Վան թագավորությունը 9-6-րդ դարերում

Վանի թագավորություն /Ուրարտու/ Ք.ա.9-6դդ.

Շողակաթի միջն դպրոց

պատմության , հասարակագիտության մասնագետ՝Ս. Հովսեփյան

ԴԻԱՈՒԽԻ

Համա
դաշնություն

ԷԹԻՈՒՆԻ

Համա
դաշնություն

ՎԱՆԻ
համադաշնություն

Վանի (Տուշպա) միջնաբերդը

Սարդուրի 1-ին /Ք.ա.835-825թթ./

Տուշպայի կառուցման մասին Սարդուրի 1-ի թողած արձանագրությունը

<<Սարդուրին`որդին Լութիպրի , արքան է արքաների , որը բոլոր արքաներից հարկ վերցրեց:Սարդուրին ` որդին Լութիպրի ,- ասում է այսպես.- ես քարերն այս Ալնիունի/քաղաքի/ միջից բերեցի , ես պարիսպն այս կառուցեցի >>

<<Նաիրի երկրի արքա, մեծ արքա, հզոր արքա, տիեզերքի արքա, արքաների արքա…>>

Իշպուինի /Ք.ա.825-810թթ./

Հատված Խորխոռյան 
տարեգրությունից (Ք.ա. VIII դար)

Պետության հզորացման գործում ձեռնարկեց մի շարք բարեփոխումներ:
Արաջին շրջանում կատարեց գրային բարեփոխում ստեղծելով տեղական սեպագիրը: Իր օրոք սկսված ռազմական բարեփոխումը ավարտվեց որդու` Մենուայի կառավարման շրջանում, որի արդյունքում սեղծվեց կանոնավոր արհեստավարժ բանակ:
Երկրորդ շրջանում իրականացրեց կրոնական բարեփոխում արձանագրելով <<Խալդյան դարպասի>> վրա, որը հետագայում կոչվեց <<Մհերի դուռ>>:

Մենուա /Ք.ա. 810-786թթ./

Մենուայի թագավորության տարիներին Ուրար տուի սահմանները ընդարձակվել են հասնելով Կարսի սարահարթից, Դիաուխի, Ալզի, Ծուփանի ու ճորոխ գետից մինչև Մանա և Պարսուա երկրները: Նվաճված տարածքներում հիմնելով բերդեր ու ամրոցներ: Մենուայի միանձնյա թագավորության օրոք Ուրարտուն ապրել է ռազմաքաղաքական վերելք` վերածվելով գերտերության:

Մենուայի /Ք.ա.810-786թթ/ ներքին քաղաքականությունը

Մենուայի ջրանցքի պատը սեպագիր արձանագրությամբ (XIX դարի գծանկար)

Մենուայի կառուցած վիթխարի ջրանցքը՝ Խոշաբ գետից մինչև Վան `շուրջ 72կմ երկարությամբ, որը խմելու և ոռոգելու ջուր է մատակարարել (այժմ էլ գործում է) Ուրարտուի մայրաքաղաք Տուշպա- Վանին:Անվանվել է Մենուայի ջրանցք, Շամիրամի ջուր , Շամիրամի առուանուններով` նվիրված ասորեստանի թագուհի Շամիրամին:
Մենուան ջրանցքներ է անց-կացրել Վանա լճի հյուսիսային, հարավային ու արևելյան ավազաններում և հարակից շրջաններում:

Արգիշտի 1-ին /ք.ա.786-764թթ/

Արգիշտի Ա Ծննդյան թվականն 
անհայտ Ք.ա.մոտ 764 թ.
Քանդակը` Էրեբունի թանգարանի շենքի ճակատային մասում

Արգիշտի 1-ին աշխարհակալության ստեղծում

Ք.ա.786-781թթ Արգիշտիի առաջնորդությամբ ստեղծվեց Վանի աշխարհակալությունը:

Ասորեստանի զորքի գլխավոր հրամանատարն Արգիշտի 1-ի մասին ասել է. <<Անունն անգամ ահարկու է, որպես ծանր հողմ, նրա ուժերը մեծաքանակ են>>

Սարդուրի 2-րդ /Ք.ա.764-735թթ./

Արտաքին քաղաքականության արդյունքում ստեղծել է չորս ծովերի տերությունը` ծավալվելով մինչև Միջերկրական, Սև, Կասպից ծովեր ու Պարսից ծոց:
Ներքին քաղաքականության բնագավառում համադաշնությունների կառավարման համակարգից անցում կատարվեց կենտրանացված համակարգի:

Սարդուրի Բ-ի արձանագրությամբբրոնզե կապարճից հատված

Հատված Սարդուրի 2-րդի թողած արձանագրությունից

<<Խալդին արշավեց, սեփական զենքին ենթարկեց Մանա և Բաբիլու երկիրը, զգետնեց Սարդուրիի առջև Արգիշտորդու: …Սարդուրին ասում է. <<Արշավեցի Մանա երկրի վրա: Գրավեցի….երկիրը: Կոտորում էի մինչև Բարուաթա /երկիրը/>>: Խալդյան մեծությամբ Սարդուրին ասում է <<Գրավեցի երեք ամրոց, որ ամրացված էին, կռվում գրավեցի : Քսան երեք քաղաք մեկ օրում նվաճեցի: Ամրոցներն ավերեցի , քաղաքներն այրեցի, երկիրը կերա, յուրացրի , մարդ, կին, այնտեղից քշեցի: Ութ հազար հարյուր երեսուն հինգ պատանի հանեցի , քսան հինգ հազար ստրուկ, վեց հազար մարդ ռազմական: Երկու հազար հինգ հարյուր ձի քշեցի, տասներկու հազար հարյուր ոչխար : Սույնը արքային եկավ հասավ , իսկ թե ինչ զինվորները քշեցին առանձին քշեցին , երբ երկրից հեռացա >>:

Ռուսա 1-ին / Ք.ա735-մոտ710թթ./

Ասորեստանի արքա
Սարգոն 2-րդը

Ռուսա 1-ինը Ասորեստանի դեմ պայքարում

Արգիշտի 2-րդ /Ք.ա.մոտ710-685թթ./

Կառավարման ընթացքում բարիդրացիական հարաբեություններ են հաստատվում Ասորեստանի հետ կապված նոր թշնամու` կիմմերական ցեղերի հայտնվելու հետ:

Ռուսա 2-րդ/Ք.ա.685-645թթ/

Երևանի հարավ-արև
մտ յան ծայրամասում, Հրազդան գետի ձախ ափին է գտնվում, Կարմիր բլուր հնա վայրը որի տարածքում Ուրարտական թագա վոր Ռուսա Բ-ի (685-645թթ.) օրոք հիմնա դրվել է

Թեյշեբաինի բերդ-ամրոցը: Այն նվիրված է եղել ուրարտական հզոր աստվածներից երկրորդին` ռազմի և ամպրոպի աստված Թեյշեբային:

Վանա Լիճը և Աղթամար կղզին

Վան քաղաքն այսօր

ԿԱԻ-ի Կապանի մասնաճյուղի պատմության , հասարակագիտության մասնագետ՝ Լիլիթ Առաքելյան