետի  մոտ  պարտվել  է  Չինգիզ  խանից  և փախել  Հնդկաստան:  1225-ին  արշավել  է  Իրան  և  Անդրկովկաս: 1225-ին ներխուժել  է  Արարատյան  դաշտ,  գրավել և  ավերել Դվինը,  Գառնիի   մոտ պարտության  մատնել Իվանե  Զաքարյանի  հայ-վրացական միացյալ  բանակը:

Ջահանգիր -(1569-1627), Մեծ  Մողոլի կայսրության  տիրակալ 1605-ից,  Աքբարի  որդին:  Նրա  օրոք  մեծ  չափերի  է  հասել  կաշառակերությունը:

Ջանիբեկյան  Գուրգեն  Ջանիբեկի –(Տեր –Խաչատրյան), հայ  դերասան,  Վրթանես  Փափազյանի <<Ժայռ>>-ում  խաղացել  է  Գրիգոր  աղա:  1922-1923թթ. Խաղացել  է  Ա.Արմենյանի  թատերախմբում(Ալեքսանդրապոլ):1924-ից  մինչև  կյանքի  վերջը եղել  է  Սունդուկյանի  անվան  թատրոնի  դերասան:

Ջեֆերսոն  Թոմաս-ԱՄՆ-ի  պետական    հասարակական գործիչ,   պրեզիդենտ, լուսավորիչ,  ԱՄՆ-ի պրեզիդենտ:

Ջիբլարթարի  նեղուց- նեղուց  Պիրենեյան  թերակղզու հարավային վերջավորության և Աֆրիկայի  հյուսիս  արևմտյան  մասի միջև: Միացնում է Միջերկրական  ծովը Ատլանտյան  օվկիանոսի  հետ: Հայտնի  է  եղել  դեռևս հին  հույների  և  հռոմացիների ժամանակից Կալպե  անունով:

Ջիբութի- պետություն Աֆրիկայի  հյուսիսում` Բաբ  էլ  Մանդեբի  և  Ադենի  ծոցի  ափին:

Ջիգարխանյան  Արմեն Բորիսի – ծնվել  է Երևանում  , դերասան:  Խաղացել  է <<Երկուսը  ճոճանակին>>,   <<Պահանջվում  է ստախոս>>,  <<Ռիչարդ  3-րդ>>,  <<Բարև  , ես  եմ>>,  <<Հարսնացուն  հյուսիսից>>,  <<Հուսո  աստղ>> , <<Եռանկյունի>>

կինոնկարներում :

 

Ջիզիե-  այլակրոնության  հարկ  կամ  ամենամյա  գլխահարկ արաբական  խալիֆայությունում: Չվճարողները առնվել  են օրենքի  պաշտպանության  ներքո,  համարվել  են  զիմմի:  Այն  գանձվել  է նաև   բնամթերքով:

Ջիհադ- բառացի  եռանդ ,  նկրտում,  << սրբազան  պատերազմ>>,  որը,  ըստ  Ղուրանի  որոշ  դրույթների,  պետք  է մղեն  մահմեդականները <<անհավատների>>  դեմ:  Ջիհադի   մասնակցելը   յուրաքանչյուր  մահմեդականի  պարտքն  է :

Ջոմոլունգմա- Էվերեստ,  երկրագնդի   ամենաբարձր (8848 մ)  լեռնազանգվածը Հիմալայներում,  Նեպալի  ու  Չինաստանի  սահմանագլխին:

Ջորջ  Բուշ  կրտսեր-  ԱՄՆ-ի  նախագահ  2001-ից,  2004-ին  վերընտրվել  է  :  2001-ին  ներխուժել  է Աֆղանստան,  2003-ին`  Իրաք: Քննադատվել  է Իրաքի  դեմ  պատերազմներ  վարելու  համար:  Կառավարման  առաջին  փուլում  նպատակ  է ունեցել պայքարել  տեռորիզմի  դեմ:  Նա   զբաղվել  է ռազմական  արդյունաբերության  զարգացմամբ:  2005-ին  նրա  վրա  մահափորձ  են  կատարել:

Ջրօրհնեք- կրոնական  տոնահանդես`  նվիրված  Հիսուս  Քրիստոսի  մկրտությանը:  Հայոց  եկեղեցին  նշում  է Ծննդյան  տոնի  առավոտյան`  Պատարագից հետո:

Ջուղա-  քաղաք  Մեծ  Հայքի  Սյունիք  նահանգի  Երնջակ  գավառում:

 

                                                                     Ռ

Ռաբաթ-Մարրոկոյի  մայրաքաղաքը,  գտնվում  է Ատլանտյան  օվկիանոսի  ափին:

Ռաբբի - եբրայերեն,  բառացի`<<իմ  վարդապետ >> կամ << ուսուցիչ>>:

Ռաբլե- Ֆրանսուա(1494-1553),  ֆրանսիացի  գրող, եղել  է վանական,  1527-ին հեռացել  է վանքից:  <<Պանտագրյուելիզմը>>  գեղարվեստորեն  ներկայացրել  է վեպի  2  կերպարներների  միջոցով:

Ռեյգան-ԱՄՆ-ի  40-րդ  նախագահ 1981-1989թթ.: Առճակատման  է  դուրս  եկել  կոմունիզմի  դեմ:  Նա  ԽՍՀՄ-ը  թուլացնելու  համար  <<աստղային  պատերազմի>>ծրագիր  էր  մշակել:  Ռեյգանը   ԽՍՀՄ-ի  հանդեպ  ունեցել  է կոշտ  կեցվածք, նրան  կոչել  է  <<չարիքի  բևեռ>>:  Հանդիպել  է  Գորբաչովի  հետ  Ռեյկավիկում ,  1986-1987-ին ստորագրել  է պայմանագիր  միջին  և  փոքր  հեռավորության  հրթիռների վերացման  համար:  Եղել  է Ջորջ  Բուշ  Ավագի  նախորդը:

Մահացել  է 2004-ի  հունվարի  5-ին 93  տարեկան  հասակում:  Նրա  մասին  նկարահանվել  է ֆիլմ:

