Қазақ халқының соғыс жүргізу әдіс-тәсілдері

Қай ғасырда болмасын ел басына күн туып, ат уаыздықпен су ішкен күндері бар ақыл ойын, күш жігерін салып намысын ту етіп жауға қарсы шыққан қазақ батырларының ерлігі ғана емес соғыс жүргізу тәсілдерінің нәтижесі екендігін дәлелдеу менің негізгі мақсатым болып отыр.

Өзектілігі: Еліміз сұрапыл соғыстардың талайын бастан өткергені, ондағы ерлікпен шайқасқан батырлар жайлы мектеп қабырғасындағы оқылатын тарих кітаптарының барлығында жазылған. Бірақ- та осы шайқаста біздің батырлардың қолданған соғыс тәсілдері жайлы, яғни соғысу үшін көзсіз ерлік жасап немесе қару алып құр шабыспағаны, арнайы ақыл мен айланы, парасаттылықты қажет ететін күрделі әдіс- тәсілдердің қолданғаны жайлы жазылмаған.

Еліміздің тәуелсіздік алуымен қазақтың өткен тарихына, әскеи өнерінің, қару- жарағының тарихына деген қызығушылық арта тусуде. Бірақ бүгінде осы тақырып төңірегінде жазылған еңбектер аз және көптеген жаңсақтықтар мен шатастырушылықтар кездеседі.

Қазақ халқының тәуелсіздік алғанға дейінгі уақытта тұрақты әскері болмағанымен, жау шапқан уақытта жинала қалуы, жетекші тағайындалуы, қорғануы, азаған жауынгермен мыңдаған жау қолына төтеп беруінің астарында үлкен шеберлікті қажет ететін әскери өнер, әдіс тәсілдер жиынтығы жатыр. Жау тиген уақытта жас кәрісіне қарамай жинала қалу, дайын тұру дегеніміз кез келген адам соғыс өнеріне машықтанған, қару-жарақты қолданудан хабары бар деген сөз.
Грекиялықтар, спарталықтар өз әскери мектебі жайлы, балаларды жастайынан тәрбиелегені жайлы айтып мақтан тұтса, бізде де ауыз толтырып айтарлық соғыс әдіс-тәсілдеріміз, айла амалдарымыздың болғаны, балаларды кішкентайынан атқа мініп, жебе тартуынан бастап, өзіндік далалық әскер мектебінен өткендігі жайлы мәліметтеріміз бар екенін ұмытпайық.

Қазақ халқының ұлан-ғайыр жерінің қаншама жаугершіліктен аман қалуы тек батырларымыздың ерлігі ғана емес, олардың қолданған тиімді қазақи соғыс тәсілдерінің нәтижесі екендігінің ескерусіз қалуы қазіргі таңдағы тарих оқулықтарын құрастырушылардың олқылықтарының бірі екендігі белгілі болды.

Егер оларға жау ойламаған жерден тап берсе, қоршау жасап, шеңбер жасауға тырысады, содан шайқаса жүріп, қазақ дәстүрі бойынша шеңберді айналады. Қазақстар шабуылда өздерін «тұлғама» немесе «тұрғамыш» деп аталатын тәсілдерін қолданған. Бұл сөз көне түркі тілінде «қоршап алу» және «қарату, айналдыру» деген ұғымдарды білдіреді. Ұрыс жүргізудің тәсілі ретінде «тұлғама»- жау қоршауына немесе тылына шабуыл жасау.

жау

Қазақ халқының соғыс өнері тарихынан көзбен көргенін жазып құнды дерек қалдырған Шапырашты тайпасының Асыл руынан шыққан Тауасар бидің баласы Қазыбек бек. Ол өзінің баға жетпес еңбегі «Түп-тұқианнан өзіме шейін» деген кітабында халқымыздың соғыс жүргізу тәсілдерінің бірнеше түріне сипаттама берген. Мысалы: «Біз атамыз Шапыраштыдан қалған тәсілдердің бірі
«Құйрық жеуді» салмақ болдық. Бұл тәсіл бойынша , кетіп бара жатқан жаудың ең артқы қолының артынан, екі бүйірінен тию. Жаудың алдыңғы қолының беті алда, сондықтан тыныштықпен өткен жерден аттау жау күтпейді. Ал арттағылардың алдыңғы қолға хабар беруіне мұршасы болмайды» - деп жазған.

жау

«Ай қорланды» ұрысы – жауды айналдыра сыртынан қоршап алып, сонан соң бірітіндеп қыса түсу. Кім сыртқа ұмтылса, сонымен соғыс салу. «Жауды қоршап алдық, сыртта кең тұрғандарға оқтың біреуі тиеді, үшеуі тимейді, ал ортадағы топқа оқ не қалмаққа, не атқа тиеді.... Біздің жеті мың адамның оғының жетуінің біреуі тисе де , бір мың оқ тиеді.

жау

1731жылы қазақтар қалмақтарды Іле асырып қуу үшін соғысқа дайындалды. «Бәрі жиырма адам мыңбасыларды, ерен батырларды алып қалып, ұрыстың қалай жүретінін айттым. «Үлкәр-жәрік» соғысын жүргізетін болдық. Мұның мәнісі: бір майданға шауып жүз адам кіреді, ол өзінің алғашқылармен соғысын бітіріп, ілгері өтіп, қайта майданнан шығып кетеді. Оның артынан шауып, екінші жүз, оның артынан үшінші, төртінші келе береді. Осылай мың адам он рет бірінен соң бірі ұрысқа кіре береді. Жау қанша мықты болса да, бұл тәсілге шыдай алмайды, быт-шыты шығады.

100

100

100

100

Ж

а

у

3

2

1

1000

1000

1000

Құдай беттеріңнен жарылқасын

Қорыта келгенде, Ұлы дала төсінде өмір сүріп, қазақ халқының негізін қалаған, қолбасшылық мектепті қалыптастырып кеткен жауынгер сақ, ғұн, түркі тайпаларының жетістігі. Ғасырлар бойы қалыптасқан бабаларымыздың әскери ерлік рухы, қолбасшылық дарыны жоғалмай осы күнге  дейін жетіп отыр.. Сондықтан Қарулы Күштері­міздің әскери рухын шыңдауда даңқты әскери тарихымыз жауынгерлік дәстүріміздің өнегесі мен тәлім-тәрбиесі өлшеусіз рөл атқарады.

Батыр бабаларымыздың кең байтақ жерімізді жау қолынан аман алып қалуының құпиясы батырлықта, ержүректікте ғана емес, сондай-ақ олардың соғыс барысында қолданған әскери әдіс- тәсілдері екендігін және сол әдістер жайлы бүгінгі ұрпақ білуге міндетті деп ойлаймын. Қазіргі ақпарат көздерінің дамығандығын, жасөспірімдердің қызығушылықтарын ескере отырып осы тақырып төңірегінде түрлі бейнероликтер, қысқаметражды фильмдер, мультфильмдер шығарылса деген ұсыныс ойға келді.

Назарларыңызға
рахмет!