“ACADEMIA SCIENCE” ILMIY-TADQIQOTLAR MARKAZI

UzACADEMIA

ILMIY-USLUBIY JURNALI НАУЧНО-МЕТОДИЧЕСКИЙ ЖУРНАЛ SCIENTIFIC-METHODICAL JOURNAL ISSN (E) – 2181 - 1334

BARCHA SOHALAR BO‘YICHA

VOL 2, ISSUE 1 (24), DECEMBER 2021

PART - 1

www.academiascience.uz

TAHRIRIYAT

Editor in chief Bosh muharrir

Eshmatov Gayratjon Marupovich Eshmatov G‘ayratjon Ma’rupovich

Executive Secretary Mas’ul kotib

Ravshanjon Abdullayev Ravshanjon Abdullayev

He is a history teacher at Baghdad District Bag‘dod tumani 8-umumiy o‘rta ta’lim

8 Secondary School maktabi tarix fani o‘qituvchisi Preparing for publishing Nashrga tayyorlovchi

Khalikov Mukhriddin Tavakkaljon ugli Holiqov Muhriddin Tavakkaljon o‘g‘li

Fergana State University Farg‘ona davlat universiteti

TAHRIR KENGASHI A’ZOLARI

Sultonali Mannopov

O‘zbekiston xalq artisti, professor

Eshmetov Izzat Do‘simbatovich

O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi, texnika fanlari doktori, professor

Matibaev Taspolat Baltabaevich

Sotsiologiya fanlari doktori (DSc), Professor, Turon FA Akademik

Abdullayev Muzrobjon Gulamovich

Andijon davlat universiteti, professor

Akramova Shahnoza Abrorovna

Milliy gvardiya Xarbiy-texnika instituti Psixologiya va pedagogika kafedrasi mudiri,

Pedagogika fanllari doktori, dotsent

Arslanov Sharafutdin Sultanovich kimyo fanlari doktori, professor

Tuychiyeva Inoyat Ibragimovna

Pedagogika fanlari bo‘yicha falsafa doktori

Oripov O‘rolboy Ahmedovich

Navoiy davlat pedagogika instituti, PhD

Fazliyeva Zebo Kamarbekovna

O‘zbekiston davlat Xoreografiya Akademiyasi, dotsent

Akbarov Qobuljon Yakubovich

Qo‘qon davlat pedagogika instituti, tarix fanlari nomzodi

Azimov Baxtiyor Ganievich

O‘zbekiston davlat konservatoriyasi,Pedagogika fanlari nomzodi, dotsent Ziyayev Avazjon Ixtiyorovich

Qo‘qon davlat pedagogika instituti, filologiya fanlari doktori

Xusanova Xayriniso Tayirovna

O‘zMU, sotsiologiya fanlari nomzodi, dotsent Smaylova Gulmari Yuldashevna

QRXTHQTMO hududiy markazi, dotsent Bazarov Otabek Odilovich

Qo‘qon davlat pedagogika instituti, PhD

Popov Dmitriy Vladimirovich

Andijon mashinasozlik instituti, filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) Raximova Gulchеxra Sobirjonovna

Qo‘qon davlat pedagogika instituti, PhD

Bazarov Oybek Odilovich filologiya fanlari nomzodi

Xo‘jayev Vaxobjon Umarovich

Qo‘qon davlat pedagogika instituti, kimyo fanlari doktori, professor Toshtemirov Otabek Abidovich

Farg‘ona politexnika instituti

O‘rinboyev Davlatjon Baxtiyorovich

Falsafa fanlari bo‘yicha falsafa doktori

1. THE CLASSIFICATION OF PHRASEOLOGICAL UNITS WITH THE NAMES OF

ANIMALS

Abdukadirova Makhbuba Xabibullayevna 6

2. «СИТОРАИ МОХИ ХОСА» МЧЖ САНАТОРИЯСИНИНГ ЖОЙЛАШИШИ,

ИКЛИМИ ВА ДАМ ОЛУВЧИЛАРГА ЯРАТИЛГАН ШАРОИТИ ХАКИДА

ТАҲЛИЛИЙ ҚАРАШЛАР

Ахмедаова Сабохат Кадиркуловна 10

3. MORFOLOGIYA BO'LIMINI O'RGATISHDA DUCH KELADIGAN

MUAMMOLARNI BARTARAF ETISHDA ILG'OR PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR

Gʻiyosova Hakima Mirzaakbarovna 16

4. INGLIZ TILI DARSLARIDA OG’ZAKI NUTQNI RIVOJLANTIRISH

Islambayeva Klara Jo'raboyevna 23

5. OMONIMIYA-SHAKLIY PARADIGMA ASOSIDAGI HODISA

Ismailova Sarvinoz Ochilovna 27

6. IRRATSIONAL TENGLAMALAR SISTEMASINI YECHISHNING MAXSUS USULLARI

Jo‘rayeva Ra’no Kayumovna 31

7. KAVADRAT TENGLAMANING AL-XORAZMIY VA AMALIY MATEMATIK

PAKETLARDAN MAPLE DASTURI YORDAMIDA YECHISH

Quvondiqova Nargiza

Pirimova Nilufar 39

8. HOW TO IMPROVE ENGLISH SPEAKING

Maftuna Baxriddin qizi Shamsiddinova

Dilrabo Mahmudjanovna Mamatova 43

9. AKADEMIK LITSEYLARDA MATEMATIKANI O’YIN TEXNOLOGIYALARI

ASOSIDA O’QITISH METODIKASI

Bayzaqov Maxmud Baxodir o’g’li

O’mirzoqova Nilufar Abduraim qizi 46

10. UMUMTALIM VA MAKTABGACHA TALIM MUASSALARI RIVOJIGA TASIR

ETADIGAN ZARARLI OMILLAR

Ataboyeva M.B. 49

11. PANJARADAGI UCH ZARRACHALI DISKRET SHRODINGER OPERATORI

Esirgapov Ilyosjon Boboqant o’g’li 52

12. ONA TILI DARSLARIDA LEKSIKALOGIYA BO'LIMINI O'RGANISH

Ro'zmetova Dilnoza Qadamboyevna 54

13. ЭФФЕКТИВНОСТЬ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ИННОВАЦИОННЫХ МЕТОДOВ НА УРОКАХ РУССКОГО ЯЗЫКА

К.П.Н.доцент Каюмов.Б.И.

Абдухалилова Дж.А. 60

14. AMIR TEMUR VA UNING SALTANATI

R.S.Shodiyev 64

15. ARITMIYALAR, KELIB CHIQISH SABABLARI, TASNIFI VA DAVOLASH USULLARI

Xasanov Alixon Olimxon o’g’li 70

16. Xolboyeva Shahloxon

NUTQ USLUBLARI MAVZUSIGA DOIR METODIK TAVSIYALAR 80

17. АСЛЗОДАЛАР ОРЗУСИ КЎҲИНУР

Баймухамбетова Раҳима Калбаевна 87

18. ҲАРБИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА РУС ТИЛИНИ ЎҚИТИШДАГИ МУАММОЛАР ВА ТАБАҚАЛАШТИРИБ ЎҚИТИШГА ОИД ТАКЛИФЛАР

Комилова Муяссар Мавжудовна 92

19. РОЛЬ ИЗУЧЕНИЯ ИСТОРИИ АМИРА ТЕМУРА И ТЕМУРИДОВ В

ВОСПИТАНИИ СОВРЕМЕННОЙ МОЛОДЕЖИ

Тохтаева Дилноза Эргашбаевна 97

20. ТОШКЕНТ ВИЛОЯТИ ТОПОНИМЛАРИНИНГ ЭТНОКУЛЬТУРОЛОГИК

МАНЗАРАСИ

Абдуллаев Акмал Амирович 102

21. ABDURAUF FITRATNING TURKIY TILSHUNOSLIK TARAQQIYOTIGA

QO‘SHGAN HISSASI

Rayhonova Gulnoza Odil qizi 110

22. KREDIT TA'LIMI TIZIMIDA TALABALARNING MUSTAQIL ISHLARINI TASHKIL ETISH SAMARADORLIGI

Аsanova U.S. 114

23. OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI KONSITUTSIYASI-MAMLAKAT TARAQQIYOTI VA JAMIYAT FAROVONLIGINING HUQUQIY KAFOLATI

Ramazonova Nigora 119

24. O‘ZARO ALMASHINUV VA DASTLABKI SAVDO-SOTIQ ILK ALOQA

YO‘LLARI SHAKLLANISHINING OMILI SIFATIDA

M.Hamroliyeva 121

25. 21- OKTABR – O’ZBEK TILI BAYRAMI KUNI

Xudayberganova Xosiyat Qahramonovna,

Matyakubova Nazira Azatovna,

Raximova Dilafruz Axmedovna 126

26. MODERN INTERACTIVE METHODS IN TEACHING ENGLISH FOR L2

LEARNERS

Bobojonova Sumbuloy Maxmudjonovna

Otajonova Yulduz Yo’ldoshboyevna 129

THE CLASSIFICATION OF PHRASEOLOGICAL UNITS WITH THE NAMES OF ANIMALS

Abdukadirova Makhbuba Xabibullayevna

The teacher of English of the Akademik lyceum

Tashkent Textile and Light Industry Institute

Annotation: Phraseological units are included into the word stock of the language, phraseology is included into a part of lexicology, that's why phraseological units are regarded as the equivalents of words, as for lexicology, it is a linguistic discipline which studies word stock of the language units, words and their equivalents.

Key words: phraseological unit, synonyms, antonyms, literal meaning,

linguistic discipline

Phraseological units are included into the word stock of the language, phraseology is included into a part of lexicology, that's why phraseological units are regarded as the equivalents of words, as for lexicology, it is a linguistic discipline which studies word stock of the language units, words and their equivalents. Under "the equivalents of words" we understand stable word-groups, which like words are not made in speech repeatedly, but enter the speech as ready made up form. Consideration of this point shows that the theory of equivalency of phraseological unit make words difficult to become a phraseological unit as the linguistic discipline. But it does not mean at all that Phraseological unit and words have nothing in common. Phraseological units and words are the units of different linguistic levels: Phraseological units are units of phraseology and words are the units of lexicology. But phraseological units like words have peculiarities of polysemy and homonyms but to a less marked degree. Phraseological units and words can have synonyms, antonyms. However, phraseological units are more complicated in formation than words. So, what is a phraseological unit? Functionally and semantically inseparable units are usually called Phraseological unit.

There are different views on the classification of phraseological units. V. V. Vinogradov classified phraseological units into three groups taking into consideration their motivation. They are:

Phraseological fusions: they are the units which are completely nonmotivated word-groups.

Example: White elephant- very expensive but unnecessary, useless thing

Black sheep- someone who is considered bad or worthless by members of the family

Cat-nap-short sleep in chair not in a bed. The meaning of components has no connection with the meaning of whole group. In other words, the meaning of the whole fusion does not come out of the meaning of its components. But idiomatically it is, as a rule, combined with complete stability of the lexical components and the grammatical structure of the fusion.

2) Phraseological units: they are partially non-motivated as their meaning can usually be perceived through the metaphoric meaning of the whole phraseological unit or the meaning of which may be seen as a metaphorical transference of the meaning of the word.

For example: Separate the sheep from the goat. If interpreted as semantically motivated through the combined lexical meaning of the component words would naturally lead one to understand these in their literal meaning. The metaphorical meaning of the whole unit, however, readily suggests selecting from group of people those who are considered to be better in some way than others. Another example can be the following:

To wash one's dirty linen in public- yomon tovuq xirmon oshar o'z aybini о'zi ochar.

3) Phraseological collocations are motivated but they are made up of words possessing specific lexical valency that accounts for a certain degree of stability in such word-groups. In phraseological collocations variability of member-words are strictly limited. For instance: bear a grudge may be changed into bear malice, but not into bear a fancy or liking.

These habitual collocations tend to become kind of clichés where the meaning of member-words is to some extent dominated by the meaning of the whole group. This classification first suggested by academician V.V. Vinogradov here the term "phraseological units" and "habitual collocations' are used synonymously.

The current definition of phraseological units are as highly idiomatic wordgroups which cannot be freely made up in speech, but are reproduced as ready-made units has been subjected to severe criticism by linguists of different schools of thought1. The main objections and debatable points may be briefly outlined as following. The definition is felt to be inadequate as the concept "ready-made units" seems to be rather vague and ill-defined. In fact this term can applied to a variety of heterogeneous linguistic phenomena ranging from word-groups to sentences (e.g. proverbs, sayings and also long quotations from poems, novels or scientific triages all of which is described as ready-made units reproduced but not created in speech).

2. The criterion of stability is also criticized as not very reliable in distinguishing phraseological units form other word-groups. In a number of word-groups habitually retired to as phraseology we observe regular substitution of at least one of the lexical components.

3. Frequent discussions have also led questioning this approach to phraseology from a purely semantic point view as the criterion of idiomatically is found to be inadequate guide in singling out phraseological units from other word-groups. Borderline cases between idiomatic and non-idiomatic word groups are so numerous and confusing that the final decision seems to depend largely one one's "feeling of the language".

N. N. Amosova gives two categories of phraseological units depending on whether just one component or both are used in phraseologically bound meaning, if all the components have idiomatic meaning such phraseological units are called idioms.

Ex: fox –fire Cat bird seat Tom boy

If one of the components has bound specialized meaning dependent on the second component it's called "phrasemes"

Ex. be a bear for punishment -Jazoni о 'tash, jazoga turib berish

Put one's head in the lion's mouth -o'z hayotini havfga quyish, olov bilan о'ynashmoq

There are states of combinations like to give up, to give in. Second element of such units is not a word, is not a morpheme, is not adverb and we can't call them phraseological units. A.V. Koonin calls them "set phrases" which have no phraseological character.

Besides this, there are proverbs, sayings, familiar quotations of phraseological character. The place of proverbs, sayings, familiar quotations with respect to set expressions is a controversial issue. A proverb is a short familiar epigrammatic saying expressing popular wisdom, a truth or a moral lesson in concise and imaginative way. Proverbs have much in common with set expressions because their lexical components are also constant, their meanings are traditional and mostly figurative and also they are introduces into speech ready-made. That is why some scholars following V. V. Vinogradov think proverbs must be studied together with phraseological units. Others like J. Casares1 and N. N. Amosova think that unless they regularly form parts of other sentences, it is erroneous to include them into the system of language because they are independent units of communication.

Another reason why proverbs must be taken into consideration together with set expressions is that they often form the basis of set expressions.

For example: The last straw breaks the camel's back = the last straw; Tuya elakka kelganda oqsaydi.

Reference:

1.Barsov S. B. In the language of Shakespeare. To be or not to be. English sayings. Moscow: ZAO Tsentrpoligraf, 2007.

2.Lyasota Yu. L. English zoosemia. Vladivostok: Publishing house of the Far East. un-ta, 1984.

«СИТОРАИ МОХИ ХОСА» МЧЖ САНАТОРИЯСИНИНГ

ЖОЙЛАШИШИ, ИКЛИМИ ВА ДАМ ОЛУВЧИЛАРГА ЯРАТИЛГАН

ШАРОИТИ ХАКИДА ТАҲЛИЛИЙ ҚАРАШЛАР

Ахмедаова Сабохат Кадиркуловна

Чирчиқ давлат педагогика институти,

Табий фанлар факултети 2 курс магистранти

Аннотация: Ушбу мақолада Бухоро вилоятида жойлашган “Ситораи мохи хоса” МЧЖ санаториясининг экологик марказининг минтақада соғлиқни сақлашни ривожлантиришдаги имкониятлари ва аҳамиятига эътибор қаратилган. Бухоро вилояти ўзининг бой маданий тарихи ҳамда жойлашув ўрнига кўга мамлакатимиздаги етакчи марказ ҳисобланади. Бу вилоятда табобатнинг барча тури яхши ривожланган. Шу сабабли бу мақолада вилоятда соғлиқни сақлашни ривожлантиришга сабаб бўлувчи объектлардан бири бўлган «СИТОРАИ МОХИ ХОСА» МЧЖ САНАТОРИЯСИ” нинг имкониятлари ва унинг келажакдаги аҳамияти хақида фикр-мулоҳазалар билдирилган.

Калит сўзлар: курорт, экология, парваришхона, Гелиоаэротерапия Ультрофонофарез, Магнит билан даволаш, Электросон, Дарсенвал билан даволаш, Франклинизация, УВЧ терапия, Амплипульс билан даволаш, Диадинамотерапия, Вибро-массаж, Эл массажер билан даволаш, Кислородли маржон ванна

«СИТОРАИ МОХИ ХОСА» МЧЖ санаторияси юртимиздаги ва бутун ер юзидаги мехнаткашлар ва уларнинг оила аъзоларини соғломлаштириш тизимидаги дам олиш ва соғломлаштириш масканларидан бири хисобланади. Санатория 2 мавсумли 5 хил йуналишдаги, куп тармокли касалликларни кабул килиб даволайдиган бальнеологик курорт хисобланади.

Санаторияга йилнинг ёз фаслида иссик ва курук иклимли шароитда буйракни гломерулонефрит касаллиги билан огриган беморлар кабул килинади.

Совук (куз,киш,бахор) фаслларида эса овкат хазм килиш, таянч-харакат, неврологик, сийдик йуллари андрологик касалликлари билан огриган беморлар кабул килиниб даволанадилар.

Санатория «Зарафшон» вохасида денгиз сатхидан 500 М баландликда Бухоро шахридан 3 чакирим шимолий кисмида жойлашган. санатория 1962йилдан буён Республикамиз ва Хамдустлик мамлакатлари фукароларига санатория-курорт хизмати курсатиб келмокда. Санаторияда бутун йил давомида Узбекистон Касаба Уюшмалари Федерацияияси Кенгаши Раёсати хамда курортлар Бошкармаси хайъят кенгаши карорлари,буйруклари ва йул йуриклари асосида иш олиб борилади. Санаториянинг умумий ер майдони 10,3 ГА ни ташкил этиб хавоси тоза хуш манзара жойда ташкил килиниб, худуд дид билан кукаламзорлаштирилган мевали ва мевасиз дарахтлар хамда гулзорлардан ташкил топган. Санатория асосини 6 каватли ёток биноси, 2 каватли даволаш, ошхона маданият уйи, ёзги автосарой,озик-овкат,хужалик жихозлари сакланадиган омборхоналар ва марказий козонхона ташкил этади. Санатория жойлашган худуди иклими кескин континенталь, хавосининг уртача йиллик харорати 14,8 С, кишда 0С, бахорда +6,2С дан 26С гача кузда 12,8С гача булиб,йиллик ёгин сочин микдори 110-120 ммни ташкил этади. Олимларни узок йиллар давомида Узбекистон курук иклим шароитини урганиш максадида куп йиллик тажрибаларига асосланиб Бухоро шахрининг шимолий кисмидаги Мохи-Хоса худудида ёз ойларидаги куёшли иссик хаво хароратини юкори даражада 40-45С дан юкори булиши кузатилиб, хаводаги нисбий намлик эса 2025 % ни ташкил килгани учун,шу худдудда «СИТОРАИ МОХИ ХОСА» санаторияси ташкил килинган. Санатория йилнинг ёз ойлари учун иклимий,йилнинг совук ойлари учун бальнеологик курорт хисобланади.

Санаторияда 2та «А» ва «Б» ёток булимлари булиб,шундан хозирги кунда «А» ёток булими капитал таъмирлаш ишлари 2016й. тулик амалга оширилиб нихоясига етди. Ўзбекистон Касаба Уюшмалари Федерацияси Кенгаши Раёсати хамда Курортлар Бошкармаси рухсатлари ва санаториянинг ички буйруги билан, хозирги кунда иш фаолияти курсатилиб келаётган”А” ва «Б» ёток булимидаги,бор булган ётиш уринларини санаторияни мавсумийлигини инобатга олиб,кабул килинадиган касалликларни турларига караб, йил чораклари буйича белгиланиб берилган уринлар сони куйидагича: 400 та ўрин:

- Овкат хазм килиш аъзолари касалликлари 50 та

- Таянч –Харакат аъзолари касалликлари учун 100 та урин.

-Буйрак касалликлари учун 100 та урин.

-Неврологик 50 та

- Урология 100 та

Ёз фаслининг иссик ойлари давомида санаторияга буйракни гломерулонефрит касаллиги билан огриган беморлар кабул килиниб даволанадилар, уларнинг даволаниш муддатлари 36-48 кун.

Касалликнинг шу тури билан даволанувчиларга алохида ажратилган даволаш майдонлари Аэросолярия, Гелиотерапия, дам олиш боги бор,бу ерларда даволаниш жараёнларида одам организмидан терлаш оркали йукотилган сув урнини тулдириш максадида даволанувчиларга тарвуз, иссик кук сой истемол килиб гигиеник душ кабул килиш тавсия этилади. Шу ерда кабул килинган беморлардан касалликни тури, кечиши, кон босимларини доимий назорати, кондаги биохимик, сийдикдаги клиник узгаришлари доимо даволовчи шифокорлар томонидан назорат килиб борилади. Йилнинг совук фаслларида овкат хазм килиш,таянч-характ аъзолари касалликлари,сийдик чикарув йуллари шамоллаши, андрологик хамда марказий нерв системалари касалликлари билан огриган беморлар кабул килиниб даволанадилар, уларни даволаниш муддатлари 14 кун. Даволанувчилар узлари билан олиб келган йулланма касаллиги хакида санаторияда даволаниши учун, варакаси, паспорт каби хужжатлари кабулхона хужжатларни расмийлаштириш хонасида кабул килиниб, даволанувчиларни йулланмаларни нархларига караб, ёток булимидаги оддий ва Люкс,бир ва икки уринли хоналарига жойлаштирилади.касаллик тарихи кабулхонада ёзиб тулдирилиб даволовчи шифокорларга берилиб даволанувчилар шифокорлар кабулига таклиф килинади ва уларга касалликлари буйича даволаш муолажалари буюрилади. Ёток булимидаги хоналар бир ва икки кишига мулжалланган хоналардан иборат, хоналарга барча керакли хужалик жихозлари, аллохида санузел, гигиеник душ, ванналари урнатилган. Телевизор, холодильник, юмшок ва каттик мебеллар билан таъминланган. Ёток булими каватлари фаеларида, даволаш булимида даволанувчиларни буш пайтларида марокли хордик чикаришлари учун телевизор,радио, маиший хизмат уйи, аёллар сартарошхоналари,савдо шахобчалари, кутубхона, маданият уйи файесида шахмат, шашка теннис ва бильярд столлари, чолгу асбоблари, шунингдек дам олувчиларни санаторияни шарт-шароитлари талабига риоя килишлари хакидаги эслатма, хабарнома ахборот, эълонлар билан танишиш имкониятлари бор.

Шулардан:

Компьютер мослама оркали умурткаларни даволаш

- Озонотерапия

- Лазеротерапия

- Зарба тулкинли терапия

1.Пархезли таомлар

2.Дори-дармонлар

3.Даволаш бадантарбия хонаси

4.Эрталабки бадан тарбия

5.маъданли шифобахш сув истемол килиш

6.Умумий минерал ванна кабул килиш.

7.Танани пастки кисми учун ванна

8. Ичакларни маданли сув билан ювиш

9. Ўт копини зонд ёрдамида ювиш

10.Аёллардаги бачадон шамоллаши касалликларида кинни маданли сув билан чайиш.

11.Шам –Озекерит билан даволаш.

12.Нуга бест билан даволаш.

13.Даволовчи укалаш

14.Доривор гиёхлар билан даволаш

15.Гелиоаэротерапия

16.Тишларни даволаш

17.Дори-дармон билан ингаляция

18.Магнито-лазер билан даволаш

19.Андро-Гин билан даволаш

20. УФО билан (махаллий)даволаш 21.Светли ванналар

22.Соллюкс.

23.Гальванизация.

24.Дорили электроффез.

25.Электростимуляция

36.Ультротовуш билан даволаш

37.Ультрофонофарез.

38.Магнит билан даволаш

39.Электросон

40.Дарсенвал билан даволаш

41.Франклинизация.

42. УВЧ терапия

43.Амплипульс билан даволаш

44.Диадинамотерапия

45.Вибро-массаж

46.Эл массажер билан даволаш

47.Кислородли маржон ванна

48.Балчик билан даволаш

49.Умуртка пагонани компьютер мосламаси ёрдамида чузиш

50.Иглотерапия

51.Механотерапия.

52.Ультра товуш диагностика

53.Танани укалаш столи ёрдамида умумий укалаш

«Сетораи моҳи ҳоса» санаторийсининг туристлар учун қизиқарли ва соғликлари учун фойдали эканлиги кундек равшан. Чунки, ушбу маскан тарихиян аҳамиятли жойдир. Бухородаги обидалар ва тарихий масканлар ичида Ситораи Моҳи-Ҳоса энг гўзали ҳисобланади десак муболаға бўлмас. Бу иншоат ХIХ асрнинг охирлари ХХ асрнинг бошларида қуриб битқазилган. Амир Ахадхон буйруғи билан Бухородаги энг қўли гул усталар Россияга иш ўрганиш учун юборилган. Шунинг учун ҳам иншоат қурилиши ва безакларида европа ва шарқ архитектурасининг уйғунлигини кўриш мумкин. Қароргоҳнинг бош биносида бир нечта қабул хоналари ва амирнинг шахсий ётоқхоналари жойлашган, боғ оралаб ичкарига кириб борилса амирнинг хотинлари учун гўзал иншоат барпо этилган, шунингдек у ерда катта ҳовуз ва жуда ажойиб айвон бор. Ҳозирда ушбу ёзги қароргоҳ музей вазифасини ўтамоқда.

Юқорида таҳлил этганимиздек «Ситораи моҳи хоса» мажмуаси яқинида жойлашган санаторийнинг имкониятлари юқори. Ушбу имкониятлардан тўлиқ фойдаланган ҳолда санаторийнинг янада кўпроқ туристлар ва юртимиз алоҳиси билан бойиши учун ўзимнинг учта таклифимни билдираман:

1. Тарихий аҳамиятга молик мажмуаларни зиёрат қилиш учун туристларга амалий ёрдам бериш лозим. Жисмонан даволанаётган нисбатан ҳолати яхши бемор саёҳатга чиқиши унинг саломатлигига янада яхшироқ таъсир кўрсатади. Бунинг учун «Сетораи моҳи ҳоса» санаторийси ва туристик компания вакиллари ўртасида туристлар ва бошқа хоҳловчилар манфаатини ҳисобга олган ҳолда келишувлар бўлиши лозим.

2. Гарчи шунча имкониятлари бўлса ҳам табиатнинг тикланувчи ресурсларидан қайта- қайта фойдаланиш учун уни доимий равишда тиклашга қаратилган ишларни олиб бориш зарур. Санаторий ҳудудида арчанинг барча турларидан фойдаланган ҳолда унинг тупларини кўпайтириш лозим. Чунки, ҳавонинг янада мусаффо бўлишида манзарали дарахтларнинг ўрни беқиёс.

3. «Сетораи моҳи ҳоса» санаторийси ҳудудида 3 ёшдан 14 ёшгача бўлган болалар билан боришга руҳсат берилади. Бироқ, ёш болали оилаларнинг, айниқса, соғлигида муаммоси бор оналарнинг фарзанди билан кун - у тун бирга бўлиши уларнинг соғлиғи тикланишини секинлаштиради. Яхшироқ натижага эришиш учун эса санаторий яқинида кунлик боғчалар ёки халқ тилида айтганда «уй боғчалар» қурилиши керак. Бу куннинг асосий қисмида дам олиш ва соғломлашиш учун ёш болали оналарга катта имконият яратади.

Бир сўз билан айтганда тарихий, табиати чексиз гўзаллик ва қулайлик билан яратилган табиат мўъжизасида инсонларнинг соғломлашиши ва ҳордиқ чиқариши учун ҳозирги куннинг инноватион ва замонавий барча имкониятларидан фойдаланиш лозим. Табиатни асраш учун унинг барча кичик қисмларини: ҳудуддаги қушлар, қумурсқалар, дарахтлар, ўсимликлар, сув ресурслари ҳамда ўсимликларга алоҳида эътибор билан қараш лозим.Зеро, табиатнинг ҳар бир бўлаги инсон учун муҳим. Инсон ҳам табиатнинг фарзандидир.

Адабиётлар рўйхати:

1. Ледовских Е.Ю., Моралева Н.В., Дроздов А.В. Экологический туризм на пути в Россию: принципы, рекомендации, российский и зарубежный опыт. Тула. «Гриф и К». 2002. –с. 248

2. Хамидов О.Х. Ўзбекистонда экологик туризмни ривожлантиришни бошқаришни такомиллаштириш: муаммо ва ечимлар. Монография.-Т.: IQTISODIYOT,2016. 14-б.

3. Commonwealth Department of Tourism (1992), Australian National Ecotounsm Strategy, Canberra.

4. Weaver, D.B. (1999), «Magnitude of Ecotourism in Costa Rica and Kenya», Annals of Tourism Research, Vol. 26, No. 4. -pp.792-816.

5. http://ecocenter.uz/

6. https://ekolog.uz/?p=1770

7. https://ekolog.uz/?p=2166

8. https://www.gazeta.uz/uz/2020/06/19/jayron/

9. http://www.wzd.cz/zoo/AS/UZ/jayron_ekomarkazi/uz_kogon_text01_uz

MORFOLOGIYA BO'LIMINI O'RGATISHDA DUCH KELADIGAN

MUAMMOLARNI BARTARAF ETISHDA ILG'OR PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR

Gʻiyosova Hakima Mirzaakbarovna

Namangan viloyati Toʻraqoʻrgʻon tumani

2- sonli umumiy oʻrta taʼlim maktabining ona tili va adabiyoti fani oʻqituvchisi

Anotatsiya: Mazkur metodik tavsiyada morfologiya bo‘limini samarali o‘qitish va o‘qitishda yordam beruvchi pedagogik texnologiyalar haqida so‘z yuritilgan. Shuningdek, so‘z turkumlari va so‘zning ma'noli qismlari haqida ham fikrlar berilgan.

Kalit so‘zlar: Morfologiya, pedagogik, texnologiya, grammatika, so‘z tarkibi

Grammatikaning tarkibiy qismlaridan biri morfologiyadir. Morfologiya so’zning shakllari, yo’llari va so’zlarning ma’lum belgilar asosida guruhlarga, ya’ni so’z turkumlariga bo’linishini o’rganadi.

Maktabda morfologiyani o’qitishning ham ilmiy, ham amaliy zaruriyati bor. Uning ilmiy zaruriyati shundaki, keyingi bosqichda o’rganilgan “Sintaksis” bo’limini bevosita morfologiya bilan bog’langan. Chunonchi kelishik, egalik va shaxs-son qo’shimchalari garchand morfologiya obyekti sanalsa-da, ammo ular gap qurilishida so’z va so’z brikmasi orasidagi sintaktik aloqani ta’minlovchi vosita sanaladi. Qo’shma gap sintaksisini o’rganishning bevosita yordamchi so’zlar bajaradigan vazifalar bilan aloqadorligi hisobga olinsa, morfologiya yanada muhimroq ahamiyat kasb etadi.

Maktabda morfologiyani o’qitishning amaliy ahamiyati shundaki,

leksikologiyadan egallangan zaruriy bilimlar mazkur bo’limni o’rganishda o’z amaliy ifodasini topadi. O’quvchi mustaqil va yordamchi so’z turkumlarini o’rganishda so’zning o’z va ko’chma ma’nosi, uyadosh, shakldosh, qarama-qarshi ma’noli so’zlarga yana murojaat qilinadi va so’z boyligini oshirish, so’zdan to’g’ri hamda o’rinli foydalanish imkoniyatiga ega bo’ladi. Orfografiyaning morfologiya bilan aloqadorligi ham maktabda bu bo’limni o’rganishni zaruriyatga aylantiradi. Chunki morfologik prinsp orfografiyaning yetakchi prinspi sanaladi.

Shunday qilib maktab morfologik kursi quyidagi vazifalarni hal qilishni ko’zda tutadi:

- o’quvchilarning so’z yasashga, so’zning yangi shakllarini hosil qilishga o’rgatish; so’z zahirasini oshirish, so’zdan to’g’ri va o’rinli foydalanish malakalarini kengaytirish;

- so’zlarning aloqa-munosabat shakllaridan foydalanish malakalarini

kengaytirish;

- imloviy savodxonlikni takomillashtirish;

- gap qurish va matn yaratish malakasi ustida ishlash;

DTS da ko’zda tutilgan talablar har bir mavzuni o’rganish jarayonida izchillik bilan amalga oshiriladi.

So’z tarkibiga oid bilimlar 6-sinfda “Morfologiya” bo’limi tarkibida o’rganiladi. Dastlab o’quvchilarga “So’z tarkibi” haqida ma’lumot beriladi. So’z tarkibi asos va qo’shimchalardan iborat. Asos haqida, qo’shimcha haqida nazariy tushunchalar beriladi, qo’shimchalar ikki turga bo’lib o’rganiladi: 1.So’z yasovchi qo’shimchalar. Bular asosga qo’shilib yangi ma’no hosil qiladi.

2.Shakl yasovchi qo’shimchalar. Bular asosga qo’shilib, uning ma’nosiga qo’shimcha ma’no yuklaydi yoki so’zni boshqa so’zga bog’lash vazifasini bajaradi. Shuning uchun shakl yasovchi qo’shimchalar o’z navbatida ikki turga bo’lib o’rgatiladi: a) lug’aviy shakl yasovchi qo’shimchalar b) sintaktik shakl yasovchi qo’shimchalar.

So’z tarkibiga oid bilimlarning mustahkam bo’lishida quyidagi ishlarni amalga oshirish muhimdir:

1.So’z tarkibi yuzasidan tahlil. Namuna: gulzorlarda so’zining tahlili. gul-asos, zor-so’z yasovchi qo’shimcha, lar-lug’aviy shakl yasovchi qo’shimcha, da-sintaktik shakl yasovchi qo’shimcha.

Bunday tahlil so’z tarkibiga oid har bir mashg’ulotda o’tkazilishi lozim. Tahlilni morfologiya o’qitishda ham davom ettirish kerak.

2.So’z tarkibiga oid bilimlarni fonetika bilan, imlo bilan bog’liq holda o’rgatish. Masalan, asosga qo’shimcha qo’shilganda turli fonetik o’zgarishlar yuz beradi, ya’ni tovush tushishi, tovush almashishi, tovush orttirilishi kabi hodisalar. Bu hodisalarga tahlil jarayonida e’tibor berib boriladi. Shu orqali fonetika va so’z tarkibi o’rtasidagi bog’lanish yuzaga keladi. Shu o’rinda so’zning qanday yozilishiga ham e’tibor berib ketilsa, imlo bilan bog’lanish hosil bo’ladi.

So’z tarkibi o’rganib bo’lingach, so’z turkumlari haqida ma’lumot berish boshlanadi. O’quvchilar so’z turkumlariga oid bilimlar bilan 5-sinfda ham tanishganlar. 6-7-sinflarda esa so’z turkumlari izchil kurs sifatida o’rgatiladi. O’quvchilar dastlab so’z turkumi haqida nazariy bilim bilan tanishadilar. So’zlarning so’rog’i va qanday umumlashgan ma’no ifodalashiga ko’ra guruhlarga bo’linishi so’z turkumlari hisoblanadi degan qoida beriladi. So’zlar 5 ta guruhga bo’lib o’rgatiladi. Dastlab o’quvchilarga 1-guruh so’zlar, ya’ni mustaqil so’zlar turkumi o’rgatiladi. Mustaqil so’z turkumlari fe’l, ot, sifat, son, olmosh, ravish tartibida o’rgatiladi.

Mustaqil so’z turkumlarini o’rgatishda quyidagi jihatlarga e’tibor berish lozim:

1.So’z turkumlarining so’rog’i, gapdagi vazifasi, bir so’z turkumining boshqasidan farqi o’rgatilishi kerak.

2.Har bir mashg’ulotda morfologik tahlil o’tkazib borilishi lozim. Morfologik tahlil quyidan yuqoriga qarab murakkablashib boradi. So’z turkumiga oid nazariy tushuncha berila borilgani sari morfologik tahlil ham kehgaya boradi. Ko’plab metodistlar, o’qitivchilar so’z turkumi oxirida shu turkum bo’yicha tahlil o’tkazishni tavsiya qiladilar. Masalan, fe’l turkumi o’rganib bo’lingach, fe’l so’z turkumi yuzasidan tahlil o’tkaziladi. Bizningcha, tahlilni har bir mashg’ulotda yuqoridagi kabi quyidan yuqoriga qarab murakkablashtirib borish kerak. Masalan, 6-sinfda harakat va holat fe’llari o’rganilgach, o’quvchilar berilgan gapdan fe’lni topib, so’rog’ini aytadilar, uning harakat yoki holat ekanligini aniqlaydilar.

O’timli va o’timsiz fe’llar mavzusi o’rgatilgach esa yuqoridagi tartibda tahlil o’tkaziladi va o’quvchi fe’lning so’rog’ini harakat va holat fe’li ekanligini, o’timli yoki o’timsiz ekanligini aniqlaydilar. Tahlil shu tarzda kengayib, murakkablashib boradi.

3.Morfologik tahlilni sintaktik tahlil bilan qo’shib olib borish yaxshi samara beradi. Bunday yo’l tutish morfologiya va sintaksis o’rtasidagi bog’liqlikni taminlaydi. Bu esa o’quvchilarga morfologiya o’rganish jarayonida sintaktik bilimlarni unutmaslik, sintaksisga oid bilimlarni o’rganishga tayyorlanib borish imkoniyatini beradi.

4.So’z turkumlarining ma’noviy guruhlarini o’rgatish, ularni bir-biridan ajrata olishga o’rgatib borish talab etiladi. Bu orqali o’quvchilar umumiylikdan xususiylikni farqlashga o’rganib boradilar.

5.So’z tarkibi yuzasidan o’tkaziladigan tahlilni so’z turkumlariga mos ravishda o’tkazib borishning ahamiyati katta. Buni fe’l so’z turkumi yuzasidan o’tkaziladigan tahlil misolidan tushunishga o’rganib ko’ramiz.

Bunday tahlil ham soddadan murakkabga qarab kengayib boradi. Fe’l nisbatlarini o’rganish jarayonida o’quvchilar berilgan gap tarkibidagi fe’l turkumiga oid so’zni aniqlaydilar va uni tarkibiy qismlarga bo’ladilar: Masalan Ilm zehnimizni o’stiradi. O’quvchi fe’lni shunday tarkibiy qismga bo’ladi: o’s-asos, tir-orttirma nisbat shaklini hosil qiluvchi Qo’shimcha, -a kelasi zamon fe’li qo’shimchasi, -di shax-son qo’shimchasi, III shaxs, birlik.

Bunday tahlil doimiy ravishda o’tkazilib borilsa, o’quvchi fe’l xos morfologik xususiyatlarni yaxshi o’zlashtiradi, ongli tarzda idrok qiladi.

Mustaqil so’z turkumlarini ongli tarzda o’rganishda mavzulararo, turkumlararo hamda sathlararo bog’lanishni yo’lga qo’yishning ahamiyati katta. Ayniqsa, sathlararo bog’lanish o’quvchilarga tilni tizim sifatida idrok qilishga, o’rganilgan til hodisalarini yodda tutib turishiga yordam beradi.

Mustaqil so’z turkumlarini tilning sintaksis, punktuatsiya, orfografiya, leksikologiya kabi bo’limlari bilan bog’liq holda o’rganish imkoniyati mavjud. Mustaqil so’z turkumlarini o’rganish jarayonida ularning gapdagi sintaktik vazifasi haqida ham ma’lumot beriladi. Masalan, ot so’z turkumi barcha gap bo’laklari vazifasini bajarsa, sifat aniqlovchi, hol, kesim vazifalarida keladi. Fe’l turkumi esa kesim vazifasiga xoslangandir. Bunday ma’lumotlar berib borish morfologiya sathini sintaksis sathi bilan bog’lash imkoniyatini beradi. So’z turkumlarini o’rganishda imloviy bilimlar ham berib boriladi. Masalan, juft otlar, takroroy otlar, qo’shma otlar, qisqartma otlar o’rgatilganda ularning yozilishi haqida ham ma’lumot beriladi. Shunga doir mashqlar ishlanadi. Qolgan so’z turkumlarini o’rgatishda ham shunday ma’lumotlar beriladi. Bu esa so’z turkumlarini orfografiya bilan bog’liqligini ta’minlaydi.

So’z turkumlarini tilning fonetika, leksikologiya sathlari bilan ham yuqoridagi kabi bog’liqlikda olib borish mumkin. Bunday bog’lanish nazariy ma’lumotlarni berish, amaliy-ijodiy ishlarni bajarish jarayonida, test savollari bilan ishlashda yo’lga qo’yilishi mumkin.

Quyida bazi innovatsion metodlardan namunalar keltiramiz.

TUSHUNCHALAR TAHLILI” METODIDAN FOYDALANISH

Tushunchalar	Mazmuni
Fonetika	Tilshunoslikning nutq tovushlari, ularning hosil bo’lishi va tasnifini o’rganadigan bo’limi.
Leksikologiya	Tilshunoslikning so’z va uning leksik ma`nosini, so’zlarning shakl va ma`no munosabatiga ko’ra turlarini o’rganadigan bo’limi.
Morfologiya	Tilshunoslikning so’z turkumlari va ularga xos xususiyatlarni o’rganadigan bo’limi.
Sintaksis	Tilshunoslikning so’z birikmasi, gap, uning tuzilishi va ma`nosiga ko’ra turlarini o’rganadigan bo’limi.
Punktuatsiya	Tilshunoslikning tinish belgilari va ularning qo’llanilishini o’rganadigan bo’limi.
Orfografiya	Tilshunoslikning so’zlarning to’g’ri yozilishi qonunqoidalarini o’rganadigan bo’limi.
Orfoepiya	Tilshunoslikning so’zlarning to’g’ri talaffuz me`yorlarini o’rganadigan bo’limi.

“

Anogramma” mashqi

Bunda o’quvchiga berilayotgan so’zlar faqat biror hodisa, mavzu asosida yoki boshqa biror jihatlari bilan umumiy xususiyatga ega bo’lib, ular ichida faqat bittasi begona” bo’ladi. O’quvchi ana shu so’zni aniqlay olishi va javobini izohlay olishi kerak.

Anogrammaga misollar:

1. Kishilik, o’zlik, gumon, ko’rsatish, belgilash, holat.

Javob: Holat so’zi, chunki berilgan misollar olmoshning ma`no turlari bo’yicha. Holat olmoshning turiga kirmaydi

2. To’ldiruvchi, aniqlovchi, ega, kesim, ravish, hol.

Javob: ravish so’zi, chunki u gap bo’lagi emas.

3. Ot, sifat, son, olmosh, ravish, fe`l, sifatdosh.

Javob: sifatdosh so’zi, chunki u mustaqil so’z turkumiga kirmaydi.

4. Suvchi, gulshi, bog’, bog’bon, o’qituvchi, shifokor, huquqshunos, qo’shiqchi. Javob: bog’ so’zi, chunki u shaxs oti emas.

5. Buxoro, Toshkent, Navoiy, Samarqand, Surxondaryo, Qashqadaryo, Qoraqalpog’iston, Xorazm.

Javob: Qoraqalpog’iston so’zi, chunki u viloyat hisoblanmaydi,

6. O’zbek, tukman, qoraqalpoq, qozoq, qirgiz, uyg’ur, tatar va tojik tillari. Javob: Tojik tili turkiy tillar oilasiga kirmaydi.

7. Ammo, lekin, chunki, shuning uchun, agar, va, chunki, uchun, zero, shu bois. Javob: uchun so’zi bog’lovchi emas, ko’makchi.

8. Nuqta, so’roq belgisi, tire, qo’shtirnoq, qavs, ikki nuqta, defis, undov belgisi, nuqtali vergul.

Javob: defis tinish belgisi hisoblanmaydi,

“SINKVEYN” METODI

“Sinkveyn” fransuzcha so’z bo’lib, "besh qator" degan ma'noni bildiradi, ya'ni “besh qatorli qofiyasiz she'r”.

1. Ot (1 so’z)

2. Sifat (2 so’z)

3. Fe'l (3 so’z)

4. Ibora, Tasviriy ifoda (gap bilan ta'rifi beriladi)

5. Sinonimi (1 so’z yoziladi,

1-qatorda yozilgan so’z bilan ma'nosi bir xil bo’lsin).

Sinkveyn metodiga misollar:

1.Maqol.

2.Ibratli, nasihatomuz.

3.O’rgatadi, tarbiyalaydi, nutqni bezaydi.

4.Xalq hikmatlarining qaymog’i hisoblanadi.

5.Ibrat.

1.So’z.

2.Ta'sirchan, jozibador.

3.Ruhlantiradi, hayot baxsh etadi, hayotga muhabbatni so’ndiradi.

4.Ma'dani inson guhari so’zdurur.

5.Kalom.

1.Suv.

2.Shifobaxsh, tiniq.

3.Hayot bag’ishlaydi, ko’rk beradi, yashnatadi. 4.Tabiatning bebaho va mo’jizakor ne'mati –

5.Obi hayot.

1.Kitob.

2.Qiziqarli, mazmunli.

3.Bilim beradi, ma'naviy ozuqa beradi, dunyoqarashni kengaytiradi. 4.Har bir insonga ziyo ulashguvchi –

5.Oftob.

1.O’qituvchi.

2.Bilimli, kamtarin.

3.O’rgatadi, bilim beradi, tarbiyalaydi.

4.O’qituvchi – inson qalbining me'mori.

5.Ustoz.

“

MUAMMO TEXNOLOGIYASI

Texnologiyaning maqsadi: O’quvchilarni turli muammoli masalalar, vaziyatlarning yechimini to’g’ri topishlariga o’rgatish, ularda muammoning mohiyatini aniqlash bo’yicha malakalarni shakllantirish, muammolarni yechishda uslublarni to’g’ri aniqlashga o’rgatish, muammoning kelib chiqish sabablari, muammoni yechishdagi hatti-harakatlarni to’g’ri aniqlashga o’rgatish. Mashg’ulotni o’tkazish tartibi:

Muammo turi

Muammoning

sabablari

kelib

chiqish

Muammoni

yo’llari

yechish

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standarti va o’quv dasturi. Ona tili.

Adabiyot. O’zbek tili (ta’lim boshqa tillarda olib boriladigan maktablar uchun) . Toshkent. “Sharq nashriyot–matbaa konserni. 1999-yil, 1-maxsus son.

2.O’zbekiston Pespublikasining Ta’lim to’g’risidagi Qonuni. 1997-y 29-avgust.

3. B.To’xliyev, M.Shamsiyeva, T.Ziyadova. “O’zbek tili o’qitish metodikasi” Toshkent. “Yangi asr avlodi” nashriyoti. 2006-y.

4. A.G’ulomov, M.Qodirov “Ona tili o’qitish metodikasi” Toshkent. “Universitet nashriyoti. 2001-y.

5. O’zbek tilining asosiy imlo qoydalari” Toshkent. “O’qituvchi” nashriyoti 1995-y.

6. Y.G’ulomov, I.Rasulov, H.Rustamov, B.Mirzaahmedov. “O’zbek tili o’qitish metodikasi” Toshkent. “O’qituvchi” nashriyoti 1975-y.

7. O.Roziqov, M.Mahmudov, B.Adizov, A.Hamroyev “Ona tili didaktikasi” Toshkent. “Yangi asr avlodi nashriyoti 2005-y.

8.N. Mahmudov, A. Nurmonov, A. Sobirov, V. Qodirov, Z. Jo’raboyeva. Ona tili. 5 – sinf uchun darslik. Toshkent “Ma’naviyat” 2004- y.

9.Ne’matov, A. G’ulomov, M. Qodirov, M.Abduraimova. Ona tili. 6 – sinf uchun darslik. Toshkent. O’qituvchi” 2003- y.

10.Ne’matov, A. G’ulomov, M.Abduraimova, M. Qodirov. Ona tili. 7 – sinf uchun darslik. Toshkent. O’qituvchi” 2000- y.

INGLIZ TILI DARSLARIDA OG’ZAKI NUTQNI RIVOJLANTIRISH

Islambayeva Klara Jo'raboyevna

Toshkent viloyati Bo'stonliq tumani 16-son umumiy o’rta ta'lim maktabi ingliz tili o'qituvchisi

Annotatsiya: Ushbu maqolada umumiy o’rta ta’lim maktabi o’quvchilarining ingliz tiliga boʼlgan qiziqishini oshirish va sodda yoʼllar bilan ularga tushuncha bera olish hamda ko’rgazmalardan unumli foydalanish. O’quvchilar nutqini rivojlantirish haqida soʻz boradi.

Kalit soʻzlar: ogʻzaki nutq, nutqiy faollik, nutqning grammatik tomoni, lugʻat, muloqot, grammatik jihat, bilim va tarbiya.

O’quvchilariga ta’lim – tarbiya berishda eng asosiy vazifalardan biri o’quvchilarga ona tilini o’rgatish bilan bir qatorda xorijiy tillarni o’rgatish, shu nuqtaiy nazardan ingliz tilini o’rgatishdir. O’quvchini ingliz tiliga qiziqtira olish, ingliz tilida nutqini rivojlantirish, nutqiy munosabatga, muomalaga o’rgatishdir. O’stirishning asosiy maqsadi: o’quvchilarning ingliz tilidagi og’zaki nutqini rivojlantirishdan, atrofdagilar bilan nutqiy muloqotda bo’lish malakasini shakllantirishdan iborat. Nutq o’stirish vazifasi o’z ichiga bir qancha maxsus vazifalarni oladi:

1. O’quvchilarni sinf xonasi va tevarak-atrof bilan tanishtirish, nutqini o’stirish, lug’atini boyitish

2. Nutqning grammatik tomonini shakllantirish.

3. Nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash.

Lug’at ustida ishlash ko’rgazmali qurollardan tashqari sinf xonasidagi ko’rgazmalardan hamda tevarak-atrof bilan tanishtirish orqali ham amalgam oshiriladi. O’quvchilarni tevarak - tarofdagi buyumlar, hodisalar, o’simliklar, hayvonot dunyosi va hokozolar bilan tanishtirish jarayonida ularning nomlarini, sifatlarini, hususiyatlarini ingilizcha so’zlar bilan aytamiz.

Masalan: Buyumlarning nomini anglatadigan: (things) mirror (ko’zgu) camp (taroq),soup (sovun), carteen (gilam), cupboard, (shikaf) bad (kirovat), tableclothe (dasturhon). Vagetables: (sabzavotlar nomini anglatadigan carrot (savzi), cabbage(karam), turnip (shalg’om), cucumber (bodring). Fruits: (mevalar) apple (olma), pear (nok), cherry (olcha), peach (shaftoli), banana (banan), grape (uzum) domestic animals (uy hayvonlari) rooster (xo’roz), hen (tovuq), horse (ot), cow (sigir), dog (it), cat (mushuk), goat (echki). Verbs (harakatni ifodalovchi) washing (yuvinmoq), cleaning (tozalamoq), doing iron (dazmollamoq),cooking (pishirmoq) va boshqalar. Adjectives: (sifatlari) big (katta), small (kichkina), red (qizil), green (yashil), hot (issiq), cold (soviq) va hokazo so’zlar sozlar o’quvchilarning sinf xonasi va tevarak-atrof bilan tanishtirish jarayonida o’quvchlar lug’atiga kiritiladi, buning natijasida ularning lug’ati boyitiladi, nutqi rivojlanadi.

Ingliz tili darslarida lug’at bilan ishlash juda muhim bo’lib, o’qituvchi o’quvchilarga o’rtoqlari bilan ingliz tilida nutqiy muloqotga kirishib keta olishiga yordam beradigan tanlab hamda diologik nutq yordamida ular nutqiga kiritib boradilar. O’quvchilarni so’zlarning tarjimasini tushunishga o’rgatibgina qolmay, balki bu so’zlarni nutqlarni faol ishlatishga ham odatlanib boradilar. Lug’at tilning qurilish materiali hisoblanadi. Grammatika esa gapda so’zlarning o’zgarishi va ularning bog’lanish usullarini belgilaydi. Bundan tashqari, grammatika tilning qurilish modelini (so’z yasovchi, so’z o’zgartiruvchi) belgilaydi.

O’quvchi ingliz tilining barcha grammatik shakllarini qancha erta o’zlashtirsa, u aqliy jihatdan ham, nutqiy jihatdan ham shunchalik tez rivojlanadi. Agar o’quvchida nutqning grammatik tomoni noto’g’ri shakllansa, aqliy rivojlanishi kechikadi.

O’qituvchi har bir mashg’ulot va o’yin turlarida bolalar nutqidagi grammatik xatolarni tuzatishi kerak. O’z vaqtida tuzatilmagan grammatik xato bola nutqida mustahkamlanib, uni tinglayotgan boshqa bolalar nutqida ham grammatik xatolarning paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Biroq maxsus tashkil etiladigan o’yinlarda bola nutqidagi u yoki bu salbiy jihatlarni ogohlantirish bo’yicha ish olib, bola nutqida paydo bo’lgan grammatik xatolarni o’z vaqtida bartaraf etish lozim.

Maxsus tashkil etiladigan o’yin va mashg’ulotlarda bolaning diqqati faqat kerakli Grammatik shakllarga jalb qilinadi. So’z, uning shakl jihatdan o’zgarishi, so’z birikmasi yoki gaplar ular aqliy faoliyatining mazmuni bo’lib qoladi. Bunday mashg’ulotlarni izchillik va ketma-ketlik bilan olib barish natijasida bolalar qanday gapirish kerakligini anglaydilar, savodli chiroyli gapirishga harakat qiladilar. Qulay ishchanlik ruhida tashkil etiladigan mashg’ulotlar bola diqqatini chalg’ib ketishining oldini oladi, ular o’qituvchining tushuntirishlarini, ko’rsatmalarini diqqat bilan tinglaydilar, o’rtoqlarini nutqini kuzatadilar. Mashg’ulotda nutq namunasini oladilar va o’z nutqlarida undan foydalanadilar. Ko’pgina o’quvchilar o’z o’rtoqlarining xatolarini tuzatishda o’qituvchining eng yaqin yordamchisiga aylanib qoladilar. Bolalar nutqidagi grammatik xatolarni ogohlantirish, tuzatish maqsadida tashkil etiladigan maxsus mashg’ulotlar olib borishda quyidagi metodik ko’rsatmalarga amal qilish kerak.

Grammatik jihatdan to’g’ri nutqni shakllantirish bo’yicha mashg’ulotlar ko’rgazmali materiallar yoki ko’rgazmasiz o’tkaziladigan ta'limiy o’yin xarakteriga ega. Har bir boshlang’ich sinf uchun dastur mazmuniga mos talimiy o’yinlar, mashqlar tanlanadi. Masalan: Birinchi sinflar uchun “English alphabet”, “Numbers”, “Domestic animals”, “Family” va boshqalar. Ikkinchi sinf va undan yuqori sinflar uchun ”Verbs”, “Jobs”, “Body”, “Seasons”, “Months and weeks” va hokazolar. Bola nutqidagi xatolarni do’stona, xushmuomilalaik bilan tuzatish kerak. Hech vaqt bola nutqidagi xatoni takrorlash yaramaydi, yaxshisi grammatik shaklli to’g’ri bo’lgan so’zlarni, ta'limiy o’yinlarni takrorlash joizdir, o’qituvchi dars davomida yoki turli hil o’yinlar davomida bola nutqini kuzatib borishi va grammatik xatolarni tuzatishi shart.

O’quvchi nutqida grammatik xatolarni dars jarayonida etarli ovoz tonida, boshqa o’quvchilarga ham eshitarli qilab to’g’rilash kerak. O’quvchilarni grammatik to’g’ri gapirishga o’rgatish bilan bir qatorda nutqning tovush madaniyati ham o’rgatish lozim. O’quvchilar ingliz tili lotin alifbosiga o’hshab ketganligi bois ayrim tovushlarni almashtirib yuboradilar. Masalan: “school” [sku:l] so’zini “schol”, “book” [bu:k] so’zni bok, “bag”[ba:g] bag. O’quvchilarga bilim va tarbiya berishada so’zlashuv nutqiga (dialog) o’rgatish katta ahamiyatga egadir. Bolada so’zlashuv nutqini shakllantirish – bu boshqalarning nutqini tinglash va tushunish, so’zlashishni quvvatlash, savollarga javob berish va so’rashdir (savollar beris). Bola so’zlashuv nutqining rivojlanganlik darajasi uning lug’at boyligiga, tilning grammatik tomonini egallaganligiga bog’liqdir.

Maktab sinf xonalarining ham ko’rinishi alohida o’rin egallaydi. Yani yorug’lik yetarli darajada bo’lishi, stollar, jihozlar o’quvchilar bo’yiga mos bo’lishi kerak. O’quvchilarning va o’qituvchining doimiy o’tiradigan joyi bo’lishi, o’quvchilar stolga o’tirishganda o’qituvchining aniq ko’rib turishlari, o’quvchilar o’qituvchiga, o’qituvchi esa o’quvchilarga qarab o’tirishlari kerak. Sinf xonasining havosi doimo yangilanib turishi lozim. Shuni xulosa qilib aytamanki, Poydevori mustahkam har qanday imoratning umri boqiydir. Bu o’xtashish qaysidir ma’noda ta’lim-tarbiya sohasiga ham aloqador.

Boisi, o’quvchi sinfda bilimlarni qanchalik puxta egallasa, yuqori sinflarda o’qish oson kechadi. Zero, bo’lg’usi o’quvchilarning maktab saboqlariga moslashishi, bilim ko’nikmalarining dastlabki qirralaridan xabardor bo’lishlari uchun ham bog’cha hamda boshlang’ich maktab vazifasini bajaruvchi bog’cha – maktablarning ahamiyati beqiyos. Oʻqituvchi darsda nutqi yaxshi rivojlanmagan o’quvchilarga alohida e’tibor qaratishi kerak. Ayniqsa indamas, muloqat qilishni istamaydigan, o’zini tutib tura olmaydigan, ezma o’quvchilarga yakkama – yakka yondashishi kerak.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Oʻzbekiston Respublikasining Taʼlim terisida"gi qonuni 1997 yil.29- vgust. Oliy taʼlim meʼyoriy hujjatlar toʻplami. Sharq nashriyoti-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati.- T., 2001;

2. Pedagogika "Nashr" Toshkent 2011y J. Xasanboyev;

3. English kids. Toshkent 2011;

OMONIMIYA-SHAKLIY PARADIGMA ASOSIDAGI HODISA

ОМОНИМИЯ - ЯВЛЕНИЕ, ЛЕЖАЩЕЕ В ОСНОВЕ ФОРМАЛЬНОЙ

ПАРАДИГМЫ

HOMONYMY IS A PHENOMENON BASED ON A FORMAL PARADIGM

Ismailova Sarvinoz Ochilovna

TTYSI akademik litseyi ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi

Annotatsiya: Omonimlar-umumiy ma’no unsurlariga ega bo‘lmagan, tasavvuriy bog‘lanmagan,lekin bir xil yozilib, bir xil aytiladigan so‘zlardir. Ana shunday so‘zlarning tilda mavjud bo‘lishi va shunga bog‘liq hodisalar omonimiya deb yuritiladi.Omonimiya badiiy asarlarda, kundalik muloqot jarayonida keng qo‘llaniladigan hodisa bo‘lib, uning mavjudligi nutqni ta`sirchan qilishga sezilarli darajada hissa qo‘shadi.

Omonimiya hodisasi turli tadqiqotchilar tomonidan o‘rganilgan va o‘rganilib kelinmoqda.Omonimlar mumtoz adabiyotda tajnis san’ati va tuyuq janrini yaratishda, askiya payrovlarida esa so‘z o‘yini va qochiriq sifatida ishlatiladi.Ushbu maqolada omonimlar haqida atroflicha fikr yuritiladi.

Kalit so‘zlar: omonimiya, omonim so‘zlar, tuyuq janri, tajnis san`ati, shakldoshlik.

Аннотация: омонимы-это слова, не имеющие элементов общего значения, образно не связанные, но пишется одинаково и произносимые одинаково. Существование таких слов в языке и связанных с ними явлений называется омонимией. Омонимия-явление, широко используемое в художественных произведениях, в процессе повседневного общения, наличие которого значительно способствует выразительности речи.

Явление омонимии изучалось и изучается различными исследователями. Омонимы используются в классической литературе для создания искусства таджниса и жанра туюк, а в юмористических песнях - как игра слов и сатира. В этой статье будут подробно рассмотрены омонимы.

Ключевые слова: омонимия, омонимичные слова, жанр туюк, искусство таджниса, формообразование.

Abstract: Homonyms are words that do not have elements of common meaning, are not imaginatively connected, but are written and pronounced the same way. The existence of such words in the language and related events is called homonymy, in works, it is a widely used phenomenon in the process of daily communication, the presence of which contributes significantly to the effectiveness of speech.

The phenomenon of homonymy has been studied and studied by various researchers. Homonyms are used in classical literature in the creation of the genre of tajnis and tuyuq, and in Askiya`s followers as word game and escape. In this article, homonyms are discussed in detail.

Key words: homonymy, homomymous words, chisken genre, tajnis art, form.

Odatda, so‘zlar aytilishi, yozilishi va ma’nolarini qiyoslash natijasida turli guruhlarga bo‘linadi. Bir xil aytilib yoki yozilib, turli ma’nolarni ifoda qiluvchi so‘zlar omonimlar deyiladi (grekcha homog – "bir xil"', onyma – "nom"). Omonimlar quyidagi turlarga bo‘linadi:

a) haqiqiy omonimlar: ot – hayvon, ot – nom. Ot – biror narsani uloqtirmoq, ot –

miltiq bilan otmoq;

b) aytilishi bir xil, lekin ma’no¬lari va yozilishi har xil bo‘lgan omofonlar: qurt

– hasharot, qurt – sut – qatiqdan qilingan ozuqa; ruscha лук– piyoz, луг – o‘tloq;

v) omograflar, ya’ni yozilishi bir xil, lekin talaffuzi va ma’nolari har xil bo‘lgan

so‘zlar: son – raqam, son – odam jismidagi a’zo: inglizcha tear – ko‘z yoshi, tear – yirtilmoq;

g) omoforma yoki leksik-grammatik omonimlar, ya’ni grammatik shakli to‘g‘ri keluvchi, biroq ma’nolari farqlanuvchi so‘zlar: qarg‘a – qushning turi, qarg‘a – qarg‘amoq fe’lining buyruq shakli, o‘t – o‘simlik turi, o‘t – olov, o‘t – o‘tmoq fe’lining buyruq shakli, ruscha moy – olmosh, moy – buyruq fe’li. Ingliz tilida hour – soat, our – bizning, light – yoriq, light – yengil. Ba’zan bir xil yoziluvchi, biroq talaffuzida urg‘uning o‘rni bilan farqlanuvchi qarg‘a (qush) – qarg‘a ("qarg‘amoq" fe’li¬ning buyruq shakli) omoformalar bir yo‘la omograflar bo‘la oladi.

Ba’zi omonimlar ona tilidagi so‘zning yozilishi yoki aytilishiga boshqa tildan kirgan so‘zning yozilishi yoki aytilishining mos kelib qolishi natijasida hosil bo‘ladi.

Masalan, tok – elektr quvvati, tok – uzum daraxti, to‘rt – son, tort – ozuqa (ko‘pincha o‘zbek tilida to‘rt deb talaffuz etiladi). Ko‘pincha omonimlar tildagi tovush o‘zgarishlari natijasida hosil bo‘ladi. Masalan, ingliz tilida piece – bo‘lak, peace – tinchlik, weak – kuchsiz, week – hafta, tear – ko‘z yoshi, tear – yirtmoq kabi omonimlar tarkibidagi unli tovushlarning o‘zgarishi natijasida hosil bo‘lgan. Ingliz tilida so‘zlarning yozilishi va talaffuzi o‘rtasida katta farq mavjud. Unda har xil yoziluvchi so‘zlar ham bir xil talaffuz qilinishi mumkin: knight – farzin, night – kechasi, die – o‘lmoq, dye – bo‘yamoq kabi. Shu sababli bu tilda omonimlarning har xil turlari juda ko‘p uchraydi. Ma’no jihatdan farqlanuvchi, biroq aytilishi va yozilishi bir xil bo‘lgan so‘zlar to‘liq omonimlar deb ataladi. Agar so‘zlarning faqat yozilishi yoki talaffuzi bir xil bo‘lsa, ular to‘liq bo‘lmagan omonimlar deyiladi.

Omonimlarning kelib chiqishini so‘zlarning ko‘p ma’noli xususiyatlarining kamayishi bilan izohlash ham mumkin. Bosmoq fe’lining polisemantik, ya’ni ko‘p ma’noli xususiyati kuchsizdir. Shu sababli bu fe'lning buyruq shakli "bosma", boshqa shu o‘zakdan hosil bo‘lgan "bosma" (qog‘oz) oti bilan omonim bo‘lib qolgan.

Omonimlarni farqlashda ularning tarixiy kelib chiqishini ham hisobga olish zarur.

Masalan, tug‘ilmoq chaqaloq tug‘ildi) va tug‘ilmoq (fikr tug‘ildi, hosil bo‘ldi). Har ikkisi bir o‘zakdan kelib chiqqan. Omonimlarning kelib chiqishida tildagi tovush o‘zgarishlari, yozuv qoidalari va semantik siljishlar muhim manba bo‘ladi. Omonimlarning ma’nolari nutq situatsiyasida, kontekstda aniqlanadi.

Tilda so‘zlar shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra omonim, sinonim, antonim va paronim so‘zlarga bo‘linishi barchaga ma’lum. Bu esa nutqning chiroyli, ta’sirchan ifodalanishi va leksemalardagi nozik ma’no qirralarini farqlashga yordam beradi. Shakli bir xil, ma’nosi har xil so‘zlar omonim so‘zlardir.Shu jumladan, omonimlar ham shakli va qo‘llanilish uslubi jihatdan alohida o‘ringa ega so‘zlardir. Omonimlarning yuzaga kelish sabablari har xildir:

1. Tilda azaldan mavjud bo‘lgan ayrim so‘zlarning shakllari tasodifan teng bo‘lib qoladi: baqa-qurbaqa, baqa-suv tegirmoni parrakdan harakat olib, tegirmon toshini aylantiruvchi metall qismi;

2.Bir ma’noli so‘z leksik ma’noning ko‘chishi oqibatida ko‘p ma’noli so‘zga aylanadi, keyinroq bosh ma’no va hosila ma’no o‘rtasidagi bog‘lanish unutilib, bir so‘z negizida ikki boshqa-boshqa leksema paydo bo‘ladi: kun-quyosh; kun- sutka, kun chiqqandan yana kun chiqqungacha bo‘lgan vaqt;

3. Boshqa tillardan o‘zlashtirilgan ayrim leksemalar o‘zbek tilidagi u yoki bu leksemaga shaklan teng bo‘lib qoladi: toy(fors-tojik)-katta to‘p qilib taxlab yoki bosib bog‘langan mol va shu tarzdagi mol o‘lchovi;

4.Boshqa tillardan o‘zlashtirilgan leksemalar orasida shaklan teng bo‘lgan so‘zlarning uchrashi omonimiyaga olib keladi:surat(arabcha)-rasm, surat(arabcha)urf-odat;

5.Leksemalarning yasalishi ham ba’zan omonimlarni keltirib chiqaradi:qo‘noqtariq, qo‘noq(qo‘n+oq)-mehmon kabi.

Omonimlar mumtoz adabiyotda tajnis san’ati va tuyq janrini yaratishda, askiya payrovlarida esa so‘z o‘yini va qochiriq sifatida ishlatiladi. So‘z ustalari, ayniqsa, shoirlar (Xorazmiy, Lutfiy, Navoiy, Bobur, So‘fi Olloyor, Habibiy va boshqalar) poetik ta’sirchanlikni oshirishda omonimiyadan unumli foydalanganlar.

Xorazmiyning

“Bo‘yung sarv-u sanobardek beling qil, Vafo qilgan kishilarga vafo qil” bayti yoki Alisher Navoiyning

“Olmani sundi nigorim—ol— dedi,

Olma birla bu ko‘ngulni ol—dedi,

So‘rdim ersa olmasining rangini,

Ne so‘rarsan?—olma rangi ol, dedi,

tuyug‘i buning yorqin isbotidir. Dastlabki paytda “qil” so‘zi 2 ma’noda (qilga o‘xshash ingichka; qilmoq- fe`lning o‘zagi) ishlatilgan bo‘lsa, tuyuqda “ol” so‘zi 3ma’noda qo‘llanilgan( buyruq fe’li; ko‘ngil ovlamoq; qizil rang, ol rang).

Omonimiya hodisasidan Yusuf Xos Hojib ham o‘z asarlarida unumli foydalangan:

Tili yalg‘an erning jafa qilqi ul, Jafa kimda ersa o‘shal yilqi ul, Kishi yalg‘anindan tilama vafa,

Bu bir so‘z sinamish o‘gush yilqi ul.

Yuqorida yilqi ul so‘zi “ot yoki otlar podasi, uyur” ma’nosini anglatib, (O‘TIL. 2.269-bet), keying baytdagi yilqi ul “ancha yilga oid, aytilaverib siyqasi chiqib ketgan gap” (O‘TIL. 2. 268-bet) ma’nosini bildirayotgan so‘z bilan omonimlik munosabatini hosil qilmoqda. Bu esa adibning so‘z qo‘llash mahoratining boyligini ko‘rsatib beruvchi vosita sifatida xizmat qilmoqda.

Xulosa qilib aytganda, omonimlardan foydalanish yozuvchining imkoniyatlarini kengaytiradi va asarning o‘qishliligini ta’minlaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.Begmatov E.A. Hozirgi o‘zbek adabiy tilining leksik qatlamlari. –T.: Fan, 1985

2.Aliqulov T. O‘zbek leksikografiyasi 70 yil ichida // O‘zbek tili va adabiyoti. –

T., 1987 -№ 5

3.Hojiyev A. Mustaqillik sharoitida o‘zbek tili lug‘at tarkibining rivojlanish asoslari // O‘zbek tili va adabiyoti. – T., 1994 -№ 1

4.O‘zbek tili omonimlarining izohli lug‘ati. – T.:O‘qituvchi,1984.

IRRATSIONAL TENGLAMALAR SISTEMASINI YECHISHNING MAXSUS

USULLARI

Jo‘rayeva Ra’no Kayumovna

TTYSI akademik litseyi matematika fani o‘qituvchisi

Annotatsiya: Ta’limda Algebra fanini o‘qitishdan maqsad o‘quvchilarda ushbu bilimlarni kundalik faoliyatda qo‘llash, fanlarni o‘rganish va ta’lim olishni davom ettirish uchun zarur bo‘lgan matematik bilim va ko‘nikmalar tizimini shakllantirish va rivojlantirishdan iboratdir. Ushbu maqolada irratsional tenglamalar sistemalarini o‘qitish usullari hamda irratsional tenglamalar sistemasini yechishning maxsus usullari haqida metodik tavsiyalar berilgan.

Kalit so‘zlar: irratsional tenglamalar sistemasi, teng kuchli, ildiz, o‘zgaruvchi, ratsional ifoda, yechimlar to‘plami.

СПЕЦИАЛЬНЫЕ МЕТОДЫ РЕШЕНИЯ СИСТЕМЫ ИРРАЦИОНАЛЬНЫХ УРАВНЕНИЙ

Джураева Раъно Каюмовна

Преподаватель математики Академического лицея ТИТЛП

Аннотация: Целью преподавания алгебры в образовании является формирование и развитие у учащихся системы математических знаний и умений, необходимых для применения этих знаний в повседневной деятельности, изучения предметов и продолжения обучения. В данной статье даны методические рекомендации о методах обучения систем иррациональных уравнений и о специальных методах решения систем иррациональных уравнений.

Ключевые слова: система иррациональных уравнений, уравнение, корень, переменная, рациональное выражение, множество решений.

SPECIAL METHODS FOR SOLVING A SYSTEM OF IRRATIONAL EQUATIONS

Juraeva Rano Kayumovna

Teacher of mathematics at the Academic Lyceum TSITLI

Annotation: Purpose of teaching algebra in education is the formation and development of students' mathematical knowledge and skills necessary for the application of this knowledge in everyday activities, studying subjects and continuing education. This article provides methodological recommendations on methods of teaching systems of irrational equations and on special methods for solving systems of irrational equations.

Keywords: system of irrational equations, equation, root, variable, rational expression, set of solutions.

Algebra fanini o‘qitishda o‘quvchilar tomonidan matematik tushunchalar, xossalar, shakllar, usullar va algoritmlar haqidagi bilim, ko‘nikmalar egallanishini ta’minlash lozim. Inson kamoloti va jamiyat taraqqiyotida Algebra fanining ahamiyatini anglash, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, kundalik hayotda matematik bilim va ko‘nikmalarni muvaffaqiyatli qo‘llashga o‘rgatish joiz. O‘quvchilarning individual xususiyatlarini rivojlantirgan holda, mustaqil ta’lim olish ko‘nikmalarini shakllantirish hamda yechim tanlashda oson va qulay usullardan foydalanishni o‘rgatish mahoratli pedagogning asosiy vazifasi hisoblanadi. Shu o‘rinda bugun bir mavzu misolida metodik taviyalarimizni sizga ulashmoqchimiz.

Agar tenglamalar sistemasidagi tenglamalardan hech bo‘lmaganda bittasi irratsional bo‘lsa, u holda bu tenglamalar sistemasi irratsional tenglamalar sistemasi deyiladi. Ularni yechishda sistemadagi tenglamalarning ikki tarafini darajaga ko‘tarish, o‘zgaruvchilarni almashtirish, teng kuchli almashtirish hamda boshqa maxsus usullardan foydalaniladi.

T e o r e m a. Agar n soni musbat va toq bo‘lsa, u holda A(x)= B(x) va Aⁿ(x) =Bⁿ(x) tenglamalar teng kuchli bo‘ladi. Agar n soni musbat va juft bo‘lsa, Aⁿ(x) =Bⁿ(x) tenglamaning ildizi A(x)=B(x) va A(x)= -B(x) tenglamalardan hech bo‘lmaganda bittasini qanoatlantiradi.

Bularga qaraganda A(x) = B(x) irratsional tenglamaning ikkala qismi juft darajaga ko‘tarilganda chet ildizlar, ya'ni A(x) = - B(x) tenglamaning ildizlari paydo bo‘lishi mumkin. Juft darajaga ko‘targanda chet ildizlarning paydo bo‘lishi aniqlanish sohasining o‘zgarishidan ham bo‘lishi mumkin. Ularni aniqlash uchun topilgan ildizlarni berilgan tenglamaga qo‘yib tekshirish, shuningdek, teng kuchlilik shartlariga rioya qilinganligini tekshirish kerak. Chunonchi, A(x), B(x) ifodalar

ratsional ifoda va ^{^[1]}^kA(x) 0, kN bo‘lganda quyidagi munosabat o‘rinli bo‘ladi:

Irratsional tenglamalar sistemasini yechishda sistemadagi tenglamaning berilishiga qarab mos kelgan usulni tanlanadi, ba’zan bitta sistemada bir necha yechish usulini qo‘llashga to‘g‘ri kelishi ham mumkin. Misol-1. Tenglamalar sistemasini yeching:

Yechish. Sistemaning 1-tenglamasi tenglamaga teng kuchli, modulning ta’rifiga ko‘ra bu tenglama bo‘lganda o‘rinli bo‘ladi. Bundan yechimlar to‘plami bo‘ladi. Shuningdek 2-tenglama tenglamaga teng kuchli bo‘ladi. Bu tenglama esa bo‘ladi. Yuqoridagi javoblarni umumlashtirsak, sistemaning yechimi kesmadan iborat bo‘ladi. Javob: [-2;2].

Yechish. 2- tenglamadan x=0 va ni 1- tenglamaga qo‘yib

faqat 0 da ma’noga ega, demak y=0 bo‘lishi kerak, lekin u holda 0+0=2 noto‘g‘ri tenglikka kelamiz. Demak x=0 o‘rinli emas. tenglamadan x²= 4y² tenglikka ega bo‘lamiz, bundan x=2y yoki x= -2y bo‘ladi. Ularni 1- tenglamaga qo‘yib topamiz: . Endi berilgan sistemaga teng kuchli bo‘lgan quyidagi ikki sistemaga yechamiz:

Misol – 3. Tenglamalar sistemasini yeching:

Yechish. 1-tenglamadan ni topib 2-tenglamaga qo‘yamiz:

(9-3y)² – 1 = (9-3y+1)y; 12y² – 64y+80=0; 3y² – 16y+20=0. Tenglamaning ildizlarini topamiz: y₁=2 va y₂= (1- tenglamaga chet ildiz). x = (9-3^.2)²= 9. Javob:

(9;2).

Misol – 4. Tenglamalar sistemasini yeching:

Yechish. Yangi o‘zgaruvchi kiritamiz u= yangi sistemani hosil qilamiz: yechimlarni topamiz. Ulardan quyidagi ikki sistemani yechishga kelamiz:

Ularni ikki tomonini kavadratga ko‘tarish usuli bilan yechamiz va x=17; y=10 yoki x=10; y=17 yechimlarni topamiz. Javob: (17;10) yoki (10;17)

Misol – 5. Tenglamalar sistemasini yeching:

belgilash kiritamiz. Kvadratga oshiramiz

topamiz. Ularni sistemaga qo‘yib

sistemani yechamiz. 1- tenglamadan u= 6 - topib 2-

tenglamaga qo‘yamiz va

; tenglamni hosil qilamiz, uni yechib –u² – 3 u

+10=0; u₁=2 va u₂=-5 (chet ildiz) ildizlarini topamiz, undan . Javob: (2;4)

Harakatga doir matnli masalalar

Harakatga doir masalalarni quyidagicha turlarga bo‘lib o‘rganish mimkin:

1. Bir yo‘nalishda harakat.

2. Qarama-qarshi yo‘nalishlarda harakat.

3. Yo‘nalishi o‘zgaruvchan harakat.

4. Uchta jism harakati.

Harakatga doir masalarda uchta asosiy kattalik muhom o‘rin tutadi, bular tezlik, vaqt va masofa.

1. S masofa v tezlik bilan t vaqtda bosib o‘tilsa, S = vt bo‘ladi.

2. A va B punktlar orasidagi masofa S bo‘lsin.

a) A va B lardan qarama-qarshi ikki yo‘lovchi v₁ va v₂ tezliklar bilan yo‘lga

chiqib, t vaqtdan keyin uchrashsa, v₁t + v₂t = S bo‘ladi.

b) A va B lardan bir tomonga ikki yo‘lovchi v₁va v₂ tezliklar bilan yo‘lga chiqib,

t vaqtdan keyin 1-yo‘lovchi 2- siga etib olsa, v₁t – v₂t =S bo‘ladi.

3. Qayiqning turg‘un suvdagi tezligi v ga, daryo oqimining tezligi u ga teng bo‘lsin. U holda qayiq oqim bo‘ylab v+u, oqimga qarshi esa v–u tezlik bilan suzadi.

1-masala. Motosiklchi va velosipedchi bir tomonga qarab harakat qilishmoqda. Velosipedchining tezligi 12 km/soat, motosiklchiniki 30 km/soat va ular orasidagi masofa 72 km bo‘lsa, necha soatdan keyin motosiklchi velosipedchini quvib yetadi?

A) 3 B) 4 C) 3,5 D) 2,5 E) 3,8

Yechish: Motosiklchi velosipedchini t soatdan keyin quvib yetsin. t soatda motosiklchi 30t km, velosipedchi esa 12t km masofa bosib o‘tadi. Bu yerdan 30t –12t =72 tenglamani hosil

qilamiz. Uni yechib t = 4 ekanini topamiz. Javob: 4 soatdan keyin (B).

2-masala. Kemа oqim bo‘ylаb А portdаn B portgаchа 2 sutkа, B dаn А gаchа 3 sutkаdа yetаdi. Sol А dаn B gаchа nechа sutkаdа yetаdi?

Yechish: А dаn B gаchа mаsofа a gа teng bo‘lsin. Bu mаsofаni sol x sutkаdа bosib o‘tsin, demаk uning tezligi ^akm/sutkа bo‘lаdi. Shаrtgа ko‘rа, oqim bo‘ylаb x

hаrаkаt qilаyotgаn kemаning tezligi ^akm/sutkа, turg‘un suvdаgi tezligi esа 2

a a

( _)km/sutkа bo‘lаdi. Shungа o‘xshаsh, oqimgа qаrshi hаrаkаtdаgi kemаning

2 x

tezligi ^akm/sutkа bo‘lib, turg‘un suvdagi tezligi (^a+ ^a) km/sutka bo‘ladi. Bularni

3 3 x tenglashtirib ^a_^a_^a_^a tenglаmаni hosil qilаmiz. Uni yechib _x=12 ni topаmiz.

2 x 3 x

Jаvob: 12 sutkа.

3-mаsаlа. 160 km mаsоfаni аvtоmаshinа 3 sоаtdа bоsib o‘tаdi. Yo‘lning 75% аsfаlt qilingаn, qоlgаn qismigа esа tоsh yotqizilgаn. Mаshinаning tоsh yo‘ldаgi tеzligi аsfаlt yo‘ldаgi tеzligigа qаrаgаndа 20 km/s kаm bo‘lsа, u аsfаlt yo‘ldа qаndаy tеzlik bilаn yurgаn? Yechish.

1. Bеlgilаshlаr. Аgаr mаshinаning аsfаlt yo‘ldаgi tеzligini х km/s dеsаk, u hоldа uning tоsh yo‘ldаgi tеzligi (х–20) km/s bo‘lаdi. ¹²⁰ - mаshinаning аsfаlt yo‘lni bоsib x

o‘tish uchun sаrflаgаn vаqti.

- mаshinаning tоsh yo‘lni bоsib o‘tish uchun sаrflаgаn vаqti.

x20

2. Tаqqоslаnаdigаn miqdоrlаr. ¹²⁰ vа ⁴⁰

x x20

3. Tеnglаmа tuzish. ¹²⁰ + ⁴⁰ = 3

x x20

4. Tеnglаmаni yеchish.

120x – 2400 + 40x = 3x² – 60x,

3x² – 220x + 2400 = 0, x1,2 _110 121007200 _110 4900 _11070

3 3 3

х = 60 km/s, mаshinаning аsfаlt yo‘ldаgi tеzligi. х–20=60–20=40 km/s, mаshinаning tоsh yo‘ldаgi tеzligi.

4- masala. Tеplоvоz mа’lum vаqt ichidа 325 km mаsоfоsаni o‘tish kеrаk, shu yo‘lning qismini o‘tgаndаn kеyin u 24 minut ushlаnib qоldi. Kеyin muddаtidа mаnzilgа еtib bоrish uchun tеzligini sоаtigа 10 km оshirdi. Tеplоvоzning tеzligini tоping?

Yеchish.

1. Bеlgilаsh. Аgаr tеplоvоzning dаstlаbki tеzligi х km/s dеsаk, u hоldа (x+10) km/s uning kеyingi tеzligi bo‘lаdi.

195

- kеyingi mаsоfаni bоsib o‘tish uchun kеtgаn vаqt.

x10

130

- аvvаlgi, mаsоfаni bоsib o‘tish uchun kеtgаn vаqt.

2. Tаqqоslаnuvchi miqdоrlаr. ¹³⁰; ¹⁹⁵ vа ³²⁵

x x10 x

3. Tеnglаmа tuzish. ¹³⁰ + ¹⁹⁵ + ² = ³²⁵

x x10 5 x

4. Tеnglаmа yеchish.

1305(x 10)  5195x  2(x²10x)  5(x 10)325,

650x  6500  975 2x² 20x 1625x 16250  0 2x² 20x 9750  0, x²10x  4875  0 x_1,2 5 25 4875  5 4900  5 70 x₁=65 km/s, аvvаlgi tеzlik, х₂=–75 km/s, chеt ildiz, х+10=75 km/s kеyingi tеzlik

Ishga doir masalalar. Foizga, aralashmalarga oid masalalar. Boshqa turdagi matnli masalalar.

1-masala. Korxonadagi ayollar hamma ishchilarning 35%ini tash-kil qiladi.

Agar korxonada erkaklar ayollardan 252 kishiga ortiq bo‘lsa, korxonada ayollar soni nechta?

Yechish: Korxonada erkaklar umumiy ishchilarning 100-35=65% ni tashkil etadi. Erkaklar ayollardan 65-35=30% ga ortiq. 30% ishchilar 252 tani tashkil etsa, 35% i nechta bo‘ladi?

294

Javob: Korxonada ayollar soni 294 ta ekan.

2-masala. Ikki sonning yig‘indisi 90 ga, nisbati esa 8 ga teng bo‘lsa, bu sonlarni toping.

xy90



Yechish: Masala shartiga ko‘ra ^^xy _₈ sistemaga ega bo‘lamiz. Bu

sistemani yechib x=80, y=10 ni hosil qilamiz. Javob: 80 va 10.

3-masala. Shaxsiy korxona chiqargan mahsulotni 3348 so‘mga so-tib 4% zarar ko‘rdi. Bu mahsulotning tannarxi qancha bo‘lgan?

Yechish: Mahsulotning tannarxi 100% deb qabul qilinadi, u holda ko‘rilgan zarar tannarxiga nisbatan hisoblanadi. Demak, 3348 so‘m tannarxining 100-4=96%ini tashkil qiladi. Tannarxni x bilan belgilasak, uni topish uchun 3348:96=x:100 proporsiyaga ega bo‘lamiz, buni yechib x   3487,5 so‘mni topamiz.

Javob: 3487 so‘m 50 tiyin.

4-masala. Mahsulotning 1 kilogrammi 640 so‘m turar edi. Narxi tushirilganidan keyin u 570 so‘m bo‘ldi. Mahsulotning narxi necha foiz tushirilgan?

Yechish: Mahsulot narxi 640-570=70 so‘mga kamaytirildi. Bu 640-ning necha foizini (x%) tashkil qilishini topish uchun 640:100=70:x proporsiyaga ega bo‘lamiz.

Buni

yechib x10,94 ni topamiz. Javob 10,94 %.

5-masala. Mayiz quritiladigan uzum og‘irligining 32%ini tashkil qiladi. Necha kg uzum quritilganda 2 kg mayiz chiqadi?

Yechish: Masala shartiga ko‘ra 2 kg mayiz quritiladigan uzumning 32%ini tashkil qiladi. Shuning uchun 2:32=x:100 bo‘lib, bundan x   6,²⁵ Javob:

6,25 kg.

6-masala. Mahsulot 30% ga arzonlashtirildi. Yangi narx yana 15% ga kamaytirildi. Mahsulotning dastlabki narxi necha foizga arzonlashtirildi?

Yechish: Mahsulotning dastlabki narxini x deb belgilaymiz. Uning narxi 30% kamaygan bo‘lsa, endi x-0,3x=0,7x bo‘ladi. Bu narx yana 15%ga kamaytirilgan bo‘lsa, uning narxi 0,7x-0,150,7x=0,595x ni tash-kil etadi. Avvalgi narx x, oxirgi narx 0,595x bo‘lsa, mahsulot narxi x-0,595x =0,405x ga arzonlashtirildi. Bulardan

foydalanib, 0,405x ni necha foiz (P) ekanligini topamiz. P _¹⁰⁰^^0,405x_40,5%

Javob: 40,5%.

7-masala. Guruhdagi talabalarning 12%i matematikadan yozma ishni umuman bajarmagan, 32%i xatolar bilan bajargan, qolgan 14 tala-ba hammasini ishlagan.

Guruhda nechta talaba bo‘lgan?

Yechish: 14 ta to‘g‘ri ishlagan talabalar, talabalar umumiy soni-ning 100-12-

32=56%ni tashkil qiladi. Agar talabalarning umumiy soni x bo‘lsa, x:100 14:56 bo‘ladi. Bundan x   25ni topamiz.

Javob: 25 tа tаlаbа.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Matematika 10, “Algebra va analiz asoslari, Geometriya” I – qism,

O‘rta ta’lim muassasalarining 10-sinflari va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari uchun darslik, - Toshkent, 2017

2. Matematika 10, “Algebra va analiz asoslari, Geometriya” II – qism, O‘rta ta’lim muassasalarining 10-sinflari va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari uchun darslik, - Toshkent, 2017

3. Сайдаметов Э., Аманов А. идр. «Алгебра и основы математического анализа», учебное пособие для академических лицеев. Ч. I. Т.

«O‘qituvchi»,2012г.

4. Сайдаметов Э., Аманов А. и др. «Алгебра и основы математического анализа», учебное пособие для академических лицеев. Ч. II. Т.

«Ilm ziyo»,2013г.

5. N.Ya.Vilenkin va boshqalar. Algebra va matematik analiz. Matematika chuqur o‘rgatiladigan sinflar uchun darslik. 10-sinf, T.:”O‘qituvchi”,1998.

6. N.Ya.Vilenkin va boshqalar. Algebra va matematik analiz. Matematika chuqur o‘rgatiladigan sinflar uchun darslik. 11-sinf (rus tilida).

M.:”Prosvisheniye”,1995.

7. Саакян С.М., Голдман А.М., Денисов Д.В. Задачи по алгебре и началам анализа для 10-11 классов. М. Просвещение,1990.

8. Nasimov X. va boshqalar. Algebra va matemarik analiz asoslaridan masalalar to‘plami. – T.:2004.

9. Nasimov X. va boshqalar. Algebra va matemarik analiz. – T.:2003.

10. www.allbest.ru - Internet resurslari elektron kutubxonasi.

KAVADRAT TENGLAMANING AL-XORAZMIY VA AMALIY MATEMATIK PAKETLARDAN MAPLE DASTURI YORDAMIDA YECHISH

Quvondiqova Nargiza

Navoiy shahar 6-umumiy o’rta ta’lim maktab Matematika fani o’qituvchisi

Pirimova Nilufar

Navoiy shahar 6-umumiy o’rta ta’lim maktab

Matematika fani o’qituvchi

Annotasiya: Ushbu maqolada.Al-Xorazmiyning kvadrat tenglamalarni yechishning sodda usuli va amaliy matematik paket dasturlaridan foydalanishga qaratilgan.

Kalit so’zlar: kvadrat tenglama, algebra, al-jabr, al-muqobala tenglama, Maple, Matlab, Mathlab, MicroSoft matematice, Derive, Eureka, Mathematika, bazaviy funksiya, algoritm, solve, fsolve

Аннотации: В этой статье основное внимание уделяется простому методу решения квадратных уравнений Аль-Хорезми и использованию практических математических пакетов программ.

Ключевые слова: квадратное уравнение, алгебра, аль-джабр, уравнение аль-мукабала, Maple, Matlab, Mathlab, MicroSoft matematice, Derive, Eureka,

Mathematics, основная функция, алгоритм, решить, fsolve.

Annotation: This article focuses on Al-Khwarizmi's simple method of solving quadratic equations and the use of practical mathematical package programs.

Keywords: quadratic equation, algebra, al-jabr, al-muqabala equation, Maple, Matlab, Mathlab, MicroSoft matematice, Derive, Eureka, Mathematics, basic function, algorithm, solve, fsolve

Algebra fanining mustaqil fan sifatida rivojlanishida Xorazmiyning roli juda katta. “Algebra” atamasining oʻzi Xorazmiyning ≪al-jabr va-l-muqobala hisobi haqida qisqacha kitob≫ nomli asaridagi ≪al-jabr≫ soʻzining lotincha yozilishidagi buzilgan shakli. Bu asar bizgacha 1342 yili koʻchirilgan arabcha nusxada yetib kelgan. U Oksford (Angliya) Universiteti kutubxonasida saqlanadi. Bu asar juda koʻp Yevropa tillariga tarjima qilingan. Ulardan eng qadimgisi 1145 yili ingliz Robert Chester va 1160 yili italiyalik Gererdo qilgan lotincha tarjimalar hisoblanadi. 1486 yili Iogan Viddman birinchi marta Leyptsig (Germaniya) universitetida algebra kursidan ma’ruza oʻqiydi va algebradan darslik yozadi, Viddman darslikning koʻp qismini Xorazmiyning yuqorida nomi tilga olingan risolasidan oladi.

Shuni ham eslatib oʻtish kerakki, Oʻrta asrlarda yozilgan algebra qoʻllanmalarining koʻpchiligida Xorazmiyning algebraga doir kitobidagi misol va masalalar uchraydi. Xorazmiyning bu asari rus tiliga ham, oʻzbek tiliga ham tarjima qilingan. Ruscha tarjimasini 1964 yili B.A.Rozenfeld oʻzbekcha tarjimasini 1983 yili Ashraf Ahmedov bajargan. Xorazmiy bu asarni nega yozganligini asarning bosh qismida quyidagicha izohlaydi: “Men arifmetikaning sodda va murakkab masalalarini oʻz ichiga oluvchi al-jabr va-l-muqobala hisobi haqida qisqacha kitob yozdim, chunki u odamlarga meros taqsimlashda, vasiyatnoma yozishda, boyliklarni boʻlishda va adliya ishlarida, savdo-sotiqda, turli xil munosabatlarda, kanal qazishda va geometric hisoblashlarda juda ham zarur”. Kitobning yozilishidan maqsad ma’lum boʻldi, undagi ≪al-jabr≫, ≪va-l-muqobala≫ atamalari arabcha boʻlib, quyidagi ikki amalni anglatadi:

≪al-jabr≫- ≪toʻldirish≫- tenglamaning biror qismidagi ayriluvchi hadni uning ikkinchi

Qismiga qoʻshiluvchi qilib oʻtkazish.

Masalan,

3x ²– 4x + 2 = 2 x² + 7

tenglamaga ≪al-jabr≫ amalini qoʻllasak, tenglama ushbu koʻrinishga keladi:

3x ² + 2 = 2x ² + 4x + 7

≪Al-muqobala≫-≪qarama-qarshi qoʻyish≫- tenglamaning har ikkala qismidagi teng qoʻshiluvchilarni oʻzaro yeyishtirish. Masalan, yuqoridagi oxirgi tenglamaga ≪al-muqobala≫ amalini ishlatsak, u quyidagi koʻrinishni oladi:

x² = 4x + 5

Xorazmiy bu kitobda ≪ildiz≫, ≪kvadrat≫, ≪sodda son≫ kabi atamalarni

(albatta, arab tilida, chunki Xorazmiy zamonida fan tili arab tili boʻlgan) ishlatadi. ≪Ildiz≫-noma’lum biz uni orqali belgilaymiz. ≪Kvadrat≫-≪ildiz≫ ning kvadrati, ya’ni 2, ≪sodda son≫-natural son. Xorazmiy bu munosabatlar orasida quyidagi oltita munosabat borligini aytadi.

1) Kvadratlar ildizlarga teng

2) Kvadratlar songa teng

3) Ildizlar songa teng

4) Kvadratlar va ildizlar songa teng

5) Ildizlar kvadratlar va songa teng

6) Kvadratlar ildizlar va songa teng

Xorazmiy oʻz kitobining oltida bobida yuqoridagi tenglamalarni yechish usullarini bayon etadi.

Hozirgi fan texnikaning rivoji matematika faniga ham katta ta’sirini ko’rsatdi, matematika fanlarida kompyuter texnologiyalarining matematik paket dasturlaridan foydalanishga qaratilgan. Hozirgi vaqtda ko’plab matematik paketlar yaratilgan va ulardan keng foydalanilmoqda. Ulardan eng ko’p tarqalganlari – bu Maple, Matlab, Mathlab, MicroSoft matematice, Derive, Eureka, Mathematika, Maple paketlari hisoblanadi. Bu paketlar ko’p funksional paketlar hisoblanadi.

Bugungi kunda matematik paketlarning o’quv jarayonidagi o’rni va roli ancha sezilarli va samaraliroqdir. O’quvchi-talabalarda matematik paketlardan foydalanish ko’nikmalari va malakalarini shakllantirish matematika va informatika fanlarining asosiy komponentalaridan biridir. Murakkab matematik masalalarni yechishni osonlashtirish orqali matematikani o’rganishda asabiy siqilishni oldini oladi hamda uni qiziqarli va juda oddiy jarayonga aylantiradi.

Maple muhitida tenglamalarning yechish mumkin ekanligini aytib, yechishda ishlatiladigan buyruqlarni tushuntiradi. Tenglamalarni yechish uchun ”solve” va ”fsolve” buyruqlaridan foydalaniladi. Masalan, kvadrat tenglamani (noma’lumga nisbatan) aniq yechish uchun quyidagi buyruqni berish kerak:

> solve(x^2-5*x+6=0,x);

Yechimi: yuqorida ko’rsatilgandek ko’rinadi.

Maple ko’rsatilgan ifodani nolga tenglashtirib noma’lumni topadi. Bu yerda bir dona o’zgaruvchi qatnashgani sababli shu noma’lum topiladi. Keyingi kvadrat tenglamalarni ham Maple dasturidan foydalanib ko’rsak:

Maple da belgili ifodalashlar bilan ishlash uchun asosiysini sxema yadrosi tashkil qiladi. U belgili ifodalashlarning yuzlab bazaviy funksiya va algoritmlaridan iborat. Shu bilan birga operator, buyruq va funksiyalarning asosiy kutubxonasidan iborat.

Umumiy hisobda Maple 3000 ga yaqin funksiyalar mavjud. Bu shu narsani anglatadiki, ko’plab masalalarni sistema bilan to’g’ridan-to’g’ri muloqot tarzida yechish mumkin bo’ladi.

Maple dasturlashsiz katta hajmdagi masalalarni yechish imkoniyatiga ega. Faqat masalalarni yechish algoritmini yozish va uni bir necha bo’laklarga bo’lish kerak. Bundan tashqari yechish algoritmlari funksiya va sistema buyruqlari ko’rinishida hal qilingan minglab masalalar mavjud. Maple uch xil shaxsiy tilga ega: kirish, hal qilish va dasturlash. Maple matematik va injener-texnik hisoblashlarni o’tkazishga mo’ljallangan dasturlashning integrallashgan tizimi hisoblanadi. U formula, son, matn va grafika bilan ishlash uchun keng imkoniyatli tizimdir.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Eshtemirov S., Aminov I.B., Nomozov F. Maple muhitida ishlash asoslari. Uslubiy qo‘llanma. –SamDU, Samarqand, 2009 y.

2.https://uz.wikipedia.org/

HOW TO IMPROVE ENGLISH SPEAKING

Maftuna Baxriddin qizi Shamsiddinova

Teacher. Department of English Language Teaching Methods,

Namangan State University

Dilrabo Mahmudjanovna Mamatova

Teacher. Department of English Language Teaching Methods,

Namangan State University

Annotation: Many students master the fine points of English grammar but find themselves at a loss when it comes to actually having a conversation with native speakers. In reality, the only way to develop fluency in speaking is by huge amounts of listening, and then practicing. The following are a few tips for improving English speaking skills. When you also want to practice speaking, in this article are some suggestions for how to improve English speaking skills.

Keywords: watching movies, english speaker, “Tom‟s Diner”, movie technique.

Аннотация: Многие студенты осваивают тонкости грамматики английского языка, но теряются, когда дело доходит до разговора с носителями языка. Фактически, единственный способ развить беглость речи - это огромное количество слушания, а затем практики. Ниже приведены некоторые советы по улучшению ваших навыков говорения на английском языке. Если вы также хотите попрактиковаться в разговорной речи, в этой статье приводятся некоторые рекомендации по улучшению ваших навыков разговорной речи.

Основные понятия: просмотр фильмов, разговорный английский, «Tom's Diner», кинотехнология

First of all, it‘s important to find native speakers to practice with. Students who are living around many English speakers may be able to find informal opportunities to chat with neighbors and local business people. Joining a club or a volunteer organization can be a great way to get to know people informally. If that isn‘t an option, consider hiring a private tutor. A lot of students find and meet with tutors online via tools like Skype or Google Hangouts.

When practicing with a native speaker, try to balance your listening and speaking. It‘s a good idea to prepare questions in advance so that the conversation will flow back and forth. If your conversation partner asks you a question and you answer at length, you can always turn the question back to your partner by asking[1],

―What do you think?‖ or ―What about you?‖

Recording is a great way to get the maximum benefit from a conversation with a native speaker. When you listen again, you can evaluate your own pronunciation and notice areas where you need to improve[2]. You can also review the content of the conversation, take notes on new vocabulary or misunderstandings, and prepare questions for the next meeting.

Another way to improve your English speaking skills is to immerse yourself in English as much as possible. Watch movies or TV in English, with subtitles if you need them, and watch the same programs over and over. Most people find that they understand more each time. Listening helps you become familiar with the rhythms and intonations of English. Once the sounds are familiar, try imitating them[3].

Listen to music in English and sing along. Music is one of the best tools for learning intonation pronunciation. Listening to and singing songs might also help you remember vocabulary and phrases (if the song is easy to understand), and it will help you learn to pronounce English rhythm in a more natural way. By unconsciously imitating the singer, you‘ll learn to pronounce phrases the way native speakers do. One good song for ESL or EFL students is ―Tom‘s Diner‖ by Suzanne Vega because it uses simple language to describe everyday scenes and actions[4]. Movies are a much better choice for learning English. You‘ll learn vocabulary, idioms, slang, pronunciation, and listening by watching movies. Be sure to use my movie technique when you do this!

Reading out loud is a great way to practice speaking when there are no conversation partners available. Reading aloud gives you a chance to focus on pronunciation and pacing without worrying about coming up with words. Make sure to practice with material that you can understand. Some students find videos online that have transcripts. Many TED talks, for example, include word-for word transcripts of the talk. By reading aloud from a transcript, you can check your pronunciation by listening to how the speaker says something[5].

Saying your thoughts out loud or narrating your actions (―I am drinking coffee, and now I‘m going to open my book‖) can be a very effective way to practice spoken English[6]. By talking to yourself, you can become more fluent in translating your thoughts into spoken words. Practicing alone is also a low-pressure way to practice, since no one will hear your mistakes.

You can learn anything by practice. So start speaking in English to your English knowledge friends or to your teachers. First please don't worry about your bad English and grammar. Don't try to start a perfect English which is humanly not possible. But get the sentences either, spoken or written, corrected by your friends or teachers. Also watch the english news channels and try to follow the news. As the time rolls by, you will master the spoken/ written English. Mind it, nobody has started the English speaking and writing without errors[7]. It is the good sustained practice that has made them perfect. So spoken or written English is easy provided you have the fire in you to learn it. Learn minimum two words per day with the complete knowledge of where to, when to and how to use them in sentences. Choosing a right word, in the right place and in the right context will enrich the language. It cannot happen over night but you can surely achieve this over a period of time.

References:

1. Firth, J. R. (1951). 1957b Modes meaning. in Papers in linguistics. OXFORd University Press. pp. 190-215.

2. Jakobson, R. (1959). lingьнstica y poйtica. En: Ensayos de Ligüística General, 347- 395 Barcelona: Ariel.

3. Lewis, M. (1993). The lexical approach: the state of ELT and the way forward. Hove, England: language Teaching Publicactions.

4. Lewis, M. (2000) language in the lexical approach. in teaching collocation:

further developments in the Lexical Approach, Michael lewis (ed.) pp. 126-154. Hove: language teaching publications.

5. McIntosh, A. (1961). Patterns and ranges. Language 37: Harper and Row, NewYork. pp. 325-327.

6. AJ.Huge advices : effortless English.com

7. Miller, J., and R. Weinert (1998). Spontaneous spoken language: syntax and discourse. Oxford: Oxford Clarendom Press.

AKADEMIK LITSEYLARDA MATEMATIKANI O’YIN TEXNOLOGIYALARI ASOSIDA O’QITISH METODIKASI

Bayzaqov Maxmud Baxodir o’g’li

JDPI umumiy matematika kafedrasi o’qituvchisi

O’mirzoqova Nilufar Abduraim qizi

JDPI magistranti

Annotatsiya: ushbu maqolada matematika o’qitish jarayonida o’yin texnologiyalaridan foydalanishning ahamiyati haqida so’z borgan.

Аннотация: В статье обсуждается важность использования игровых технологий в обучении математике.

Annotation: This article discusses the importance of using game technology in the teaching of mathematics.

Kalit so’zlar: Intellekt, Psixik, tasodifiy hodisa, texnologiya.

Ключевые слова: интеллект, ментальность, случайное событие, технология.

Keywords: Intelligence, Mental, Random Event, Technology.

Ta’limning bugungi vazifasi o‘quvchilarni kunsayin ortib borayotgan axborot — ta’lim muhiti sharoitida mustaqil faoliyat ko‘rsata olish, turli sohalarda zamonaviy axborot texnologiyalarini samarali qo‘llash va axborot oqimidan oqilona foydalanishga o‘rgatishdan iboratdir.

Ta’kidlashlaricha, o’quvchilarning o‘quv materiallari asosidagi aqliy harakatlarini shakllanish qonuniyatlari o‘yin faoliyatlarida tarkib topadi. Biroq o‘yinli ta’limni o‘quvchilar bilan ishlashdagi asosiy ta’lim shakli deyish to‘g‘ri emas. U o‘quvchida bilish qobiliyatini shakllantirmaydi, biroq ularning bilish faolligini oshiradi, xolos. O‘quvchini aqliy rivojlantirishga yordam beruvchi quyidagi guruhdagi o‘yinlarni ajratish mumkin.

1-guruh. Buyumlar va predmetlarga bog‘liq bo‘lgan predmetli o‘yinlar. Bunda o‘quvchi o‘yinchoq-predmet orqali moddiy olamni, ularning xususiyatini anglashi mumkin.

2-guruh. Intellektual faoliyatni shakllantiruvchi sujetli — rolli ijodiy o‘yinlar.

Masalan, «Baxtli tasodif», «Nima? Qayerda? Qachon?» va boshqalar. Bunday o‘yinlar nafaqat ko‘ngil ochuvchi vosita, balki ulkan evristik va ishontiruvchi energiya manbaidir.

3-guruh. O‘quvchining aqliy qobiliyatini rivojlantiruvchi tayyor qoidalarga asoslangan didaktik o‘yinlar. Qoidalarga ko‘ra, u o‘quvchidan anglashni, taqqoslashni, qismlarga ajratishni, umumlashtirishni, muhimi bilishni talab etadi. 4-guruh. Kattalarning kasbiy faoliyatlarini ifodalovchi texnik-konstruktorlik o‘yinlari. Ular o‘quvchida o‘z ishini rivojlantirish, zaruriy materialni yig‘ish, o‘zini va o‘zgalar faoliyatini tanqidiy baholash imkoniyatlarini hosil qiladi. Mehnat faolligi bilish faolligiga undaydi.

5-guruh. Psixik muhitda sodir bo‘luvchi intellektual o‘yinlar. O‘quvchilarning tayyorgarlik darajalarini ko‘rsatuvchi taqqoslash imkonini beruvchi, musobaqa asosida o‘tkaziladigan o‘yinlar. Ular o‘zini shakllantirishga va demak, aqliy faollikka undaydi.

Yuqorida tavsiflangan o‘yinlarni o‘quv jarayonida qo‘llash natijasida o‘quvchilarni o‘quv bilim faoliyatlarini keng boshqarish imkoniyatlari hosil bo‘ladi.

Biz akademik litseylarda ehtimollar nazariyasi elementlari mavzusini o’yin texnologiyasi yordamida o’qitishning ahamiyatini keltiramiz.

Tajriba hodisani ro‘yobga keltiruvchi shartlar majmuyining bajarilishini ta’minlashdan iborat. Tajriba natijasida ro‘y berishi oldindan aniq bo'lmagan hodisa tasodifiy hodisa deyiladi. Tajribaning har qanday natijasi elementar hodisa deyiladi.

Masalan: tanga tashlash tajribasini qaraylik. Ushbu tajribaning natijasi oldindan ma’lum emas, demak bu tasodifiy hodisadir. O’quvchilarga ushbu tasodifiy hodisalarning matematik modelini tuzish bilan bir qatorda bu tajribani o’yin sifatida o’quvchilarga amaliy ko’rsatish orqali ularda fanga bo’lgan qiziqishni oshirish mumkin. Tanga tashlash tajribasi bilan bog’liq ko’plab misollar keltirish mumkin. (ikkta tangani tashlaganimizda ikkola tanga ham raqam tomoni chiqishi, uchta tangani tashlaganimizda uchalasi ham gerb tomoni chiqishi va ha).

Huddi shunday o’quvchilarga o’yin asosida o’rgatish mumkin bo’lgan tajribalardan biri bu o’yin kubi tashlash tajribasidir. O’shbu tajriba barcha o’quvchilarni qiziqtiradi va bunga diqqat bilan etibor beradi. O’yin kubini tashlaganimizda “bir” raqam tomoni chiqish extimolligi, ikkta o’yin kubi tashlaganimizda “oltilar” chiqish extimolligi va shunga o’xshash barcha misollarni o’quvchilarga o’yin texnologiyasi yordamida tushuntirish o’quvchilarga nafaqat mavzuni yaxshi o’zlashtirishlariga yordam beribgina qolmay, balki, fanni o’rganishga bo’lgan mativatsiyani ham shakillantiradi.

O’quvchilarga matematikani o’rgatish jarayonida ko’rgazmali qurollar yordamida ham o’yin texnologiyalaridan foydalanish mumkin.

O’yin texnalogiyalaridan foydalanish jarayonida jarayonida o’quvchilar tasavvurini kengaytiruvchi faktlar bilan tanishadilar. Bu bilan ularning farqlash doirasi kengayadi, hamda mashg’ulot bilan hayot (amaliyot), o’rtasida uzviy aloqa o’rnatiladi. Mashqlarni yechish o’quvchilarning aqliy rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatib, ularda tahlil etish, taqqoslash, umumlashtirish va abstrakt farqlashga ko’nikmalarni shakillantiradi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:

1. X.Avliyaqulov. “pedagogicheskaya texnologiya”. Toshkent-2009y.

2. Alimov Sh.A, Xolmuhammedov O.R, Mirzaahmedov M.A. “Algebra” 8-

sinf darslik. Toshkent-2014 y

3. K. Ismanova. Amaliy dars mashg‘ulotlarini innovatsion usullar yordamida tashkil etish. — Ta’lim muammolari jurnali. 2-son, 2012-yil.

UMUMTALIM VA MAKTABGACHA TALIM MUASSALARI RIVOJIGA

TASIR ETADIGAN ZARARLI OMILLAR

Ataboyeva M.B.

CHDI Ta’lim sohasini boshqarish magistri

Annotatsiya: Mazkur tezisda O’zbekiston Respublikasining Oliy, o’rta va maktabgacha ta’lim muassasalarining rivojlanishi ko’zda tutilgan. Oliy, o’rta va maktabgacha ta’lim muassalarining rivojlanishiga salbiy ta’sir etadigan ba’zi bir muammolar misollar orqali keltirilgan. O’zbekiston Respublikasining oliy, umumiy o’rta ta’lim va maktabgacha ta’lim muassasalaridagi yangiliklar, inovatsion ta’lim bugungi kundagi ta’lim to’g’risidagi qonunni amalda qo’llanishi haqida gap ketgan.

Kalit so’zlar: ta’lim menejmenti, ta’lim to’g’risidagi qonun, kadrlar tayyorlash milliy dasturi, harakatlar strategiyasi va innavatsion tizim.

Bugun mamlakatimiz ijtimoiy siyosiy hayotida ulkan o’zgarish va yangilanishlar ro’y bermoqda. Ushbu islohotlar yurtimiz taraqiyotida inson manfaatlariga yug’rilgan,qonun ustivorligiga tayangan, xalqimizning xohish irodasini hisobga olgan, inson ruhiyatini uyg’otgan,tadbirkorlarga g’ayrat va shijoat bag’ishlagan aholining ertangi kunga ishonchini yanada mustahkamlangan sifat jihatdan yangi bir bosqich boshlanganligini anglatadi.Bugungi tub yangilanishlarning siyosiy huquqiy va g’oyaviy asosini shubhasiz,Uzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyayevning 2017 yil 7 fevraldagi farmoni bilan tasdiqlangan Uzbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish buyicha Harakatlar strategiyasi tashkil qilindi.Mazkur qomusiy hujjatda belgilangan ijtimoiy sohani rivojlantirishga doir chora tadbirlar qatorida kelgusi besh yillikda ta’lim tizimini isloh etish va ilm-fanni rivojlantirish borasidagi ustivor vazifalar hamda ularni ijrosini taminlash masalasi quyilgan. Harkatlar strategiyasida ijtimoiy soha hususan, ta’lim va ilm- fan sohalarini rivojlantirish,ta’lim tizimini uzluksizligini yanada takkomillashtirish maqsadida sifatli ta’lim hizmatlari imkoniyatlarini oshirish,mehnat bozorining zamonaviy ehtiyojlariga mos yuqori malakali kadrlar tayorlash siyosatini davom etirish eng muhim vazifalardan etib belgilangan. Hujjatda ta’lim muassasalarini qurish tamirlash va kapital ta’mirlash barobarida zamonaviy o’quv labaratoriyalar jihozlari, kampyuter tehnikasi va o’quv metodik qo’llanmalar bilan taminlash nazarda tutilgan.Etiborli jihati mazkur hujjat o’z ichigan ta’lim tizimini bog’chadan to oliy ta’lim muassasasigacha takomilliashtirish sifat va samaradorligini oshirish bo’yicha qator dolzarb maqsad va vazifalarni o’z ichiga qamrab olgan, ushbu yo’nalishda Uzbekiston Respublikasi Prezidentining uchta farmon va qarorlari, shuningdek, bir qator kompleks chora tadbirlar dasturlari, investitsion loyihalarni amalga oshirish ko’zda tutilganligi ham mamlakatimiz ta’lim tizimini isloh etisga qaratilgan maqsadlar ko’llamining ne chog’lik yuqoriligini ifoda etadi Harakatlar strategiyasiga muofiq,unda davlat maktabgacha ta’lim muassasalarining qulayligini ta’minlash umumiy o’rta ta’lim,o’rta mahsus va oliy ta’lim sifatini yahshilash hamda ularni rivojlantirish chora tadbirlarini amalga oshirish nazarda tutilgan. Hususan,2017 yil davomida 106 maktabgacha ta’lim, 268 umumta’lim 44 o’rta mahsus kasb huhar ta’lim muassasalari rekanstruksiya qilinadi, 195 maktabgacha 90 umumta’lim 91 o’rta mahsus,kasb hunar ta’limi muassasalarini kapital ta’mirlash rejalashtirilgan.

Dasturda bolalar sportini ommaviyligini oshirish maqsadida 251 umumta’lim maktabi 12 bolalar va o’smirlar sport maktabida sport zallar qurish, 9 yopiq suzish havzalari barpo etish 8 yangi sa’nat va musiqa maktabi qurish kuzda tutilgan Harakatlar strategiyasiga muofiq 2017 -2021 yillarda oliy ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish sifat va samaradorligini oshirish asosiy mazmunidir.Shu bilan birga hududlaridagi oliy uquv yurtlari uchun ilmiy pedagogik zahirasi yaratish, tayanch oliy ta’lim muassasalarida magistratura va doktoranturaga maqsadli qabul etilishi buni isbotidir.Inklyuziv ta’limnirivojlantirish aholinini ehtiyojman qatlamining sifatli ta’lim olish imkoniyatini yanada kengaytirishga ham alohida e’tibor qaratilganligi ham ijtimoiy ahamiyatga ega.Hususan tuliq davlat ta’minotidagi yetim bolalar, ota onasini yoqatgan qarovsiz bolalar 1-guruh ko’zi ojiz nogironlarga oliy ta’lim muassasalariga qabul qilishda alohida davlat granti ajiratilgan holda imtiyozlar belgilash hududlar kesimida ayrim yo’nalishlar bo’yicha qo’shimcha kvotalarni tasdiqlash oliy ta’lim muassasalarining baklavr yo’nalishini to’lov shartnoma asosida tahsil olayotgan iqtidorli talabalarni rag’batlantirishga qaratilgan loyihalarni amalga oshirish belgilanganki bu ham aholini ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamini oliy ta’lim olishga qulayliklar yaratadi. So’ngi yillarda mamlakatda ta’lim – tarbiya tiziming sifati va samaradorligini oshirish bog’cha tarbiyalanuvchilari o’quvchi va talaba yoshlardazamonaviy bilim va ko’nikmalarni shakllantirish ta’lim tizimlari haqida ilm fan sohasi o’rtasida yaqin hamkorlik va integratsiyani ta’limni uzviyligi va uzluksizligini ta’minlash borasida tizimli ishlar amalga oshirilmoqda.

Ta’lim muassasalarining rahbar hodimlari pedagog va murabbiylari professor uqituvchilari ilm-fan sohasi vakillarining jamiyatimizdagi o’rni va maqqomini oshirish va ularni mashaqatli mehnatinini munosib qadrlash va faoliyati samaradorligiga qarab rag’batlantirish, pedagog hodimlarning kasbiy mahorati faoliyat samaradorligini muntazam oshirib borish uchun zarur shart sharoitlar yaratish malaka oshirish tizimini hayot davomida takomillashtirib borish, zamonaviy ahborot kamunikatsiyasi tehnalogiyalarini qo’llagan holda ta’limni boshqarish avtomatlashtirish va har tomonlama tahlil qilish tizimini yaratish elektron resurslar va masofaviy ta’limni yanada rivjlantirish talim oluvchilar IT –sohasidagi kasblarni ommalashtirish lozim.

Uzbekiston Respublikasi Prezidenti Sh M Mirziyayevning Uzbekistonning yangi taraqiyot davrida ta’lim tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora tadbirlari to’g’risidagi farmonida ko’zda tutilgan 2021 yil mayga qadar ta’lim sifatini nazorat qillish davlat inspeksiyasi hamda Prezident ijod va ihtisoslashtirilgan maktablarni rivojlantirish agentligi bilan birgalikda ilmiy tadqiqot va ta’lim muassasalarini ekspertizatsiya hamda keng jamoatchilik muhokamasida o’tkazilisi belgilab quyilgan

Ushbu ochiqlik oshkoralik davrida ba’zi bir qo’shtirnoq ichidagi umumta’lim muassasalari rahbarlari o’zlarining nafslari yo’lida pedagog hodimlardan ilm-fan sifatini so’rash o’rniga, boshqa narsalar ta’ma qilayotganliklari hech kimga sir emas.Ko’p yillik tajribaga ega pedagog hodimlarni turli hil bahonalar bilan ishdan bo’shatib sarson qilayotganliklari talim rivojiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Shuningdek maktabgacha ta’lim muassasalarida pedagog tarbiyachilarga inavatsiyon tehnologiyalar yetishmasligi hali hanuzgacha kunlik ish rejalarini konspektlarini qulyozma shaklda yozishlari guruhlarda telivizorlarni yetishmasligi ta’lim sohasini pivojida salbiy omillardir. Har bir inson balki pedagog yoki boshqa sohani egallar ekan oldida maqsadi bo’ladi.Shu oldiga qo’ygan maqsadi orqali mamlakat rivojiga o’z hissasini qo’shishni hohlaydi.

Uzbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20 apreldagi Oliy umumiy o’rta ta’lim va maktabgacha ta’lim tizimini rivojlantirishchora tadbirlari tug’risidagi PK-2909 sonli qarori bilan ta’lim darajasini sifat jihatdan oshirishva tubdan takkomillashtirish ta’lim muassasalarini moddiy tehnika bazasini mustahkamlash va modernizatsiya qilish zamonaviy uquv ilmiy labaratoriyalari ahborot kamunikatsiyasi tehnologiyalari bilan jihozlashbuyicha talim tizimi ni 2017-2021 yillarda kompleks rivojlantirish dasturi tasdiqlangan.Mazkur rivojlantirish dasturining bosh vazifasi Uzbekiston Respublikasining ijtimoiy –iqtisodiy rivojlantirish buyicha harakatlar strategiyasida nazarda tutilgan vazifalarga muofiq kadrlar tayyorlash mazmunini qayta ko’rib chiqish xalqaro standartlar darajasida oliy ma’lumotli mutahasislar tayorlash uchun zarur shart sharoitlar yaratish hisoblanadi. E’tirof etilgan vazifalarni amalga oshirishda oliy ta’lim muassasalarini qolqversa umumiy o’rta va maktabgacha ta’lim muassasalarini molliyalashtirish mehanizmlarini optimallashtirish,shuningdek muassasalar ihtiyoridagi moliyaviy resurslarni samarali boshqarish va uning infratuzilmasini rivojlantirish bilan bog’liq bir qator muommolarni hal etish lozim.

PANJARADAGI UCH ZARRACHALI DISKRET SHRODINGER OPERATORI

Esirgapov Ilyosjon Boboqant o’g’li

JDPI magistranti

Annotatsiya: Ushbu maqolada bir o'lchamli butun sonli panjaradagi uch zarrachali diskret Shrodinger operatori tushunchasi keltirilgan.

Аннотация: В этой статье представлена концепция трехчастичного дискретного оператора Шредингера в одномерной целочисленной решетке.

Annotation: this article presents the concept of a three-particle discrete Shrodinger operator in a one-dimensional integer grid.

Kalit so’zlar: Hilbert, fazo, Shrodinger, operator, spektr. Ключевые слова: Гильберт, пространство, Шредингер, оператор, спектр. Keywords: Hilbert, space, Schrodinger, operator.

Tabiiyki, qattiq jismlar fizikasining ko'pgina masalalarida diskret Shrödinger operatorlari uchraydi. Uzluksiz Shrödinger operatorlaridagi muammolar va ularni o'rganish tartibi, matematik ma'noda panjaradagi Shrödinger operatorlarida ham uchraydi, ya'ni dastlab bir zarrachali operatorlar, keyin ikki, uch va h.k. zarrachali operatorlarni o'rganishga to'g'ri keladi.

Z¹ orqali bir o'lchamli butun sonli panjara, ya'ni butun sonlar to'plamini, l₂((Z¹ )³ ) orqali esa (Z¹ )³ da aniqlangan kvadrati bilan jamlanuvchi funksiyalarning Hilbert fazosini belgilaymiz. Z¹ panjarada uch zarrachali sistema berilgan bo'lsin. Zarrachalarning erkin gamiltoniani (qo'zg'almagan operator) l₂((Z¹ )³ ) fazoda ikkinchi tartibliayirma yordamida aniqlanadi

bunda e(s) funksiya zarrachaning holatini tafsivlovchi dispersiya funksiyasi bo'lib, ushbu ko'rinishda aniqlanadi:

Bu yerda φϵl₂((Z¹ )³ ) m₁, m₂ va m₃ musbat sonlar bo'lib, zarrachaning massasini ifodalaydi.

Juft-jufti bilan qisqa ta'sirlashuvchi uchta har xil zarrachali sistemaga mos Shrodinger operatorining koordinata ko'rinishi l₂((Z¹ )³ ) Hilbert fazosida quyidagi chegaralangan o'z-o'ziga qo'shma operator bilan aniqlanadi:

H = H₀ –V₁ – V₂ – V₃ (1)

Bunda

( V₁φ)(x₁,x₂, x₃) = (μ₁ δ_mn) ( x_m-x_n)φ(x_1,x₂,x₃), {l,m, n} = {1,2,3}

μ₁ ikkita m - va n - zarrachalarning o'zaro ta'sir energiyalari, δ_mn Kroneker

belgisi.

l₂((T¹ )³ ) orqali (T¹ )³ º (-p,p ]³ da aniqlangan kvadrati bilan integrallanuvchi

funksiyalarning Hilbert fazosini belgilaymiz.

Izoh. T¹ da qo'shish va songa ko'paytirish amallarini haqiqiy sonlardagi kabi tushunamiz va ularning qiymati sifatida mod(2pZ¹) ma'nosida T¹ ga qarashli deb tushunamiz.

Odatda (1) ko'rinishdagi aniqlangan H operatorining spektrini o'rganish maqsadida uni impuls ko'rinishda tasvirlab olinadi.

H operatorining impuls ko'rinishi standart Fur'e almashtirish

yordamida aniqlanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:

1. Х. Цикон, Р. Фрези, В. Криши, Б. Саймон. Операторы Шредингера. М.: Мир, 1990.

2. С. А. Степин, Несамосопряженная модель Фридрихса в теории

гидродинамической устойчивости // Функц. анализ и его прил., 29:2 (1995)

3. Mogilner A.I. Hamiltonians of solid state physics as few-particle discrete

Schrodinger operators: problems and results // Advance of Soviet Mathematics. 1991 ONA TILI DARSLARIDA LEKSIKALOGIYA BO'LIMINI O'RGANISH

Ro'zmetova Dilnoza Qadamboyevna

Xorazm viloyati Bog'ot tumani

7-son umumiy o'rta ta'lim maktabi ona tili va adabiyot o'qituvchisi

Anotatsiya: Mazkur metodik tavsiyada leksikologiya bo‘limi va uni o‘rganish haqida fikr yuritilgan. O‘rganishda samarali metodlar haqida tavsiyalar berib o‘tilgan. Kalit so‘zlar: leksikologiya, o‘rganish, ona tili, so‘z, lug‘aviy ma'no

Hozirgi davrda XXI asr pedagogidan nafaqat nazariy bilim balki shu bor bilimni o'quvchilar ongiga samaraliroq usullar orqali yetkazish, berilgan bilimning oson, puxta va tez o'zlashtirilishiga zamin yaratish, o'quvchilar ongida mantiqiy fikrlash, ijodkorlik va ravonlikni shakllantirish ham talab etilmoqda. Albatta bunday vazifalar innovatsion texnologiyalar, turli xil interaktiv o'yinlar orqali amalga oshiriladi.

Demak, endi o'qituvchidan an'anaviy darsdan noan'anviy darsga o'tish talab etiladi:

Noan'anaviy darsning asosiy yo'nalishlari:

a) o'quvchilarga mustaqil fikr yuritishni o'rgatish;

b) o'quvchi fikrini bir nuqtaga jamlash;

d) o'quvchilarda fan asoslari, yutuqlari to'g'risida aniq tushuncha hosil qilish;

e) olgan bilimlarini amaliyotda qo'llash va boshqalarga o'rgatish va hokazo.

Noan'anaviy darslarni esa interaktive metodlar va o'yinlarsiz tasavvur etish qiyin, zero bular darsning o'zagini tashkil etadi. Interfaol metodlarni o'quv jarayonida qo'llash alohida ahamiyatga ega. Darslarda qo'llanadigan interaktiv usullar o'quvchilarda o'z ona tili va yurtiga mehr-muhabbat tuyg'ularini uyg'otish, ularni mukammal savodxonlik darajasiga ko'tarish, mantiqiy aniq va to'liq nutq sohibi bo'lishiga erishish kabi muhim vazifalarni bajarishni nazarda tutadi. Quyida mana shunday metodlarni 5 - sinf ona tili darslaridagi leksikalogiya bo'limini o'rganishda ko'rishimiz mumkin. Undan oldin esa leksikologiya haqida ma’lumotlar bilan tanishamiz.

Leksikologiya (ot. grek. lexikos so’zga oid va logos - ta‘limot) tilning lug’at tarkibini, leksikasini o’rganuvchi tilshunoslik bo’limidir. Leksikologiyaning o’rganish manbai til bo’lsa, uning o’rganish predmeti til lug’at tarkibining quyidagi aspektlaridir:

a) tilning asosiy birligi sifatidagi so’z muammosi, leksik birliklar tiplari:

b) til lug’at tarkibi strukturasi:

v) lug’aviy birliklarning qo’llanilishi:

g) lug’at tarkibining boyishi va taraqqiyoti:

d)leksik birliklarning tildan tashqaridagi borliq bilan o’zaro munosabati:

So’z umumlingvistik muammo bo’lib, shu boisdan umumiy so’z nazariyasi doirasida ham o’rganiladi. Leksik birliklar doirasiga nafaqat alohida so’zlar (tugal shakllangan birliklar), balki so’zga teng barqaror birliklar, murakkab, tarkibli so’zlar ham kiritiladi. Lekin so’zlar asosiy lug’aviy birliklar sanaladi.

Shakl va mazmun birligidan iborat so’zlar lisoniy birlik sifatida uch yo’nalishida o’rganiladi:

a)struktur jihatdan (so’zning qurilish xususiyatlari);

b)semantik jihatdan (so’zning lug’aviy ma‘nosi);

v)funktsional jihatdan (so’zning lison va nutq strukturasida tutgan o’rni).

Struktur yondashuvda so’z leksikologik nazariyasining asosiy vazifasi uning alohidaligi va o’ziga xosligi mezonlarini tiklashdir. Birinchi holatda so’z so’z birikmasi bilan qiyoslanib, uning tugal shakllanganlik va alohidalik belgilari ochiladi.

So’z nutqdagi analitik shaklining lisoniy asoslari yoritiladi. Ikkinchi holatda so’zning turli grammatik shakllaridan hosil qilingan lisoniy invariantini tiklash xususida so’z boradi. Shu munosabat bilan gramatik shakl olgan leksema - so’zshakl tushunchasi muayyanlashtiriladi. Shuningdek, leksemaning turli nutqiy variantlari - fonetik, morfologik, leksik-semantik variantlari tadqiq qilinadi.

Lug’aviy birliklarning semantik tahlilida, ular (lug’aviy birliklar) leksik semantika - semasiologiya tadqiq manbaiga aylanadi. Bunda so’zning tushuncha (signifikat) va borliqdagi atalmish (denotot)ga munosabati o’rganiladi. Semasiologiya so’zlarning semantik tiplarini bir ma‘nolilik va ko’p ma‘nolilik, umumiy va xususiy, mavhum va muayyan, keng va tor (giperonim va giponim), bosh va hosila, to’g’ri va ko’chma ma‘nolari tadqiq qilinadi. Bunda asosiy e‘tibor ko’p ma‘noli so’zlarning semantik strukturasiga, so’z ma‘nolari tiplari va ularni ajratish mezonlariga, so’z ma‘nolarining o’zgarishi va taraqqiyoti, so’zning ma‘nosini yo’qotishi va grammatik formantga aylanishi-desemantizatsiya hodisasiga qaratiladi.

Funktsional yondashuvda so’z lisonning nutqda reallashuvi jarayonidagi roli, shuningdek, boshqa lisoniy sathlar birliklari voqelanishiga, ular umumiy ma‘nolarining parchalanishiga qo’shgan «hissasi» tekshiriladi. Masalan, odamcha so’zshaklida odam leksemasi -cha qo’shimchasining «kichraytirish-kamsitish» ma‘nosini qizcha so’zidagi «kichraytirish-erkalash» ma‘nosidan farqlagan, morfologik sath birligi bo’lgan -ga morfemasining «kichraytirish» UGMsini parchalab, uning bir parchasini ikkinchi parchasidan ajratgan.

Leksikologiya leksikani til tizimidagi ichki tizim (sistema) sifatida qaraydi. Shuningdek, o’zaro ma‘noviy umumiylikka ega bo’lgan lug’aviy birliklar yanada kichik, ichki tizimcha sifatida qaraladi. SHu asosda katta va kichik, ichki tizimlarning pog’onali, bir-birini tashkil etuvchilik munosabatlari ochiladi. Masalan, olma o’rik, nok kabi ho’l meva nomlari bir tizimni tashkil etadi. Sabzavot nomlari boshqa bir tizimni tashkil qiladi. Ular yuqoriroqda yana birlashadi - kichik tizimchalardan tashkil topgan «meva-sabzavot nomlari» tizimini tashkil qiladi va umumlashtirish yuqoriga qarab, bo’lish quyiga qarab davom etaveradi.

So’zlarning guruhlari (tizimi) hajm ko’lam jihatidan farqlanishi mumkin. Eng kichik lug’aviy guruhlar so’zlarning shakliga (omonim), mazmuniy zidligicha (antonimlar), teng ma‘nolilikka (sinonimlar) asoslanadi.

Leksikologiya nisbatan yirikroq tizim bo’lgan leksik-semantik maydonlarni ham o’rganadi. Masalan, «shaxs» leksik-semantik maydoni shaxsni atovchi barcha lug’aviy birliklarni qamrab oladi.

Tilning lug’aviy tarkibi bir xil emas. So’zlar turli asoslarga ko’ra ko’plab kategoriyalarga ajratiladi. Masalan, qo’llanish darajasiga ko’ra umumiy iste‘mol va chegaralangan (yoki xususiy) leksika, qo’llanish davriga ko’ra eskirgan so’zlar, zamonaviy so’zlar va neologizmlar, qo’llanish doirasiga ko’ra dialektizmlar, professionalizmlar, jargonlar kabi turlarga bo’linadi.

Leksikologiya til lug’at tarkibining boyishini o’rganganda uning 3 tipini ajratadi. Bulardan 2 tasi (yangi so’z yasash, so’zni yangi ma‘noda qo’llash) ichki boyish imkoniyati bo’lsa, bittasi tashqi (so’z o’zlashtirish)imkoniyatdir.

Lug’aviy birliklarning borliqqa munosabatini o’rganish leksikologiyaning muhim aspektlaridan biri sanaladi. Bunda ularning kishilar hayotiga, amal qilayotgan davrga munosabati ochiladi. Masalan, Sobiq sho’ro tuzumi davrida savdogar so’zida salbiy ottenka bo’lgan bo’lsa, bugungi kunda ijobiy bo’yoqli so’z sifatida keng iste‘mollidir.

Leksikologiyaning umumiy, xususiy, tarixiy, qiyosiy, nazariy, amaliy leksikologiya kabi turlari ajratiladi.

Umumiy leksikologiya leksikaning qurilish, amal qilish va taraqqiy etishining umumiy qonuniyatlarini ochsa, xususiy leksikologiya ma‘lum bir tilning lug’at tarkibini o’rganadi.

Tarixiy leksikologiya so’zlarning tarixiy shakliy va ma‘noviy holatini, ularning taraqqiyotini tekshiradi.

Qiyosiy leksikologiya qarindosh va qarindosh bo’lmagan tillarning leksik birliklarini taqqoslash bilan shug’ullanadi. Masalan, qalqimoq so’zi o’zbek tilida narsalarning yuzaga chiqishini ifodalaydi va uning turk tilidagi varianti ma‘nosi («kishining o’rnidan turishi» ) farqlanadi (Saat kachda kalkiyursunuz? - Qachon uyqudan turasiz?) Yoki qarindosh bo’lmagan o’zbek va rus tillaridagi yabloko (meva) va olma (meva va daraxt) leksemalarining lisoniy qiymatlari har xildir.

Amaliy leksikologiya leksikografiya (lug’atchilik), tarjima, lingvo-pedagogika va nutq madaniyatini o’z ichiga oladi. Ularning har biri leksikologik nazariyani boyitadi. Masalan, tarjima qiyosiy leksikologiya uchun qimmatli materiallar beradi.

Nazariy leksikologiya leksikada lisoniy va nutqiy jihatlarni farqlab, ularning tizimiy munosabatlarini tadqiq qiladi.

Leksikologiya o’z o’rganish predmeti tadqiqida umumlingvistik tadqiq usullari - distributiv (so’zning chegarasini belgilash, morfologik strukturasini aniqlash), substitutsiya (so’zlar ma‘noviy xususiyatlarini tahlil etish), komponent tahlil (leksema va so’zlar ma‘noviy tarkibini aniqlash), transformatsion va statistik metodlaridan foydalanadi.

Mаktаbdа “Lеksikоlоgiya” bo’limini izchil kurs sifаtidа o’qitishning tа’limiy аhаmiyati kаttа. O’quvchilаr bu bo’lim оrqаli tilning аsоsiy birligi sаnаlgаn so’z hаqidаgi tа’limоt bilаn tаnishаdilаr. O’zbеk tili lug’аt bоyligidаn bаhrаmаnd bo’lаdilаr. Ulаrning so’zdаn to’g’ri vа o’rinli fоydаlаnish ko’nikmа hаmdа mаlаkаlаri shаkllаntirilаdi. “lеksikоlоgiya” bo’limidа o’quvchilаr duch kеlаdigаn dаstlаbki muаmmо so’zning o’z vа ko’chmа mа’nоsini fаrqlаshdir. O’quvchilаr kuzаtishdа bеrilgаn so’z birikmаlаrini (оltin sоаt, оltin bоsh, оltin bоshоq; tеmir yo’l, tеmir оdаm, tеmir хоtirа kаbi) o’zаrо tаqqоslаsh аsоsidа o’z vа ko’chmа mа’nоdа qo’llаngаn so’zlаrni аjrаtаdilаr. So’z birikmаlаri ishtirоidа gаp tuzish, so’zning o’z vа ko’chmа mа’nоsini shаrhlаsh ishlаri аmаlgа оshirilаdi.

So’zlаrning shаkl vа mа’nо munоsаbаtigа ko’rа turlаri o’rgаnilаyotgаndа hаm mustаqil аmаliy vа ijоdiy ishlаrgа kеng o’rin bеrilаdi. Bundаy аmаliy – ijоdiy ishlаr o’quvchilаrning so’z bоyligini оshirishgа, nutqini shаkllаntirishgа хizmаt qilаdi. Mаsаlаn, qаrаmа – qаrshi mа’nоli so’zlаr ustidа ishlаnаyotgаndа o’quvchilаr mаtndа qo’llаnilgаn o’z vа ko’chmа mа’nоli so’zlаrning o’rnigа ulаrning zidini qo’llаb ko’rаdilаr. SHu оrqаli gаp vа mаtn shаkli hаmdа mаzmuni o’zgаrtirilаdi. “O’zbеk хаlq mаqоllаri” kitоbidаn qаrаmа – qаrshi mа’nоli so’zlаr qаtnаshgаn mаqоllаrni tоpib, ulаrning mа’nоlаrini shаrhlаsh ishlаri hаm o’quvchilаr uchun fоydаli аmаliy ishlаr sirаsigа kirаdi.

“Аtаmаlаr” mаvzusi o’rgаnilаyotgаndа bеrilgаn so’zlаrni qаndаy fаn yoki kаsb – hunаrgа оidligini tоpish, shu аsоsdа ulаrni ilmiy аtаmаlаr vа kаsb – hunаr аtаmаlаri singаri ikki guruhgа аjrаtish, so’z vа аtаmа оrаsidаgi munоsаbаtni аniqlаsh, uyadоsh аtаmаlаr tоpish, ulаrning lug’аtini tuzish singаri аmаliy ishlаr bаjаrilаdi. Bundаy mustаqil ishlаrni “Оlinmа so’zlаr”, “Ibоrаlаr”, “Tаsviriy ifоdаlаr” singаri mаvzulаrni o’rgаnishdа hаm bаjаrish mumkin.

Tilning so’zshunоslik bo’limi nutq uslublаri bilаn bеvоsitа bоg’liqdir. O’quvchilаr mаktаb dаrsliklаridаn оlingаn ilmiy mаtnlаrni bаdiiy mаtn bilаn sоlishtirish, birоr nаrsаning оddiy, оmmаbоp (publisistik), bаdiiy, ilmiy tаsvirini yarаtish imkоniyatigа egа bo’lаdilаr. Uslubiyat uslubiy rаvоnlik, хususаn, so’z bоyligi vа so’zlаrni to’g’ri qo’llаsh bilаn аlоqаdоr ekаnligini hisоbgа оlib, tilshunoslikning bu bo‘limini o‘qitishning asosiy maqsadi ham yuqoridagi tahlil asosida yuzaga chiqadi, ya’ni so‘z va tushunchalarning o‘zaro munosabati, so‘zlarning ma’no tiplari, so‘z ma’nolarining ifodalanish yo‘llarini o‘rgatishdir. Har qanday bo‘limni o‘qitishda maqsad qilib uni o‘quvchilarga o‘rgatishning eng asosiy tomonlari olinsa ana shu maqsadni detallashtirilgan holda ro‘yobga chiqarish uning vazifasini belgilaydi, ya’ni bu bo‘limning asosiy vazifasi so‘z ma’nolarining taraqqiyoti, ko‘p ma’nolikning hosil bo‘lishi, lug‘at tarkibining grammatik qurilish bilan bog‘liqligi, so‘zning grammatika ixtiyoriga o‘tgandan keyin o‘zgarish sabablari, iboralar va ularning shakllanishini o‘rganishdir. Vazifa qilib belgilangan har bir tushuncha atroflicha tahlil qilinadi. Masalan, so‘zlarning grammatika ixtiyoriga o‘tgandan keyin o‘zgarish sabablari deyilganida so‘zning grammatik jihatdan o‘zgarishi nazarda tutiladi: Maydondagi chiroyli gullardan terdik gapidagi maydondagi, gullardan, terdik so‘zlari maydon, gul, ter –shakllarida mavjud.

Ularning gap tarkibida nima sababdan o‘zgargan holda ishtirok etishi tushuntiriladi va h.k. Bir ma’noli va ko‘p ma’noli so‘zlarni, iboralarni o‘tish metodikasi.

O‘quvchilarga, avvalo, so‘zning lug‘aviy ma’nosi haqida tushuncha beriladi: so‘zlarning biror predmet, belgi, harakat va boshqalarni anglatishi uning lug‘aviy ma’nosi sanaladi. Lekin so‘zlarning hammasi bir ma’noli yoki bir necha ma’noli bo‘lmasligi ta’kidlanadi. Shu xususiyatlarga ko‘ra so‘zlar bir ma’noli va ko‘p ma’noliga ajratiladi. Agarda so‘zning anglatadigan ma’nosi birdan ortiq bo‘lsa ko‘p ma’noli sanaladi. Buni tushuntirish uchun har bir so‘zning biror lug‘aviy ma’noga ega bo‘lishi aytiladi: odam, bola, farzand, o‘g‘il, qiz so‘zlari umuman insonga xos so‘zlar bo‘lsa-da, ular bir-biridan farqli, boshqa-boshqa ma’nolarni anglatadi.

Shuning uchun ham ularning har birini alohida so‘z deymiz. Ko‘p ma’noli so‘zlar bir necha ma’noni anglatsa-da, ular bir so‘z sanaladi, chunki, birinchidan, bir shaklga ega, ikkinchidan, bosh –asosiy ma’nodan boshqa ma’nolari yuzaga kelgan. Masalan, ko‘z so‘zi anglatgan ma’nolar. Birgina ma’no anglatadigan so‘zlarni bir ma’noli so‘zlar deb atalishi aytilib unga misollar keltiriladi: alfavit, urg‘u, radius, diametr, zoologiya va boshqalar. Leksikologiya bo‘limini o‘ta boshlagadanoq o‘quvchilarni lug‘atlar bilan ishlashini mashq qildira borish kerak. “Imlo lug‘ati”, “O‘zbek tili izohli lug‘ati”dan foydalanish yo‘llarini o‘rgatish zarur. Izohli lug‘atda so‘zlarning, xususan, ko‘p ma’noli so‘zlarning berlishini alohida tushuntirish lozim. Shundan keyin ko‘p ma’noli so‘zlarning hosil bo‘lishi sabablari tushuntiriladi, ya’ni so‘zlarning o‘z va ko‘chma ma’nolari haqida ma’lumot beriladi: ko‘chma ma’no asosida ko‘p ma’nolilik yuzaga keladi. Ular bo‘yicha mashqlar ishlatiladi. Bunda asosiy e’tibor so‘zlarning ko‘chma ma’nolarini aniqlashga qaratilishi zarur. So‘z va uning ma’nosi bilan bevosita aloqador bo‘lgan omonimlar, sinonimlar, antonimlar, paoronimlar, uyadosh so‘zlar kabi hodisalarga ham o‘quvchilar diqqati qaratilishi lozim. Bular orasida uyadosh so‘zlar va ularni o‘qitishga diqqatni qaratish zarur. Chunki uyadosh so‘zlar nisbatan yangi tushuncha, shu bilan birga bir uyaga mansub so‘zlarni aniqlash anchagina murakkablik qiladi. Bunda so‘zlarning joylashishi umumiydan xususiyga qarab yo‘naltirilgan bo‘ladi. Masalan daraxt so‘zining uyadoshlari umuman butagan boshqa so‘zlarni qamrab oladi: ular uchun umumiy bo‘lgan daraxt uya boshi sanaladi. Ulardan keyin avval mevali so‘ng manzarali daraxtlar keltirilishi lozim. Xuddi shuningdek, “mevali daraxtlar” ham, “manzarali daraxtlar” ham alohida–alohida uyani hosil qilaveradi. Leksikologiyaga oid materiallar iboralarni o‘tish bilan yakunlanadi. Ibora haqida tushuncha berilar ekan uning butunicha ko‘chma ma’noda qo‘llanilishi aytiladi. Bu qiyinchilik tug‘dirmaydi chunki ko‘chma ma’noda qo‘llanishi nima ekanligi o‘quvchilarga ma’lum. Maktab darsligida gap bo‘laklariga teng iboralarni o‘tish maqsadga muvofiqdir: oq ko‘ngil, suv quyganday, kapalagi uchdi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:

1. Mаhmudоv N. vа b. Оnа tili. 5 – sinf uchun dаrslik. T., 2005.

2. G’ulоmоv А. vа b. Оnа tili o’qitish mеtоdiаsi. T., 2001. 3. G’ulоmоv А. vа b. Оnа tili tа’limi mаzmuni. T., 1995.

ЭФФЕКТИВНОСТЬ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ИННОВАЦИОННЫХ МЕТОДOВ НА УРОКАХ РУССКОГО ЯЗЫКА

К.П.Н.доцент Каюмов.Б.И.

Преподователь русского языка Алмалыкского филиала ТГТУ имени Ислама Каримова

Абдухалилова Дж.А.

Преподователь русского языка Алмалыкского филиала

ТГТУ имени Ислама Каримова

Аннотации: В данной статье рассматривается важность использования инновационных технологий в обучении русскому языку в школах Узбекистана в настоящего время. Также есть информация о «Работа в малых группах», «Мозговой штурм», «Технология проблемного обучения».

Ключевые слова: инновации, обучение, метод, малая группа, ментальная атака, проблемное обучение, дискуссия.

Annotations: This article examines the importance of using innovative technologies in teaching the Russian language in schools in Uzbekistan today. There is also information about “Work in small groups”, “Brainstorming”, “Problem-based learning technology”.

Key words: innovation, learning, method, small group, mental attack, problem learning, discussion.

Annotatsiya: Ushbu maqola hozirgi paytda O'zbekistondagi maktablarda rus tilini o'qitishda innovatsion texnologiyalarni qo'llashning ahamiyatini o'rganadi. Shuningdek, "Kichik guruhlarda ishlash", "Aqliy hujum", "Muammoli ta'lim texnologiyasi" haqida ma'lumotlar mavjud.

Kalit so'zlar: yangilik, trening, usul, kichik guruh, aqliy hujum, muammoli o'rganish, munozara.

Сегодня новаторский подход к образовательному процессу становится требованием времени. Новаторский подход заключается в использовании в ходе этого курса различных интерактивных методов. Каждый урок, организованный с использованием таких методов, способствует большей активности учащихся и повышению их интереса к науке. С помощью интерактивного метода происходит взаимодействие учителя и ученика. Во время урока ученики пытаются самостоятельно освоить тему, у них появляется мотивация, они учатся мыслить коллективно и индивидуально.

В процессе обучения школьников русскому языку в узбекских школах использование новых педагогических технологий, интерактивных методов дает хорошие результаты. Урок можно организовать нетрадиционным способом: конкурсы, дебаты, уроки путешествий, конференции и демонстрационные уроки. Также нам помогают в проведении учебного процесса с использованием интерактивных методов, таких как «Работа в малых группах», «Мозговой штурм», «Технология проблемного обучения».

«Работа в малых группах» - это интерактивный метод, который разделяет учащихся на несколько групп и назначает им задания, тем самым определяя, насколько они активны в командном мышлении. Некоторые студенты могут выражать идеи и действия, которые они не могли выразить самостоятельно в небольшой группе. На уроке, организованном с использованием этого метода, можно давать группам одинаковые или разные задания. При этом необходимо внимательно следить за деятельностью учеников. В нем ученики учатся участвовать в обсуждениях, прислушиваться к мнению других. В них формируется живое общение.

Мозговой штурм - это метод сбора бесплатных идей и отзывов учащихся о проблеме и поиска решения. Существуют письменные и устные формы мозгового штурма. Каждый ученик устно выражает свое мнение на вопрос, заданный преподавателем устно. Учащиеся четко и кратко излагают свои ответы. В письменной форме они записывают свои ответы на листе бумаги в краткой и наглядной форме. Ответы прикрепляются на доске (с помощью магнитов) к доске «доска» (с помощью иголок). В письменной форме методом «мозгового штурма» ответы можно сгруппировать по определенным характеристикам. При правильном и позитивном использовании этот метод учит человека мыслить свободно, творчески и нестандартно.

Технология проблемного обучения - наиболее естественный и эффективный способ обучения, поскольку логика научного познания воплощает в себе логику проблемных ситуаций. Представлены ситуации решения проблем, и традиционное повествование является наиболее оптимальным содержанием учебного материала. Педагог создает проблемную ситуацию, направляет ученика на ее решение, организует поиск решения. Управление проблемным обучением требует педагогических навыков, поскольку возникновение проблемной ситуации является индивидуальной ситуацией и требует дифференцированного и индивидуального подхода.

Выбор интерактивного метода, соответствующего теме и ученической аудитории в классе, зависит от мастерства учителя. Основная задача воспитателя - быть менеджером. Он контролирует процесс становления, развития, познания и воспитания личности. Управление - это процесс направления, назначения, обучения, помощи, поддержки, консультирования, руководства, наблюдения, требования и наставления.

Образовательные технологии - это эффективное использование современных информационных технологий в образовательном процессе. Также он направлен на повышение качества и эффективности образования за счет внедрения современных инновационных технологий в образовательный процесс. В частности, есть несколько преимуществ использования таких информационных и коммуникационных технологий при изучении иностранного языка. Роль современных технологий в изучении и преподавании языков неоценима. Использование технологий полезно во всех аспектах изучения иностранного языка (чтение, чтение, аудирование и говорение). Например, послушать и понять, конечно, без компьютера, плеера, компактдисков невозможно сделать этот процесс. Аудирование - одна из самых важных частей изучения языка. Это требует от учащегося одновременно обращать внимание на произношение говорящего, грамматические правила, лексику и значения. Важным фактором использования современных технологий в образовании является способность учащихся знать и использовать информационные и коммуникационные технологии.

Преподавание и изучение иностранного языка с использованием современных технологий - один из самых эффективных способов. В этом процессе, в том числе: - при использовании компьютеров ученик может смотреть и слышать видео, демонстрации, диалоги, фильмы или мультфильмы на иностранном языке; - Есть возможность слушать и смотреть радиопередачи на иностранных языках и телепрограммы; - использование магнитофонов и кассет, которые являются более традиционными методами; - Имеются проигрыватели компакт-дисков. Использование этих инструментов сделает процесс изучения иностранного языка более интересным и эффективным для студентов. В процессе глобализации трудно представить нашу жизнь без Интернета. Это один из самых эффективных способов выучить и использовать иностранный язык. Вы сможете общаться с иностранными спикерами через Интернет. Письменные упражнения можно улучшить, написав письмо по электронной почте.

Важнейшим вопросом является внедрение современных коммуникативных технологий в учебный процесс, их целенаправленное и правильное, эффективное использование, благодаря которому у школьника возникает интерес к иностранному языку, для повышения эффективности обучения. Это позволит использовать инновационные образовательные технологии и повысить спрос. Сегодня доступно несколько типов инновационных образовательных технологий. Когда они используются широко и различными способами для освещения какой-либо темы в классе, эффективность урока высока, а интерес студентов к уроку возрастает. Он призван повысить эффективность образования за счет внедрения и внедрения инноваций в образовательный процесс. Использование разнообразных ролевых и динамичных игр при обучении иностранному языку повысит интерес как к уроку, так и к изучению языка. Работая в парах или небольших группах, он помогает студентам общаться с другими. Использование графических органайзеров в учебном процессе - одно из важнейших визитов в освещении темы и ее доведении до студентов. Также можно использовать несколько различных графических органайзеров для освещения темы. При обучении иностранному языку рекомендуется использовать графические органайзеры для объяснения новых слов и грамматических правил. Их легко запомнить с помощью графических органайзеров. Также очень эффективно использование разных таблиц в процессе обучения иностранному языку. Используя таблицы в процессе обучения, учащиеся могут следовать определенному грамматическому правилу, например составлять предложения с использованием времен и размещать новые слова. В условиях, когда потребность в изучении иностранного языка высока, эффективное использование современных информационных технологий, инновационных образовательных технологий в образовательном процессе делает этот процесс более эффективным. Эффективность инновационных образовательных технологий заключается в их правильном и эффективном использовании в образовательном процессе.

Ссылки:

1. М. Камолиддинов, Б. Вахобжонов. «Основы инновационной педагогической технологии». Учебник. Ташкент, «Талкин» 2010.

2. Н. Н. Азизхаджаева. Учебное пособие «Педагогические технологии и педагогическое мастерство». ТГПУ имени Низами. Ташкент 2006.

3. З.Матмуротова. «Важность использования интерактивных методов на уроках иностранного языка». Журнал "Молодой ученый". - 2017. - № 24.2

(158.2). URL: https://moluch.ru

4. Отабоева М. Р. Использование современных инновационных технологий в обучении иностранному языку и его эффективность // Молодой ученый. - 2017. - №4.2. - С. 36-37. - URL https://moluch.ru/archive/138/39058/ (контактная информация: 08.01.2020).

5. Интернет-ресурсы: https.fayllar.org https.baxtiyor.uz

AMIR TEMUR VA UNING SALTANATI

R.S.Shodiyev

Chirchiq OTQMBYu Tillar kafedrasi mudiri

Annotatsiya: Ushbu maqolada Amir Temurning teran fikrli va idrokli nihoyatda ziyrak, samimiyatni tezda fahmlab oladigan inson boʻlganligi, davlatga, harbiy ishlarga boʻlgan qiziqish juda erta uygʻonganligi, markazlashgan davlat tuzganligi hamda harbiy unvonlari haqida ma’lumot berilgan.

Kalit soʻzlar: Sohibqiron, davlat, hukmdor, hokimiyat, askar, harbiy yurishlar, navkar.

Sohibqiron Amir Temur (toʻliq ismi Amir Temur ibn Amir Taragʻay ibn Amir Barlos) 1336-yil 9-aprelda Kesh (hozirgi Shahrisabz) shahri yaqinidagi Hoʻja Ilgʻor qishlogʻi (hozirgi Yakkabogʻ tumani)da tavallud topgan. Amir Temurning onasi Takina xotun buxorolik. Otasi Amir Taragʻoy esa barlos urugʻining oqsoqol- laridan hamda Chigʻatoy ulusining eʼtiborli beklaridan hisoblangan. Uning ajdodlari Kesh viloyatida hokimlik qilishgan. Taragʻoybek piri Shamsuddin Kulolni juda chuqur ehtirom qilgan. Keyinchalik shayx Kulol Amir Temurning ham piri boʻlgan.

Amir Temurning yoshligi Keshda kechgan. Yetti yoshga toʻlgach, otasi uni oʻqishga bergan. Amir Temur yoshlik chogʻlaridanoq maxsus murabbiylar nazorati ostida chavandozlik, ovchilik, kamondan nishonga oʻq uzish, boshqa turli mashq va harbiy oʻyinlar bilan mashgʻul boʻlgan. Shu asnoda Amir Temur tulporlarni saralab ajrata oladigan mohir chavandoz va dovyurak bahodir boʻlib voyaga yetgan. Amir Temur tabiatan ogʻir, bosiq, teran fikrli va idrokli hamda nihoyatda ziyrak, kishilardagi qobiliyat, fazilat, ayniqsa, samimiyatni tezda fahmlab oladigan inson boʻlgan. Amir Temurda davlatga, harbiy ishlarga boʻlgan qiziqish juda erta uygʻondi. U jismonan juda baquvvat boʻlgan. Sharqona kurash va mushtlashish usullarini puxta egallagan. Chavandozlik uning eng yaxshi koʻrgan mashqi boʻlgan. Shu tufayli oʻspirinlik chogʻlaridayoq atrofiga tengqurlari orasidan sadoqatli doʻstlarni jalb qila olgan.

Amir Temur oʻzining ilk harbiy faoliyatini qoʻl ostidagi navkarlari bilan ayrim viloyat amirlariga xizmat qilishdan boshlagan; ularning oʻzaro kurashlarida qatnashib, jasorat koʻrsatgan, janglarda chiniqqan, harbiy mahoratini oshirgan.

Dongʻi butun Qashqadaryo vohasiga yoyilgan. U oʻrta asrning yirik davlat arbobi, buyuk sarkarda, kuchli, markazlashgan davlat asoschisi, ilm-fan va madaniyat homiysi boʻlgan.

Amir Temurning Movarounnahrni birlashtirish yoʻlidagi harakati 14-asrning 60yillari boshlaridan boshlandi. 14-asrning 50-yillari oxirida Movarounnahrda amirlarning oʻzaro kurashi kuchayib ketgan. Sohibqiron Amir Temur tarixan oʻta murakkab vaziyatda – XIV asrning 60-yillarida siyosat maydoniga chiqdi. Oʻzining ilk harbiy faoliyatini Amir Temur qoʻl ostidagi navkarlari bilan ayrim viloyat amirlariga xizmat qilishdan boshlagan. Ularning oʻzaro kurashlarida qatnashib, jasorat koʻrsatgan va janglarda chiniqqan. Harbiy mahorat va oliyhimmatlilik Amir Temurning shuhratini oshirib, uning dongʻi butun Qashqadaryo vohasi, xususan Kesh viloyatiga yoyilgan.

Amir Temur Chigʻatoy xonlaridan Qazogʻonning nabirasi, Amir Husaynning singlisi Uljoy Turkon Ogʻoga uylanishi tufayli Amir Temur bilan Balx hokimi Amir Husayn oʻrtasida ittifoq yuzaga keladi. XIV asrning 50-yillari oxirida Movarounnahrda amirlarning oʻzaro kurashi kuchayib, mamlakatda siyosiy parokandalik avjiga chiqadi.

Moʻgʻuliston xonlari Movarounnahrdagi ogʻir siyosiy vaziyatdan foydalanib, bu oʻlkada oʻz hokimiyatini oʻrnatishga harakat qiladilar.

Moʻgʻuliston xoni Tugʻluq Temur 1360–1361-yillarda Movarounnahrga birin-ketin ikki marta bostirib kiradi. Movarounnahr beklari birlasha olmay xalqni oʻz holiga tashlab ketadilar. Amir Temurning amakisi – Kesh viloyatining hukmdori Amir Hoji Barlos

Xuroson tomonga qochadi. 24 yoshli Amir Temur esa boshqacha yoʻl tutadi. Temur oʻz yurtini moʻgʻullar tajovuzidan himoya qilish uchun koʻp oʻylab, Tugʻluq Temurning huzuriga borishga qat’iy ahd qildi. Natijada u Tugʻluq Temurning yorligʻi bilan Kesh viloyatining dorugʻasi (hokimi) etib tayinlanadi.

Amir Temur siyosiy kurash maydoniga kirib keldi. Keyinchalik, oʻzining bu xattiharakatini Temurbek aholini moʻgʻullar tomonidan talon-toroj etishdan himoya qilishning yagona yoʻli – puxta oʻylangan reja 100 ming kishilik qoʻshindan kuchli deb, izohladi. Tugʻluq Temur oʻgʻli Ilyosxoʻjani Movarounnahrning hukmdori etib tayinlab, Moʻgʻulistonga qaytib ketadi. Ilyosxoʻja bilan Amir Temurning murosasi toʻgʻri kelmaydi. Shu sababli u Movarounnahrning nufuzli amirlaridan biri, Balx hokimi Amir Husayn bilan ittifoq tuzib, moʻgʻullarga qarshi kurash olib boradi. 1363-yilda Amudaryoning chap sohilida, Qunduz shahri yonida umumiy dushman ustidan gʻalaba qozonadilar. 1364-yil oxirida ular moʻgʻullarni Movarounnahrdan quvib chiqaradilar. Biroq Movarounnahrni qoʻldan chiqarishni istamagan Ilyosxoʻja 1365-yilning bahorida yana Movarounnahr ustiga qoʻshin tortadi. Ikki oʻrtadagi jang 1365-yil 22-may kuni Toshkent bilan Chinoz oʻrtasidagi

Chirchiq daryosi boʻyida sodir boʻladi. Tarixda u “Loy jangi” nomi bilan shuhrat topadi. Chunki oʻsha kuni kuchli jala quyib, jang maydoni botqoqlikka aylangan, hatto otlar loyga botib qolgan. Jangda Amir Temur qoʻshini gʻolibona harakat qilib, dushman qoʻshinining oʻng qanotiga qaqshatqich zarba berayotgan bir paytda Husayn oʻz askarlarini raqibning soʻl qanotiga tashlamay, jang maydonini tark etadi. Amir Temur chekinishga majbur boʻladi. Bu gʻalabadan soʻng Ilyosxoʻja hech qanday qarshilikka uchramay, Xoʻjand va Jizzax shaharlarini egallab, Samarqand ustiga yuradi. Samarqandda qurolli qoʻshin boʻlmasa-da, xalq shahar mudofaasini oʻz qoʻliga oladi. Uzoq davom etgan moʻgʻullar hukmronligiga qarshi koʻtarilgan bu xalq harakati tarixda Sarbadorlar harakati nomi bilan shuhrat topadi.

Chigʻatoy ulusining sharqiy qismi Yettisuv va Sharqiy Turkistonda hukmronlik qilayotgan moʻgʻul xonlari Movarounnahrdagi ogʻir siyosiy vaziyatdan foydalanib, bu yerda oʻz hokimiyatini oʻrnatishga harakat kiladilar. Jeta xonlaridan Tugʻluq Temur va uning vorisi Ilyosxoja 1360 — 61 va 1365 y. larda Movarounnahrga bir necha bor bostirib kiradilar. Moʻgʻul xonlarining boskinchilik yurishlari va zulmiga karshi xalq harakati boshlanadi. Biroq, Movarounnahr amirlari xalqqa bosh boʻlib, moʻgʻul bosqinchilariga qarshi kurashga jurʼat eta olmaydilar. Ularning bir qismi dushman tarafiga oʻtadi, ikkinchi qismi esa el-yurtni tark etib, oʻzga mamlakatlardan boshpana izlaydilar. Amir Temurning amakisi, Kesh viloyatining hukmdori amir Hoji barlos Xurosonga qochadi. Mana shunday ogʻir pallada siyosat maydoniga Amir Temur kiradi. Moʻgʻullarga qarshi turish uchun kuchlar nisbati teng emasligini hisobga olgan 24 yoshli Amir Temur 1360 yilning boshida Tugʻluq Temur tomonidan Keshga yuborilgan beklar bilan kelishadi. Sharoit taqozosi bilan xon xizmatiga oʻtib, uning yorligʻi bilan oʻz viloyatining dorugʻasn etib tayin qilinadi. Shubhasiz, bu noilojliqdan qoʻyilgan siyosiy hamda strategik qadam boʻlib, bu bilan Amir Temur moʻgʻullarning navbatdagi talontarojining oldini olgan, mamlakat va xalqni falokatdan qutqargan Movarounnaxrning hukmdori etib tayin qilingan Ilyosxoja va uning lashkarboshisi amir Bekkichik bilan Amir Temurning murosasi kelishmay qoladi. Shu sababdan 1361 yilning oxirida u mamlakatni tark etishga majbur boʻladi.

Xivaning janubida, Urganjiy dashtida Amir Temur Tugʻluq Temurning yana bir raqibi — qaynogʻasi amir Husayn bilan uchrashadi. Amir Temur moʻgʻullar bilan kurashish maqsadida u bilan birlashib, ikkovlon kuch toʻplashga kirishadi. Dastlab ular Tugʻluq Temurxonning farmoniga binoan Amir Temurni taʼqib qilishga kirishgan Xiva dorugʻasi Toʻqol (Tavakkal) bilan jang qiladilar. Soʻngra 1362 yilning kuzida Seistonda viloyat hukmdori Malik Qutbiddinning tarafida turib mekroniylar bilan boʻlgan toʻqnashuvda Amir Temur oʻng kifti va oʻng oyogʻidan jarohatlandi.

Amir Temur va amir Husayn keyingi ikki yil davomida Ilyosxoja boshliq Jeta lashkari bilan bir necha marta jang qiladilar. Nihoyat, 1364 y. oxirida ular moʻgʻul qoʻshinlarini Movarounnahr hududidan quvib chiqarishga muvaffaq boʻladilar.

Biroq, Movarounnahrni qoʻldan chiqarishni istamagan Ilyosxoja 1365 y. ning bahorida yana Turkiston ustiga qoʻshin tortadi. Toshkent bilan Chinoz oraligʻida ikki oʻrtada sodir boʻlgan jang tarixda "Loy jangi" nomi bilan shuhrat topadi. Jangda amir

Husaynning xiyonati oqibatida magʻlubiyatga uchraydilar va oʻz qoʻshinlari bilan Amudaryo boʻylariga chekinib, Balx viloyatida oʻrnashdilar. Ilyosxoja esa hech qanday qarshilikka uchramay Xoʻjand, Jizzax va boshqa bir qancha shahar hamda qishloqlarni egallab, Samarqand ustiga yuradi. Samarqand oʻsha paytlarda katta qoʻshinga qarshilik koʻrsata olmasdi. Shaharning na devori va na mustahkam istehkomlari bor edi. Bek va amirlar shaharni tark etgan edi, lekin moʻgʻullarga qarshi xalq koʻtariladi, sarbadorlar shahar mudofaasini oʻz qoʻllariga oladilar.

Sarbadorlar Samarqand shahrida moʻgʻullarga qaqshatqich zarba beradilar. Ilyosxoja dastlab Samarqandni, soʻngra butun Movarounnahrni tashlab chiqib ketishga majbur boʻladi. Sarbadorlarning moʻgʻullar ustidan qozongan gʻalabasi haqidagi xabar amir Husayn bilan Amir Temurga ham borib yetgan. Amir Temur qishni Qarshida, Husayn esa Amudaryo boʻyida oʻtkazib, 1366 y. bahorida Samarqandga yoʻl oldilar. Ular Konigita toʻxtab sarbadorlarning dushman ustidan qozongan gʻalabalaridan mamnun boʻlganliklarini va ular bilan uchrashmoqchi ekanliklarini bildiradilar. Biroq, sarbadorlarning boshliqlari amirlar huzuriga kelganlarida amir Husayn buyrugʻi bilan Abu Bakr Kuluyi (Kalaviy) Naddof bilan mavlono Xurdak Buxoriylar dorga tortiladi. Mavlonozodani esa Amir Temur oʻz himoyasiga olib kutqarib qoladi. Shu tariqa sarbadorlar boshliqsiz qoldirilib, Movarounnahrda amir Husaynning hukmronligi oʻrnatiladi, ammo koʻp vaqt oʻtmay Husayn bilan Amir Temur oʻrtasidagi munosabat keskinlashib, ochiqdan-ochiq nizoga aylanadi. Amir Temurning nufuzi ortib borayotganligidan xavfsiragan amir Husayn Balxga qaytib, uning qalʼa devorlari va istehkomlarini mustahkamlashga kirishadi. Balx, Qunduz va Badaxshondan koʻp sonli lashkar ham toʻplaydi. Kesh va Qarshi viloyatlariga bosh boʻlgan Amir Temur ham amir Husaynga qarshi hal qiluvchi jangga hozirlik koʻradi. Amir Husayndan koʻra Amir Temur zamonining bunday talabini yaxshiroq tushunardi. Shuning uchun ham oʻz faoliyatining dastlabki bosqichida barcha harakatni Movarounnaxrda markazlashgan davlat tuzishga qaratadi. Bunday maqsadni amalga oshirishda u ruhoniylar, harbiylar, savdogarlar va shahar hunarmandlari tabaqalariga suyanadi. Amir Temur tarqoq mamlakatni birlashtirishga kirishar ekan, kurashni avvalo ichki gʻanimlaridan boshlaydi. 1370 y. bahorida Amir Temur amir Husaynga qarshi yoʻlga chiqadi. Qoʻshin Termiz yaqinidagi Biyo qishlogʻiga yetganda makkalik shariflardan Sayyid Baraka Amir Temur faoliyatini qoʻllab-quvvatlab, unga oliy hokimiyat ramzi katta nogʻora — tabl bilan yalov — bayroq tortiq qiladi. Shubhasiz bu voqea katta siyosiy ahamiyatga ega edi. Chunki u saltanatlik ramzi edi. Amir Temur buni yaxshi tushunardi. Shuning uchun ham Balxga yetmasdan Oʻrpuz mavzeida u amir va noʻyonlari bilan kengash oʻtkazadi. Koʻpchilikning xohish va ixtiyori bilan, oʻsha davr qonun-qoidalariga koʻra, chingiziylar avlodidan boʻlgan Suyurgʻatmish oʻgʻlon Movarounnahr podsholigi taxtiga oʻtqazildi. Amir Temur qoʻshini to Balxga yetib borgunicha, unga yoʻl-yoʻlakay yangi-yangi kuchlar kelib qoʻshildi. Shu asnoda amir Husaynni koʻpchilik amirlari tark etdilar. Jangda amir Husayn qoʻshinlari yengildi, ikki kunlik qamaldan soʻng, 1370 yilning 10 apr.da Balx sh. Amir Temurga taslim boʻldi. Amir Husayn asir olinib, qatl etildi. Bu gʻalabadan soʻng Amir Temur Movarounnahrning chingiziylardan boʻlgan hukmdori Qozonxonning qizi Saroymulk xonimni oʻz nikohiga oladi. Xon qiziga uylanganligi munosabati bilan Amir Temur "koʻragon", yaʼni "xonning kuyovi" unvonini oldi.

1370 yilning 11 aprelida Chigʻatoy ulusining barcha beklari, amirlari, viloyat va tumanlarning dorugʻalari hamda Termizning sayyidlari (xudovandzodalari), shuningdek Amir Temurning yoshlikdan birga boʻlgan quroldosh doʻstlari va piri Sayyid Barakaning ishtirokida oʻtkazilgan qurultoyda anʼanaga koʻra chingiziylardan Suyurgʻatmishxon mamlakat hukmdori deb eʼlon qilingan boʻlsada, amalda markaziy hokimiyatni Amir Temur oʻzi boshqardi, viloyatlardagi hokimiyatni oʻgʻillari, nabiralari va yaqin amirlari orqali idora qildi. Samarqand Amir Temur davlatining poytaxtiga aylantirilib, oʻsha yilning yozida shahar devori va qalʼasi tiklandi, saroy va qasrlar bino qilindi.Temur davlati va unga qaram yerlarning mustahkamlanishi mamlakatning siyosiy va iqtisodiy mavqeyini mustahkamlab, koʻpdan davom etib kelayotgan ichki tarqoqlikka barham berish, tinchlik va osoyishtalikni qaror toptirish maqsadida Amir Temur (1370 y. iyunida) Samarqandda katta qurultoy chaqirdi. Unda markaziy davlat tizimini shakllantirish va qoʻshin tuzish masalalari muhokama etildi.

El-yurtni boshqarishda harbiy kuchning ahamiyatini yaxshi tushungan Amir Temur qoʻshinning tuzilishiga katta ahamiyat berdi. U "amir" va "amir ul-umaro" kabi yuqori darajali harbiy unvonlar joriy qildi. Qoʻshinni harbiy jihatdan isloh qilar ekan, u ayniqsa lashkarboshilarni tanlash va ularni tarbiyalash, harbiy qismlar va ularning joylashish tartibi, navkar va sarbozlarning qurollanishi hamda intizom masalalariga nihoyatda eʼtibor beradi.

Amir Temur hokimiyat tepasiga kelgach, dastlabki vaqtlardayoq mamlakatda roʻy bergan ogʻir iqtisodiy tanglikni bartaraf qilish uchun eng avvalo soliq tizimini tartibga soldi. Davlat soliqlarini yigʻishda aminlar, kalontarlar va soliq yigʻuvchilarni raʼiyatga nisbatan insof va adolatli boʻlishga, qonunga xilof ish tutmaslikka chaqirdi, chunki saltanatning barqarorligi koʻp jihatdan raʼiyatning hol-ahvoli, uning davlat va davlat boshligʻiga boʻlgan sadoqatiga bogʻliq. Raʼiyatni himoya qilish qonun bilan mustahkamlangan, qonun barchaga barobar boʻlgan.

Xulosa qilib aytganda Amir Temur nafaqat oʻz xalqini, balki zabt etilgan mamlakatlarning aholisini ham imkoni boricha qonun himoyasiga olgan. Ularni asirlik va talon-tarojlardan saqlagan.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Karimov I.A “Amir Temur-faxrimiz, gʻururimiz”. T.:“Oʻzbekiston“ NMIU,1998

2.Ahmedov B. “Sohibqiron Amir Temurning hayoti va ijtimoiy-siyosiy

faoliyati” T., 1996

3.Ibn Arabshoh “Amir Temur tarixiT., „Mexnat“ 1992.

4.Temur tuzuklari T., “Gʻofur Gʻulom”, 1991

5.Moʻminov I. “Amir Temurning Oʻrta Osiyo tarixida tutgan oʻrni va roli T., 1991

ARITMIYALAR, KELIB CHIQISH SABABLARI, TASNIFI VA DAVOLASH

USULLARI

Xasanov Alixon Olimxon o’g’li

xasanovalixon48@gmail.com

Namangan Davlat Universiteti magistranti

Annotatsiya: Yurak ritmining buzilishi muammosi ichki kasalliklar potologiyasida asosiy urinlardan birini egallaydi. Kasallikning keng tarqalganligi, kechishining o’ziga xosligi va diagnostikadagi qiyinchiliklar muammoning axamiyatliligini yana bir karra tasdiqlab turadi. Ushbu maqolada yurak ritmi buzilish sabablari, tasnifi va davolash usullari haqida ma’lumotlar berilgan

Kalit so’zlar: Aritmiya, taxikardiya, bradikardiya, EKG, bo’lmachalar, qorinchalar, atrioventrikulyar.

Аннотация: Проблема аритмий сердца занимает одно из главных мест в патологии внутренних болезней. Распространенность заболевания, характер его течения и сложность его диагностики лишний раз подтверждают важность проблемы. В этой статье представлена информация о причинах, классификации и лечении аритмий.

Ключевые слова: аритмия, тахикардия, брадикардия, ЭКГ, желудочки, желудочки, предсердно-желудочковые.

Annotation: The problem of cardiac arrhythmias occupies one of the main places in the pathology of internal diseases. The prevalence of the disease, the nature of its course, and the difficulty in diagnosing it once again confirm the importance of the problem. This article provides information on the causes, classification and treatment of arrhythmias

Keywords: arrhythmia, tachycardia, bradycardia, ECG, ventricles, ventricles, atrioventricular

Aritmiyalar – bu yurak ritmining buzilishi hisoblanadi. Aritmiyalar yurakning asosiy funksiyalari, avtomatizm, qo’zg’aluvchanlik, o’tkazuvchanlik va qisqaruvchanlikning buzilishi natijasida kelib chiqadi.

Aritmiyalar kelib chiqish sabablariga kura har xil bo’ladi. Ularning bir xillarini bemorlar o’zlarida sezmasliklari mumkin, lekin ikkinchi xil aritmiyalar tufayli bemorlar hayotdan ko’z yumushlari ham mumkin. Shuning uchun aritmiyalarni bilish biz uchun katta ahamiyat kasb etadi.

Sabablari: Yurak ritmining buzilishiga olib keluvchi sabablar :

1.Yurakning organik kasalliklari (YuIK, revmatizm, miokardit, kardiomiopatiya, yurak illatlari, gipyertoniya kasalligi va boshkalar).

2.Funksional kasalliklar (vegetativ asab tizimi labilligi).

3.Fizik va ximik ta’sirotlar (tananing xaddan tashkari qizib ketishi, alkogol, digitalis bilan zararlanish, simpatomimetiklar va siydik xaydovchi vositalar ta’sirida).

4.Yurak ritmining idiopatik buzilishi. Aritmiyalar tasnifi

	Avtomatizm buzilishi bilan aritmiyalar		funksiyasi bog’liq	Sinus taxikardiyasi
				Sinus bradikardiyasi
				Sinus aritmiyasi
				Sinus tuguni quvvatsizligi
I	Qo’zg’aluvchanlik funksiyasi buzilishi bog’liq aritmiyalar		bilan	Ekstrasistoliya	Bo’lmachala r ekstrasistoliyasi
					AV birikma ekstrasistoliyasi
					Qorinchalar ekstrasistoliyasi
				Paroksizmal taxikardiya	Bo’lmachala r paroksizmal taxikardiyasi
					AV birikma paroksizmal taxikardiyasi
					Qorinchalar paroksizmal taxikardiyasi
II	Qo’zg’aluvchanlik va o’tkazuvchanlik funksiyasi buzilishi bilan bog’liq aritmiyalar			Titrok aritmiyasi	Bo’lmachala r titrashi
					Qorinchalar titrashi
				Hilpillovchi	Bo’lmachala
				aritmiya	r hilpillashi
					Qorinchalar hilpillashi
				Yurak qisqarishlari soniga kura	Bradisistolik
					Normosistoli k
					Taxisistolik
	O’tkazuvchanlik buzilishi bilan aritmiyalar	funksiyasi bog’liq		Sinoatrial blokada	Noto’liq
					To’liq
				Bo’lmachalar blokadasi
				Atrioventrikulyar blokada	AV blokada I daraja
					AV blokada II daraja
					AV blokada III daraja
				Giss tutami oyoqchalari blokadasi

Quyida ayrim aritmiya turlari hamda ularni davolash yo’llari bilan tanishamiz.

Avtomatizm funksiyasi buzilishi bilan bog’liq aritmiylar

Sinoatrial tugunda impulslar xosil bo’lishining buzilishi natijasida sinus taxikardiyasi, sinus bradikardiyasi, sinus aritmiyasi va sinus tugun nozikligi sindromi yuzaga keladi.

Sinus taxikardiyasi. Sinus taxikardiyasi - bu sinus ritmi saqlangan holda yurak qisqarishlari sonining 90dan 180 tagacha ko’payishidir. Sinus taxikardiyasi fiziologik va patologik buladi.

Fiziologik sinus taxikardiyasi ovqatlanishdan keyin, jismoniy zuriqishda, tananing qizib ketishida, kofe, achchiq choy ichgandan keyin, hayajonlanganda, atropin qabul qilganda paydo bo’ladi.

Patologik sinus taxikardiyasi yurak yetishmovchiligida, miokarditlarda, yurak illatlarida, tireotoksikozda, miokard infarktida, lixoradka holatida, intoksikatsiyalarda paydo bo’ladi.

Bemorlarning ko’pincha shikoyatlari bo’lmaydi, gohida yurak urib ketishlari bezovta qilishi mumkin.

Ko’ruvda bemorlarning yuzi biroz qizargan, pulslar soni 90-180 ta atrofida.

Auskultatsiyada yurak tonlari biroz kuchaygan.

EKGda asosan 2 xil uzgarishlar kuzatiladi.

1. Sinus ritmi saklanganligi, ya’ni R tishcha qorinchalar kompleksining oldida keladi va musbat buladi

2. R-R masofa qisqarib yurak urishlari soni 90-180 ta atrofida buladi.

Davolash. Fiziologik sinus taxikardiyasini davolashga extiyoj yuk. Goxida emosianal zurikish paytida valyerianka, kvatyera miksturasi, korvalol tavsiya kilinadi. Patologi sinus taxikardiyasida sinus tuguni faolligini betta-

adrenoblokatorlar, yurak glikozidlari, kaliy tuzlari, kalsiy antagonistlari susaytirib turadi.

Sinus bradikardiyasi. Sinus bradikardiyasi deb sinus ritmi saklangan xolda yurak qisqarishlari sonining 40-59 martagacha kamayishiga aytiladi.

Sinus bradikardiyasi ham sinus taxikardiyasi singari fiziologik va patologik bo’lishi mumkin.

Fiziologik sinus bradikardiyasi jismoniy mexnat va sport bilan shugullanuvchi odamlarda xamda uyku paytida kuzatilishi mumkin.

Patologik sinus bradikardiyasi adashgan nerv ta’sirlanishiga olib keluvchi kasalliklarda yuzaga keladi. Bularga bosh miya bosimi oshishida, bosh miya shishida, bosh miyaga kon kuyilishida, bosh miya usmasi kiradi. Sinus tuguni zararlanishi bilan kechadigan kasalliklar, gripp, qorin tifi, revmatizm, miokardit, miokard infarktida sinus bradikardiyasi kuzatilishi mumkin. Dori vositalardan 4-aminoxinolin xosilalari, β-adrenoblokatorlar, yurak glikozidlari, kaliy tuzlari, kalsiy antagonistlari sinus bradikardiyasiga olib keladi.

Sinus bradikardiyasida bemorlar deyarlik shikoyat kilmaydi. Yurak qisqarishlari soni 40 atrofida bulganda bosh aylanishlari, xushidan ketib kolishlar kuzatilishi mumkin.

EKG tekshirganda 2 xil uzgarish aniqlanadi.

1. Sinus ritmi saklanganligi, ya’ni R tishcha qorinchalar kompleksining oldida keladi va musbat buladi.

2. R-R masofa uzaygan, yurak urishlari soni 40 -59 ta atrofida buladi.

Davolash patologik sinus bradikardiyasida olib boriladi. Eufillin, platifillin, atropinlarni tavsiya kilish bilan birga sinus bradikardiyasiga olib kelgan sabab bartaraf kilinishi lozim.

Sinus aritmiyasi. Sinus aritmiyasi deb sinus ritmi saklangan xolda davriy ravishda yurak qisqarishlari sonining tezlashib yoki sekinlashib turishiga aytiladi.

Sinus aritmiyasi xam fiziologik va patologik bo’lishi mumkin.

Fiziologik sinus aritmiyasi yosh bolalarda, usmirlarda nafas olish bilan boglik bo’lishi mumkin va ularni nafas aritmiyasi deyiladi.

Patologik sinus aritmiyasi lixoradka xolatida, upka emfizemasida, bosh miya bosimi oshishida, tireotoksikozda, revmatizmda, miokard infarktida, yurak illatlarida kuzatilishi mumkin.

Sinus aritmiyasida elektrokardiografik 2 xil uzgarish kuzatiladi.

1. Sinus ritmi saklanganligi, ya’ni R tishcha qorinchalar kompleksining oldida keladi va musbat buladi.

2. R – R intyerval davomiyligining bir-biridan 0,15 sekunddan ko’prok farklanishi.

Sinus aritmiyasida bemorlar deyarlik shikoyat kilmaydi. Shuning uchun davolashga xam ehtiyoj bo’lmaydi.

Sinus tuguni quvvatsizligi sindromi. Sinus tuguni quvvatsizligi sindromida, sinus tuguni o’zining asosiy funksiyasi – ritm boshlovchisi vazifasini bajarolmay qolishi tufayli yuzaga keladi. Sinus tuguni quvvatsizligi sindromida sinus bradikardiyasi, ektopik ritmlar paydo bo’lishi kuzatilishi mumkin.

Sinus tugun kuvvatsizligiga tugun soxasi ishemiyasi, kardiosklyeroz, miokardit, kardiomiopatiyalar olib kelishi mumkin.

Ko’pincha bemorlar shikoyat kilmasliklari mumkin. Lekin goxida sinus tugun kuvvatsizligi tufayli yurak ritmining ogir buzilishlari kuzatilishi mumkin. Bunday xollarda doimiy elektrokardiostimulyasiya kilishga tugri keladi.

Atrioventrikulyar ritm. Atrioventrikulyar ritmda yurak ritmining boshkaruvchisi sinus tugunida emas, balki atrioventrikulyar birikma soxasida yuzaga keladi.

Atrioventrikulyar ritm miokard infarktida, revmatizmda, xinidin ta’sirida yuzaga kelishi mumkin.

Impulslar AV birikmaning yuqorigi, o’rta va pastki qismlaridan chiqishiga qarab oldin bo’lmachalarga yoki bo’lmachaldar va qorinchalarga bir xil vaktda, yoki oldin qorinchalarga etib borishi mumkin. Shuning uchun EKGda impulslarning bo’lmachalarga retrograd yunalishda ketganligi uchun R tishcha manfiy bo’lib QRS kompleksi oldida, QRS kompleksiga kushilgang xolda yoki QRS kompleksidan keyin kelishi mumkin. Impulslar soni minutiga 40-60 ta atrofida. Ko’ruvda bo’yin venalari pulsasiyasi aniklanadi. Chunki bo’lmachalar va qorinchalar bir xil paytda qisqarganligi tufayli kon bo’lmachadan teskariga govak venalarga okib chikadi va pulsasiya byeradi.

Davolash: doimiy elektrokardiostimulyasiya.

Qo’zg’aluvchanlik funksiyasi buzilishi bilan bog’lik aritmiyalar

Ekstrasistoliya. Yurakning navbatdan tashkari kuzg’alishi va qisqarishiga ekstrasistoliya deyiladi.

Etiologiyasi. Ekstrasistoliyaga sababchi bo’lib YuIK, miokardit, revmatizm, kardiomiopatiya, dori vositalar (digitalis, xinidin, efedrin), asabiylik, elektrolitlar balansi buzilishi bo’lib xisoblanadi.

Klinikasi. Ko’pincha bemorlarda ekstrasistoliyalar simptomsiz utib ketishi va tasodifan EKG kilinganda aniklanishi mumkin. Goxida bemorlar yurak soxasida kuchli turtki paydo bulganligini sezishi mumkin. Ko’plab ekstrasistoliya paytida bemorlarda bushashaish, bosh aylanishi, xushidan ketish xollari kuzatilishi mumkin. Pulsni tekshirganda puls tuxtab urishi kuzatiladi. Auskultasiyada navbatdan tashkari qisqarish, yurak chukkisida I ton karsillovchi, aortada va upka artyeriyasida II ton susaygan buladi.

Ekstrasistoliyalar chikish joyiga karab:

A). Bo’lmachalar ekstrasistoliyasi

B). AV birikma ekstrasistoliyasi

V). Qorinchalar ekstrasistoliyasiga ajratiladi.

Bo’lmachalar ekstrasistoliyasida ektopik uchok bo’lmachalardan birida joylashgan bo’lib undan chiqqan impulslar sinus tuguniga va AV tugunga karb yunalgan buladi. Shuning uchun ektopik uchokning bo’lmachalarning kaysi kismida joylashishiga karab R tishchaning EKG dagi shakli deformasiyalangan, ikki urkachli bo’lishi mumkin. QRS kompleksi R tishchadan keyin kelib shakli uzgarmagan buladi. Bo’lmachalar ekstrasistoliyasidan keyin notuloik kompensator pauza kuzatiladi. Kompensator pauza deb ekstrasistolik kompleksdan keyingi P-QRST kompleksigacha bulgan masofaga aytiladi. Agarda ekstrasistolik kompleksdan oldingi va ekstrasistolik kompleksdan keyingi R – R masofa meyordagi ikkita R – R masofaga teng bulsa bunday kompensator pauza tulik kompensator pauza deyiladi. Agarda ekstrasistolik kompleksdan oldingi va ekstrasistolik kompleksdan keyingi R – R masofa meyordagi ikkita R – R masofadan qisqa bulsa bunday kompensator pauza notulik kompensator pauza deyiladi.

Bo’lmachalar ekstrasistoliyasining 4 ta EKG belgisi kuzatiladi.

1. Navbatdan tashkari qisqarish bo’lib R tishchaning va uning ketidan QRS kompleksining kelishi.

2. Ekstrasistolik R tishchaning polyarligi uzagrishi va uning deformasiyasi.

3. Ekstrasistolik QRS kompleksining sinus ritmidagi QRS kompleksi bilan uxshashligi.

4. Bo’lmachalar ekstrasistoliyasidan keyin notulik kompensator pauza borligi.

Atrioventrikulyar birikma ekstrasistoliyasi. Atrioventrikulyar birikma ekstrasistoliyasida ektopik uchok atrioventrikulyar birikmadan chikadi va impulslar bir vaktning uzida xam bo’lmachalarga, xam qorinchalarga yunalgan buladi.

Agarda ektopik uchok AV birikmaning yukorigi kismlarida joylashgan bulsa impulslar retrograd yunalib oldin bo’lmachalarga etib boradi, keyin esa qorinchalarga etib boradi. Shuning uchun EKGda R-Q intyerval qisqargan, QRS kompleksi oldida manfiy R tishcha joylashgan buladi. Qorinchalarga impulslar uz yunalishida borganligi uchun QRS kompleksining shakli sinus ritmidagidan uzgarmagan buladi.

Agarda ektopik uchok AV birikmaning urta kismlarida joylashgan bulsa impulslar bo’lmacha va qorinchalarga bir paytda etib boradi. EKGda R tishcha QRS kompleksi bilan kushilib kelganligi uchun R tishcha aniklanmaydi. Qorinchalarga impulslar uz yunalishida borganligi uchun QRS kompleksining shakli sinus ritmidagidan uzgarmagan buladi.

Agarda ektopik uchok AV birikmaning pastki kismlarida joylashgan bulsa impulslar oldin qorinchalarga, keyin esa retrograd yunalib bo’lmachalarga etib boradi. Shuning uchun EKGda QRS kompleksidan keyin manfiy R tishcha joylashgan buladi. Qorinchalarga impulslar uz yunalishida borganligi uchun QRS kompleksining shakli sinus ritmidagidan uzgarmagan buladi.

Atrioventrikulyar birikma ekstrasistoliyasidagi EKG belgilar.

1. Sinus ritmidagidan shakli uzgarmasdan va vaktidan oldin paydo bulgan QRS kompleksining kelishi.

2. R tishcha manfiy bo’lib QRS kompleksidan oldin yoki keyin kelishi, yoki R tishcha QRS kompleksi bilan kushilib kelishi tufayli EKGda aniklanmasligi.

3. Notulik kompensator pauza.

^ Qorinchalar ekstrasistoliyasi. Qorinchalar ekstrasistoliyasida ektopik uchok qorinchalardan birining devorlarida joylashgan buladi. Ektopik uchok kaysi qorinchada joylashgan bulsa oldin shu qorincha kuzgaladi, keyin biroz kechikib ikkinchi qorincha kuzgaladi. Shuning uchun qorinchalar ekstrasistoliyasida QRS kompleks deformasiyalangan va uning davomiyligi 0,12 sekunddan ko’p bo’lishi mumkin. AV tugun uzidan impulslarni yukoriga, ya’ni bo’lmachalarga utkazmaganligi tufayli ektopik uchokdan chikkan impulslar bo’lmachalarga etib bormaydi. Bo’lmachalar sinus tugunidan chikkan impuls xisobiga kuzgaladi, lekin R tishcha deformasiyalangan qorinchalar kompleksi bilan kushilib kelganligi uchun EKGda R tishcha aniklanmaydi. Segment S – T va T tishcha ekstrasistolik kompleksning asosiy tishchasiga teskari (diskordant) yunalgan buladi. Ya’ni ekstrasistolik kompleksning asosiy tishchasi R tishcha xisobiga xosil bulgan bulsa S – T segment izoliniyadan pastda va T tishcha manfiy buladi. Agarda ekstrasistolik kompleksning asosiy tishchasi S tishcha xisobiga xosil bulgan bulsa S – T segment izoliniyadan yukorida va T tishcha musbat buladi. Qorinchalar ekstrasistoliyasida kompensator pauza tulik buladi.

Qorinchalar ekstrasistoliyasida 5 xil EKG uzgarish kuzatiladi.

1. Navbatdan tashkari shakli uzgargan QRS kompleksining paydo bo’lishi.

2. QRS kompleksning deformasiyalanganligi va davomiyligining 0,12 sekunddan uzayganligi.

3. Segment S – T va T tishcha ekstrasistolik kompleksning asosiy tishchasiga teskari (diskordant) yunalgan bo’lishi.

4. Qorinchalar ekstrasistoliyasi oldida R tishchaning bulmasligi.

5. Qorinchalar ekstrasistoliyasidan keyin tulik kompensator pauza bo’lishi.

Paroksizmal taxikardiyalar. Paroksizmal taxikardiyalar deb tusatdan bir dakikada yurak qisqarishlarining 140-250 marotabagacha ko’payib tusatdan tuxtash xurujiga aytiladi.

Paroksizmal taxikardiyalarning asosiy xossalaridan biri butun xuruj davomida maromiylik saklanib turadi. Xuruj tusatdan boshlanib tusatdan tugaydi. Paroksizmal taxikardiya shunisi bilan sinus taxikardiyasidan fark kilib turadi.

Paroksizmal taxikardiyalar xam ekstrasistoliyalar singari impulslarning chikish joyiga kura kuyidagi turlarga ajratiladi.

1. Bo’lmachalar paroksizmal taxikardiyasi

2. AV birikma paroksizmal taxikardiyasi 3. Qorinchalar paroksizmal taxikardiyasi

Bo’lmachalar paroksizmal taxikardiyasida impulslar manbasi bo’lmachalardan birida joylashgan buladi. Bo’lmachalar paroksizmal taxikardiyasining asosiy elektrokardiografik belgilari kuyidagilar.

1. Tugri ritm saklangan xolda yurak qisqarishlarining tusatdan minutiga

140-250 marotabagacha ko’payishi va xurujning tusatdan tuxtashi.

2. Qorinchalar kompleksidan oldin pasaygan, deformasiyalangan, ikki fazali yoki manfiy R tishchaning borligi.

3. QRS kompleksining shaklining paroksizmal taxikardiya xurujidan oldingi QRS kompleksi shakliga uxshashligi.

4. Paroksizmal taxikardiya xuruji tuxtaganda notulik kompensator pauza aniklanadi.

Atrioventrikulyar birikma paroksizmal taxikardiyasi. Atrioventrikulyar birika paroksizmal taxikardiyasida ektopik uchok atrioventrikulyar birikmadan chikadi va impulslar bir vaktning uzida xam bo’lmachalarga, xam qorinchalarga yunalgan buladi.

Atrioventrikulyar birikma paroksizmal taxikardiyasidagi EKG belgilar.

1. Tugri ritm saklangan xolda yurak qisqarishlarining tusatdan minutiga

140-250 marotabagacha ko’payishi va xurujning tusatdan tuxtashi.

2. R tishcha manfiy bo’lib QRS kompleksidan oldin yoki keyin kelishi, yoki R tishcha QRS kompleksi bilan kushilib kelishi tufayli EKGda aniklanmasligi.

3. QRS kompleksining shaklining paroksizmal taxikardiya xurujidan oldingi QRS kompleksi shakliga uxshashligi.

4. Paroksizmal taxikardiya xuruji tuxtaganda notulik kompensator pauza aniklanadi.

Qorinchalar paroksizmal taxikardiyasi. Qorinchalar paroksizmal taxikardiyaisda ektopik uchok qorinchalardan birining devorlarida joylashgan buladi. Ektopik uchok kaysi qorinchada joylashgan bulsa oldin shu qorincha kuzgaladi, keyin biroz kechikib ikkinchi qorincha kuzgaladi. Shuning uchun qorinchalar paroksizmal taxikardiyasida QRS kompleks deformasiyalangan va uning davomiyligi 0,12 sekunddan ko’p bo’lishi mumkin. AV tugun uzidan impulslarni yukoriga, ya’ni bo’lmachalarga utkazmaganligi tufayli ektopik uchokdan chikkan impulslar bo’lmachalarga etib bormaydi, ya’ni bo’lmachalar sinus tugunidan chikkan impuls xisobiga kuzgaladi, lekin R tishcha deformasiyalangan qorinchalar kompleksi bilan kushilib kelganligi uchun EKGda R tishchani aniklash kiyin buladi, qorinchalar esa ektopik uchokdan chikayotgan impulslar xisobiga kuzgaladi (atrioventrikulyar dissosiasiya). Segment S – T va T tishcha qorinchalar kompleksning asosiy tishchasiga teskari (diskordant) yunalgan buladi. Ya’ni qorinchalar kompleksning asosiy tishchasi R tishcha xisobiga xosil bulgan bulsa S – T segment izoliniyadan pastda va T tishcha manfiy buladi. Agarda qorinchalar kompleksning asosiy tishchasi S tishcha xisobiga xosil bulgan bulsa S – T segment izoliniyadan yukorida va T tishcha musbat buladi. Qorinchalar paroksizmal taxikardiyasi xuruji tulik kompensator pauza bilan tugaydi.

Qorinchalar paroksizmal taxikardiyasi EKG belgilari.

1. Tugri ritm saklangan xolda yurak qisqarishlarining tusatdan minutiga

140-220 marotabagacha ko’payishi va xurujning tusatdan tuxtashi.

2. QRS kompleksning deformasiyalanganligi va davomiyligi 0.12 sekunddan uzayganligi.

3. Segment S – T va T tishcha qorinchalar kompleksning asosiy tishchasiga teskari (diskordant) yunalgan bo’lishi.

4. Atrioventrikulyar dissosiasiya, ya’ni qorinchalar va bo’lmachalar qisqarishlarining bir-biriga bog’liqsizligi.

5. Qorinchalar paroksizmal taxikardiyasi xurujidan keyin tulik kompensator pauza bo’lishi.

Demak, yurak ritmining buzilishi tibbiyot amaliyotida keng uchraydi. Ularni o’z vaqtida aniqlash, bir-biridan farqlay bilish, kasallikni davolashning samarasini oshiruvchi omillardan biri bo’lib hisoblanadi. Kasallikning tashxisini qo’yishda EKG ning ahamiyatining katta ekanligini hisobga olib, yurakning har xil ritm buzilishilarida o’ziga xos elektrogardiografik o’zgarishlarni farqlay bilish talab qilinadi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Bobojonov S.N. Ichki kasalliklar. Tibbiyot institutlari talabalari uchun T., Ibn Sino. 2003.

2. Murashko V.V., Strutinskiy A.V. Elektrokardiografiya. M.: Medisina 1991.

3. http://www.meddean.luc.edu

4. http://www.embbs.com

NUTQ USLUBLARI MAVZUSIGA DOIR METODIK TAVSIYALAR

Xolboyeva Shahloxon

Namangan viloyati To'raqo'rg'on tumani

2-sonli umumiy o'rta ta'lim maktabi ona tili va adabiyot fani o'qituvchisi

Anotatsiya: Mazkur metodik tavsiyada nutq uslublari va ularni o‘rgatishga oid tavsiyalar berib o‘tilgan. Shuningdek, nutq uslublarining ahamiyati ham fikr bildirilgan.

Kalit so‘zlar: Nutq uslublari, badiiy, so‘zlashuv, rasmiy, metodlar.

Kirish. Har bir jamiyatning kelajagi uning ajralmas qismi va hayotiy zarurati bo`lgan ta`lim tizimining qay darajada rivojlanganligi bilan belgilanadi. Bugungi kunda mustaqil taraqqiyot yo`lidan borayotgan mamlakatimizning uzluksiz ta`lim tizimini isloh qilish va takomillashtirish, yangi sifat bosqichiga ko`tarish, unga ilg`or pedagogik va axborot texnologiyalarini joriy qilish hamda ta`lim samaradorligini oshirish davlat siyosati darajasiga ko`tarildi. “Ta`lim to`g`risida”gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning qabul qilinishi bilan uzluksiz ta`lim tizimi orqali zamonaviy kadrlar tayyorlashning asosi yaratildi.

Ta`limning barcha bosqichlariga oid umumiy pedagogik va didaktik talab o`quvchining dasturiy bilim, tasavvur va ko`nikmalari asosida mustaqil ishlash samaradorligini takomillashtirish, ilmiy fikrlashga, o`quv faniga qiziqishini kuchaytirish, kasbiy bilimlarini chuqurlashtirish, nazariy va amaliy mashg`ulot mobaynida ularning faolligini oshirishdan iboratdir. Jahon pedagogik tajribasi, zamonaviy pedagogik texnologiyalarining o`quvchilarni fanlarga qiziqtirishga, ularning mustaqil ishlashda faolliklarini oshirishga imkoniyati cheksiz ekanligini tasdiqlamoqda.

Ta`limning bugungi vazifasi o`quvchilarni kun sayin oshib borayotgan axborot – ta`lim muhiti sharoitida mustaqil ravishda faoliyat ko`rsata olishga, axborot oqimidan oqilona foydalanishga o`rgatishdan iboratdir. Buning uchun uzluksiz ravishda mustaqil ishlash imkoniyati va sharoitini yaratib berish zarur.

O`zbekiston Respublikasi demokratik, huquqiy va fuqarolik jamiyatini qurish yo`lidan borayotgan bir paytda ta`lim sohasida amalga oshirilayotgan islohotlarning bosh maqsadi va harakatga keltiruvchi kuchi har tomonlama rivojlangan barkamol insonni tarbiyashdan iboratdir. Bu barobarida darslarda yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish yaxshi samara beradi. Quyida ona tili darslarida nutq uslublari mavzusini o'qitishga doir metodik tavsiyalarimizni keltiramiz.

Adabiy tilning ijtimoiy hayotdagi ma`lum soha doirasiga,ma`lum nutqiy vaziyatga xoslangan ko`rinishni nutq uslubi hisoblanadi.So`zlar ham ma`lum nutq uslubiga xoslanish-xoslanmaslik belgisiga ko`ra uslubiy xoslangan va uslubiy betaraf so`zlarga bo`linadi.Ayrim nutq uslubi doirasidagina qo`llanadigan so`zlar uslubiy xoslangan so`zlar,bunday xususiyatiga ega bo`lmagan so`zlar esa uslubiy betaraf so`zlar sanaladi.O`zbek tilining quyidagi nutq uslublar mavjud:1)so`zlashuv uslubi,2)publistik uslub,3)ilmiy uslub,4)rasmiy uslub,5)badiiy uslub.Bulardan birinchisi og`zaki;qolganlari yozma nutqqa xosdir.

Nutq uslublari mavzusini o'qitishda quyidagi usul va texnologiyalardan foydalanish mumkin.

"AQL CHARXI" USULI

Bu usulda o'quvchilarga tezkor savollar beriladi.

1.Nutq uslublari deb nimaga aytiladi?

2.Nutq vaziyati deganda nimani tushunasiz?

3.Qanday nutq uslublari mavjud?

4.Qaysi nutq uslubi o`gzaki,qaysilari yozma nutqqa xos?

"Mosini tanla " usuli

Dastlab uslublar nomi yozilgan so'zlar keyin esa gaplar beriladi.O'quvchilar gaplarni uslublarga moslab joylashtirishlari lozim.

SO`ZLASHUV USLUBI:

ILMIY USLUB:.

RASMIY USLUB:

BADIIY USLUB:

Obbo,hamma ishni do`ndiribsiz-da.

O`lkamizda fasllar kelinchagi bo`lmish bahor o`z sepini yoymoqda.

Dehqonlarimiz mo`l hosil yetishtirish uchun fidokorona mehnat qilishyapti. Yomg`ir suyuq tomchi holidagi atmosfera yog`ini “Kungaboqar”.O'quvchilar 4-5 kishidan iborat guruhlarga bo‘linadi. O‘qituvchi fanning mavzusidan kelib chiqib, o‘rtaga bitta muammoni tashlaydi. Har bir guruh kungaboqar yasab, uning markaziga doira joylashtirib, barglar yopishtiradi. Mavzuga qarab, doiraga har bir guruhga yoki umumiy bitta muammo yozilib, doskaga yopishtiriladi Аjratilgan vaqt ichida guruhlar birgalikda fikrlarini bargga yozib, uni o‘sha guruh muammosi yozilgan gulga joylashtirib qo‘yadilar. Bu uslubdan o‘tilgan mavzuni tushuntirish, uni mustahkamlash va takrorlash hamda talabalar egallagan bilimlarni aniqlashda foydalanish mumkin.

O'yin texnologiyasi: Har bir ishtirokchi biror-bir mavzu yuzasidan bittadan muammoli savol tuza olishi kerak. Savollar yozilgan qog'ozlarni o'qituvchiga topshiradilar, sinf o'quvchilari ikki guruhga bo'linadi. Boshqaruvchi qo'llarni sanab, har biriga 1 balldan qo'yadi. Har bir savolga bir o'quvchidan javob so'raladi. Agar javob noto'g'ri bo'lsa o'sha guruhdan bir ball olib tashlanadi, qaysi guruh ko'p ball to'plasa, o'sha guruh g'olib bo'ladi.

Savollardan namunalar:

Ham rasmiy ham badiiy uslubda qo'llana oladigan so'zlar?

Eng ko'p foydalanadigan uslubimiz?

«Besh daqiqa» o'yini. Bu o'yinni ona tili darsida xohlagan mavzuni o'rganishda qo'llash mumkin. O'quvchilarni stol atrofida shunday joylashtirish kerakki, birbirining nima yozayotganligini ko'rmasin. O'yinni o'qituvchi yoki a‘lochi o'quvchi boshqarib borishi mumkin. U vazifani tanlaydi. O'quvchi besh daqiqa ichida topshirilgan topshiriqni bajaradi. O'quvchilar yozishni bir vaqtda tugatishi shart. Masalan, kim ko'p rasmiy uslubga xos so'z yoki gap yozish vazifasi bo'lsa eng ko'p yozgan va uni izohlab bergan o'quvchi g'olib hisoblanadi.

«Nimaga? va nima uchun?» o'yini. Bu o'yinni barcha umumta‘lim fanlarining barcha mavzularini o'rganish jarayonida qo'llash mumkin. Jumladan, ona tilidan ham mavzularni o'rganishda qo'llasak bo'ladi, bu o'yinda o'qituvchi bir xil hajmdagi karton qog'ozlarga bittadan qirqtagacha aniq savollar yozib chiqadi. Savollar «nimaga va nima uchun?» tamoyiliga moslab yoziladi. Usulni qo'llashdan oldin barcha varaqalar yig'ib olinib, aralashtiriladi va teskari qilib qo'yib chiqiladi. O'quvchilar birin-ketin varaqa tortib, savolga javob beradilar. Agar savolga javob bo'lmasa, o'quvchi uni qaytib joyiga qo'yadi. Savolga to'g'ri javob bergan o'quvchi varaqani o'zida saqlab qoladi. Eng ko'p varaqa to'plagan o'quvchi g'olib hisoblanadi.

Nima uchun biz hamma uslubdan birdek foydalanmaymiz. Nimaga so'zlashuv uslubini og'zaki uslub deymiz.

Xulosa qilib aytganda ta’lim texnologiya va uslublarining ahamiyati ham shundaki, But usullar orqali dars o'tilganda o'quvchilar fikri to’liq o’rganiladi, har bir a’zoning dunyoqarashi muhim hisoblanadi. Fikrini erkin isbotlashga, dalil keltirishga harakat qiladi. Fikrlar solishtiriladi. Mantiqqa tayanadi. Tasavvur dunyosi kengayadi.

Ikkilanishdan voz kechadi. Qat’iylik bilan o’z g’oyasini himoya qiladi. Noodatiy fikrlar tizimi umumlashtiriladi. Yangi g’oyalar o’rganiladi. Zero, inson tafakkuri qanchalik mustaqil bo’lsa, u shunchalik tashshabuskor bo’ladi. Uning fikrlashi qancha erkin bo`lsa, u shuncha izlanuvchan, ijodkor bo`ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.Umumiy o‘rta ta’limning ona tili fanidan davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturi. Toshkent-2017

2. 6-sinf. Ona tili darsligi N. Mahmudov, A. Nurmonov A. Sobirov, D. Nabiyeva. «Tasvir» nashriyot uyi Toshkent — 2017

3. K.Hoshimov, S. Nishonova, M. Inomova, R. Hasanov. Pedagogika tarixi. T.,”O’qituvchi” 1996

4.M. Pardayeva. O’qituvchi kasbiy kompetentligi – ta’lim-tarbiya masalasining hal etuvchi omili sifatida. 2016

5.R. Ishmuhamedov, M. Yuldashev. Ta’lim va tarbiyada innovatsion pedagogik texnologiyalar. Toshkent, 2016

6. N.”Pedagogik mahorat va pedagogik texnologiya”T; 2003

АСЛЗОДАЛАР ОРЗУСИ КЎҲИНУР

Баймухамбетова Раҳима Калбаевна

ЖДПИ академик лицейи тарих фани ўқитувчиси

Аннотация:Мазкур мақола дунёнинг кўплаб аслзодалари орзусига айланган ва кўплаб саньат аҳлига илхом бўлиб хизмат қилган Кўхинур олмоси ҳамда унинг тарихи хақидадир. Тоғ ёғдуси деган маьнони англатувчи бу олмоснинг афсонавий ўтмиши, дастлаб Малва султонлигининг рожаларининг бош кийимларини безаб, кейинчалик Лўдийлар, Бобурийлар, Дурронийлар, Сикхлар қўлидан ўтиб то инглиз қиролижаси Викториянинг тожига қадалгунга қадар бўлган тарихий воқеалар қисқача баён этилган.

Калит сўзлар: Кўхинур, “Юлдузли тунлар” романи, Захириддин Мухаммад Бобур, Елизаветта II, Куллинан олмоси-Африка юлдузи, Малва давлати, Шива, Дарёнур, Хиндинур, Лудийлар сулоласи, Эрон шохи Нодиршох, Дурронийлар сулоласи, Ранжит Синхг, Жон Лоуренс, қиролича Виктория.

Ключевые слова: Кoхинур, роман “Юлдузли тунлар”, Захириддин Мухаммад Бобур, Елизаветта II, Звезда Афйрики-алмаз Куллинан, Малавский султанат, Шива, Дарёнур, Хиндинур, династия Лоди, Иранский шах Надиршах, династия Дуррани, Ранджит Синхг, Джон Лоуренс, королева Виктория.

Инсониятга хос бир ажиб иштиёқ, айтиш жоиз бўлса ҳислат бор. Бу бойликка интилиш ҳисси. Кимлардир одамлардаги бу каби интилишни иллат деб билар, яна кимлардир олдинга кўйган мақсадга интилиш деб. Аммо ким қандай бахолашидан қатьи назар дунё яралибдики, одамзотнинг энг катта орзуси энг ноёб нарсаларга эгалик қилиш, моддий соҳада мукаммалликка эришишдир. Одамларга умид бахш этувчи бу кўҳна дунё, бу сирли табиат бағри эса кўплаб сир- синоатлар, бебахо бойликлар маконидир.

Афсоналарга айланган, не не мартабаси улуғ инсонлар бошиданда баландроқ жойдан ўрин олган, тарихнинг шонли ва суронли дамларига гувоҳи бўлган, Кўҳинур олмоси хақида эшитмаган инсонлар жуда кам бўлса керак.

Халқимизнинг севимли ёзувчиси Пиримқул Қодировнинг Юлдузли тунлар романини кўплаб ўқувчилар ўқиб чиққан ёки шу асар асосида сахналаштирилган Захириддин Мухаммад Бобур хаётига доир видео филмни кўрганлар Кўҳинур олмоси хақида гапирилганда, олмос хақида умумий тушунчага эга бўладилар.

Бугунги кунда Буюк Британия қироличаси Елизаветта II нинг тожини безаб турган бу олмоснинг тақдири қандай кечган. Хозирга қадар ўзининг бетакрорлиги билан кимларни мамнун этганлигини билиш учун мозийга назар ташлайлик.

Олмоснинг номи Тоғ ёғдуси деган маьнони англатиб, унинг оғирлиги 105 каратни ташкил этади. Англия қироллик хонадонига тегишли энг йирик олмос тошлардан бири хисобланади. Қироллик хонадонининг яна бир фаҳри бўлган Куллинан олмосидан кейинги ўринда туради. Шу ўринда Куллинан олмоси тарихига эьтибор қаратиб ўтамиз. Куллинан 1905 йил Жанубий Африкадан топилган Африка юлдузи хисобланиб, унинг оғирлиги 3106,75 карат, яьни 621,35 грамм хисобланади. Куллинан олмоси 1907 йил 9 ноябрда Трансваал колонияси тамонидан Англия қироли Эдуард VII нинг туғилган кунига совға қилинган бўлиб, тошда куринмас ёриқ борлиги сабабли уни яхлит холда фойдаланилмасди.1908 йилда тош моҳир мутахассислар тамонидан 9 бўлакка бўлинган. Энг катта бўлакнинг оғирлиги 530,2 каратни ташкил этади.¹

Куллинан олмоси оғирлиги жихатдан анчагина салмоқли бўлса ҳам Кўхинурнинг машхурлиги ундан зиёдроқдир. Олмос хақидаги афсоналар 1300 йилга бориб туташади. Афсоналарда айтилишича бу олмос бир неча асрлар давомида Шимолий Хиндистонда жойлашган Малва давлати рожаларининг бош кийимини безаб келган. Афсонада Тоғ ёғдуси рожанинг салласидан тушгудек бўлса, Малва халқи қулга айланади деб башорат қилинади. Шундай бўлади ҳам 1305 йилда Дехли султони Аловуддин Малвани забт этиб, мағлуб давлатнинг хазинасига қўшиб Тоғ ёғдусининг ҳам эгасига айланади. Вақт ўтиб у яна Малвага қайтиб, Гвалиор рожаси Бикерамит мулкига айланади. Бошқа бир афсонада айтилишича Султон Аловуддиннинг уч нафар Хизрхон,Шахобиддин Умар, Қутбиддин Муборак исмли ўғиллари бўлган. Отасининг вафотидан сўнг уч ўғил тахт учун бахсга киришади. Оқибат улар отасининг мулкини учга бўлиб олишга қарор қилиб, мулкидаги ерларни кўздан кечириш учун сафарга отланишади. Йўлда сел келиб учовлон жон сақлаш учун бир ғорга киришади. Ғорнинг ичини бир тошдан чиқаётган нур ёритиб турар эди. Энди уч ака-ука тошни талашиб бошлашади. Хизрхон тангри Вишнуга, Шахобиддин Умар оламнинг қалби бўлган тангри Брахманга, Қутбиддин

Муборак момақалдироқ ва жанг мабуди Шивага илтижо қилибди. Шива Муборакнинг илтижосини эшитиб тошга қарата чақмоқ билан зарба бергач тош учга бўлинган экан. Хизрхон ўз тошини Дарёнур, Шахобиддин Умар Кўхинур, Қутбиддин Муборак Хиндинур деб атаган экан. Мамлакатни ака укалар ўзлари билганча бошқараётган бир вақтда мамлакатда очарчилик бошланиб, вабо кассаллиги тарқалибди. Мамлакатни халокатдан асраш учун Қутбиддин Муборак Хиндинур олмосини форс шохига сотиб юборади. Олмос эвазига келган маблағга ибодатхона барпо эттириб, одам бўйидан уч баробар баланд келадиган Шива мабудининг хайкалини ясаттирадилар. Аммо бу ҳам халқни офатдан халос этмагач, Дарёнур ва Кўхинурни хайкалнинг кўзлари ўрнига ўрнатишади ва бу иномдан сўнг бахтсизликлар ўз паёнига етади. Кейинчалик форслар бостириб кириб тошларни ўз юртига олиб кетади дейилади. Дехли султонлари мусулмон бўлганлигини инобатга олсак бу хинд афсонаси хақиқатда йироқ кўринади албатта. Яна шундай маьлумотлардан бирида айтилишичи Кўхинур олмоси Гунтур вилоятининг Голконда деб номланган конидан топилган. Хинд халқининг Махабхорот эпосидаги Карна исмли қахрамонга тегишли бўлган дейилади. Бироқ бу олмос хақида афсоналар қанчалар кўп бўлмасин уларнинг хақиқатга яқинлиги шу қадар қийиндир. 1526 йилда Хиндистонда хукмронлик қилаётган Лудийлар сулоласи вакили Иброхим Лўдий Панипат жангида енгилгач, хиндлар юртини ни Захириддин Мухаммад Бобур эгаллайди. Бобурнинг ўғли Хумоюн Дехлидан ўтиб, қасрларни бирма-бир забт этиш жараёнида рожа Бекерамитнинг қасрига келиб жойлашади. Рожа Бекерамитнинг беваси,оиласини жонини сақлаб қолган ва шаьнини химоя қилган шахзодага миннатдорчилик эвазига Кўхинур олмосини тақдим этади. Хумоюн Кўхинурни тантанали равишда отаси Бобуршохга ҳадя қилади. Олмоснинг ёғдусидан завқланган Бобур, бу қимматбахо совғани суюкли ўғли Хумоюнга муносиб кўради. Шу ондан бошлаб мазкур олмос Бобурийлар олмоси деган ном олади.

1739 йилда шох Мухаммад хукмронлиги йиллари Эрон шохи Нодиршох шимоли-ғарбий Хиндистонга бостириб киради. Бобурийлар сулоласининг бойликлари қўлга олиниб уларнинг ичида сулоланинг фаҳри бўлган олмос топилмайди. Нодиршох кимда-ким олмосни топса катта мукофат ваьда қилади.Харамдаги канизаклардан бири бу олмос шох Мухаммаднинг салласи орасига яширилганини айтади. Ғолиблар шарафига уюштирилган базмда эрон шохи, шох Мухаммадга шарқ одатига кўра дўстлик рамзи тариқасида ўзаро саллаларини алмаштиришни таклиф қилади. Шох Мухаммаднинг ўз салласини беришдан бошқа имкони қолмайди. Сабрсиз Эрон шохи шу ернинг ўзида саллани орасини титкилаб олмосни топиб олади. Кувониб кетганидан Тоғ ёғдуси яьни Кўхи-нур дея қичқириб юборади. Олмос бу воқеадан сўнг Кўҳинур номини олади. 1747 йил Нодиршох фитна қурбони бўлгач, кичик уғли Рох хокимятни эгаллаб олади. Қисқа вақт ичида тахтдан туширилсада, олмосни яширишга улгуради. Рох уни Афғонистондаги Дурронийлар сулоласининг етакчиси Ахмадшохга топширади. Унинг ўлимидан сўнг, хокимият унинг ўғли Темуршох Дурронийга, ундан сўнг Замоншохга насиб этади. Тахт учун бошланган кураш натижасида хокимият Замоншохнинг укаси Шужа ул Мулк ихтиёрига ўтади. Зомоншох зиндонга ташланади. Шох Шужа олмосни қўлга киритиш учун уни кўп азоблаб, кўзларига мил торттиради. Замоншох зиндон деворини ковлаб олмосни яширади ва устидан суваб ташлайди. Зиндон назоратчисигина олмосни топиб Шужага топширади. Тақдирнинг иши яна такрорланади. Шох Шужа укаси Махмуд тамонидан тахтдан туширилиб, зиндонбанд қилинади. Олмос илинжида уни ҳам кўп азоблашади. Аммо Шужа токи олмос қўлида экан хокимият жиловини яна қайтадан тутишига чин дилдан ишонар эди. У зиндондан қочишга муваффақ бўлади. Оила аьзолари билан Лахорда Ранжит Сингх хузуридан панох топади. Панжоб арслони номи билан донг таратган Ранжит Синхг олмос хабарини эшитгач Шужа ва унинг рафиқасини қийноққа солади. Қистовларга дош бера олмаган аёл, бир қанча шартлар эвазига олмоснинг қаердалигини айтишга рози бўлади. Ранжит Сингх Шужага 125 минг рупий бериб, йилига 60 минг рупий нафақа вада қилади.²Тарихга бошқа фактлар тамонидан назар ташласак, Замоншох мирзо хокимиятни қўлга олишида яна бир обрўли баракзайлар сулоласи етакчиси Сарафрозхоннинг хизмати катта бўлади. Аммо мақсадига етган Замоншох Сарафрозни қатл эттиради ва бу билан баракзайларни қахрини келтиради. Баракзайларнинг кучи билан тахтга Махмудшох(1801-1803) келади. Замоншох Сарафрознинг ўғли Фатххон тамонидан кўр қилинган. 1803 йилда Шужа ул Мулк(1803 -1809) Махмудшохнинг тахтдан туширади. 1809 йилда Махмудшох ва вазир Фатххон, Шужадан хокимиятни тортиб олгач, у Хиндистонга қочади.

1811 -1812 йилда Аттока шаҳрида, 1812 -1813 йилда Кашмирда, 1813-1814 йилда Лахорда яшайди. У ўзининг озодлигини Кўҳинур олмоси эвасига Лахор рожаси Ранит Сингхдан сотиб олади. Яна кўпгина қийинчиликлар, кучли босим остида турли вилоятларда яшаб, ниҳоят 1838 йилда инглиз ва сикх армияси ёрдамида яна Афғонистонга қайтади. 1849 йили Лахор хазинаси инглизлар ихтиёрига ўтгач, олмос генерал губернатор Жон Лоуренснинг эьтиборсизлиги туфайли йўқолиб қолай дейди. Унинг ишончли хизматкори жанобининг кийимларини орасидан топиб олади. 1850 йилнинг 6 апрел куни Кўхинур Хиндистонни тарк этади. 1851 йилда Кўхинур Лондонда кўргазмага қўйилади. Олмос бахтсизлик келтирувчи тош сифатида халқ орасида донг таратсада инглиз қироличаси Виктория олмосни бош кийимига тақиб юради. Хинд манбаларида берилишича Қиролича Виктория олмосни Хиндистондан олиб чиқиб кетилгани учун ўзини ноқулай ҳис қилар эди. 1854 йилда Ранжи Сингхнинг 15 ёшли вориси Далип Сингхнинг хузурига таклиф қилиб, хукуматнинг қаршилигига қарамай унга йиллик 15 минг рупий нафақа тайинлайди. Далип Сингх бу учрашувда Қироличани хокимиятини тан олишини ва Кўхинур олмосини ўз қироличасига топширишни ўзига шараф деб билишини айтгач, бу қимматбахо бойлик инглизларнинг хақиқий мулкига айланади. 1852 йилга қадар олмос ўзининг қадимий хинд қирраларини сақлаб келган. Шу йили олмосга Амстердамда қайта ишлов берилиб, қирраланиш натижасида 191 каратдан 108,9 каратгача бўлган хажмини йўқотади ва кенг жамоатчилик норозилигига сабаб бўлади. 1853 йилда инглиз тожига ўрнатилиб, атрофи 2000 дан ошиқ майда бриллиантлар билан безатилади. 1902 йилда қирол Эдуард VII нинг рафиқаси қиролича Александра учун ишланган тожга ўрнатилади. Георг V нинг рафиқаси қиролича Мариянинг ҳам тожини безайди. 1937 йилда қиролича Елизаветта II нинг тахтга ўтириш маросими учун ишланган тожга ўрнатилиб, хозирга қадар Британия қироллигини фаҳри бўлиб келмоқда.³

Фойдаланилган адабиётлар:

1.Кравчук П. А. Рекорды природы. — Любешов: Эрудит, 1993.

2.ru.wikipedia.org › wiki › Кохинур От алмаза до бриллианта, Б. И. Прокопчук, В. И. Ваганов. — Москва.: "Недра", 1986. pikabu.ru › story › samyie_znamenityie_almazyi Самые знаменитые алмазы в истории. Осколки Света: ОРЛОВ, Великий Могол, Кохинур, Дерианур. Часть третья.

3.history.wikireading.ru Николаев Николай Николаевич. Реликвии правителей мира “Алмаз «Кохинур”.

ҲАРБИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА РУС ТИЛИНИ ЎҚИТИШДАГИ МУАММОЛАР ВА ТАБАҚАЛАШТИРИБ ЎҚИТИШГА ОИД ТАКЛИФЛАР

Комилова Муяссар Мавжудовна

ЎзПФИТИ мустақил изланувчиси

Ўзбекистон Республикаси Тошкент “Темурбеклар мактаби” ҳарбий-академик лицейи рус тили ва адабиёти фани бош ўқитувчиси

Аннотация: Мақолада ўзбек гуруҳларида рус тили дарсларида дифференциал (табақалаштириб ўқитиш) ёндашувдан фойдаланиш тўғрисида сўз юритилган. Дарснинг кириш қисмида гуруҳни табақаларга бўлиш орқали “Музёрар” интерактив усулидан фойдаланишга ҳамда ўқувчининг билим савияси ва руҳий ҳолатига аҳамият беришга оид таклифлар баён қилинган.

Калит сўзлар: индивидуал психологик хусусиятлар, ҳарбий таълим тизими ва ундаги муаммолар, рус тили, табақалаштириб ўқитиш, “Музёрар” усули, “устоз-шогирд” анъанаси, дарс босқичлари, дарснинг кириш қисми, турли даражали топшириқлар, мустақил шуғулланиш.

Бугунги кунда таълим тизими янгича ёндашувни талаб қилмоқда. Таълимга янгича ёндашув борасида жуда кўп изланишлар ва таклифлар мавжуд бўлиб, ўқув гуруҳларини табақалаштириб ўқитишга асосий ечимлардан бири сифатида қаралмоқда. Ушбу технологиянинг мақсади ҳар бир ўқувчини ўз имкониятлари ва қобилиятлари даражасида ўқитишга, яъни таълимнинг индивидуаллашувига қаратилган бўлиб, пировард натижада эса шахснинг ривожланишига олиб келади. Шунда ҳар бир ўқувчининг ривожланиши учун унинг индивидуал психологик хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда қулай шароит яратилади ¹. Бу муаммо ҳарбий таълим тизимига ҳам тегишли ва соҳада ечимини кутаётган муаммолар талайгина. Бу борадаги қарашларимизни ҳарбий академик лицей (ҲАЛ)да рус тилини ўқитиш мисолида кўриб чиқмоқчимиз.

Хўш, рус тилини ўқитишда қандай муаммоларга дуч келинмоқда? Бунга талайгина жавоблар мавжуд. Энг аввало, муаммоларни аниқлайлик:

Биринчидан, академик лицейга қабул қилинган ўқувчиларнинг билим даражаси турлича ва асосан, рус тили бўйича билим сифати жуда паст. Буни ўқув жараёнининг дастлабки ҳафталарида ўқувчиларнинг 9 йиллик қолдиқ билимларини аниқлаш учун ўтказиладиган бошланғич назорат ишлари натижалари аниқлаш мумкин.

¹ Т.Б.Адылова. Дифференцированное обучение на уроках русского языка и литературы. // Молодой учёный. –

2016. - № 1.1 (116.1). – с.13-14

Иккинчидан, Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги томонидан тасдиқланган амалдаги ўқув дастури билим даражаси юқори ёки ўртадан юқори ўқувчиларга мўлжалланган. Бу эса ўз-ўзидан бошланғич билимга эга ўқувчилар учун қийинлик қилади.

Учинчидан, рус тилига на чет тили ва на чуқурлаштирилган фан сифатида қаралади. Ўқув режасида ҳам миллий гуруҳларда рус тилини ўрганишга ҳафтада бор-йўғи 2 академик соат (бир жуфтлик дарс) ажратилган. 2021-2022 ўқув йилида қабул қилинган ўқувчилар учун эса ушбу фан бор-йўғи уч семестр ўқитилиши ўқув режасига киритилган.

Тўртинчидан, маълумки, ҲАЛга республика миқёсида ўқувчилар қабул қилинади. Афсуски, рус тилида мулоқот деярли талаб қилинмайдиган регионларда бугунги кунда рус тилини ўрганишга эътибор анча сусайган.

Бешинчидан, битта гуруҳда билим даражаси турли хил ўқувчилар билан ишлаш, мулоқот учун муҳит фақат дарс доирасидагина эканлиги педагог учун ҳам ўқувчи учун ҳам анча қийинчилик туғдириши кундай равшан.

Олтинчидан, сир эмаски, академик лицейларда ўқувчилар асосий эътиборни чуқурлаштирилган фанларга, аниқроғи, олий таълим муассасалари кириш имтиҳонларига қаратилади.

Тан олиш керакки, ривожланишнинг ҳар бир соҳаси, хусусан, ҳарбий соҳа рус тилини чуқур ўрганишни талаб этмоқдаки, бунинг сабаби дунё миқёсида турли миллат ва халқлар орасида алоқа тилларидан бири саналадиган рус тили нафақат мулоқот, балки фан ва техника тилига айланишга улгурган.

Афсуски, юқорида келтирилган муаммолар бирлашиб, рус тилини ўқитиш, ўқувчиларда билим, кўникма ва малакани шакллантиришда маълум даражада тўсқинлик қилмоқда. Рус тили грамматикасининг ўзига хослиги ва муракаккаблиги ҳам тилни ўзлаштиришда бир оз қийинчиликлар туғдириши мутахассислар томонидан ҳам тан олинган.

Педагогик тажрибадан келиб чиқиб, муаммонинг ечими сифатида рус тилини табақалаштириб ўқитиш бўйича айрим таклифларни бермоқчимиз.

Табақалаштириб ўқитиш, энг аввало, ўқувчига шахс сифатида қарашга, унга педагогик ва психологик ёндашишга ундайди.

Бунинг учун умумий ўрта таълимдан сўнг ўрта махсус таълим муассасаси – ҳарбий академик лицей (ҲАЛ)га мослашув давридаёқ педагог томонидан ўқувчининг нафақат билим даражаси, балки қизиқиши, руҳий ҳолати ҳам чуқур таҳлил қилиниши лозим. Маълум бир кузатиш ва хулосалардан келиб чиқиб айтиш мумкинки, ўқувчилар орасида “устоз-шогирд” анъанасини йўлга қўйиш, яъни рус тилида эркин сўзлай оладиган ўқувчини (бундай ўқувчини шартли равишда А ўқувчи деб белгилаймиз) нутқи ривожланмаган ўқувчига (уни шартли равишда Б ўқувчи деб белгилаймиз) бириктириб қўйиш, зарурий ҳолатларда ўқитувчи томонидан керакли маслаҳатлар ва мотивациялар бериб бориш ҳам яхши самара беради. Чунки Б ўқувчи кўпинча билимсизлиги оқибатида гуруҳ ичида изза бўлишдан, нотўғри гапириб юборишдан ёки талаффузидаги камчиликдан тортиниши мумкин. А ўқувчи билан якка тартибда ишлаш давомида бундай тортинчоқлик йўқолади, ўзига бир мунча ишонч пайдо бўлади. Албатта, бунда ўқитувчи томонидан А ўқувчига йўл-йўриқ кўрсатилиб, зарурий топшириқлар берилади ва натижалар кузатилиб борилади.

ҲАЛ ўқувчисининг мактаб ёки лицей ўқувчисидан фарқи шундаки, ўқувчининг ҳаёти асосан лицей ҳудуди билан чегараланган. Аниқроғи, улар учун ўзга тилни ўзлаштириш, у тилда доимий мулоқотда бўлиш бир мунча чекланган. Ўқувчилар қатъий кун тартибига бўйсунган ҳолда дарсдан ташқари вақтидагина мустақил тил ўргана оладилар. Мавжуд имкониятлардан фойдаланган ҳолда айнан мустақил тайёргарлик соатларида тўгарак машғулотларида иштирок этиш, кўпинча мустақил шуғулланиш орқали мавжуд муаммони бартараф этишга ҳаракат қилинади. Фикримизча, бундай соатларда ўқув дастурида кўзда тутилмаган мавзуларда, масалан, ўзини таништириш, қизиқишлари ва оиласи ҳақида гапириб беришни машқ қилиш, шу мавзуларда сўзлар ёдлаш, хусусан, ҳарбий соҳага оид русча буйруқ ва топшириқлар, турли атамаларни рус тилида босқичма-босқич муайян тартибда ўрганиш ўта муҳимдир. Ўқувчининг мустақил ҳаракати ўқитувчи томонидан кузатиб борилиши, зарурий кўрсатмалар бериб борилиши аҳамиятлидир. Ўқитувчи ўқувчилар топшириқни бажариш давомида дуч келадиган қийинчиликларни олдиндан кўра олиши зарур. Айниқса, билим даражаси паст ўқувчилар билан ишлаганда билим олувчининг руҳий ҳолатига чуқур аҳамият бериши лозим. Бунинг учун ўқувчига олдиндан бирор бир топшириқ бериш, дарс пайтида эса тенгдошлари кўзи олдида ундан айнан ўша топшириқни сўраш, унинг ижобий ҳар бир жавобини олқишлаш, руҳий далда бериш зарур. Бундай ёндашув ўқув жараёнини табақалаштиришнинг бир кўринишидир.

Қолаверса, дарснинг ҳар бир босқичи – кириш, асосий қисм ва якунловчи қисмларида ҳам турли даражадаги топшириқ ва мисолларни тайёрлаш ва татбиқ этиш ҳам дарснинг сифатига ижобий таъсир эта олади, деб ўйлаймиз.

Мисол учун, машғулотнинг кириш қисмида гуруҳни фаоллаштиришга қаратилган “Музёрар” усулидан турлича фойдаланиш мумкин. Бунинг учун доскага мавзудан келиб чиқиб, узунроқ сўз ёзилади. Масалан, “День Независимости” мавзусига оид “независимость” сўзини ёзиб, белгиланган вақт оралиғида, шу сўзда иштирок этган ҳарфлар иштирокида сўзлар, сўз бирикмалари ва гаплар тузиш мумкин.

Гуруҳни ўқувчиларнинг рус тилидаги луғат бойлиги, билим даражаси ва кўникмасига қараб, шунингдек, тилни қабул қилиш даражасига қараб кучли (А), ўрта (Б) ва кучсиз (В) учта кичик гуруҳга бўлиш мумкин. Аммо бу гуруҳлар доимий эмас. Иш жараёнида ўзлаштириши ва топшириқни муддатидан олдин тез ва аниқ бажаришига қараб ўқувчи 1 та гуруҳдан 2-гуруҳга ўтиши мумкин. Бериладиган топшириқлар ҳам дифференциал ёндашув асосида турлича бўлади:

Кучсиз гуруҳ (В - нутқи ривожланмаган ўқувчилар)га топшириқ

Ўрта гуруҳ (Б-

нутқи ўртача

меъёрдаги ўқувчилар)га топшириқ

Кучли гуруҳ (Анутқи ривожланган ўқувчилар)га топшириқ

1) “независим

ость” сўзидаги ҳарфлар иштирокида сўзлар тузинг. Намуна: мост, нос, нет, вот, сам, оса, мина, тон, том, зависть...

1) “независим

ость” сўзидаги ҳарфлар иштирокида сўзлар ясанг, шу сўзлар ёрдамида сўз бирикмалари тузинг. Намуна: большой мост, первый том, низкий тон

1)“независимость”

сўзидаги ҳарфлар иштирокида сўзлар ясанг, шу сўзлар ёрдамида гаплар тузинг.

Намуна: Самое страшное для человека – жить без Родины. Судьба народа зависит от всесторонно развитой молодёжи.

2) нотаниш сўзлар маъносини ва родини луғат ёрдамида аниқланг

2) сўз

бирикмаларидаги

ҳоким ва тобе сўзларнинг боғланиш усули, роди ва числосини аниқланг.

2) гапдаги сўз бирикмалари падежини аниқланг.

3) Мустақиллик тўғрисида 2-4 гапдан иборат кичик матн

тузинг

“Музёрар” усули дарснинг кириш қисмида ўқувчилар эътиборини мавзуга йўналтиришга мўлжалланган бўлгани учун вақт меъёрига қатъий амал қилиш талаб этилади. Бунинг учун топшириқларни олдиндан карточка қўринишида ёки мониторга ёритиш учун электрон тарзда тайёрлаш, белгиланган вақт, масалан, 4-5 дақиқа, тугагач, кичик гуруҳлардан тақдимотни талаб қилиш зарур. Машғулот вақти 80 дақиқа бўлгани учун умумий тайёргарлик ва тақдимотга 5-7 дақиқа ажратиш меъёр ҳисобланади.

Шундай қилиб, ўқув жараёнида табақалаштириш усулидан оқилона фойдаланиш таьлим мазмунининг бойишига, ўқувчи шахсининг тўғри шаклланишига, энг асосийси, ўқитувчининг педагогик маҳорати туфайли дарснинг самарали ташкил этилишига олиб келади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Т.Б.Адылова. Дифференцированное обучение на уроках русского языка и литературы. // Молодой учёный. – 2016. - № 1.1 (116.1). – с.13-14

2. Кудашева З.К. Методическое пособие по курсу «Современные технологии преподавания литературы» Т.: 2010. с.10.

3. Бажин К.С. Технология дифференцированного обучения: психолого-педагогический аспект // Вестник ВятГУ. 2011. №1-1.

РОЛЬ ИЗУЧЕНИЯ ИСТОРИИ АМИРА ТЕМУРА И ТЕМУРИДОВ В ВОСПИТАНИИ СОВРЕМЕННОЙ МОЛОДЕЖИ

Тохтаева Дилноза Эргашбаевна

преподаватель высшей категории академического лицея при Ташкентском

Государственном юридическом университете dtohtaeva8@gmail.com

Toxtaeva Dilnoza Ergashbаevna

Toshkent Davlat yuridik universiteti akademik litseyining oliy toifali o‘qituvchisi

Tokhtaeva Dilnoza Ergashbaevna

Teacher of the highest category of Academic Lyceum at Tashkent State University of Law

Аннотация: в этой статье рассказывается о роли изучения истории Амира Темура и Темуридов в воспитании молодежи. В процессе духовной модернизации общества важны знания об отношениях великого Сахибкирана Амира Темура, который заложил основы узбекской государственности, что его жизненные принципы и устремления и сегодня служат путеводной звездой для грядущих поколений.

Ключевые слова: «Уложения Темура», «Освободитель Европы»,

ЮНЕСКО «Отчизна», «справедливость», «просвещение», «совесть» и «доброта».

Аnnotasiya: Ushbu maqolada Amir Temur va temuriylar tarixini o‘rganishning yoshlar tarbiyasida tutgan o‘rni haqida so‘z boradi. Jamiyatni ma’naviy yangilash jarayonida o‘zbek davlatchiligiga asos solgan buyuk Sohibqiron Amir Temurning o‘zaro munosabatlari, uning hayotiy tamoyillari, intilishlari bugungi kunda kelajak avlodlar uchun yo‘l ko‘rsatuvchi yulduz bo‘lib xizmat qilayotganini bilish muhimdir.

Tayanch so‘zlar: “Temur tuzuklari”, “Yevropa ozodligi”, YUNESKO “Vatan”, “adolat”, “ma’rifat”, “vijdon” va “mehr”.

Annotation: This article describes the role of studying the history of Amir Temur and Temurides in the education of young people. In the process of spiritual modernization of society, the knowledge of the relations of the great Sahibkiran Amir Temur, which laid the foundations of Uzbek statehood, that its vital principles and aspirations and today serve as a guide star for future generations.

Keywords: "Deposition Temur", "Liberator of Europe", UNESCO "stepfather", "Justice", "enlightenment", "conscience" and "kindness".

Роль изучения истории Амира Темура и Темуридов в воспитании молодежи в процессе духовной модернизации общества важна, так как для молодежи, строящей жизненные планы, ориентированной на личный успех, понимание возможностей, открываемых модернизируемым обществом, является настолько же значимо. Такие исторические личности как Амир Темур, который был непобедимым полководцем и политическим деятелем, внесшим большой вклад в развитие науки, культуры и просвещения. Амир Темур объединил разоренные края на основе единого государственного флага, после этого стабилизировалась экономика страны, торговля и ремесленничество, промышленное развитие, расширились торгово-экономические отношения с далекими и близкими соседями участники были проинформированы об историческом, культурном, духовном наследии Амира Темура и эпохи Темуридов, его роли в мировой цивилизации.

Особое место в их ряду занимает величественный образ Сахибкирана Амира Темура, заложившего основы узбекской государственности. Его жизненные принципы и стремления и сегодня служат путеводной звездой для грядущих поколений. Проведенная в стране огромная работа по построению свободного и процветающего общества, благополучной жизни для народа и безоблачного будущего для наших детей и внуков перекликается с его мудрыми высказываниями, благородными идеями и принципами. В их числе справедливость, мир и стабильность, развитие образования, науки и культуры, патриотизм и самоотверженность, верность интересам Отчизны, которые и сегодня являются приоритетными направлениями национального развития нашей независимой Родины.

Именно благодаря независимости в процессе духовного возрождения общества личность Амира Темура, его роль в мировой истории и заслуги перед Родиной получили достойную оценку. По инициативе первого Президента И.А. Каримова в 1996 году в Узбекистане и во всем мире широко праздновалось 660-летие Амира Темура. В Ташкенте, Самарканде и Шахрисабзе установлены величественные памятники Сахибкирану. В честь нашего великого предка был создан в 1995 году Международный фонд, в 1996 году был учрежден орден Амира Темура. Восстанавливались и переиздавались «Уложения Темура» как уникальный источник изучения истории национальной государственности. 18 октября 1996 года в центре столицы на сквере Амира Темура состоялось торжественное открытие государственного музея истории Темуридов, вошедшего в состав Академии наук.

Современная молодежь, видя как наше государство уделяет огромное внимание истории своих предков, привлекая музеями, которые являются центром притяжения в культурной и политической жизни нашей страны, обязательным местом для тысячи гостей из соседних стран, а также Англии, Франции, США, Германии, Турции, Израиля, Японии, Греции, Италии, Кореи и др., также многие официальные делегации, посетившие независимый Узбекистан с большим интересом глубже узнают здесь историю древнего Мавераннахра.

Изучая историю своих великих предков, молодое поколение должно вдохновляться, гордиться, что является последователем таких великих личностей как Амир Темур, которого чтят даже зарубежных странах, пример: во Франции по предложению ЮНЕСКО – 1994 году в Париже 600-летний юбилей темурида Мирзо Улугбека и в 1996 году был широко отмечен 660 летный юбилей Амира Темура тоже в Париже, также во Франции была отлита золотая статуэтка «освободитель Европы».

Выдающийся государственный деятель, талантливый полоководец, покровитель науки и культуры. Сегодня этого великого человека во всем мире признают в качестве выдающегося государственного деятеля, талантливого полководца, покровителя науки и культуры. Государственные деятели, ученые тепло отзываются о Сахибкиране и высоко оценивают его жизнь и деятельность. С XVI века возрастает интерес ученых Европы к личности и деятельности Амира Темура. В 1553 году в итальянском городе Флоренция было издано произведение итальянского ученого Перондино «Величие Тамерлана из Скифии». Это было первым научным исследованием европейских ученых об Амире Темуре. В том же веке издается произведение испанского историка Перо Мексика «История великого Темура». В 1582 году изданы «Воспоминания» известного испанского посла Клавихо». В тот же период было создано сценическое произведение английского драматурга Христофора Морло «Великий Темур». С тех пор не прекращалось создание произведений, посвященных великому Сахибкирану. К настоящему времени в 33 странах издано более 500 произведений зарубежных исследователей, посвященных Амиру Темру и темуридам. Издание в 1968 году труда ученогофилософа И.М.Мминова «Роль Амира Темура в истории Средней Азии» усилило интерес общественности к этой теме.

«… рождение этой личности было предопределено судьбой и временем требованием независимости народа и страны, уставших от гнета Чагатайского улуса, дикой тирании мелких феодалов, бесконечных нападений монгольских ханов и правителей Золотой Орды на Мавераннахр, длившегося на протяжении 150 лет иностранного влияния. Эта историческая необходимость проявилась в Темуре и его полководцах. Темур в качестве государственного деятеля в определенной степени своей личностью отобразил эти потребности и необходимость, создав в Мавераннахре независимое централизованное государство» писал И.М.Муминов ^3.

Особенно много среди посетителей молодежи, которая стремится глубже узнать богатую историю своей страны, великих предков, внесших вклад в развитие мировой цивилизации. За годы деятельности музей неоднократно вызывал интерес новыми экспозициями, выставками и конференциями, посвященными жизни, деятельности и величайшему наследию Амира Темура. Огромен вклад Сахибкирана в мировую цивилизацию.

В конце XIV века он создает огромную империю, столицей которой был избран Самарканд, всесторонне развил и укрепил его, прославив на весь мир. Выгодное расположение государства Амира Темура –перекресток транзитных путей, богатая сырьевая база, связанная с добычей полезных ископаемых – свинец, золото, серебро, медь являлись благоприятными условиями для развития ремесел, наук и искусств. В Самарканде он собирает лучших мастеров и ученых архитекторов, поэтов и музыкантов. Все это оказало благотворное влияние на развитие Ренессанса в эпоху Темуридов. По свидетельству Ибн Арабшоха, при правлении Амира Темура действовал такой обычай: в ознаменование больших праздников объявлять жителей Самарканда тарханами, то есть освобожденными от податей и повинностей. Сам Сахибкиран пишет в «Уложениях» что людям, взявшимися за трудное и благородное дело, предоставлялись определенные льготы: « … в первый год с них не взимали ничего, на второй год довольствовались тем, что они сдавали по своему усмотрению, и только на третий год взимали с них харадж (налог) по установленной норме.

Воздавая должное личности правителя, Ибн Арабшох пишет: «Он не любил насмешек и фальши и не печалился в несчастии, был горячим и храбрым, внушал повиновение и вызывал чувство благовония.

Любил смелых и храбрых солдат…был спорщиком, мгновенно схватывал суть дела. Он четко отличал правду от вымысла, искренних советчиков от искусных и хитрых притворщиков».

Кэрэн Л. Империя Амира Темура. –Т.: “Духовность”, 1999. –218-стр.

И. Муминов Роль Амира Темура в истории Средней Азии. –Т.: “Наука”, 1993. –40—41-стр.

Ш.Ўлжаева Развитие национальной государственнности в период АмираТемура и Темуридов. –Т., 2005. –212-с.

Т.Салимов Всемирная история средневековья Т.”Шарк” 2017 г.

Нынешняя политика Узбекистана, суть которой определяется такими понятиями, как «справедливость», «просвещение», «совесть» и «доброта» - практическое воплощение его благородных устремлений, которые как не раз отмечал глава нашего государства и в настоящее время остаются основополагающими. Проводимые в стране реформы в целях укрепления национальной государственности, повышения благосостояния народа, воспитания гармонично развитого поколения по своей сути и содержанию созвучны принципам великого предка, его напутствию, оставленному потомкам.

30 июня 2017 года на IV курултае Общественного движения молодежи «Камолот» Президент Республики Узбекистан Ш.М.Мирзиёев в ходе своей встречи выдвинул идею о присвоении военно-образовательным школам названия «Темурбеклар мактаби» ^1. Молодежь активно поддержала эту идею.

Молодое поколение современного Узбекистана отличается высоким интеллектом, наличием в своем потенциале самой разнообразной информации, духовным богатством и любовью к родине. Это далеко не пафосные слова. О том, насколько стремителен прорыв нашей молодежи в освоении наук, получении знаний, которые, безусловно, являются основной становления личности молодого человека, свидетельствуют многочисленные награды и признания достижений талантливой молодежи Узбекистана не только в республике, но и за рубежом.

Использованная литература:

1. Ш. Мирзиёев. «Будущее будем строит с отважным и великим нашим народом. Т. «Узбекистан». 2017 год.

2. И.А. Каримов. «Без истории нет будущего «.- Т.»Узбекистан» 1998 г.

3. Т. Салимов Т. Всемирная история средневековья «Шарк» 2017 г.

4. А. Мухаммеджонов История Узбекистана средневековья «Шарк» 2017 г.

5. Кэрэн Л. Империя Амира Темура. –Т.: “Духовность”, 1999. –218-стр.

6. И. Муминов Роль Амира Темура в истории Средней Азии. –Т.: “Наука”, 1993. –40—41-стр.

ТОШКЕНТ ВИЛОЯТИ ТОПОНИМЛАРИНИНГ ЭТНОКУЛЬТУРОЛОГИК МАНЗАРАСИ

Абдуллаев Акмал Амирович

akmalabdullayev@gmail.com

Тошкент вилояти Чирчиқ давлат педагогика институти таянч докторанти

Аннотация: Мақолада Тошкент вилоятидаги жой номларининг келиб чиқишига лингвокультурологик жиҳатдан ёндашилиб, уларнинг мазкур ҳудудда яшовчи аҳолининг этногенези ва тарихи, маданияти билан боғлиқ ҳолатлари ономастик кўламда тарихий-этимологик ва лингвомаданий жиҳатдан таҳлил қилинган ҳамда Тошкент ҳудудидаги этнотопонимлардан мисоллар келтирилган.

Калит сўзлар: жой номлари, лингвокультурология, этногенез, этнотопоним, Шош, Чоч, Бинкат, канд, кенд, Аппақ, Арғин, Ағанай, Бургалик, Бўка, Муратали, Найман, Тейит, Унгут, Уювли, Чалдар, Юзуруқ.

ЭТНОКУЛЬТУРОЛОГИЧЕСКИЙ ВЗГЛЯД ТОПОНИМОВ ТАШКЕНТСКОЙ ОБЛАСТИ

Абдуллаев Акмал Амирович akmalabdullayev@gmail.com

Базовый докторант Чирчикского государственного педагогического института

Ташкентской области

Аннотация: В статье представлен лингвокультурный подход к происхождению топонимов в Ташкентской области, их ономастический историко-этимологический и лингвокультурологический анализ этногенеза, истории и культуры населения, проживающего в регионе, а также примеры этнотопонимов в Ташкентской области.

Ключевые слова: топонимы, лингвокультурология, этногенез, этнотопоним, Шош, Чоч, Бинкат, канд, кенд, Аппак, Аргин, Аганай, Бургалик, Бука, Муратали, Найман, Тейит, Унгут, Уювли, Чалдар, Юзурук.

ETHNOCULTUROLOGICAL VIEW OF TOPONYMS OF TASHKENT REGION

Abdullaev Akmal Amirovich akmalabdullayev@gmail.com Basic doctoral student of Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent region

Annotation: The article provides a linguoculturological approach to the origin of place names in Tashkent region, their onomastic historical-etymological and linguistic-cultural analysis of the ethnogenesis and history, culture of the population living in the region, as well as examples of ethnotoponyms in Tashkent region.

Keywords: toponyms, lingvokulturology, ethnogenesis, ethnotoponym, Shosh, Choch, Binkat, kand, kend, Appaq, Argin, Aganay, Burgalik, Buka, Muratali, Naiman, Teyit, Ungut, Uyuvli, Chaldar, Yuzuruk.

Дунё тилшунослигида топонимларни халқнинг миллий онги, этногенези ва тарихи, маданияти билан боғлиқ ҳолда тадқиқ этиш ономастик тадқиқотларнинг устувор йўналишларидан бирига айланиб бормоқда.

Шуниси ҳам борки, жой номларини (топонимларни) тўғри изоҳлаш жуда мушкул иш. Бунинг учун ўзбек тилини (тарихи ва қоидалари билан) пухта билиш ва қўшни тиллардан ҳам хабардор бўлиш керак. Ватанимиз тарихини, қадимда ўтган қабилаларни, аҳолининг хўжалик фаолиятини ва, албатта, ҳар бир жойнинг географик хусусиятларини яхши билиш керак. Ана шундай ҳар томонлама маълумотларни бир-бирига солиштириб, қўшиб, жой номининг тарихини ва этимологиясини аниқлай олиш мумкин бўлади. Ўшанда ҳам айрим номларнинг сирини бутунлай очиб бўлмаслиги мумкин.

Марказий Осий, жумладан, Ўзбекистон топонимларини ўрганишда В.В. Бартольд, Э.М. Мурзаев ва бошқаларнинг тадқиқотлари диққатга сазовордир. Жой номларининг келиб чиқиш тарихини, этнонимларини ҳамда географик объектларининг терминларини ўрганишда ўзбек олимлари улкан ҳисса қўшдилар. Бу соҳада тарихчилардан Я.Ғ. Ғуломов, В.Н. Набиев, Қ.Ражабов, Р.Мақсудов, А.Р. Муҳаммаджонов, тилшунос олимлардан Э.Бегматов, Т.Нафасов, С.Қораев, Ф.А. Абдуллаев, С.Иброҳимов, Ҳ.Зарипов, Ҳ.Дониёров (этнонимлар), Р.Қўнғуров, Т.Нафасов, Б.Ўринбоев ва географ олимлардан

Ҳ.Ҳасанов, С.Қораев ва бошқаларнинг ишларини келтиришимиз мумкин [1.36189]. Қадимги тарихий ва географик қўлёзмаларда ҳам бу ҳудуд топонимикаси ҳақида жуда қимматли маълумотлар бор. Қомус ва луғат китобларидан анчагина изоҳлар ҳам топса бўлади. Аммо географик номларни ономастик сатҳда тарихий-этимологик ва лингвомаданий жиҳатларини таҳлил этганда ҳаддан ташқари юзаки, тахминий маълумотлар ва изоҳлардан эҳтиёт бўлиш лозим бўлади.

Топонимика фани шундай масъулиятли бўлса-да, унинг ўлкамиз тарихи, географияси, маданиятини билишда ва кундалик ҳаётимиз учун аҳамияти катта. Жой номлари ҳам ўзбек тили лексик состави, номшуносликнинг бир қисмидир, тарихий воқеалар ва ўтган аждодларимиз тақдирининг этномаданий кўзгусидир. Уларни тил бойлигимиз ва маданий меросимиз деб ёзиб олмоқ ва синчиклаб тадқиқ қилмоқ эса топонимист-лингвист тадқиқотчидан катта масъулият талаб қилади.

Дунё тилшунослигининг замонавий йўналишларидан бўлган лингвокультурология – маданиятшунослик ва тилшунослик фанлари ўртасида юзага кeлган фанлараро фан бўлиб, тил ва маданиятнинг ўзаро таъсири ва боғлиқлиги, маданий факторларнинг тилда акс этилишини ўрганади [2; 83].

Мазкур мақолада тадқиқ этилаётган Тошкент вилоятига тааллуқли бўлган этнотопонимларни биз маданий фактор сифатида талқин этамиз. Сабаби, этнотопонимлар лингвомаданий маркерланган лисоний бирлик бўлиб, ўз семантикасида кўплаб тарихий воқеалар, этногенезис, этник анъаналар, рамзлар, образлар, мифологемаларни акс этади. Бу эса, ўз навбатида, этнотопонимларнинг ҳар бир тилда ўз тарихий-этимологик, миллий-маданий талқинига эга эканлигидан далолат беради. Этнотопонимларнинг этник маданий хусусиятларини ундаги ўзига хос рамзлар, диний ва мифологик қарашлар, маданий қадриятларнинг акс этишида кўриш мумкин.

Республикамизнинг бошқа ҳудудлари сингари Тошкент вилоятида ҳам этноним-топонимлар жуда кўп, яъни халқ ва қабила номидан олинган жой номлари шу кунгача сақланиб турипти. Бу минтақада яшаган этник гуруҳларнинг аксарияти вақт ўтиши билан турғунлашиб, этник номларини унутганлар. Лекин уларнинг номлари жой номлари – этнотопонимлар сифатида бизгача сақланиб қолган [3, 126].

Аввало, “Тошкент” топонимаси ҳақида... Марказий Осиёнинг бирон шаҳри Тошкентчалик кўп ном билан аталмаган бўлса керак. Ўрта аср бошларида Таркан, араб манбаларида Шош, форс-тожик тилида Чоч ва Жож шаклларида ёзилган. Яна Бинкат, бу ҳудудлар бўйича тузилган дастлабки русча хариталарда Ташкуна, Хитой манбаларида Чже-ши ва Та-ши-хан дейилган. Буларнинг қайси бири илк истилоҳда бўлган? “Тошкент”нинг этимологияси нима? Е.Д. Поливанов: арабларни този, тозик деганлар, Тошкент номи ҳам шу “тозик” сўзидан олинган; “Тошкент – араб босқинчилари шаҳри, мусулмонлар шаҳри, тозиклар шаҳридир” деб ёзган эди [4, 254].

Халқ орасида Тош исмли баҳодир бўлган, у шаҳар солган, Тошкент сўзи шундан келиб чиққан, деган ривоят ҳам бор.

Профессор М.Е. Массон Тошкентни “Тош шаҳри” (Каменний город) деб изоҳлашга қатъий қарши чиқиб, номнинг асоси “Чоч” деб тарғиб қилади. Гўё Тошкент “Чоч” сўзидан олинган, Чирчиқ водийси Чоч вилояти дейилган, кейинчалик халқ уни талаффузда бузиб, араблар “Шош” деганлар, халқ “тош”га айлантирган [5, 114].

Жой номларининг пайдо бўлиш тарихи ҳамда англатган маъносини изоҳлаш анча мураккаблиги эътиборга олинса, М.Е. Массоннинг мулоҳазасини Тошкент номини изоҳлашнинг бир варианти, деб ҳисоблаш мумкин. Аммо юртимизда яшаган буюк қомусий олимларимизнинг мазкур атама бўйича фикрлари бошқача. Аввало, Беруний асарларидаги қуйидаги маълумотларга назар солайлик: “Бинкет – Шош шаҳарларидан, туркийча Тошкент. Бу юнонларнинг Бурж ул-Ҳижора қалъасидир” [6, 176]. “Тошкент – Тош қалъа демакдир. Птолемейнинг “География” китобида уни “Бурж ул-Ҳижора” (Тош қалъа) деб аталган [7, 271].

Ўрта Осиёлик бошқа элшунос ва тилшунос улуғ олимимиз Маҳмуд Кошғарий: “Таркан – Шошнинг исми. Унинг асли Тош канд бўлиб, тошдан қурилган шаҳар демакдир” [8, 414] дея ёзиб қолдирган.

Шундай қилиб, бу иккала автор XI асрдаёқ Тошкент – “Тош шаҳар” бўлганлигини алоҳида уқтириб ўтганлар.

Шундай бўлса-да, шубҳа туғилиши мумкин: номнинг асоси қайси: “Шош”ми, “Тош”ми, Бу саволга ҳам улуғ аллома Беруний аллақачон жавоб бериб қўйган: “Тили бошқа бўлган халқ, бирон жойни босиб олиб, маҳаллий халққа ҳукмронлик қила бошлаши билан номлар тезроқ ўзгаради. Тиллари маҳаллий сўзни келиштириб айта олмаганидан, номлар тез-тез ўзгариб боради, шундай одат юнонларда ҳам бор. Билмайсанми, Тошканд шу шаҳарнинг туркийча исмидир, у Шош кўринишини олган. Тошканд – тошли қалъа демакдир. География китобида у “Бурж ул-Ҳижора” (Тошқалъа) деб номланган. Шу тарзда бир тил (бошқа тилдаги) ҳарфлар товушини ўзи берадиган товушларга алмаштиради. Масалан, араблар (чет тилдаги) номларни араблаштириб асл талаффузини бузганлар” [7, 271].

Мазкур маълумотларга таянилганда, қуйидаги хулосага келиш мумкин:

1) шаҳарнинг дастлабки номи Тошкенд бўлган: канд, кенд – қишлоқ, шаҳар, вилоят маъноларидадир.

2) бу номнинг асоси тош бўлиб, уни араблар “шош”га айлантирган.

3) шуниси ҳам маълумки, “Тошканд вилоятини китобларда Шош битирлар” [9, 63], яъни Шарқ географиясида Шош деб кўпинча бутун вилоят тушунилган, унинг пойтахти Бинкат ёки Тошканд бўлган.

Сирдарёни камдан-кам “Тошкент дарёси” дейишган – сувдан анча олис. Аммо “Шош дарёси” (наҳр аш-Шош) дейилган, чунки дарё бутун вилоятдан оқиб ўтади, вилоят номи – Шош.

4) вилоят топонимиясида Эски Тошкепт шаклининг борлиги ҳам “Тош” асосини маъқуллайди.

5) арабча Бурж ул-Ҳижора номи, грекча Лифивос Петрос сингари, маҳаллий ном Тошкент номининг айнан таржимасидир. Аммо Лифивос Петрос шаҳри айни Тошкентнинг ўзими ёки бошқа жойми – бу иккинчи масала. Биз учун муҳими шуки, Марказий Осиёда “тош” сўзидан ясалган ном мавжуд бўлган. Демак, “тош” шакли асосдир, “шош” эса – иккиламчи шакл.

6) илк ўрта аср Хитой манбаларида ўрта Сирдарёда Чен-Ши – “Тош подшолиги” ва Та–ши–хан шаҳри бўлганлиги қайд қилинган [10, 38].

Ниҳоят, шаҳарда тошлар ва тош бинолар камку, тош шаҳар дейишга асос борми, деган савол ҳам туғилиши мумкин. Бу хил саволга топонимика фани қуйидагича жавоб беради: топонимика қонунлари шундайки, жойларга берилган номлар бирон нарсанинг кўплигидангина эмас, балки ўша нарсанинг камлилигидан ҳам бўлади.

Мазкур ареалда этник номлар билан боғлиқ жой номларига қуйидаги мисолларни келтириш мумкин:

Аппақ – қ. Ўрта Чирчиқ тумани. Қозоқларнинг алимули қабиласининг бир уруғи аппақ (оппоқ) деб аталади.

Арғинчи – (қ. Юқори Чирчиқ тумани), ўзбек, қозоқ ва бошқа туркий халқлар таркибига кирган қабила. Арғинчи – “арғин қабиласи вакили”, “арғинлик”.

Ағанай – қ., Қибрай тумани. Қирғизларнинг саруу қабиласининг бир уруғи ағанай деб аталган.

Бургалик – қ. Ўрта Чирчиқ тумани. Кўчманчи ўзбеклар таркибида бурга деган уруғ бўлган. Сарой қабиласининг бир уруғи бургали сарой деб аталган.

Бўка – ш., Бўка тумани. Қадимги турк тилида, ҳозирги баъзи бир туркий халқлар (қозоқлар, қирғизлар) тилида бўка “паҳлавон” деган маънони англатади. Бўка деган уруғ ҳам бўлган, масалан, қанглиларнинг бўка-қангли уруғи қайд қилинган.

Дурет – қ., Қуйи Чирчиқ тумани. Қозоқларнинг қўнғирот қабиласи таркибида дурет уруғи бор.

Керовчи – қ., Пискент тумани. Керовчи (кереучи) қурама ўзбеклар таркибидаги уруғлардан бири. Уруғ вакиллари асосан Тошкент воҳасида яшаган.

Кучак – қ., Қуйи Чирчиқ тумани, ўзбекларнинг сарой қабиласи таркибида кучак (кучактўпа) уруғи бўлган.

Кўкмўйин – қ., Ўрта Чирчиқ тумани. Қипчоқ ўзбекларининг бир уруғи, қирғизларнинг бағиш қабиласининг бир уруғи кўкмуйун деб аталган.

Кўксарой – қ., Тошкент тумани. Сарой қабиласининг бир тармоғи – кўксарой.

Мамут – қ., Юқори Чирчиқ, Ўрта Чирчиқ, Қуйи Чирчиқ, Оққўрғон туманлари. Қозоқларнинг шаншқли қабиласининг бир бир уруғи мамит

(мамут) деб аталган.

Муратали – қ., Пискент тумани. Қирғизларнинг буғу, саруу қабилалари таркибида муратали уруғи бўлган.

Мўғол – қ., Пискент тумани, ўзбеклар (юз қабиласи) ва қирғизлар (ават қабиласи) таркибида мўғол уруғи қайд қилинган.

Найман – қ., Бекобод, Зангиота, Қуйи Чирчиқ туманлари. Найман – ўзбеклар таркибига кирган қабила. Мўғулча найма “саккиз” (уруғ) деган сўз. Қабила таркибидаги уруғлардан бири сагизурув (“саккиз уруғ”) деб аталади.

Оққовоқ – қ., Қибрай тумани. Қозоқларнинг суван, қирғизларнинг чекирсаяқ қабилаларининг бир уруғи оққовоқ (аққабақ) деб аталган. Қовоқ (қобоқ) деган географик атама “тик қирғоқ” маъносини англатади.

Парчаюз – қ., Бекобод тумани. Парчаюз – юз қабиласи таркибидаги уруғ, “юз қабиласининг бир парчаси, бўлаги” демакдир. Бошқа қабила, уруғлар таркибида ҳам парча этноними учрайди.

Рамадон – қ., Тошкент, Чиноз, Бўка, Зангиота туманлари. Рамадон – кўчманчи ўзбеклар таркибидаги уруғлардан бири, қозоқларда ҳам рамадан уруғи бўлган.

Сазбақа (Сасбақа) – қ., Қибрай, Юқори Чирчиқ. Сазбақа деган қозоқ уруғи бўлган (соз – ботқоқлик). Cазбақа (“ботқоқлик бақаси”) уруғнинг тотеми (муқаддас жонивори). Қирғизлар таркибида сасбақ уруғи бўлган.

Саритамғали – қ., Оҳангарон тумани. Этнотопоним.

Сартюз – қ., Бекобод тумани, Сартюз (сартжузи) – юз қабиласининг уруғларидан бири.

Телов (тилов) – қ., Оҳангарон тумани, ўзбек-қурамалар таркибидаги уруғлардан бири.

Тейит – қ., Юқори Чирчиқ тумани. Қирғизларнинг тейит қабиласи бўлган (тармоқлари: бойтейит, қоратейит, саритейит, ўғритейит ва б.).

Тўқбой – қ., Бекобод, Қуйи Чирчиқ туманлари. Юз қабиласининг уруғларидан бири тўқбой деб аталган.

Увоқ – қ., Оҳангарон тумани. Увоқ (парча, ушоқ) – этноним. Масалан, қозоқларда увақ (увоқ) деган уруғ бор.

Унгут – қ., Оҳангарон тумани. Ўзбеклар таркибида, қозоқларнинг бойули қабиласи таркибида унгут (унгут) уруғи қайд қилинган. Асли унгутлар (ўнгутлар) – илк ўрта асрларда Мўғулистоннинг жанубида, Хитойнинг чегара қисмларида яшаган туркий халқ. Кейинчалик мўғуллашиб, XIII асрда мўғул қўшинлари таркибида Ўрта Осиёга келиб, маҳаллий халқлар таркибига сингиб кетган.

Учбов – қ., Бўстонлиқ тумани. Туркманларнинг човдур қабиласи таркибида учбағли деган уруғ қайд қилинган. Ўзбекларда бу уруғ учбов(ли) деб аталган. Қипчоқ ўзбекларида қабила “бов” дейилган, “92 бовли ўзбек” ибораси шундан. Бўстонлиқ туманида Бўстонбов деган қишлоқ бор. Ўзбекистондаги Қорабоғ номли қишлоқлар асли Қорабов бўлган.

Уювли – қ., Бекобод тумани. Қарапчи қабиласининг бир уруғи уювли деб аталган.

Чалдар – қ., Бўстонлиқ тумани. Қирғизлар адигине қабиласининг бир уруғи – чалдар (чоллар), қозоқларнинг сергели қабилалар уюшмасига кирган 12 қабиладан бири шалдар (чоллар) деб юритилган.

Чаноқ – қ., Бекобод тумани. Қўнғирот қабиласи тортувли уруғининг бир тармоғи – чаноқ.

Чувалачи – қ., Тошкент тумани, Тошкент шаҳри маҳалласи. Қурама ўзбекларнинг тама қабиласига кирадиган ойтамғали уруғининг бир тармоғи чувалачи (чубаланчи) деб аталган.

Чувуллоқ – қ., Бўка тумани; Чувулдоқ – қ., Оҳангарон, – Ўрта Чирчиқ туманлари. Найманлар, қўнғиротлар ва бошқа қабилалар таркибида чувуллоқ (чувулдоқ) уруғи қайд қилинган. Чувулдоқ – уруғ вакилларининг лақаби: “қийчув кўтариб, тартибсиз чуғурлайдиган уруғ” дегани.

Юзуруқ – қ., Паркент тумани. Юз уруғ – “юз қабиласининг бир уруғи”. Юқориюз, Пасткиюз – қ., Қибрай тумани. Юз ~ қабила номи. Юз қабиласи вакиллари яшайдиган бир неча қишлоқ бўлса, бу қишлоқлар бир-бирларидан юқори, ўрта, пастки ёки катта, ўрта, кичик ёйинки эски (кўҳна), янги каби сифатлар билан фарқланади.

Профессор С. П. Толстов: “Мамлакатларнинг қадимий номлари аксар ҳолда этник (халқ, қабила) исмлар билан боғлиқ, бу исмлар эса афсоналардан олинган” [11, 88], – дея бежизга таърифламаган. Ҳақиқатан ҳам, этнотопонимлар ўз семантик корпусида қабила ва элатлар кўчиши ва ўтроқлашиши, миграциялар йўналиши ҳамда қабилаларнинг этниклараро алоқалари ҳақидаги қимматли тарихий-этногенетик ахборотларни сақлаши билан алоҳида лингвомаданий характерга эга.

Жой номлари ҳатто китоб ва ёзувлар пайдо бўлмасдан олдин ҳам яратилган ва халқ тилида ишлатилган. Жой номларига қараб қадимий савдо йўллари, қабила ва тилларнинг тарқалиши, қалъа ва манзилларнинг ўринлари, сув ва довонларнинг хосиятлари, фойдали қазилмалар, жойнинг ўсимлик, ҳайвонот ҳамда иқлимий хусусиятлари, ҳунар-касб, тарихий воқеалар, афсонаривоятлар ва бошқа хил маълумотларни билиб оламизки, булар ҳаммаси маданиятимиз тарихи учун жуда муҳимдир.

Адабиётлар рўйхати:

1. Нафасов Т. Ўзбекистон топонимларининг изоҳли луғати. –Т., Ўқитувчи, 1988. -288 б.

2. Анорқулов С. И. // Немис ва ўзбек топонимлари лингвокультурема сифатида. Хорижий филология. №4, 2019, 83-б.

3. Qorayev S. Toponimika. T.: “O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti”, 2006. – 318 b.

4. Мурзаев Э.М. К вопросу о транскрипцни географических названий с тюркских языков, ИГГО, 1934, т. 66, вьш. 5, стр. 723—724 с.

5. Массон М.Е. Прошлое Ташкента. Изв. АН УзССР. №2. 1954. - 278 с.

6. Абу Райҳон Беруний. Танланган асарлар. Том V./Қонуни Маъсудий. - Тошкент: Фан. 1973. -212 б.

7. Абу Райҳон Беруний. Танланган асарлар. Том VI./Ҳиндистон. - 388 б.

8. Маҳмуд Кошғарий. Туркий сўзлар девони (Девону луғотут турк). - Т.: Фан, 1963. - 463 б.

9. Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma (Vaqoe’). – T.: ”Fan”, 2019. – 376 b.

10. Ҳасанов Ҳ. Ўрта Осиё жой номлари тарихидан. - Т.: Фан, 1965. - 80 б.

11. Толстов С.П. Қадимги Хоразм маданиятини излаб, - Т.: Фан, 1964. - 154 б.

ABDURAUF FITRATNING TURKIY TILSHUNOSLIK TARAQQIYOTIGA

QO‘SHGAN HISSASI

ABDURAUF FITRAT’S CONTRIBUTION TO THE DEVELOPMENT OF

TURKISH LINGUISTICS

Rayhonova Gulnoza Odil qizi

O‘zMU Jurnalistika fakulteti 3-bosqich talabasi

Annotatsiya. Ushbu maqolada Fitrat ilmiy me’rosining naqadar serqirra va rang-barang ekanligi, xususan, olimning tilshunoslik ilmidagi izlanishlari va tadqiqotlari haqida yoritilgan.

Kalit so‘zlar. To‘ldirg‘ichlar, tushum, tilak gaplar, qayg‘urishli gaplar, tugal gap, kinoya gaplar, kirish so’z.

Annotation. This article discusses how diverse and varied Fitrat’s scientific heritage is, in particular, the scholar’s research and studies in linguistics.

Key Words: Fillers,dreams, wish sentence, sad sentence, complete sentence, sarcasm sentence, introductory words.

Fitrat XX asr o‘zbek madaniyati tarixidagi yorqin siymolardan biridir. Fitrat tilshunos sifatida tilning barcha bo‘limlari haqida o‘zining mulohazalarini bayon etadi. U o‘zbek tilining o‘ziga xos xususiyatlarini ochib berishga, o‘zbek tilining turkiy tillar tizimidagi o’rnini belgilab berishga harakat qiladi.

Adabiy tilning boyishiga asosiy manba bo‘lib xizmat qiladigan xalq shevalariga jiddiy e’tibor qaratishni uqtiradi. Adabiy tilning shakllanishida shahar shevalariga emas, qishloq shevalariga tayanish kerakligini ta’kidlaydi. Bu haqida Fitrat o’zining “Sarf” kitobida quyidagicha yozadi: “Bilamizki, bizning shaharlarimiz yuzlab yillardan beri arab, forsiy adabiyotning hukmi ostida yashaydi, shuning uchun bizda shahr tili buzulg‘ondir. Tilimizning sof shaklini daladagi el-aymoqlarimizda ko‘ra olamiz” . Bu bilan singarmonizmli shevalar o‘zbek adabiy tilining tayanch shevalari bo‘lishi kerakligini ilgari suradi. Fitratning o‘zbek tilining turli masalalariga bag‘ishlangan asari “O‘zbek tili qoidalari to‘g‘risida bir tajriba” deb nomlanadi. Bu asar o’zbek tilining fonetikasi, morfologiyasi va sintaksisini izchil ravishda berilgan birinchi grammatikasidir.

Fitratning fonetik qarashlari o‘zbek imlosiga bag‘ishlangan bir qator maqolalari va “O‘zbek tili qoidalari to‘g‘risida bir tajriba” va “Sarf” asarida o‘z aksini topgan. Xususan, unlilarni ikkiga bo‘ladi: Sof undan iborat bo‘lgan fonemalar-- unlilar, ovozga ega bo‘lmagan fonemalarni unsizlarga bo‘ladi. O‘zbek adabiy tilida 23 ta unsiz fonema mavjudligini ko‘rsatib, ulardan x, h, f fonemalari asl turkcha so‘zlarda kam uchrashini ta'kidlaydi. Fitrat o‘zbek tilida mavjud bo‘lgan singarmonizm qonuniyatini aks ettirishini, bu holat esa shahar shevalarida fors tilining ta'sirida bo‘lganini, shuning uchun ham umumturkiy fonetik xususiyatni ko‘proq saqlab qolgan qishloq shevalariga tayanish kerakligini alohida uqtiradi. Ana shu asosda unlilarni ikkiga yo‘g‘onlik va ingichkalik belgisi bilan belgilaydi. Yo‘g‘on (orqa qator) ingichka (oldi qator)

a, o’, u, i e, o, y, i

Yo‘g‘onlik-ingichkalik belgisiga ko‘ra farqlanishga ega bo‘lmagan “e” unlisi ham mavjud ekanligi , jami 9 ta unli fonema borligini ko‘rsatadi.

Fitrat “Sarf” asarida so‘z turkumlari haqida ma'lumot beradi. So‘z turkumlarini 4 ga bo‘ladi. Ot, sifat, fe'l, ko‘makchi. Asarda olmosh, son haqida ham so‘z yuritadi, biroq ularni alohida so‘z turkumi sifatida ajratmaydi.

Otlarni tub va yasama otlarga bo‘ladi. Yasama otlarni o‘rin oti, qurol oti, ish oti, kichiklagan ot, qo‘shma otlar kabi mayda bo‘laklarga bo‘lib, ularga alohida-alohida izoh beradi. Masalan, ish oti atamasi hozirgi tilshunoslikdagi funktsional fe'l shakllaridan harakat nomiga to‘g‘ri keladi. Ular quyidagi qo‘shimchalar orqali yasalishini ko‘rsatadi: -moq, -ish, (bilish), -im, -uv, -nch (ishonch) kabi.

Sifatni ham ikkiga bo‘ladi. Tub va yasama sifatlarga.-li, -siz, -gi, -ki, -g‘i, imtil, -ma, -lik.

Yasama sifatlar ma'nosiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi: 1) nisbat sifati – g‘iy, -viy.

2) o‘rtoqlik sifati -dosh -dash

3) jins sifati kumush qoshiq, oltin uzuk.

4) o‘xshatish sifati kabi, o‘xshash, -dek -day, yanglig‘, singari

Sonlarni alohida s ‘z turkumi sifatida bermaydi. Sifat tarkibida aytib o‘tadi.

Yasama sonlar ma'nosi va yasovchi qo‘shimchalariga ko‘ra: sira son: –i(nchi), ulush son (–ar), (-tadan), chama son –(lab), sanalmishsiz son (–ov), o‘rtoqlik son (ala), oshirma son (-larcha), o‘lchov sonlari (numerativ) qadaq, yutum kabi.

Fitratning fikricha, “ot o‘rnida almashtirilib” qo‘llaniladigan so‘zlarga “ ot olmoshlari” yoki “olmosh” deyiladi. Olmoshlar uch turga bo‘linadi: 1) ot olmoshlari - u, men, sen, ular, biz-bizlar, siz-sizlar.

2) ko‘rsatish olmoshlari – bu-bul, shu-shul, bular-bunlar, shular.

3) so‘rash olmoshi – kim, nima, qanday, nega, nuchuk, nechun kabi.

Fe'l so‘z turkumi ancha mukammal yozilgan. Fitrat fe'lning shaxs, son, bo‘lishli-bo‘lishsiz va zamon kategoriyalariga ega ekanligi haqida ma'lumot beradi.

Fitrat ko‘makchi so‘zlar haqida ham alohida to‘xtaladi. Hozirgi tilshunoslikda yuklama, bog‘lovchi, ko‘makchilar hamda modal, undov so‘zlar tarkibida o‘rganilayotgan lisoniy birliklarning hammasi ko‘makchi so‘zlar atamasi ostida beriladi.

Fitratning sintaktik qarashlari uning «O‘zbek tili qoidalari to‘g‘risida bir tajriba.

Nahv» asarida o‘z aksini topgan.

Bu asar haqida muallif: “O‘zbek nahvi to‘g‘risida mening bir tajribamdir” – deb yozadi. Hali o‘zbek tili sintaksisining mundarjasi belgilanmagan, sintaktik tushunchalarni ifodalovchi atamalar tizimi izga solinmagan bir davrda mazkur asarning vujudga kelishi o‘zbek tilshunosligi tarixi uchun katta voqea edi. ”Nahv”

“butundan qismga” tamoyiliga amal qiladi. Shuning uchun ham sintaksisning asosiy o‘rganish birligi bo‘lgan gap haqida ma'lumot berishdan boshlanadi.^{^[2]}

Gap haqida ma'lumot bergandan keyin, tinish belgilari to‘g‘risida ham so‘z yuritadi. Muallif punktuatsion belgilarni «turush belgilar” atamasi bilan nomlaydi. Fitrat 12 ta tinish belgisi va ularning vazifalari haqida ma'lumot beradi.

Gap bo‘laklari haqida gap ketganda, Fitrat ega va kesimni bosh so‘zlar tarkibiga kiritadi. Bosh so‘zlardan boshqa barcha bo‘laklarni “to‘ldirg‘ichlar” atamasi bilan nomlaydi.

To‘ldirg‘ichlar quyidagi turlarga bo‘linadi: 1) tushum, 2) borish, 3) chiqish, 4) o‘run, 5) birgalik, 6) chog‘, 7) nechunlilik, 8) nechuklik to‘ldiruvchilari. Asarda to‘ldirg‘ichlarning har bir haqida alohida-alohida to‘xtalib o‘tadi.

Fitrat kirish so‘z, kirish gap va kiritmalar haqida ham ma'lumot beradi. Bu uch lingvistik hodisa bir termin – kirish so‘z atamasi ostida o‘rganiladi. U bu atamaning arablarning “mo‘'tariza”, ruslarning “vvodnoe slovo” atamalariga teng kelishini ta'kidlaydi.

Kirish so‘zlarning gapning boshqa qismlaridan yozuvda vergul bilan ajratilishi, kirish so‘zlar gapdan tushirib qoldirilganda ham gapning ma'nosiga zarar yetmasligi haqida so‘z yuritiladi.

Fitrat ko‘rsatib o‘tgan sintaksis haqidagi fikrlar bugungi kunda ham mavjudligini darsliklarda ko‘rishimiz mumkin. O‘zbek tili morfologiyasi va sintaksisining fan sifatida shakllanishida Fitratning xizmatlari katta.U birinchilardan bo‘lib o‘zbek tili morfologiyasi va sintaksisi haqida izchil ravishda ma'lumot berdi.

Adabiyotlar:

1. M.Qoshg'ariy "Devonu lug'otit turk". Tom. I, II, III, indeks lug'at Tb 1960-63-

67.

2. Qo'chqortoev I.Isabekov B. ''Turkiy filologiyaga kirish". T, 1984.

3. Ne'matov H, Ahmatov N. "O'zbek tilining tarixiy leksikologiyasi". Buxoro.

1987 4. Tursunov U. va boshqalar. “O'zbek adabiy tili tarixi” T. 1995.

5. Aliev A., Sodiqov Q. "O'zbek adabiy tili tarixidan". T. 1994.

6. Sodiqov Q. "Buyuk Qumaru". "O'zbekiston adabiyoti va san'ati" gaz-si. 1991 10 may soni.

7. Ne'matov H. "O'zbek tilining tarixiy fonetikasi". T. 1992.

8. A.Xojiyev O`zbek tili sinonimlarining izohli lug`ati. T., 1974, 6-bet.

KREDIT TA'LIMI TIZIMIDA TALABALARNING MUSTAQIL ISHLARINI

TASHKIL ETISH SAMARADORLIGI

Аsanova U.S.

Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti

Annotatsiya: Ushbu maqolada turli o'qitish usullaridan foydalangan holda bilim sifatini oshirish, yangi mavzularni samarali o'zlashtirishda mustaqil ishlarning ahamiyati haqida gap boradi.

Kalit so’zlar: ta’lim tizimi, kredit ta’im tizimi, yangi o’qitish usullari, mustaqil ish, axborot texnologiyalari, ta’limda axborot texnologiyalari

ЭФФЕКТИВНОСТЬ ОРГАНИЗАЦИИ САМОСТОЯТЕЛЬНОЙ РАБОТЫ

СТУДЕНТОВ В СИСТЕМЕ КРЕДИТНОГО ОБРАЗОВАНИЯ

Асанова У.С.

Нукусский государственный педагогический институт имени Ажинияза

Аннотация: В статье обсуждается важность самостоятельной работы в повышении качества знаний с использованием различных методов обучения, эффективного усвоения новых тем.

Ключевые слова: система образования, кредитная система обучения, новые методы обучения, самостоятельная работа, информационные технологии, информационные технологии в образовании.

EFFICIENCY OF ORGANIZING INDEPENDENT STUDENT WORK IN THE CREDIT EDUCATION SYSTEM

Asanova U.S.

Nukus State Pedagogical Institute named after Ajiniyaz

Annotation: This article discusses the importance of independent work in improving the quality of knowledge using different teaching methods, the effective mastery of new topics.

Keywords: education system, credit education system, new teaching methods, independent work, information technology, information technology in education

Yangi usullarning o'ziga xos xususiyati-shaxsni shakllantirish, mustaqil ishlash qobiliyati bo'lib, u kishilarni ijod bilan tanishtirishda alohida rol o'ynaydi. Ta’limda axborot texnologiyalari darslari estetik, axloqiy, mehnat va vatanparvarlik tarbiyasida juda muhim ahamiyatga ega bo'lib, ular o'qituvchidan chuqur bilim, qiziqish va mehnatni talab etadi. Mustaqil ish talabaning o'z o'yini, tasavvurini rivojlantiradi, so'z boyligini oshiradi, ularni mustaqil izlanishga, ishlashga o'rgatadi.

Yuqori darajada tashkil etilgan mustaqil ish talabalar yutuqlarini yaxshilashning yagona kafolati hisoblanadi. Shuning uchun talabaning mustaqil ishlarining afzalliklarini ko'rib chiqish va uni sifatli tashkil etish bugungi kun talabidir.

Ayni paytda mamlakatimizda yangi ta'lim tizimi ishlab chiqilmoqda varespublikamizdagi ta'lim tizimi jahon ta'lim tizimiga qo'shilishga qaratilgan. Bugungi kunda ta'lim tizimida yuz berayotgan o'zgarishlar tufayli o'quvchilarning bilim faolligini oshirish, shaxsiy ijodkorlikni rivojlantirish ishlari ayniqsa muhim ahamiyat kasb etdi. Oliy o'quv yurtlarida tayyorlanadigan mutaxassislarning ta'lim olishdagi faolligini oshirishda mustaqil ishlarning o'rni alohida. Sifatli, jahon darajasidagi ta'lim birinchi navbatda kredit tizimida o'qitish usullarini tashkil etish bilan bog'liq.

Talabalarning mustaqil ishi ta'lim jarayonining ajralmas qismidir. Dars davomida to'liq o'zlashtirilmagan materiallar har xil yo'llar bilan, ya'ni mustaqil ishlash asosida o'zlashtiriladi.Buning uchun biz talabalarga vazifani puxta bajarilishini ta'minlab, vaqtdan unumli foydalanishni o'rgatishimiz kerak.Shundagina ish o'z samarasini beradi.Mustaqil ish asosida talaba adabiyotlar bilan chuqur ish olib boradi, darsda to'liq yoritilmagan masalalarni chuqur izlaydi. Shuning uchun talabalarning mustaqil ishlarini puxta tashkil etishga, maqsadlarni aniq belgilashga va bilimlarini doimiy ravishda takomillashtirishga e'tibor beriladi.

Mustaqil ishning ahamiyati:

• talabalar ilgari bilmagan ta'lim ma'lumotlarini mustaqil ravishda izlash va bilimlarini chuqurlashtirish imkoniyatiga ega;

• ish jarayonida ular o'zlarining ilmiy xulosalarini chiqarishga, olingan ma'lumotlarni muntazam ravishda umumlashtirishga qodir. Shunga asoslanib, ular o'zlarining fikrlarini shakllantirishni boshlaydilar.

Ish sifatini ta'minlash uchun har doim rejali ravishda ishlash kerak.Masalan, talabalarning mas'uliyatini oshirish uchun haftalik yoki oylik ish rejasini kiritish afzal emas.Unda mavzu, ishning maqsadi, muddati, haftaning kunlari, tekshirish shakllari ko'rsatilgan.

Mustaqil ishni to`g`ri bajarish uchun talaba o`z-o`zini nazorat qilish, o`z-o`zini tarbiyalash, majburiyatni bajarishga o`rgatilgan bo`lishi kerak. Garchi o'z-o'zini tarbiyalash va o'z-o'zini ish bilan ta'minlash odatda ikki xil narsa bo'lsa-da, ular orasidagi davomiylikni inkor etib bo'lmaydi. Masalan, mustaqil ishlash ko`nikmalarini egallagan o`quvchi mustaqil bilim olishga, mustaqil izlanishga, o`qituvchi maslahatini tinglashga, o`z fikrini bildirishga o`rganadi.

Ta’limda axborot texnologiyalari fani-bu oliy o’quv yurtlarida barcha ta’lim yunalishida o’qitiladigan fan bo’lib hisoblanadi. Bu fanni o’rgatish barcha ta’lim yunalishidagi talabalarga yangi texnologiyalar orqali o'qitish dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Ta’limda axborot texnologiyalari fanini talabalarga mustaqil ishlash orqali o'rgatish – bu kompyuterni o'rganuvchining mustaqil o'rganish qobiliyatini oshirishga yordam beradigan samarali tizim.

Jamiyat mustaqil ravishda o'rganishi va olingan bilimlarni hayotning turli vaziyatlarida qo'llay oladigan shaxsni shakllantirishni ta'minlaydigan yangi ta'lim texnologiyalariga o'tishni talab qilmoqda.

O'qituvchining fanni o'qitishdagi asosiy vazifasi nafaqat komp’yuter texnologiyasida ishlash ko’nikmalarini talabalarga o'rgatish, balki unga har bir fandan mustaqil ta'lim faoliyatini qanday samarali tashkil etish kerakligini ko'rsatishdir.

Pedagogika oliy o'quv yurtlarida talabalarga ta’limda axborot texnologiyalari fanini o'qitishning asosiy maqsadi talabalarning komp’yuter texnologiyalaridan to’g’ri foydalana olish qobiliyatlarini shakllantirish va ushbu ko’nikmalarini o’z mutaxasisligi bo’yicha qo’llay olishdir. Ularni informatika fanining bugungi kundagi qudratini, uning sirlarini his qilishga, kompyuterni o'rganishga undang.

Biz har bir darsda yangi metodlarni qo'llash, o'qitishning yangi texnologiyalarini o'zlashtirish orqali ta'lim sifatini oshirishga harakat qilamiz.Yangi usullarning o'ziga xos xususiyati shundaki, ular shaxsni shakllantirishda, mustaqil ishlash, ijodkorlikni o'ziga jalb etishda alohida o'rin tutadi.Ta’limda axborot texnologiyalari darslari estetik, axloqiy, mehnat va vatanparvarlik tarbiyasida juda muhimdir, shuning uchun ular o'qituvchidan chuqur bilim, mehnatsevarlik va matonat talab qiladi. Mustaqil ish talabalarning tafakkurini, tasavvurini, so'z boyligini, mustaqil izlash va ishlash ko'nikmalarini rivojlantiradi.

Talabalarning mustaqil ishini tashkil qilishda umumlashtirilgan g'oyalar:

1. O'qituvchi ko'pincha yo’l ko’rsatuvchi bo'ladi, talabalar mustaqil ishlarni bajarishda mustaqil ishlashga yo’naltiriladi.

2. Har bir talaba o'z bilimlari darajasini aniq kuzatadi, doimiy ravishda mustaqil ravishda bilim olishga o'rganadi.

3. Talabalar og'zaki va yozma va amaliy ishlash qobiliyatlarini rivojlantiradilar.

4. Talabalar komp’yuterdan tog’ri foydalanish, unda amaliy dasturlardan foydalanish orqali o’zining kompyuterda ishlash ko’nikmalarini shakllantiradi.

5. Talabalarning ham bilim qobiliyatini, ham bilish jarayonlarini rivojlantirishga imkon beradi.

6. Kerakli bilimlarni egallash talabalarning intellektual, kasbiy, axloqiy, ma'naviy va fuqarolik qobiliyatlarini shakllantirishga ijobiy ta'sir ko'rsatadi va o'zlarini rivojlantirishga yordam beradi.

Zamonaviy ta'lim tizimining jadal rivojlanishi o'quvchilarga mustaqil ravishda bilim olishga yo'l ochdi. Shu asosda u inson qobiliyatlari va moslashuvchanligini maksimal darajada rivojlanishiga hissa qo'shdi. Bu o'quv texnologiyalarini takomillashtirishga va talabalarning o'quv faolligini oshirishga olib keladi. Bugungi kunda zamonaviy o'qitish texnologiyalari bo'yicha bir nechta darsliklar va o'quv qo'llanmalar nashr etildi.

Shuning uchun o'quvchilarga to'laqonli ta'lim berish uchun mavjud imkoniyatlardan foydalangan holda o'qitish texnologiyalarini takomillashtirish katta natijalarga erishadi.

Kredit ta'lim tizimida asosan talabalarning mustaqil ishlari o'qituvchi rahbarligi ostida vadarsdan tashqarida tashkil etiladi.

Mustaqil ishlashning eng ko'p ishlatiladigan shakllari:

• o'qitish, laboratoriya mashg'ulotlariga tayyorgarlik;

• kollokviumga tayyorgarlik, savollar;

• uy vazifalari va testlarni bajarish;

• nazorat ishlari, test sinovlariga tayyorgarlik;

• ma'ruza, insho, referat yozish;

• har xil o'yinlarga tayyorgarlik;

• muddatli ish;

• amaliyot bo'yicha hisobot yozish;

• Kurs ishi;

• diplom ishi va boshqalar.

Har bir fanning o'ziga xos xususiyatiga qarab, mustaqil ishlar uchun vaqt miqdori o'quv dasturiga muvofiq amalga oshiriladi.To'g'ri tashkil etilgan va mustaqil ish talabalarning akademik ko'rsatkichlariga katta hissa qo'shadi va sifatini yaxshilaydi. Buning uchun mustaqilish bo'yicha ko'rsatmalar talablarga muvofiq yozilishi va aniq maqsadga muvofiq bo'lishi kerak. Shundagina talabalar o'zlarining ishlarini yozishda o'zlarining bilim darajasini namoyish etishlari mumkin. Biroq, IWS turlari, uning tizimi va kursi hali ham e'tiborga muhtoj.

O'qituvchi talabalarning mustaqil ishini tashkil etishda etakchi rol o'ynaydi. O'qituvchining individual ijodkorligiga qarab, mustaqil ish turlicha va har xil xarakterga ega.

Ma'lumki, har qanday ta'lim mashg'ulotlar orqali amalga oshiriladi. Shuning uchun darslarning to'g'ri tashkil etilishi va muntazamligiga katta e'tibor berilishi kerak.

Mustaqil ish bu - izlanish oynasidir. Talabalar mustaqil ish orqali bilmagan narsalarini aniqlashga, bilganlarini yanada to'ldirishga va takomillashtirishga harakat qilishadi. Talabalar mustaqil ishlashga faqat darsning asosiy mazmuni bilan tanishganda va mavzuning muammoli xususiyatini aniq etkazganda rag'batlantiriladi.

Taqdim etilgan materialning mohiyatini aniqlaganda va o'qishda uzluksizlikni saqlaganda talabalar bilimlari kengayadi. Mustaqil ishning muvaffaqiyati ko'pincha uning ijodiy tashkil etilishi vabajarailishdagi uzviyligiga bog'liq.

Shu sababli, kelajak mutaxassislarning ta'lim maqsadidagi izlanishlarini takomillashtirish zarur. Ushbu masala ta'lim muassasalarining moddiy bazasini mustahkamlashga, ta'lim sohasidagi asosiy muammolarni hal qilishga qaratilgan. Har bir fanning mazmuni va tuzilishiga, xususiyatlariga qarab mustaqil ish uchun vazifalar ham turlicha.

Mustaqil ish davomida biz og'zaki savol-javoblar, qisqacha yozma topshiriqlar, individual maslahat berish, elektron shakldagi topshiriqlarva h.k. tekshirishning turli usullaridan foydalanamiz.

Talabalarning bilim faolligini oshirish oliy ta’limdagi o'quv jarayonining asosiy qismidir. Yangi bosqichda oliy o'quv yurtlari oldiga qo'ygan vazifalardan biri bu yuqori darajadagi kasbiy bilimlarga ega vadarsda olgan bilimlarini amaliy qo'llash qobiliyatiga ega malakali kadrlarni tayyorlashdir. Talabalarni kelgusi kasblarini egallashga o'rgatishda nafaqat dars vaqtidagi ishlar, balki mustaqil ishning o'zgarishi ham talabalarning bilimlarini chuqurlashtirishga, kasbiy mahoratlarini rivojlantirishga, ongni charxlashga yordam beradi.

Yuqori darajada tashkil etilgan mustaqil ish talabalar yutuqlarini yaxshilashning yagona kafolati hisoblanadi. Shuning uchun mustaqil ishlarning afzalliklarini ko'rib chiqish va uni sifatli tashkil etish bugungi kun talabidir.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Abasov, Z. Talabalarning mustaqil ishlarini loyihalash va tashkil etish Rossiyada oliy ta'lim. - 2007. - No 10. - S. 81-84.

2. Suxanov P.V., Morozova N.V. Ta'limni axborotlashtirish sharoitida talabalarning o'z-o'zini tarbiyalash faoliyatini rivojlantirishning kontseptual asoslari // Fan va maktab. - 2013 yil - 1-son.

2. Каримбеков С. Узбекистан в XXI веке: обучение с исползованием системы кредитов. Перспективы развития высшего оброзования №3.Ташкент 2015. 115-с.

OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI KONSITUTSIYASI-MAMLAKAT

TARAQQIYOTI VA JAMIYAT FAROVONLIGINING HUQUQIY KAFOLATI

Ramazonova Nigora

Annotatsiya: Ushbu maqlada O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiya loyihasi qanday kechgani va uning qabul qilinishi, jamiyat farovonligining huquqiy kafolati,fuqarolarning konstitutsiyaviy burchlari haqida to'liq so'z yuritiladi.

Kalit so'zlar: konstitutsiyaviy huquq, belgilash, tuzilish, konstitutsiyaning asosiy prinsiplari, jamiyat farovonligining huquqiy kafolati.

To'la ishonch bilan aytish mumkinki, O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi xalqimiz siyosiy-huquqiy tafakkurining yuksak namunasidir.U hech kimga qaram bo'lmasdan, erkin va ozod, tinch va osoyishta, farovon yashashning qonuniy kafolati bo'lib kelmoqda, Bozor munosabatlariga asoslangan huquqiy demokratik davlat, kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish borasida mustahkam poydevor bo'lib xizmat qilmoqda.

Shavkat Mirziyoyev

O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Konstitutsiya jamiyat hayotining barcha sohalariga,siyosiy,iqtisodiy,ma'naviy-axloqiy,maishiy,mehnat faoliyati,shaxsiy hayotga va boshqalarga ta'sir o'tkazadi.O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasidavlatning Asosiy qonuni,unda inson va fuqarolarning huquq va erkinliklari e'lon qilinadi,e'tirof etiladi va kafolatlanadi,davlat boshqaruvi shakli va hududiy tuzlishi,hokimiyat markaziy va joylardagi mahalliy organlarni tashkil etish tizimi va ularning vakolatlari belgilab qo'yialdi,shuningdek,qonunchilik,ijro organalari va sud hokimiyati organalrini tuzish tartibga solib turiladi,saylov tizmi,davalr ramzlari va Konstitutsiyaga o'zgartirishlar kiritish tartibi belgilanadi.O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi loyihasi 1990-yil 20-iyundan boshlab olim,davlat boshqaruv organlari va jamoat namoyandalari mutaxasislari tomonidan puxta ishlab chiqildi.Konstitutsiya loyihasining umumxalq muhokamasi uch oy davom etdi.Umumxalq muhokamasi jarayonida kelib tushgan 6000 taklif asosida loyihaga 80 dan ortiq tuzatishlar kiritildi.Keng umumxalq muhokamasi davomida bildirilgan ko'p takliflar inobatga olingan holda komissiya tomonidan tayyorlangan Konstitutsiya loyihasi Oliy Kengash muhokamasiga qo'yildi.1992-yil 8-dekabrda Oliy Kengashning XI sessiyasida bu loyiha ma'qullandi va O'zbekiston Respublikasining hozir amal qilayotgan Konstitutsiya qabul qilindi. Mustaqil O'zbekistonning birinchi Konstitutsiyasi shu tarzda amalga kiritildi-8-dekabr-O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi qabul qilingan kun,umumxalq bayrami deb e'lon qilindi.

Konstitutsiya butun huquqiy tizimining asosi bo'lib xizmat qiladi,negaki huquqning rivojlanishi Konstitutsiyasidan boshlanadi,aynan uning o'zi boshqa barcha qonunlar va normativ-huquqiy hujjatlarga hayot baxsh etadi.Konstitutsiyaning oliy yuridik kuchi ham mana shunda nampyon bo'ladi.Qolgan barcha huquqiy hujjatlar Asosiy qonun-Konstitutsiyadan kelib chiqadi va unga muvafiq bo'lishi kerak.O'zi aslida,"Konstitutsiya" lotincha "constitutio"so'zidan olingan bo'lib, "belgilash", "tuzilish" degan ma'nolarni anglatadi,ya'ni Konstitutsiya jamiyat va davlat tuzilishini,davlat hokimiyati va boshqaruv organlarini tuzish hamda ularning ish faoliyati asosiy prinsiplari va vakolatlarini,fuqarolar asosiy huquqlari va burchlarini,jamiyat va shaxs o'rtasidagi munosabatlarni belgilab beradi.Hamma kodekslar,qonunlar,qarorlar va farmonlar Konstitutsiya negizida va unga muvofiq tarzda qabul qilinadi. Bu esa davlatning har bir me'yoriy hujjati Konstitutsiyaga mos kelishi shart ekanligini anglatadi.

Shunday qilib aytganda, Konstitutsiyani ko'rib chiqish,ishlab chiqish va muhokama etish jarayoni “Konstitutsiya davlatni davlat, millatni millat sifatida dunyoga tanitadigan asosiy hujjat” bo‘lganligi, u yurtimizning ijtimoiy ongi va ma'naviyatini,ruhiyatini va irodasini aks ettirishi,uning yurtimiz ijodining mahsuli va tafakkuri ekanini yaqqol tasdiqlaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, O’zbekiston, Toshkent, 2014.

2.Konstitutsiyaviy huquq asoslari:umumiy o'rta ta'lim maktablarining 9-sinf o'quvchilari uchun darslik/A.X.Saidov umumiy tahririda-T.:"Sharq",2019.

3.O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T. O'zbekiston. 2016-y.

4.L.A.Karimov. Barkamol avlod-O'zbekiston taraqqiyotning poydevori T.

O'zbekiston.1998.

5.H.B.Boboyev. Inson huquqlari T. O'zbekiston. 1997.

6.Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: “Oʻzbekiston” nashriyot – matbaa ijodiy uyi, -2012. -B. 13.

O‘ZARO ALMASHINUV VA DASTLABKI SAVDO-SOTIQ ILK ALOQA

YO‘LLARI SHAKLLANISHINING OMILI SIFATIDA

M.Hamroliyeva

FarDU magistranti

Annotatsiya: Mazkur maqolada ibtidoiy jamiyat davridagi dastlabki almashinuv munosabatlari va savdo-sotiq ilk aloqa yo‘llarining paydo bo‘lishiga zamin yaratganligi hamda uning rivojlanishiga tabiiy-geografik, iqtisodiy-ijtimoiy omillarning ta’siri to‘g‘risidagi ma’lumotlar bayon qilingan.

Kalit so‘z va iboralar: ibtidoiy jamiyat, tosh davri, ishlab chiqaruvchi xo‘jalik, xom-ashyo makonlari, ayriboshlash va savdo-sotiq, aloqa yo‘llari.

ВЗАИМООБМЕН И ПЕРВИЧНАЯ ТОРГОВЛЯ КАК ФАКТОР ВОЗНИКНОВЕНИЯ РАННИХ ПУТЕЙ СООБЩЕНИЯ

Аннотация: В данной статье приведены сведения о том, что первичные обменные отношения и торговля в первобытном обществе создали основу для возникновения ранних путей сообщения, а также, о физико-географических, социально-экономических факторах, оказавших влияние на их развитие.

Ключевые слова и фразы: первобытное общество, каменный век, производящее хозяйство, источники сырья, обмен и торговля, пути сообщения.

INTEREXCHANGE AND PRIMARY TRADE AS A FACTOR OF THE EARLY WAYS OF COMMUNICATION

Resume: This article provides information that the primary exchange relations and trade in primitive society created the basis for the emergence of early communication routes, as well as the physical, geographical, socio-economic factors that influenced their development.

Key words and phrases: primitive society, stone age, manufacturing economy, sources of raw materials, exchange and trade, communication routes.

Ibtidoiy jamoa tuzumi kishilik jamiyati taraqqiyotidagi eng uzoq davom etgan va eng qadimgi davridir. Bu davrni yozma manbalar asosida o‘rganib bo‘lmaydi. Shuning uchun ham bu davrni chuqur o‘rganishda arxeologiya, etnografiya, antropologiya kabi fanlarning ahamiyati beqiyosdir. Qadimgi odamlar o‘z faoliyati davrida atrof-muhitga ta’sir ko‘rsatib, kundalik hayotda o‘ziga zarur bo‘ladigan mehnat qurollari yasagan, yashash uchun makonlar tanlagan, keyinchalik esa boshpanalar qurganlar. O‘z navbatida bu jarayonlar inson faoliyatiga ta’sir ko‘rsatgan.

Ishlab chiqarish kuchlarining tobora yuksala borishi, ibtidoiy kishilarning ijtimoiy hayotida katta o‘zgarishlar bo‘lishiga olib keldi. Ilgari beqaror va tez-tez tarqalib ketadigan guruhlar o‘rniga, endilikda ancha barqaror va mustahkam bo‘lgan kishilar jamoasi yuzaga keldi. Bu jamoaviy mehnat va qon-qarindoshlik natijasi – ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi edi[1].

Qadimgi jamiyatlarning taraqqiyotida eng muhim omil – moddiy qadriyatlar oʻzaro almashinuvi boʻlib, uning rivojlanish darajasi koʻp jihatdan insoniyat erishgan darajani belgilab beradi. Dastlabki almashinuv va savdoning rivojlanishi dastlabki aloqa yo‘llarining paydo bo‘lishiga zamin yaratgan[4, 3-11]. Aloqa yo‘llarining barcha tirik-jonzotlar hayotida katta o‘rin tutishi, ilk aloqa yo‘llarining shakllanishi antropogenez jarayonining ilk bosqichlaridayoq boshlanganligini ko‘rsatadi. Bu jarayon ibtidoiy kishilarning turmush tarzi va xo‘jaligiga, ular o‘zlashtirgan hududning geografik o‘rni, tabiiy sharoiti, hayvonot va o‘simliklar dunyosi, xom ashyo manbalari va boshqalarga chambarchas bog‘liq tarzda kechgan[3, 8].

O‘rta Osiyo hududidagi tosh davriga mansub makonlar va xom ashyo konlarining joylashishi qadimgi odamlar o‘zlarining turmush tarzi va xo‘jalik ehtiyojlari bilan bog‘liq holda oziq-ovqat va suv manbalariga yaqin joylarni (tog‘lar, tog‘ oldi adirliklari, daryo vodiylari, voha va dashtlar chegaralari) egallashga katta e’tibor qaratganliklarini ko‘rish mumkin. Mintaqaning qadimgi qabilalari o‘zlarining ta’sir doirasidagi hududlarining xo‘jalik imkoniyatlaridan, ya’ni oziq-ovqat va suv manbalari, ov qilinadigan hayvonlar va iste’molga yaroqli mevalar hamda o‘simliklardan, mehnat va ov qurollari yasash uchun foydalaniladigan tosh konlaridan uzluksiz foydalanib, nisbatan o‘troq hayot kechirib kelganlar. Bu jarayon qadimgi makonlarni ov qilinadigan hududlar va xom ashyo manbalari bilan bog‘lovchi yo‘llarning mahalliy ahamiyatga ega nisbatan barqaror yo‘nalishlari shakllanishiga olib kelgan muhim sabablardan biri edi.

Ilk aloqa yo‘llari shakllanishida muhim o‘rin tutgan tabiiy-geografik va iqtisodiy-ijtimoiy omillarni tahlil etib, quyidagilarni alohida qayd etilib o‘tish lozim:

- ibtidoiy makonlarni oziq-ovqat va xom ashyo zahiralari mavjud hududlar bilan bog‘lashga bo‘lgan tabiiy ehtiyoj;

- turli mintaqalardagi tabiiy sharoit, flora va faunaning turli- tumanligi o‘zaro mahsulot ayirboshlashni taqozo etishi;

- aholining bir hududdan ikkinchisiga ko‘chishi, ya’ni migratsiya jarayonlari.

Ibtidoiy makonlarni ov qilinadigan hayvonlar, iste’molga yaroqli termachilik mahsulotlari va suv zahiralari mavjud joylar bilan bog‘lovchi yo‘llar tor mahalliy ahamiyatga ega bo‘lib, ular ilk aloqa yo‘llari tizimida davriy jihatdan eng qadimiysi hisoblanadi. Bu yo‘llarga ibtidoiy ovchilik va termachilik bilan shug‘ullangan ajdodlarimiz qadimgi tosh davridayoq asos solganlar. Ma’lum hududdagi aholi nufusining ko‘payib borishi tabiiy ravishda ov va boshqa oziq-ovqat mahsulotlari, xom ashyo zaxiralari mavjud yangi joylarni o‘zlashtirishi unga mos ravishda mavjud aloqa yo‘llari tarmoqlarining kengayishiga olib kelgan. Ov qilinadigan hayvonlarning turli tabiiy sabablar tufayli yoki mavsumga qarab bir hududdan boshqasiga ko‘chishi qadimgi ovchilar guruhlarining ular izidan borib yangi hududlarni o‘zlashtira borishiga olib keldi. Shu tariqa, ovchilikning rivojlanishi ham ilk aloqa yo‘llari rivojiga katta ta’sir ko‘rsatdi[2].

Qadimgi makonlarni mehnat qurollari yasaladigan turli toshlar va boshqa xom ashyo zaxiralari (masalan, yog‘och mahsulotlari) mavjud joylar bilan bog‘lovchi yo‘llar ham ilk aloqa yo‘llari tizimida katta o‘rin tutgan. Mustahkam, ammo oson ishlov beriladigan, turli shakl va hajmdagi mehnat qurollari yasash uchun qulay tosh turlariga (ohaktosh, oqtosh, chaqmoqtosh, qayroqtosh va boshqalar) ehtiyoj ibtidoiy konchilikka asos solib, ibtidoiy kishilarning yangi hududlarni egallab borishiga va makonlarni konlar bilan bog‘lovchi ilk aloqa yo‘llari tarmoqlarining kengayishiga sabab bo‘ldi. Ma’lumki, toshlardan mehnat qurollari tayyorlash ancha murakkab va ko‘p mehnat talab etuvchi jarayon bo‘lganligi tufayli oson ishlov beriladigan, turli shakl va hajmdagi mehnat qurollari yasash uchun qulay bo‘lgan tosh turlariga ehtiyoj katta edi. Mustahkamlik darajasi jihatidan boshqa tosh turlariga nisbatan ancha ustun hisoblanadigan qayroqtoshga ishlov berishning murakkabligi, O‘rta Osiyoda ko‘p tarqalgan ohaktosh, oqtosh kabi boshqa toshlardan mehnat qurollari yasash imkoniyatlari xam ancha cheklanganligi sababli bu toshlar mehnat va ov qurollari yasashda asosiy xom ashyo sifatida keng yoyilmadi. So‘nggi paleolit, ayniqsa, mikrolit mehnat qurollari keng tarqalgan mezolit davridan boshlab noyob xom ashyo sifatida chaqmoqtosh katta ahamiyatga ega bo‘la boshladi.

Chaqmoqtoshlaridan olinadigan xom ashyo va undan tayyorlangan mahsulotlardan, nafaqat, ichki ehtiyojlar uchun, balki o‘zaro mahsulot ayirboshlash jarayonlarida ham foydalanilgan. Albatta, so‘nggi paleolit va mezolit davrida mintaqamizdagi turli qabilalar o‘rtasidagi o‘zaro mahsulot almashinuvi faqat tosh mehnat qurollari va xom ashyolarni ayirboshlashdan iborat bo‘lmasdan, ancha keng doirada amalga oshirilgan bo‘lishi ham mumkin. Jumladan, ba’zi mutaxassislar fikricha, Markaziy Osiyodagi chaqmoqtosh va boshqa tosh konlarida mintaqaning turli hududlaridan kelgan qabilalar vakillari uchrashganlar. Bu erda, nafaqat, turli mahsulotlar almashinishi amalga oshirilgan, shu bilan birga, konlardan xom ashyo olish va konlar yaqinidagi ustaxonalarda ularga qayta ishlov berish hamda mahsulotlar tayyorlash bo‘yicha o‘zaro tajriba almashilgan. Demak, mintaqadagi chaqmoqtosh konlaridan olinadigan mahsulotlar xom ashyo tarzida yoki konlar yaqinidagi ustaxonalarda ishlov berilgach, tayyor va yarim tayyor mahsulot ko‘rinishida O‘rta Osiyodagi ko‘plab tosh davri makonlariga olib ketilgan.

Mezolit davridan boshlab, muzlik davrining tugashi, iqlimning keskin isiy boshlashi o‘simliklar va hayvonot olamida ham katta o‘zgarishlarni keltirib chiqardi. Bu o‘zgarishlar, o‘z navbatida, ibtidoiy ajdodlarimiz turmush tarzi, xo‘jaligiga ham jiddiy ta’sir ko‘rsatib, qadimga qabilalarning xo‘jalik ehtiyojlari doirasiga kiruvchi hududlarning kengayishiga olib keldi. O‘rta Osiyodagi mezolit davriga mansub ovchi, termachi va baliqchi qabilalarning makonlari tog‘ va tog‘ oldi hududlarida, daryolarning yuqori oqimlarida – Machay, Zarautsoy (Surxondaryo), Obishir,

So‘xsoy (Farg‘ona), Chilchorchashma, Soysayyod, (Janubiy Tojikiston), Oshxona,

Qora tumshuq (Pomir tog‘lari); daryo vodiylari va ularga tutash dasht zonalarida –

Bo‘zsuv, Qo‘shilish (Toshkent vohasi), Uchtut (Zarafshon vohasi); dengiz bo‘ylarida – Jebel, Qaylyu, Damdamchashma, Qashqirbuloq (Kaspiy dengizi bo‘ylari) joylashganligi[5, 15], qadimgi ajdodlarimiz tosh davridan boshlab ov qilinadigan hayvonlar va ozuqabop o‘simlik turlari keng tarqalgan suv manbalariga yaqin, ya’ni yashash uchun qulay tabiiy oziq-ovqat zaxiralariga boy joylarni egallashga intilganliklarini ko‘rsatadi. Qoraqum va Qizilqumning ichki hududlaridan so‘nggi mezolit davriga mansub mikrolit qurollarning topilishi mil. avv. VIII–VII ming yilliklardayoq O‘rta Osiyo Janubidagi cho‘l zonalarini qadimgi ajdodlarimiz keng o‘zlashtirganligidan dalolat beradi[3, 13].

Mezolit davrida Qaroqum va Qizilqum hududlarida mavjud bo‘lgan ko‘llar va suv manbalari, chaqmoqtosh konlari ibtidoiiy ovchi, baliqchi va termachi qabilalar yashashi uchun imkon berardi. Mintaqa miqyosidagi bu jarayonlar yangi hududlarga, o‘zlashtirilmagan erlarga tomon yangi yo‘l va yo‘nalishlar paydo bo‘lishiga ilk aloqa yo‘llari tarmoqlarining kengayib borishiga olib kelgan muhim sabablardan biri edi.

Xulosa qilib aytganda, tarixiy, arxeologik, etnografik manbalarni tahlil etish turli hududlar o‘rtasida o‘zaro mahsulot almashinuvi so‘nggi paleolit davridayoq yo‘lga qo‘yilganligi haqida xulosa chiqarish imkonini bermoqda. Dastlabki aloqa yo‘llari shakllanishida muhim o‘rin tutgan bu jarayon sabablarini tahlil qilib quyidagi asosiy omillarni qayd etish mumkin. Birinchidan turli mintaqalarning tabiiy-sharoitidagi tafovutlar, hayvonot va o‘simliklar dunyosining xilma-xilligi, oziq-ovqat va xom ashyo zaxiralarining notekis joylashganligi ibtidoiy jamoalarni o‘zlari yashab turgan tabiiy muhitning boy mahsulotlari – qimmatbaho va nodir toshlar, minerallar va turli mineral buyoqlar, noyob yog‘och turlari, oziq-ovqat hamda boshqa iste’mol mahsulotlarini o‘zaro almashishlarini hayotiy zaruratga aylantirardi. Turli hududlar o‘rtasidagi o‘zaro mehnat ayirboshlash jarayonlari haqida Osiyo va Yevropa qit’alaridagi turli makonlardan topilgan topilmalar dalolat beradi.

Ikkinchidan ibtidoiy jamiyat taraqqiyotining rivojlanib borishi so‘nggi paleolit davridayoq ovchi va termachi xo‘jaliklarda ortiqcha mahsulotlar paydo bo‘lishiga olib keldi. Bu mahsulotlar ibtidoiy mehnat taqsimoti va o‘zaro ayirboshlash imkoniyatlarini yanada kengaytirdi. Turli xom ashyo va ishlab chiqarish hamda iste’mol mahsulotlarini o‘zaro ayirboshlash, o‘z navbatida, turli hududlar, birinchi galda, yaqin qo‘shni jamoalarning o‘zaro xo‘jalik munosabatlari mustahkamlanib borishiga va ilk aloqa yo‘llari tarmoqlarini kengayishiga olib keldi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Алексеев В.П., Першиц А.И. История первобытного общества: Учеб. для вузов по спец. «История». – М.: Высш. шк., 1990.

2. Косвен М.О. Ибтидоий маданият тарихидан очерклар. Тошкент: ЎзФА нашриёти, 1960.

3. Мавлонов Ў. Марказий Осиёнинг қадимги алоқа йўллари: шаклланиши ва ривожланиши босқичлари. – Тошкент: Akademiya, 2008. – Б. 13. 4. Массон В.М. Развитие обмена и торговли в древних обществах// Торговля н обмен в древности. КСИА, вып. 138. – Москва.: Наука, 1974.

5. Сагдуллаев А. С. Қадимги Ўрта Осиё тарихи. – Тошкент: Университет, 2004.

21- OKTABR – O’ZBEK TILI BAYRAMI KUNI

Xudayberganova Xosiyat Qahramonovna Matyakubova Nazira Azatovna

Raximova Dilafruz Axmedovna

Xorazm viloyati Urganch tumanidagi 14-son maktabning ona tili va adabiyot fani o’qituvchilari

Annatatsiya: Mazkur maqolada ona tilimizning davlat tili sifatda tan olinishining tarixiy ahamiyati, milliy tilimizning jahon hamjamiyatida tutgan o’rni, bugungi kunda mamlakatimizda o‘zbek tilining nufuzi hamda mavqeyini yanada oshirish borasida hukumatimiz tomonidan amalga oshirilayotgan islohotlar borasida so’z yuritiladi.

Kalit so’zlar: Davlat tilini rivojlantirish departamenti, 2019-yil 22-oktabr, “O’zbek tili bayrami” kuni, milliy til, davlat tili, “Ozbek tilining do’stlari” klublari, 1989-yil 21-oktabr, 2020-yil 23-sentabr, Birlashgan Millatlar Tashkilotining 75- sessiyasi.

1989-yil 21-oktabr O’zbekiston Respublikasi tarixidagi eng muhim sanalardan biri hisoblanadi. Chunki aynan shu sanada millatimiz ramzi hisoblangan o’zbek tili davlat tili maqomiga ega bo’ldi. Bu esa uzoq yillar davomida o’z milliy tilini, madaniyatini, ma’naviyatini nafaqat ko’z qorachig’idek asrab-avaylab, balki, rivojlantirib kelgan o’zbek xalqi uchun eng katta mukofot, asriy orzular ro’yobi bo’ldi desak, also mubolag’a bo’lmaydi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 22-oktabrda imzolangan “O’zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish choratadbirlari to’g’risida’’gi farmoniga binoan 21-oktabr sanasi “O’zbek tili bayrami” kuni deb e’lon qilindi. Aynan shu farmonga asosan Vazirlar Mahkamasi tuzilmasida Davlat tilini rivojlantirish departamenti tashkil qilindi. Bunday islohotlarni amalga oshirishdan ko’zlangan asosiy maqsad esa ona tilimizning nufuzini yanada oshirishdan iborat.

Barchamizga yaxshi ayonki, ona tili – millat ma’naviyatining mustahkam poydevoridir. Zero, ulug’ ma’rifatparvar bobomiz Abdulla Avloniy ta’kidlaganlaridek, “Har bir millatning dunyoda borligini ko’rsatadigan oyinai hayoti - bu uning milliy tili va adabiyotidir. Milliy tilni yo’qotmoq millatning ruhini yo’qotmodir”. Haqiqatan ham ona tilimiz bo’lmasa, biz hech kimmiz. Shuning uchun dunyo hamjamiyatida munosib o’rin egallashni maqsad qilib qo’ygan har qaysi davlat, avvalambor, o’z milliy tili va madaniyatini asrab-avaylashga, rivojlantirishga intiladi. Istiqlol yillarida ona tilimizni tom ma’noda davlat tiliga aylantirish yo’lida bir qator chora-tadbirlar amalga oshirildi. Ayni shu o’rinda bir fikrga e’tiboringizni qaratmoqchiman. Hozirgi kunda yer yuzida 7 mingdan ziyod til mavjud bo’lsa, ulardan faqat 200 ga yaqini davlat tili yoki rasmiy til maqomiga ega. Shu nuqtayi nazardan qaraganda, o’zbek tiliga davlat tili maqomini huquqiy jihatdan muhrlab bergan mazkur qonunning xalqimiz hayotidagi o’rni va ahamiyati nihoyatda kattadir.

Bugungi kunga kelib, o’zbek tilining nufuzi nafaqat mamlakatimizda, balki jahon maydonida ham kundan kunga oshib bormoqda. Hozirgi vaqtda o’zbek tilida so’zlashuvchilar sonining 50 million kishiga yaqinlashib qolganligining o’zi ham yuqoridagi fikrni yaqqol isbotlaydi. O’zbek tili AQSH, Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya, Shvetsiya, Rossiya, Ukraina, Xitoy, Yaponiya, Janubiy

Koreya, Hindiston, Turkiya, Afg’oniston, Ozarbayjon, Tojikiston, Qirg’iziston, Qozog’iston, Turkmaniston kabi davlatlarning 60 ga yaqin universitetlari va 100 dan ziyod maktablarida o’rganilmoqda. O’zbek tili va adabiyoti bo’yicha ilmiy izlanishlar olib borayotgan chet ellik olim va tadqiqotchilar soni esa yil sayin ko’paymoqda. Bundan tashqari, mamlakatimizning xorijdagi elchixonalari va diplomatik vakolatxonalari qoshida “Ozbek tilining do’stlari” klublari ham tashkil etilgan. Shunday ekan, har birimiz ona allasi ila qalbimizga jo bo’lgan ona tilimizning nafaqat yurtimizdagi balki, xalqaro maydondagi mavqeyini yanada oshirish uchun astoydil harakat qilishimiz lozim.

2020-yil 23-sentabr sanasi ham yangi O’zbekiston tarixida muhim sana bo’lib muhrlandi. Dunyo nigohi qadalgan Birlashgan Millatlar Tashkilotining 75- sessiyasida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev nutqi o’zbek tilida, o’z tilimizda olamga taraldi. Bu esa har bir o’zbekning qalbida cheksiz g’urur va iftixor tuyg’ularining jo’sh urishiga sabab bo’lgan bo’lsa, ajab emas. Hurmatli

Prezidentimiz yuksak minbarda turib, o’zbek xalqining matonatini, irodasini,

jasoratini o’z tili misolida namoyon etdi. Darhaqiqat, o’zining dadil fikrlari, insoniyat rivojiga xizmat qiluvchi ezgu takliflari bilan dunyoning manaman degan kazokazolarini o’z tilida o’ziga rom etayotgan Yangi O’zbekiston bu! Aynan shu kun Prezidentimiz timsolida o’zbek xalqi egilgan, ezilgan ko’yi emas, global, qalqib turgan dunyo maydonida tik va mag’rur, qaddi va qadri baland millat bo’lib bo’y ko’rsatdi.

Ona tilimiz xalqaro maydonlarda yangrayotganbir paytda jamoat joylarida, ko’chalarda , binolar peshtog’ida toponimik belgilar, turli lavha va reklamalar ko’pincha xorijiy tillarda, ma’naviyatimizga yot mazmun va shakllarda aks ettirilayotgani juda achinarli holdir. Bu davlat tili talablariga, milliy madaniyat va qadriyatlarimizga bepisandlikdan, umumiy savodxonlik darajasi esa tushib ketayotganidan dalolat beradi. Bunday salbiy holatlarning oldini olish uchun hamda ona tilimizning nufuzini oshirish uchun har birimiz mas’ulmiz. Shuni also unutmasligimiz lozim!

Yurtboshimizning quyidagi fikrlari mazkur maqolaga chiroyli yakun yasaydi: “Har birimiz davlat tiliga bo’lgan e’tiborni mustaqillikka bo’lgan e’tibor deb, davlat tiliga ehtirom va sadoqatni esa ona Vatanga ehtirom va sadoqat deb bilishimiz, shunday qarashni hayotimiz qoidasiga aylantirishimiz lozim. Bu oliyjanob harakatni barchamiz o’zimizdan, o’z oilamiz va jamoamizdan boshlashimiz, ona tilimizga, urfodat va qadriyatlarimizga hurmat, Vatanga mehrimizni amaliy faoliyatda namoyon etishimiz kerak”.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. “Davlat tili haqida” gi Qonun 1995-yil 21-dekabr.

2. Sh. Shoabdurahmonov va boshqalar. Hozirgi o’zbek adabiy tili, 1-qism., Toshkent, 1980.

3. R. Sayfullayeva va boshqalar. Hozirgi o’zbek tili. Toshkent, 2007.

MODERN INTERACTIVE METHODS IN TEACHING ENGLISH FOR L2

LEARNERS

Bobojonova Sumbuloy Maxmudjonovna

Otajonova Yulduz Yo’ldoshboyevna

Xorazm viloyati Urganch tumanidagi 14-son maktabning ingliz tili va adabiyot fani o’qituvchilari

Annotation: This article is dedicated to investigate some modern interactive methods in teaching English for L2 learners in a detailed way and their role in developing intensive methods of teaching foreign languages to enhance students` knowledge.

Key words: interactive teaching methods, emotional-semantic method, linguodidactics, project methodology, dramatization

It should be noted that interactive teaching methods were very popular in the 1970s and 1980s and were successfully realized in the process of teaching foreign languages. Based on the works of the Bulgarian professor G. Lozanov, linguists and psycholinguists developed intensive methods of teaching foreign languages: the emotional-semantic method, method of using internal potential of students, systematic method of teaching adult learners. It is obvious that interactivity of teaching process is achieved due to the form of organization of lessons, special way of introduction of material, formation of speaking and communicative skills of students. Modern linguodidactics and pedagogy offer a wide variety of interactive methods to teaching foreign languages, as warming-up activities (creation of communicative atmosphere); working in small groups; discussion of issues and problems of current importance; educational games (role games, imitations, business games, etc.); project methodology; using of audio and video materials intended for real communication, etc. These are some modern examples of interactive methods that can be used by teachers in teaching L2 learners.

Warming-up activity. The topic of the lesson may be introduced by teacher's communication with students on the most varied issues that are discussed in press, on television (recent events in the country, abroad, weather, etc.). Moreover, warmingup activities are really important for reiterating previous lessons and reinforcing vital concepts in students` mind. It also helps to grab learners` attention before explaining new topic as it is done at the beginning of the lesson they will be much more attentive and active during the lesson.

Working in small groups. Students are divided into pairs, read the text and find information that is new and interesting for them. They discuss the text in pairs and answer teacher’s questions. Thus, working in small groups, students discuss the material of the text on the given situation and then report the results of their mutual work. Furthermore, by working in a team they will have a chance to exchange ideas of each other, to give feedback and it leads to learn and discover new information.

Educational games. When teaching English as a second language to adult learners, games and fun activities can be just as important as when teaching younger age groups. Fun adult-oriented educational games and activities can help teachers to build class cohesion, raise energy levels and most importantly, provide a framework that motivates learners to produce the target language. Role games, imitations, business games can be used at the lessons to improve communicative skills of students.

Dramatization. An exciting world of performances, songs, games, improvisations, imitations can provide invaluable help to teacher in formation and developing language competence, solving problems of aesthetic upbringing, developing creative abilities students. Activity that stimulates imagination awakens feelings and inspires to play different roles is called drama. In the process of study of foreign language, dramatization turns the lesson into a pleasant and fascinating activity and frees students from a sense of fear.

Project methodology. After completing the exercises at the lesson, discussing particular topic, and students get homework assignment: make a presentation or project on the given topic. Students may write a script, make a presentation, and prepare a play or video. Although implementing project work in the English language classroom may require some creativity, it’s certainly possible and effective. Teacher works with students throughout the entire project to give feedback. Making presentation enables learners not only get extra information on given topic but also they can improve their oral speech and enhance their ability to speak in front of the audience.

Audio and video tasks. Interactivity in the process of viewing of a video in a foreign language begins on an emotional level: students feel enthusiastic watching the film and exchanging their views, thinking and speaking during the discussion. Teachers may use such popular films as "Twilight", "Patriot", "The Queen Elizabeth", "Romeo and Juliette" and others. The teacher chooses those methodical methods that contribute to the achievement of learning objectives: to intensify learning process. Here are suggested the most useful interactive methods in teaching English for L2 learners. All above mentioned methods are being applied in nowadays` schools, lyceums and other educational institutions by teachers. So, using these kinds of methods will help to make lessons more intriguing and informative.

References:

1. Lozanov G. Suggestology. Sofiya, 1971.

2. Shekhter Yu. Emotional and conscious approach for teaching target language.

М., 1993.

3. Shukhin A. Modern intensive methods and technologies for teaching foreign languages. М., 2008.

4. Barker Ch. Boost your vocabulary 1. London, 2002.

UzACADEMIA

ILMIY-USLUBIY JURNALI

НАУЧНО-МЕТОДИЧЕСКИЙ ЖУРНАЛ SCIENTIFIC-METHODICAL JOURNAL ISSN (E) – 2181 - 1334

BARCHA SOHALAR BO‘YICHA

VOL 2, ISSUE 1 (24), DECEMBER 2021

PART - 1

[1] _^kA(x) = B(x)A(x)  B^2k(x), _B(x)  0.

[2] Nurmonov A. O ‘zbеk tilshunosligi tarixi. -T.: O ‘zbеkiston, 2002, 155-bеt.

Aritmiyalar, kelib chiqish sabalari, tasnifi va davolash usullari

ACADEMIA SCIENCE” ILMIY-TADQIQOTLAR

TAHRIRIYAT Editor in chief

Sultonali Mannopov O‘zbekiston xalq artisti, professor

Abdukadirova Makhbuba Xabibullayevna 6 1

PANJARADAGI UCH ZARRACHALI DISKRET

KREDIT TA'LIMI TIZIMIDA TALABALARNING

Under "the equivalents of words" we understand stable word-groups, which like words are not made in speech repeatedly, but enter the speech as ready made…

Phraseological collocations are motivated but they are made up of words possessing specific lexical valency that accounts for a certain degree of stability in such…

A.V. Koonin calls them "set phrases" which have no phraseological character

СИТОРАИ МОХИ ХОСА» МЧЖ САНАТОРИЯСИНИНГ

Бошкармаси хайъят кенгаши карорлари,буйруклари ва йул йуриклари асосида иш олиб борилади

Йилнинг совук фаслларида овкат хазм килиш,таянч-характ аъзолари касалликлари,сийдик чикарув йуллари шамоллаши, андрологик хамда марказий нерв системалари касалликлари билан огриган беморлар кабул килиниб даволанадилар, уларни даволаниш…

Аёллардаги бачадон шамоллаши касалликларида кинни маданли сув билан чайиш

Сетораи моҳи ҳоса» санаторийсининг туристлар учун қизиқарли ва соғликлари учун фойдали эканлиги кундек равшан

Инсон ҳам табиатнинг фарзандидир

MORFOLOGIYA BO'LIMINI O'RGATISHDA

DTS da ko’zda tutilgan talablar har bir mavzuni o’rganish jarayonida izchillik bilan amalga oshiriladi

Har bir mashg’ulotda morfologik tahlil o’tkazib borilishi lozim

Fe’l turkumi esa kesim vazifasiga xoslangandir

O’quvchi ana shu so’zni aniqlay olishi va javobini izohlay olishi kerak

Ibora, Tasviriy ifoda (gap bilan ta'rifi beriladi) 2

Texnologiyaning maqsadi : O’quvchilarni turli muammoli masalalar, vaziyatlarning yechimini to’g’ri topishlariga o’rgatish, ularda muammoning mohiyatini aniqlash bo’yicha malakalarni shakllantirish, muammolarni yechishda uslublarni to’g’ri aniqlashga o’rgatish,…

Islambayeva Klara Jo'raboyevna

Verbs (harakatni ifodalovchi) washing (yuvinmoq), cleaning (tozalamoq), doing iron (dazmollamoq),cooking (pishirmoq) va boshqalar

Masalan: Birinchi sinflar uchun “English alphabet”, “Numbers”, “Domestic animals”, “Family” va boshqalar

Aritmiyalar, kelib chiqish sabalari, tasnifi va davolash usullari

OMONIMIYA-SHAKLIY PARADIGMA ASOSIDAGI

Askiya`s followers as word game and escape

Omonimlarni farqlashda ularning tarixiy kelib chiqishini ham hisobga olish zarur

Dastlabki paytda “qil” so‘zi 2 ma’noda (qilga o‘xshash ingichka; qilmoq- fe`lning o‘zagi) ishlatilgan bo‘lsa, tuyuqda “ol” so‘zi 3ma’noda qo‘llanilgan( buyruq fe’li; ko‘ngil ovlamoq; qizil rang,…

СПЕЦИАЛЬНЫЕ МЕТОДЫ РЕШЕНИЯ СИСТЕМЫ

Shu o‘rinda bugun bir mavzu misolida metodik taviyalarimizni sizga ulashmoqchimiz

Yechish. 2- tenglamadan x =0 va ni 1- tenglamaga qo‘yib faqat 0 da ma’noga ega, demak y =0 bo‘lishi kerak, lekin u holda 0+0=2 noto‘g‘ri…

Ularni ikki tomonini kavadratga ko‘tarish usuli bilan yechamiz va x =17; y =10 yoki x =10; y =17 yechimlarni topamiz

Yechish: Motosiklchi velosipedchini t soatdan keyin quvib yetsin

Tеplоvоz mа’lum vаqt ichidа 325 km mаsоfоsаni o‘tish kеrаk, shu yo‘lning qismini o‘tgаndаn kеyin u 24 minut ushlаnib qоldi

Agar korxonada erkaklar ayollardan 252 kishiga ortiq bo‘lsa, korxonada ayollar soni nechta?

Mahsulot 30% ga arzonlashtirildi

M.:”Prosvisheniye”,1995. 1.

Algebra fanining mustaqil fan sifatida rivojlanishida

Xorazmiy zamonida fan tili arab tili boʻlgan) ishlatadi

Maple da belgili ifodalashlar bilan ishlash uchun asosiysini sxema yadrosi tashkil qiladi

HOW TO IMPROVE ENGLISH SPEAKING

You can also review the content of the conversation, take notes on new vocabulary or misunderstandings, and prepare questions for the next meeting

Choosing a right word, in the right place and in the right context will enrich the language

Ta’limning bugungi vazifasi o‘quvchilarni kunsayin ortib borayotgan axborot — ta’lim muhiti sharoitida mustaqil faoliyat ko‘rsata olish, turli sohalarda zamonaviy axborot texnologiyalarini samarali qo‘llash va axborot…

Tanga tashlash tajribasi bilan bog’liq ko’plab misollar keltirish mumkin

UMUMTALIM VA MAKTABGACHA TALIM

Harakatlar strategiyasiga muofiq,unda davlat maktabgacha ta’lim muassasalarining qulayligini ta’minlash umumiy o’rta ta’lim,o’rta mahsus va oliy ta’lim sifatini yahshilash hamda ularni rivojlantirish chora tadbirlarini amalga oshirish…

Материалы на данной страницы взяты из открытых истончиков либо размещены пользователем в соответствии с договором-офертой сайта. Вы можете сообщить о нарушении.

03.10.2022