Ռիշելյե-կառավարել  է 1585-1642-ին:  Լյուդովիկոս  13-րդի  խորհրդականն  էր: Երբ  1615-1617-ին  տեղի  ունեցան խռովություններ, թագավորին հավատարիմ  հրացանակիրները սպանեցին  թագուհու  ֆավորիտ  մարշալ դը  Անկրին,  իսկ  թագուհուն հեռացրին  իշխանությոունից:  Ռիշելյեն  զրկվեց  իր գրաված  դիրքից,  պաշտոնից  և  հետևեց թագուհուն աքսորում:  Երբ  թագավորը  հաշտվեց  մոր  հետ,  Ռիշելիեն  Մարիա  Մեդիչիի  շնորհիվ  ստացավ  կարդինալի  պաշտոն,  ապա 1624-ին  նաև  տեղ  թագավորական խորհրդում: Նույն  թվականին  թագավորը  նրան  նշանակեց  առաջին  մինիստր: Ռիշելյեն  իր  <<քաղաքական հրահանգներում>>  խնդիր  էր դրել  վերացնել  հուգենոտների  իշխանությունը , ճնշել  արիստոկրատական  ընդդիմությունը, վարել ակտիվ  ներքին քաղաքականություն `  ընդդեմ  Հաբսբուրգերի  առաջնության:  Վերացնելով  հուգենոտների  <<պետուևթյունը պետության  մեջ>>  `  Ռիշելյեն արեց  ամենակարևոր  ստրատեգիական  քայլը:  Ռիշելյեի  ճիշտ  քաղաքականության շնորհիվ  հզորացավ  Ֆրանսիայի  պետական  բյուջեն:Ռիշելյեն  մահացել  է   1642-ի  դեկտեմբերի  4-ին:

                                                              Ս

Սանահին- Կյուրիկյանների  վարչական  կենտրոնն  է  եղել:10-11-րդ  դարում  եղել  է մշակութային  կենտրոն: 12-րդ   դարից  դարձել  է  Զաքարյանների   սեփականությունը  և  տոհմական  դամբարանը:

Սարկոզի- Ֆրանսիայի  5-րդ  հանրապետության 6-րդ  նախագահն  է եղել 2007-ից:

Սաքսեր- գերմանական ցեղերի  խումբ:  3-4-րդ  դարերում  միավորվել  են  ցեղային  միության  մեջ:  Կառլոս  Մեծի  մղած  պատերազմների  հետևանքով   հպատակեցվել   են  ֆրանկական  պետության  կողմից,  և  նրանց  պարտադրվել  են  ֆեոդալական  հարաբերություններ: 843-ին  սաքսոնական  մարզը  անցել  է արևելաֆրանկական  թագավորությանը:  9-րդ դարի  վերջին  այստեղ  ստեղծվել  է սաքսոնական  դքսությունը:

Սան  Ստեֆանոյի   պայմանագիր- ստորագրել  են  Սան Ստեֆանոյում  1878  թ.ի     փետրվարի  19-ին (այժմ ՝ Եշիքյոլ,  Ստամբուլի  մոտ )  կոմս  Ն.Իգնատևն  ու  Ա.Նելիդովը(Ռուսաստան)     և     Սաֆվետ   փաշան   ու  Սահադուլ  բեյը(Թուրքիա): Ս.Ս.պայմանագրով Չեռնոգորիան,  Սերբիան  ու Ռումինիան  անկախ  էին  ճանաչվում,  ընդլայնվում  էր  նրանց  տարածքը(Ռումինիային  էր  անցնոում  Հս. Դոբրուջան): Բոսնիան  ու  Հերցոգովինան ինքնավարություն  էին  ստանում  Օսմ.  կայսրության  շրջանակներում:   Թուրքական  զորքերը  դուրս էին  բերվում  Բուլղարիայից,  իսկ  ռուսական  զորքերը  մնում  էին  այնտեղ  2  տարի  ժամկետով: Թուրքիան  պարտավորվում  էր  Ռուսաստանին  վճարել 1410  մլն  ռ.  ռազմատուգանք, որի  մեծ  մասը(1100 մլն ռ.)  փոխարինվում  էր  տերիտորիալ   զիջումներով.  եվրոպական  մասում Տուլչայի  սանջակի  դիմաց  Ռուսաստանը  ստանում  էր 1856թ.-ի  Փարիզի  պայմանագրով  իրենից  անջատված  Հվ.  Բեսարաբիան,  ասիականում՝  Արդահանը,  Կարսը,  Բաթումը,  Բայազետը  և  մինչև  Սողանլուղ  ընկած  տարածքը:  Թուրքիան  հանձն  էր   առնում  Կրետե  կղզում  «բարեխղճորեն»  կիրառության  մեջ  դնել  1868թ.-ի կազմակերպական  կանոնադրությունը,  նույնպիսի  վարչակարգ  մտցնել   նաև Էպիրոսում,  Թեսալիայում  և  Ալբանիայում: Հատուկ  հոդված(16) էր նախատեսվում  Արևմտյան  Հայաստանում  վարչական  բարենորոգումներ  անցկացնելու  համար:

Ս.Ս.պ. ուժեղացնում  էր  Ռուսաստանի  դիրքերը  Բալկաններում , հատկապես  այնտեղ  սլավոն  պետության(Բուլղարիա)  ստեղծմամբ,  ինչպես  և  Ասիայում ՝ Բաթումի  և  հայկական   նահանգների  ազատագրմամբ:  Այդ  պատճառով  էլ  պայմանագիրն  անընդունելի  էր  եվրոպական  տերությունների, հատկապես  Անգլիայի  և Ավստրո-Հունգարիայի  համար,  որը  և  հանգեցրեց  Ս.Ս. պ.  վերանայմանը Բեռլինի  կոնգրեսում:

Պատերազմի  հաջող   ընթացքը  Ռուսաստանի  համար  և  Արևմտյան  Հայաստանի  մի  մասի  գրավումը  ռուսական  զորքերի  կողմից   ազատագրական  հույսեր  ներշնչեցին  հաև  հայ  քաղաքական   շրջաններին:  1877թ.-ի վերջին  Կ.Պոլսի     հայոց   Ազգային  ժողովը  մերժեց  հայերին  զորակոչելու   սուլթանական   իրադեն(հրամանագիրը)  , որով  փաստորեն   հրաժարվեց  զենք   վերցնել  ռուսական   բանակի  դեմ:  1878թ.-ին  Կ.Պոլսի  պատրիարք  Ներսես   Վարժապետյանը  Ազգային  ժողովին  ներկայացրեց  մի   տեղեկագիր,  որտեղ   շարադրված  էր  Հայաստանի  ինքնավարության  ծրագիրը՝  Լիբանանի  օրինակով(1864թ.-ի  կանոնադրությամբ   Լիբանանը  կառավարում  էր  քրիստոնյա  ընդհանուր  նահանգապետը): Ծրագիրը,  որն  ամենայն  հավանականությամբ   թելադրված  էր  թուրքական  կառավարության,  Անգլիայի  կողմից ,  մերժվեց:

16-րդ  հոդվածում  խոսք  անգամ  չկար  հայերի  ակնկալած  ինքնավարության  մասին: Բ.Դուռը պարտավորվում  էր  Արևմտյան  Հայաստանում  անցկացնել  բարենորոգումներ,  Արևմտյան Հայաստանի  մի  մասը(Կարս,  Արդահան, Բայազետ, Ալաշկերտի  հովիտ  և  ուրիշ  վայրեր )  անցնում  էին  Ռուսաստանին:

Գրակ.1. Լեո, Հայոց  հարցի  վավերագրերը,Թ., 1915, էջ  45-133:  Հայաստանը  միջազգային  դիվանագիտության  և  սովետական  արտաքին  քաղաքականության  փաստաթղթերում(1828-1923),Ե.,  1972,  էջ 83-103:

2. Բադալյան  «Հայկական հարցը»  Սան Ստեֆանոյի  պայմանագրում և  Բեռլինի  կոնգրեսում 1878թ.,  Ե., 1955:

3. Կիրակոսյան  Ջ., Բուրժուական  դիվանագիտությունը  և  Հայաստանը(19-րդ  դարի  70-ական  թթ.):

Սեատո-  ԱՄՆ-ի,  Մեծ  Բրիտանիայի, Ֆրանսիայի, Ավստրալիայի,  Նոր  Զելանդիայի,  Ֆիլիպինների,  Թաիլանդի  և  Պակիստանի  ռազմաքաղաքական  դաշինք,  ստեղծվել  է  1954թ.-ին:

Սելևկյաններ-տիրապետության  ժամանակաշրջանն  է եղել  4-րդ  դարի  վերջերից  մինչև 2-րդ  դարի  սկզբները(մ.թ.ա. ): Հայաստանը  այս  ժամանակ  բաղկացած էր  3  հիմնական  մասերից `Փոքր  Հայք,  Ծոփք  և  Մեծ  Հայք:  Մեծ  Հայքում  իշխում  էին  Երվանդունի  թագավորները:  Երվանդունիները  Արարատյան  դաշտում  կառուցել  են  մի  շարք  մայրաքաղաքներ,  որոնցից  ամենանշանավորը  Երվանդաշատն  էր:

Սենտօ-Մերձավոր  և  Միջին  Արևելքի  մի  շարք  երկրների   ռազմական  խմբավորում:  1955-1959թթ.(մինչև  այդ  խմբավորումից  Իրաքի  դուրս  գալը)  այն  հայտնի  էր  «Բաղդադի  պակտ»  անունով:  Սենտօ-ի  անդամներն  են Թուրքիան,  Իրանը,  Պակիստանը  և  Մեծ  Բրիտանիան:

Սեն –Սիմոն-ֆրանսիական  ուտոպիական սոցիալիզմի  ներկայացուցիչն  է :  Նա  զարգացրել  է նոր հասարակության`  յուրաքանչյուրի  բարօրությունն  ապահովող  ապագայի ծրագրերը: <<Ոսկեդարը  ոչ  թե  անցյալում  է, այլ  ապագայում,  յուրաքանչյուր  համակարգ,  հերթագայելով  նախորդին, առաջընթաց է նշանավորում>>:  Սեն  -Սիմոնը  հասարակական  վերակառուցման  ծրագրերում  մեծ  տեղ  է  հատկացնում  գիտությանը  և  զարգացած  արդյունաբերությանը:  Նա  չի ժխտում  մասնավոր  սեփականությունը,  ձետնակատերերի  շահույթը,  մերժում է քաղաքական  պայքարը`  ապավինելով  բարոյախոսական  քարոզին:

Սեֆյաններ- թագավորական  դինաստիա  Իրանում  1502-1736-ին:  Հիմնադիրն  էր  շիա  մահմեդականների  Սեֆևիցե  աղանդի  առաջնորդ  շեյխ  Սաֆին(Սեֆի  էդ  դի):

 

Սյունիք- հայտնի  է եղել 2  անունով`  Սյունիք  և  Սիսական  :  Այն  սկզբից  ևեթ  մտել  է  հայկական  պետության  մեջ:  Այստեղ  իշխում  էին  Սյունյաց  իշխանները:  Սյունյաց  նախարարությունը,  համեմատած  մյուս  նախարարությունների,  կենտրոնախույս  էր: Նա   ամեն  մի  առիթ  օգտագործում  էր  կենտրոնական  պետությունից  անջատվելու  համար: Սյունիքում  կազմավորված  ֆեոդալական  թագավորությունը  պատմության մեջ  հայտնի  է մի  քանի  անուններով` Կապանի,  Սյունյաց և Բաղաց  թագավորություն:Այս թագավորությունը  իր  հզորությանն  գա գաթնակետին  է հասել  11-րդ  դարի  երկրորդ  կեսին:  Սելջուկներին  1103-ին հաջողվում  է ավերել  թագավորության մայրաքաղաք  Կապանը,  ապա  գրավել  նրա  տարածքները  մեկը  մյուսի  հետևից:

Սյունիքի  գավավառներն են`  Արևիք,  Կովսական,  Ձորք,  Բաղք,  Ծղուկք,  Հաբանդ,  Երնջակ,  Ճահուկ, Աղահեջք, ,Վայոց  ձոր,  Գեղարքունիք,  Սոդք:

Սյունյաց  մետրոպոլիտություն – իր  իշխանության  ներքո  ուներ  12  եպիսկոպոսկան  թեմ :  Սյունյաց  մետրոպոլիտը   համարվում  էր   Մեծ  Հայքի  եպիսկոպոսների   գլխավորը Ամենայն  Հայոց  կաթողիկոսության  գերագահության  ներքո: 1837-ից  ցարական  կառավարության  հրամանով  դադարեց  գոյություն  ունենալուց:

Սսի  կաթողիկոսություն- հայտնի  է  նաև  Մեծի  Տանն  Կիլիկիո կաթողիկոսություն,   Փոքր  Հայոց  կաթողիկոսություն  անուններով:  Կարապետ  Եվդոկացիով  սկսվում  է Կիլիկյան  կաթողիկոսության  ցանկը,  որը  շարունակվում  է  առ  այսօր:  Մինչև  1921-ը  ը   կաթողիկոսական  նստավայրը  եղել  է Սիսը,  իսկ  դրանից   հետո`  Անթիլիասը:  Ճանաչում  է Սուրբ  Էջմիածնի  գերագահությունը

Սպեր –գավառ   Մեծ  Հայքի   Բարձր  Հայք  գավառում`  Ճորոխ  գետի  վերին հոսանքի  շրջանում:  Եղել  է Բագրատունիների  ժառանգական  տիրույթ:  1207—ին  հայ-վրացական  զորքը Զաքարե  և  Իվանե  Զաքարյանների  գլխավորությամբ  նվաճել  է  , ազատագրել   սելջուկ  թուրքերից:  17-րդ  դարի  սկզբին  Շահ  Աբասի  բռնագաղթը  մեծ  վնաս հասցրեց   Սպերին:Սպերի  հայաբնակ   բնակավայրերն  են  Աղբրիկը,  Ավերը,  Գանձը(Գանձասար)  Էգեձորը,  Խոզաղբյուրը,  Օձուտը:

Ստրաբոն- Ստրաբոնը  ,  ըստ  իր հաղորդման,  ծնվել է Փոքր  Ասիայի Ամասիա  քաղաքում,  որը   այդ ժամանակ  հանդիսացել  է Պոնտական  թագավորության  մայրաքաղաք:  Ստրաբոնը  ծագումով  հարուստ ու  նշանավոր  տոհմից   էր:  Նրա  ուսուցիչը  Պերգամոնի  դպրոցի ուսուցիչներից  էր:  Ստրաբոնը  կատարել է  երկարատև  ճանապարհորդություն: Շրջագայել  է  Փոքր  Ասիան,  Սև  ծովի  ափերը  մինչև  Հաբեշստան,  եղել  է Սարդինիայում:  Այս  ճանապարհորդության  արդյունք   է եղել  աշխախարհագրությունը:

Սունիներ- արաբերեն  ,  սուննա-գործելակերպ,  սովորություն:  Մահմեդական  ուղղափառ  ուղղության` սուննիզմի  հետևորդներ:  Իսլամի բաժանումը  սունիների  և  շիաների  տեղի  է  ունեցել  7-րդ  դարում,  երբ  Մուհամեդ  մարգարեի  մահից   հետո որոշված  էր  նրա  հաջորդներին ընտրելու  սկզբունքը: Սունիները կրոնական  ողջ  համայնքի  համաձայնությամբ  խալիֆ   ընտրելու  կողմնակից  էին:   Նրանք  բացի ղուրանից, ընդունում  էին  սուննան`Մուհամեդի  գործունեության  մասին  բանավոր  ավանդույթների  ժողովածուն,  որով  նրանց  համայնքը ղեկավարվում  էր  առօրյայում:  Սունիզմը  վերածնունդ  է  ապրել  11-րդ  դարում,  Ղազալիի  շնորհիվ  այն  միացել  է  սուֆիզմի  հետ,  վերածվել  կրոնափիլիսոփայական  ուսմունքի:

                                                                      Վ

Վագներ  Վիլհելմ Ռիխարդ- 22.05.1813 Լայպցիգ,  13.02. 1883 Վենետիկ,  թաղված  է  Բեյրութում:Առաջին  հասուն  երկերն են <<Ֆաուստի>>  նախերգանքը,  <<Թռչող հոլանդացին>>   օպերան: Վագները  բարձրացրել  է  նվագախմբի նշանակությունը: Նրա  առաջին(<<Փերիներ>>)  օպերան ռոմանտիկ  օպերա  է: <<Տրիստան  և Իզոլդա>> օպերայում բացատրվում  է սիրո  և  մահվան  ողբերգությունը:

Վագները  դիրիժորական  արվեստի  հիմնադիրներից  է :

Վազարի  Ջորջո(1511-1574) -իտալացի ճարտարապետ,  նկարիչ,  արվեստի  պատմաբան : Սովորել  է Ֆլորենցիայում,  կրել Միքելանջելոյի  ազդեցությունը,  1562-ին  Ֆլորենցիայում  հիմնել  է գծանկարչության  ակադեմիա:  Հեղինակ  է իտալացի  արվեստագետների  կենսագրությունների  գրքի:

Վաթեռլոյի  ճակատամարտ-տեղի  է  ունեցել 1815թ. –ին Նապոլեոն  Առաջինի  բանակի  և  անգլո-հոլանդա-պրուսական զորքերի  միջև:  Վաթեռլոյի  ճակատամարտում:  Նապոլեոնի  բանակի պարտության  հետևանքով   Նապոլեոնի  կայսրությունը  վերջնականապես  կործանվեց:

Վահրամյանների  իշխանություն-ֆեոդալական կազմավորում  Զաքարյան  Հայաստանում:  Ձևավորվել է 12-րդ  դարի  90-ական  թթ. :  Վահրամյանները  պատկանել  են  Զաքարյանների  կրտսեր  ճյուղին:

Վաղարշ  Առաջին –Հայոց  Արշակունի  թագավոր 117-140թթ,:Սանատրուկի  2-ի որդին:

Վաղարշ  Երկրորդ-Հայոց  Արշակունի  թագավոր  185-198թթ.:  Նրանից  սկսած` հայ  Արշակունիների    գահակալությունը դարձել  է ժառանգական: Նետահար  զոհվել  է Կովկասի  լեռնականների  դեմ  հաղթական  կռիվներից  մեկում:

Վաղարշապատի  դպրոց- հայալեզու  առաջին  դպրոցը  ,  հիմնվել  է գրերի  գյուտից  հետո  Վաղարշապատում: Սաներից  են  եղել  Հովսեփ  Պաղնացին,  Հովհան  Եկեղեցացին, Եզնիկ  Կողբացին,  Ղևոնդ  Վանանդեցին,  Վարդան  Մամիկոնյանը  ,  Տաճատ  Գնթունին,  Ներսես  Քաջբերունին:1874-ին նրա  հիմքի  վրա  ստեղծվել  է  Գևորգյան  ճեմարանը:

Վայոց  Ձոր-Սյունիքի  առավել  նշանավոր  գավառներից մեկն  է :  Այն  իր  մեջ  ընդգրկում  է Արփա  գետի  վերին  ու  միջին  ավազանները:  9-րդ  դարի  կեսերին  Վայոց  Ձորի  Եղեգիս  գյուղաքաղաք  է  տեղափոխվում  Սյունյաց  իշխանանիստը:  13-րդ  դարում,  երբ  հայ-վրացական  միացյալ  ուժերը  ազատագրեցին  Հյուսիսային Հայաստանը,  Վայոց  ձորի  մի    մասը  Զաքարյանների  միջոցով  տրվեց Օրբելյան  Լիպարիտ  իշխանին,  իսկ  մյուս  մասը  տրվեց  Խաղբակյաններին կամ  Պռոշյաններին: Օրբելյանները  և  Խաղբակյանները   երկար  ժամանակ  շարունակում էին  իշխել  Վայոց  Ձորում:  Տաթևի  եպիսկոպոսական  հարկացուցակում  Վայոց  Ձորի  տակ  հիշատակվում  է 91  բնակավայր:

Վանա  լճի  ավազան-սահմանափակված  է արևելքից  Կոտուրի  և  Չուխի  լեռներով  ,  Հարավից`  Հայկական  Տավրոսով,  իսկ  հյուսիս-արևմուտքից` Ռահ  սարահարթով  ու Նեմրութ,  Բիլեջան,  Սիփան  ու  Թոնդուրեկ գագաթները  միացնող  լեռնաճյուղերով:  Վանա   լճի   ավազանի  տարբեր  մասերում  ցրված  են  բազմաթիվ լճակներ`  Նազիկ,  Արճակ  և  այլն:

Վանա  լիճ-  հնում`  Բզնունյաց  ծով,  Խլաթի  լիճ,  Ռշտունյաց  լիճ:  Գտնվում է  Հայկական  Տավրոսից  հյուսիս:  Նրա  բարձրությունը   ծովի  մակերևույթից  1720  մ  է: Նրա  մեջ  թափվում  են  Խոշաբը,  Մարմետը,  Բերկրին:  Վանա  լիճը  փակ  լիճ  է ,  նրանից  դուրս  չի   գալչիս  ոչ  մի  գետ: Այստեղ  բազմանում  է  տառեխ  ձուկը :  Լճափին  ընկած  են  քաղաքներ` Վանը , Ոստանը, Խլաթը,  Արճեշը,  Բերկրին:

Վանանդ- գավառ  Մեծ  Հայքի  Այրարատ  նահանգում :

Վանատուր-հյուրընկալության  աստվածությունը   հունական  դիցաբանության  մեջ :  Համարվում  է  օտար ճամփորդների   հովանավոր:  Վանատուրի տոնը  նշվում է Ամանորին:

Վանի  թագավորություն- Ուրարտական  թագավորության  պայմանական  անվանումը:

Վանի  Կեդրոնական  վարժարան-բացվել  է 1881-ին և  փոխհյուպատոս  Կամսարականի  ջանքերով:

Վանդալներ-արևելյան  գերմանների  ցեղախումբ: Սկզբում  բնակվել  են  Սկանդինավյան թերակղզում:  335-ից  վերաբնակվել  են  Պանոնիայում:  409-ին հաստատվել  են  Իսպանիայում :  10 տարվա  ընթացքում նվաճել  են  հռոմեական  Աֆրիկա  պրովինցիան: 439-ին  գրավել  են  Կարթագենը  և  հիմնել  թագավորություն: 455-ին  կողոպտել  են  Հռոմը:  Թուլացած  վանդալերի  թագավորությունը 533-534-ին  նվաճել  է Բյուզանդիան:  Վանդալներն  այնուհետև  ձուլվել  են  տեղական  բնակչությանը:

Վասպուրական- պարսկերենից փոխառնված  բառ է  և  բաղկացած  է <<վասպուր>> (հայերեն  իշխան , ազնվական )  արմատից: Վասպուրականը  ընկած  է Տուրուբերանի, Այրարատի,  Սյունիքի,   Կորճեքի,  Մոկքի  և  Աղձնիքի  միջև:  Արտաշեսյաններ  թագավորության  ժամանակ  Վասպուրականի   հարավային  շրջաննները   Պարսկահայքի  հետ  միասին  կազմում էին Նոշիրական  կամ  Նոր  Շիրական  բդեշխությունը  :  4-րդ  դարում  Վասպուրականը  մասնատվում  է  4  նախարարությունների` Մարդպետունի,  Արծրունի  ,  Ամատունի, Ռշտունի:

Վասպուրականի  վրայով է անցնում  Արևելքը  Արևմուտքի  հետ  կապող  տարանցիկ  առևտրական  ճանապարհի  կարևոր  ճյուղերից  մեկը:

Վարաժնունիք- տարածքով  համապատասխանում է այժմյան  Խնուսի  շրջանին:

Վասակ  Սյունի – (385-455թթ.),   Սյունյաց  նախարարության  գահերեց և  տանուտեր  իշխան  410-ից:  Հայոց  մարզպան 441-451,  Անդովկ  Սյունու  թոռը:

Վարագավանքի  դպրոց- հիմնադրվել  է 1857-ին  վանահայր  Մկրտիչ  Խրիմյանի  ջանքերով: Այստեղ  է ստեղծվել  <<Արծվի Վասպուրական>>  պարբերականը:

Վարազդատ-հայ  Արշակունի  թագավոր  374-378-ին,  հաջորդել  է Պապ  թագավորին` հորեղբորը: Նրա  անունը  գրանցվել  է  մարմարյա   սալիկին  `  որպես  օլիմպիական  չեմպիոնի:

Վարդ  Մամիկոնյան-հայոց  սպարապետ  486-ից,  մարզպան` 505-509թթ.,  Վահան  Մամիկոնյանի  կրտսեր   եղբայրը:

Վարդան  Այգեկցի- հայ  առակաբան-քարոզիչ,  հասարակական  գործիչ,  1198-ին   մասնակցել  է  Կիլիկյան   Լևոն  2-րդի  թագադրմանը:

Մեզ  հասել  է <<Արմատ  հավատո>>  գործը:  Առակի  գործող  անձինք  մարդիկ  են  `  իրենց  ծաղրվող   թերություններով:

Վարդան  Մամիկոնյան-  քաջ  Կարմիր  Վարդան,  Համազասպ  Մամիկոնյանի  և  Սահակ  Պարթևի  դուստր  Սահականույշի ավագ  որդին:  Եկեղեցին  Վարդան  Մամիկոնյանին  է ձոնել <<Նորահրաշ  պսակավոր  >>  շարականը:

 

Վարդանանց  պատերազմ-ժողովրդական  ազատագրական  պայքար 449-451թթ.

Վենետիկի  մատենադարան-հիմնադրվել  է  Մխիթար  Սեբաստացու  ջանքերով անձնական  գրադարանի  հիմքի  վրա:   20-րդ  դարում  տպագիր  ֆոնդը 35  հազար  միավոր  էր:

Վերհարն  Էմիլ- (1855-1916),  բելգիացի  բանաստեղծ,  դրամատուրգ,  քննադատ :  Գրել  է   արևմտահայության  ողբերգությունը արտահայտող  <<Աղաղակ>>  բանաստեղծությունը:

Վերդենի  դաշնագիր -843-ին `  Լյուդովիկոսի  մահից  հետո ,  նրա  որդիները  հավաքվեցին  Վերդենում  ,  կնքեցին  դաշնագիր  կայսրության  բաժանման  մասին:  Վերդենի  դաշնագիրը  սկզբնավորեց  Արևմտյան  և  Կենտրոնական  Եվրոպայի  3  պետությունների` Ֆրանսիայի ,  Գերմանիայի  և  Իտալիայի  գոյությունը:  Վերդենի  դաշնագրով  ֆրանկական  պետության  տարածքը  բաժանվում  էր  3  մասի  :  Լյուդովիկոս  բարեպաշտի  3  որդիներից  Կառլոսին`  կրտսեր   որդուն,  անցան  Շելդա,  Մաաս,  և  Ռոնա  գետերից  դեպի  արևմուտք  ընկած  հողերը:

Եղբայրներից  միջնեկը ` Լյուդովիկոս  Գերմանացին,  տիրացավ  Հռենոսից  դեպի  արևելք և  Ալպերից  դեպի  հյուսիս  ընկած  մարզերին,  որոնց  բնակչությունը զուտ գերմանական  էր, խոսում  էր  գերմանական  բարբառներով:  Այդ  թագավորությունն  էլ  կոչվեց  արևելաֆրանկական թագավորություն,  իսկ  հետագայում`  Գերմանիա:

Լյուդովիկոսի   ավագ  որդին`  Լոթարը,  Վերդենյան  դաշնագրի  համաձայն,  պահպանեց  կայսերական  տիտղոսը, նրա  պետությունը   կազմված  էր  Իտալիայից,  ինչպես  նաև  այն  հողերից,  որոնք  ընկած  էին  Հռենոս  գետի  երկայնքով`  Կառլոսի  և  Լյուդոիկոսի  տիրապետությունների  ներքո: Լոթարի  կայսրությունը  զանազան  քաղաքական  ու  էթնիկական  կազմավորումների  բեկորների  արհեստական  միավորում  էր:  Այդ  միավորմաան  մեջ  շատ  թե   քիչ  միասնական  ամբողջությունը  միայն  Իտալիան  էր,  որը  հետագայում  դարձավ  իտալական  ժողովրդի  հայրենիքը:

 

Վերֆել  Ֆրանց- 1890,  Պրագա,  1945,  Կալիֆոռնիա : Գրական  ասպարեզ  է մտել  որպես  բանաստեղծ,  անցել  է  էքսպրեսիոնիզմից  մինչև  իսկական  ռեալիզմի  դիրքերը:

Վիեննայի  վեհաժողով- տեղի  է ունեցել  1814-ի  սեպտեմբերից  մինչև  1815-ի  հունիսը:Կոնֆերանսում  առաջատար  դեր  էին  խաղում  Ռուսաստանը,  Անգլիան  և  Ավստրիան: Վիեննայի  կոնֆերանսի  կարևոր  խնդիրներն   էին  մի  շարք  տապալված  դինաստիաների  վերահաստատումը,  պայքար  ազգային-ազատագրական և հեղափոխակակն  շարժումների  դեմ,  դաշնակից   տերություննրի  հաղթանակի  ամրապնդումը , Ֆրանսիայում   նապոլեոնյան  վարչակարգի  վերականգնումը կանխելու և  Եվրոպան Ֆրանսիայի նոր  զավթողական  պատերազմներից  ապահովագրելու ամուր  երաշխիքների  ստեղծումը ,  հաղթողների  տերիտորտորիալ  հավակնությունները:

Վիեննայի  կոնֆերանսով  Բելգիան  ու  Հոլանդիան  միավորվեցին  Նիդեռլանդական  թագավորության մեջ:  Գերմանիան  մնաց  38 ինքնավար  պետություններից  բաղկացած  երկիր:

Անգլիան  ամրապնդեց  իր  իր  առևրտրային  ծովային  գերիշխանությունը   Հոլանդիայից  ու  Ֆրանսիայից  զավթած  գաղութների  ու  ծովային  հենակետերի  վրա(Մալթա,  Հոնիական  կղզիների  վրա,  Կապի  գաղութ, Ցեյլոն  կղզի):

 

Վիետնամ-գտնվում  է Հնդկաչին  թերակղզում,  մայրաքաղաքը`  Հանոյ:

Վիրահայոց կամ Սոմխեթի  լեռնաշղթա-սկսվում է Թռեղքի  Առջևան  գագաթից  և  ձգվում  է մինչև  Աղստև գագաթը:

Վիլսոնի  խցիկ-լիցքավորված  մասնիկների  հետագծերի  դիտման  սարք:

Վիկտորիա -  աշխարհի  խոշորագույն ջրվեժներից: Գտնվում  է Հարավային  Աֆրիկայում`  Զամբեզի  գետի  վրա:

Վիկտորիա  մեծ  անապատ-գտնվում  է  Ավստրալիայում:

Վիսլա- ամենաերկար  գետը  Լեհաստանում:

Վիրջինա- նահանգ  ԱՄՆ-ի  արևելքում:  Տարածությունը  105.7 հազար  քառակուսի  կմ,  վարչական  կենտրոնը`  Ռիչմոնդ:

Վիրջինյան  կղզիներ-կղզիների  խումբ  Ինդիայում:

Վլադիմիր  -Սուզդալյան  իշխանություն-խոշորագույն  ֆեոդալական  պետություն Հյուսիս-արևելյան  Ռուսիայում 10-13-րդ  դդ.:

Տանզանիա-  պետություն  Արևելյան  Աֆրիկայում:

<<Տարոնի  պատերազմ>>-հայ   միջնադարյան  ժողովրդական   վեպ ,  պահպանված   է Հովհան  Մամիկոնյանի  ,  Սեբեոսի պատմական   երկերում:Բաղկացած  է  վիպական  զրույցներից  և  ավանդությոններից :  Բովանդակությամբ  առնչվում  է <<Պարսից  պատերազմին>>:Պարսից  Խոսրով  թագավորը  զորավարների  միջոցով    բազմիցս  փորձում  էր  հարկատու  դարձնել ,  հպատակեցնել  Տարոնը,  ավերել  նրա  սրբավայր Սուրբ  Կարապետ  վանքը,  սակայն  Մամիկոնյանները  ելնում  են նրանց դեմ և  իմաստությամբ  մոլորեցնում  նրանց,  Սուրբ  Կարապետի   զորությամբ  հաղթում:

Տիգրան  Երվանդյան- հայոց  թագավոր  մ.թ.ա.  560-535թթ.:  Հաջորդել  է Երվանդ  Ա  Սակավակյացին: Տիգրան  Երվանդյանը  Քսենոփոնի <<Կյուրոպեդիա>>  աշխատության  հերոսներից  է:

Տիգրան  Կրտսեր-Արտաշեսյան  արքայազն,  Ծոփքի  հայոց  փոխարքամ.թ.ա.  66-63:  Տիգրան  Բ  Մեծի  կրտսեր  որդին ,  դաստիարակվել  է  մոր` Կլեոպատրայի  խնամատարւթյամբ,  ստացել  է  հելլենական  կրթություն:Մ.թ.ա.  69-67-ին  մասնակցել  է հայ-հռոմեական  պատերազմին(Տիգրանակերտի,  Արածանիի  ճակատամարտ):  Ապստամբել  է  հոր  դեմ:  Հավանաբանրան  հրահրել  է մայրը  կամ  պապը`  Պոնտոսի  թագավոր  Միհրդատ  6-րդ  Եվպատորը:Ապստամբությունը   ճնշվել   է : Արտաշատի պայմանագրով  ճանաչվել  է  Ծոփքի  և  Կորդուքի  թագավոր,  ինչպես  նաև  Հայոց  գահի  ժառանգորդ  հոր  մահից   հետո:

Տիգրան  Բ  Մեծ- Հայոց  թագավոր  95-55-ին:

             Տիգրանակերտի  ճակատամարտ-  տեղի  է  ունեցել մ.թ,ա,69-ին  հռոմեական  և հայկական  զորքերի  միջևՀայաստանի  մայրաքաղաք  Տիգրանակերտի մոտ  հոկտեմբերի   6-ին: Մ.թ.ա. 69-ի գարնանը  հռոմեական  40  հազարանոց  բանակը(24 հազար  հետևակային, 3300 հռոմեական  և 10 հազար  գալաթական  ու  թրակիականհ եծյալներ, բյութանիական օժանդակ  զորք)  Լուկուլլոսի  հրամանատարությամբ  Կապադովկիայի  վրայով  ներխուժել է Հայաստան  և  պաշարել Տիգրանակերտը:  Տիգրան  Բ  Մեծը սեպտեմբերի  վերջին  Տավրոսի  իր  ռազմակայանում ավարտել  է  զինված  ուժերի  համախմբումը(մոտ  80-90 հազար, հիմնականում   կազմված Հայաստանի  վասալ  ադիաբենցիների, կորդվացիների,  իբերների,  մարերի  և  այլ  զորամասերից,  հայերը  մոտ  20-25 հազար)  և  ընդառաջ  ելել  թշնամուն: Հայկական  բանակի   համար   բարենպաստ  չէին  տեղանքի  առանձնահատկությունները(նեղ  ձորում   հայկական  այրուձին  ի  վիճակի  չէր  ազատ   գործելու): Լուկուլլոսը  3  լեգեոնով (18 հազար  հետևակային) խոր  շրջանցումով  դուրս  է  եկել  հայկական  բանակի   թիկունքը  և  անսոասելի   հարվածել  դեռևս  մարտակարգ   չընդունած  հետևակին՝  նրան  մատնելով  փախուստի: Հայոց  բանակը   պարտություն  է   կրել,  Տիգրանակերտը  նվաճվել  է  և  կողոպտվել, Տիգրան  Մեծի  Միջերկրածովյան  տիրույթները(Ասորիք, Փյունիկիա,  Կիլիկիա) անցել  են  Հռոմին: Չնայած  հաղթանակին՝ ճակատամարտը   չի   կանխորոշել   ճակատամարտի  ելքը.  Արածանիի   ճակատամարտում Լուկուլլոսի   բանակը   պարտություն  է  կրել և նահանջել  Հայաստանից:

             Օշականի  ճակատամարտ -տեղի  է ունեցել 336 թ.-ին Հայոց  բանակի  և Մազքթաց  Արշակունի  թագավոր Սանեսանի զորքերի  միջև: Պարսից Սասանյանների  դրդմամբ  կովկաասյան  վաչկատուն  ցեղերից(հոներ, փոխեր) կազմված  բանակով Աանեսանը,   հավակնելով  հայոց  գահին, 335 թ.-ին գրավել  է  Վաղարշապատը: Հայոց թագավոր Խոսրով Բ Կոտակը ստիպված հեռացել է Կոգովիտ գավառի Դարույնք  բերդը: Հաջորդ   տարի Հայոց  բանակը սպարապետ  Վաչե Մամիկոնյանի գլխավորությամբ հակառակորդին պարտության  մատնելով  Օշականի  Ցլու  գլուխ  կոչված  բլրի ճակատամարտում ՝ պաշարել  է  Վաղարշապատը: Սանեսանը,  թողնելով  քաղաքը, քաշվել  է   Օշական  բերդի  կողմերը,  որի  մոտ  էլ՝  քարքարոտ  մի վայրում, կայացել  է  վճռական ճակատամարտը: Արյունահեղ  մարտում  հայոց  բանակը  հաղթել  է  և  փախչող  թշնամուն   հետապնդել  մինչև  Փայտակարան:  Սանեսանը   ձերբակալվել  է և գլխատվել:Օ.ճ.-ով  ամրապնդվել է  Հայոց  թագավորությունը,  ետ  մղվել Պարսից  տերության  ոտնձգությունները:

            Օշականի  ճակատամարտ-տեղի  է  ունեցել 1827թ.-ին ռուսական  և պարսկական  զորախմբերի միջև1826-1828թթ.  ռուս-պարսկական  պատերազմի  ժամանակ: Խախտելով  զինադադարը՝ պարսկական  զորքերը(30 հազար  զինվոր,  24  թնդանոթ)թագաժառանգ Աբբաս Միրզայի  գլխավորությամբ  օգոստոսի  4-ին  գետանցել  է  Արաքսը՝ նպատակ  ունենալով  գրավել Էջմիածինը ը, ոչնչացնել գեներալ-լեյտենանտ Ա. Կրասովսկու զորամասը,այնուհետև  հարձակվել  Թիֆլիս- Ելիզավետպոլ – Ղարաբաղ  ուղղությամբ և  կանխել գեներալ  Պասկևիչի  արշավանքը  դեպի  Թավրիզ:Օգոստոսի  6-ին պարսկական  բանակը  գրավել  է  Աշտարակը, դիրքավորվել  Քասաղ գետի  ափերին, իսկ  օգոստոսի  15-ին  պաշարել և  հրետակոծել  Էջմիածինը: Ա. Կրասովսկին  օգոստոսի 16-ի  երեկոյան 3  հազարանոց  զորախմբով (այդ  թվում  100  հայ և 40  վրացի  աշխարհազորայիններ) և 12 թնդանոթով  Ապարանի   սարահարթից  շարժվել  է  Էջմիածին:Ճակատամարտն  սկսվել  է  օգոստոսի  17-ին՝ առավոտյան  ժամը  8-ին,   Օշական   գյուղից  2 վերստ  հեռու՝ Օշականի   ճանապարհին՝  Քասաղի  կիրճում: Օգտվելով  իր  ուժերի  ն պաստավոր  դասավորությունից՝  Աբբաս  Միրզան փորձել  է շրջապատել  և  ոչնչացնել  կիրճում  գտնվող  ռուսական  զորախումբը: Սակայն  սրընթաց  հարձակումով  ճեղքելով    հակառակորդի  գերակշիռ  ուժերի  պատնեշը՝ ռուսական    զորքը դուրս  է  եկել  Քասաղի  կիրճից և  փորձել  շարժվել  դեպի  Էջմիածին: Սկսված  սվինամարտի  ժամաանակ  ռուսական  զորքին  օգնության  է հասել Էջմիածնի գումարտակը  և  հայ  կամավորներ: Մարտում  նշանավորվել  են 39-րդ  և 40-րդ եգերական  գնդերը(աջ թևից  վիրավորվել  է  նրանց  շարքերում  մարտնչող  Կրասովսկին: Ճակատամարտի  կարևոր  պահին   նորքեցի հմուտ  թնդանոթաձիգ Հակոբ  Հարությունյանը, որին  բռնի  զորակոչել  էին  պարսիկները, անգլիական  ծանր  թնդանոթով  թիկունքից  ռմբակոծել  է  պարսկական  դիրքերը:  Օգտվելով  հակառակորդի  շարքերում  առաջագած  խուճապից՝  ռուսական  զորախումբը  ճեղքել  է  պարսկական  զորաշղթան  և մտել   Էջմիածին: Ճակատամարտն  ավարտվել  է   ժամը  17-ին:  Հակոբ  Հարությունյանը փորձել  է  փախչել,  սակայն  պարսիկները  նրան   բռնել  և հրեշավոր   խոշտանգումների   են  ենթարկել.  հանել  են  աչքերը,  կտրել  ականջները, կրունկները,  , շրթունքները և նետել  դիակների  մեջ: