Эволюцияның қозғаушы күштері

Биология   9 сынып Биология   9 сынып Маңғыстау облысы Маңғыстау облысы Маңғыстау ауданы Маңғыстау ауданы Ұштаған орта мектебі Ұштаған орта мектебі Биология пәні мұғалімі Биология пәні мұғалімі Тәнова Гүлназ Бисенбекқызы Тәнова Гүлназ Бисенбекқызы             Сабақтың    тақырыбы:  Сабақтың    тақырыбы:                            Табиғи сұрыпталу – эволюцияның        Табиғи сұрыпталу – эволюцияның                                  қозғаушы және бағыттаушы күші қозғаушы және бағыттаушы күші                            2010 жыл. 2010 жыл.

БІЛІМДІЛІК: БІЛІМДІЛІК: Ч. Дарвин Ч. Дарвин ілімінің негізгі  ілімінің негізгі  қағидалары эволюциялық  қағидалары эволюциялық  күштер жөнінде  күштер жөнінде  түсінік қалыптастыру. түсінік қалыптастыру. Сабақтың мақсаты Сабақтың мақсаты ТӘРБИЕЛІК:  ТӘРБИЕЛІК:  Қазақтың салт­дәстүрін  насихаттау арқылы ұлттық  Қазақтың салт­дәстүрін  насихаттау арқылы ұлттық  тәрбие бере отырып,  тәрбие бере отырып,  қоршаған ортаның адамға,  қоршаған ортаның адамға,  жануарларға әсері арқылы  жануарларға әсері арқылы  экологиялық тәрбие беру. экологиялық тәрбие беру. ДАМЫТУШЫЛЫҚ:  ДАМЫТУШЫЛЫҚ:  Тірек­сызбамен жұмыс істей  Тірек­сызбамен жұмыс істей  отырып жергілікті жер  отырып жергілікті жер  жануарлары мысалында  жануарлары мысалында  эволюциялық күштер жөніндегі  эволюциялық күштер жөніндегі  ой ­ өрісін дамыту,  ой ­ өрісін дамыту,  өз бетінше жұмыс  өз бетінше жұмыс  істей білуге дағдыландыру. істей білуге дағдыландыру.

Сабақтың түрі: Сабақтың түрі: Ішінара ізденіс сабағы. Ішінара ізденіс сабағы. Сабақтың типі: Сабақтың типі: Жаңа білімді меңгерту. Жаңа білімді меңгерту. Сабақтың әдісі: Сабақтың әдісі: Топтық, тірек –  Топтық, тірек –  сызбамен жұмыс. сызбамен жұмыс. Үлестірме тапсырмалар. Үлестірме тапсырмалар.

Сабақтың көрнекілігі: Сабақтың көрнекілігі:       Ч. Дарвин портреті, жануарлар әлемі          даму шежіресі стендісі, тірек – сызбалар,         оқушыға көмекші материалдар топтамасы Г Е О Г Р А Ф И Я   Өсімдік, жануарлардың кездесетін орны таралуы  жайлы мәлімет Пәнаралық байланыс Э К О Л О Г И Я  Жануарлар мен  өсімдіктердің табиғи  ортамен байланысы, оларға адам факторының әсері. Табиғат жайлы өлеңдер.  саятшылыққа,  аңшылыққа байланысты  Ә Д Е Б И Е Т шығармалар М А Т Е М АТ И К А  Көбею шексіздігіне,  геометриялық прогрессияға мысалдар  келтіру

            С а б а қ т ы ң    б а р ы с ы :  С а б а қ т ы ң    б а р ы с ы :                                        І. Ұйымдастыру кезеңі.  Жетекші –  тапсырманың орындалуын және әркімнің рөлін ұмытпай  орындауын топ  мүшелерінің талқылауға қатысуын қадағалап  отырады.  Баяндамашы –         топ мүшелері айтқан  маңызды ой­пікірлерді  жазып отырады. Соңынан  қорытынды жазады, топ  жұмысын бүкіл топқа  баяндаушы.  Материалға жауап  беруші –  қажет материалдарды  әкелу, оны топ мүшелеріне  тарату, жинап орнына апару  оның міндеті.  Хронометрші –     уақытқа қарап,  қанша уақыт қалғанын  топ мүшелерінің есіне  салып отырады.  Топтың алған бағасын  жазып отырады.

“А” тобы Бірлесе жұмыс істеу “Ә” тобы  Бірін – бірі тыңдау “Б” тобы Бір – біріне көмек беру

Карл Линнейдің негізгі ғылымға сіңірген еңбегін былай  бөлуге болады: Өзі өмір сүрген кезде өсімдіктер мен жануарлардың  ең жақсы жүйелеуін құрастырды. Бұрыннан қолданыстағы терминологияны  жеңілдетті түрді белгілеуге сын есімді, туысты  белгілеуге зат есімді пайдаланып, қосарланған  латын атауын енгізді. Жүйелеу өлшем бірлігінің ең кішісі ретінде түр  ұғымын анықтады. Ең алғаш жүйелеуді жасауға түрдің  морфологиялық өлшемін жетілдіріп қолданды,  яғни жүйелеудегі орнын сыртқы ұқсастығымен  пайымдады. Адамды адамтәріздес маймылдарға жатқызды. Жүйелеудің бес бірдей бағыныңқы санатын  (класс,қатар,туыс,түр, түрше) енгізді. Өсімдіктер мен жануарлардың өте көп түрлерін өзі  сипаттап жазды.

Жан Батист Ламарк (1744­1829    Ламарктың биология ғылымының  дамуында еңбегі орасан зор. Оның негізгі  гылыми жетістіктері мынадай: Линнейдің, әсіресе омыртқасыз    жануарлар     саласында жүйелеуін жетілдірді. Тірі ағзалардын, күрделенуін дәлелдей отырып,  салыстырмалы­анатомиялық әдісті  ойдағыдай қолданды. Алғашқы эволюциялық теорияны баяндай  отырып, тірі табиғаттың қарапайымнан  күрделіге қарай эволюциясын дәлелдеді. Тірі ағзалардың табиғи жағдайларға  бейімделгіштік жағына өзгеруін анықтайтын  негізгі күші ретінде қоршаған ортаның рөлін алғаш негіздеді. 5.«Биология» терминін енгізді.

Чарлз Дарвин ілімі     Дарвин 1831 жылы табиғат зерттеушісі ретінде“Бигль” кемесімен жер  шарын айналған саяхатқа кетті. Бес жылға созылған бұл саяхат кезінде  жиналған материалдарын Дарвин өмір бойы өңдеді.

                 ІІ. Үй тапсырмасы.  ІІ. Үй тапсырмасы.                 Өткен сабақ бойынша барлық топқа шолу           сұрақтарын беру. 1. Эволюция деп нені айтамыз? 2. Эволюциялық идея­ лардың даму тарихы  туралы не білесіңдер? 3. Карл Линнейдің  еңбектерінің мәні неде? 4. Карл Линнейдің “Табиғат жүйесі” кітабын жазғанда қандай принциптерді  ұстанды? 5. «Зоология философиясы»  еңбегін кім жазды  және  бұл еңбегінде не туралы  айтылады? 6. Ж. Б. Ламарктың  эволюциялық теориясының  мәні неде?  7. Ч. Дарвин кім? 8. Ч. Дарвиннің қандай  еңбектерін білесіңдер?

Табиғи сұрыпталу дегеніміз          Табиғи сұрыпталу дегеніміз ­ өзінен соң ұрпақ   ­ өзінен соң ұрпақ  қалдыра алатын, белгілі бір орта жағдайына жақсы  қалдыра алатын, белгілі бір орта жағдайына жақсы  бейімделген даралардың тірі қалуы. бейімделген даралардың тірі қалуы.         Тіршілік үшін күрес дегеніміз          Тіршілік үшін күрес дегеніміз – бір түр ішіндегі, бір   – бір түр ішіндегі, бір  түр мен екінші түр арасындағы және түрлер мен қоршаған  түр мен екінші түр арасындағы және түрлер мен қоршаған  орта арасындағы ұрпақтарының өсімталдылығын  орта арасындағы ұрпақтарының өсімталдылығын  қамтамасыз ететін даралардың қарым – қатынасының  қамтамасыз ететін даралардың қарым – қатынасының  күрделі жиынтығы. күрделі жиынтығы.

Дарвин тіршілік үшін күрестің негізгі 3    Дарвин тіршілік үшін күрестің негізгі 3  формасын атады: формасын атады: Тіршілік үшін күрес Түраралық Түрішілік Қоршаған  ортаның  қолайсыз  жағдайларымен  күрес

1. «Ізденген жетер мұратқа» 1. «Ізденген жетер мұратқа» І топтың  №1 тапсырмасы Түрішілік күрес. Түрішілік күрес. Бір түрге жататын  Бір түрге жататын  даралар  даралар  арасындағы күрес.  арасындағы күрес.  Мысалы: екі ақ  Мысалы: екі ақ  аюдың өз тамағы  аюдың өз тамағы  үшін күрес  үшін күрес  (конкуренция).  (конкуренция).

1. «Ізденген жетер мұратқа» 1. «Ізденген жетер мұратқа» ІІ топтың  №1 тапсырмасы Түраралық күрес. Түраралық күрес.         Әртүрлі  түрге  жататын          Әртүрлі  түрге  жататын  даралар арасында жүреді.  даралар арасында жүреді.  Мысалы:  түлкілердің  түлкілердің  Мысалы:  қояндарға  шабуылы  шабуылы  қояндарға  (жыртқыштық),  қасқыр  (жыртқыштық),  қасқыр  мен  түлкі  жемтігі  үшін  мен  түлкі  жемтігі  үшін  таласады  (конкуренция­ таласады  (конкуренция­ діңқұлақ  бәсекелестік),  діңқұлақ  бәсекелестік),  пен ағаш (паразитизм).  пен ағаш (паразитизм).

1. «Ізденген жетер мұратқа» 1. «Ізденген жетер мұратқа» ІІІ топтың  №1 тапсырмасы Табиғаттың қолайсыз жағдайларымен күрес. Табиғаттың қолайсыз жағдайларымен күрес.     Құрғақшылықпен,       Құрғақшылықпен,  суықпен, нөсермен т.б.  суықпен, нөсермен т.б.  күрес.Мысалы: көптеген  күрес.Мысалы: көптеген  өсімдіктер қары аз, аязды  өсімдіктер қары аз, аязды  суықтарда қырылып  суықтарда қырылып  қалады, сонымен қатар аяз  қалады, сонымен қатар аяз  кезінде топырақта тіршілік  кезінде топырақта тіршілік  ететін көп ағзалар  ететін көп ағзалар  қырылады. қырылады.

““Сандар сөйлейді” ойыны Сандар сөйлейді” ойыны 12.02. 1831 1836 8 1809 5 1864 1859 1859 1868 1871 1882

““Латерея” ойыны Латерея” ойыны

ОЖСБ бұрышы ОЖСБ бұрышы 1.К. Линней «Тірі табиғаттың элементарлық бірлігі» деп нені көрсетті. А) түр              В) класс          С) отряд          Д) туыс            Е) тұқымдас 2. Ж. Б. Ламарктің 1809 жылы басылып шыққан еңбегі А) «Табиғи тарих»    В) «Адамның шығу тегі және жыныстық сұрыпталу» С) «Үй хайуанаттары мен мәдени өсімдіктердің өзгеруі»  Д) «Табиғат жүйесі»    Е) барлық жауап дұрыс 3.Ч. Дарвин қай жылы дүниеге келді? А) 1807 жылы 12 ақпан        В) 1808 жылы 12 ақпан   С) 1809 жылы 12 ақпан      Д) 1810 жылы 12 ақпан     Е) 1811 жылы 12 ақпан 4. «Бигль» кемесімен Ч. Дарвин қай жылдары аралығында саяхатқа шықты? А) 1831 ­1832 ж.ж         В) 1831­1833 ж.ж        С) 1831­1834ж.ж Д) 1831­1835ж.ж               Е) 1831­1836 ж.ж 5. «Бигль» деген қандай мағына береді? А) саяхат               В) күн              С) жер          Д) аспан            Е) жұлдыз  6.Бір түрге жататын даралар арасында жүретін күрес А) түраралық  күрес   В) табиғи сұрыпталу    С) қоршаған орта жағдайларымен  күрес Д) түрішілік күрес            Е) эволюциялық күрес

7.  Ч. Дарвин тіршілік үшін күрестің неше формасын атап  көрсетті? А)3          В) 4             С) 5               Д)6          Е) 7 8. Арамшөптер мен мәдени өсімдіктердің арасындағы күрес  А) түраралық  күрес   В) табиғи сұрыпталу    С) қоршаған  орта жағдайларымен күрес Д) түрішілік күрес            Е) тіршілік үшін күрес 9. Эволюцияның  атасы  А) Ж.Б.Ламарк      В)  Ч.Дарвин        С) Ч. Лайель               Д) К.Линней              Е) Ж. Бюффен 10.Ч. Дарвиннің «Бигль кемесімен жасалған саяхат» атты  еңбегі қай жылы жарық көрді? А) 1845 жылы          В) 1846 жылы          С) 1848 жылы                      Д) 1858жылы         Е) 1859 жылы

Эволюцияның  қозғаушы күштері Тұқым қуалайтын өзгергіштік  Тіршілік үшін  күрес Табиғи сұрыпталу

Мен көрдім ұзын қайың құлағанын Бас ұрып қара жерге сұлағанын Жапырағы сарғайып, өлімсіреп Байғұстың кім тыңдайды жылағанын? Мен көрдім ойнап жүрген қызыл киік, Кеудесіне мылтықтың оғы тиіп, Қалжырап, қансыраған, қабақ түскен Кімге батар ол байғұс тартқа күйік? Мен көрдім сынық қанат көбелекті О да білер өмірді іздемекті, Күн шуаққа жылынар қалт – құлт етіп, Одан ғибрат алар жан бір бөлекті. Табиғи сұрыпталу –эволюцияның бағыттаушы факторы Ч. Дарвин өмірі, еңбектері тақырыбында реферат жазу Оқулықтағы 191 беттегі кестені толтыру.

Дағды, икемділік,  іскерлігі қалыптасып  ізденеді.  Қазақтың салт­дәстүрімен  таныса отырып, табиғи  ортамен байланысу арқылы экологиялық тәрбие алады. Топтық жұмыс арқылы  өзгені тыңдай білуге, өз  ойын жүйелі жеткізе  білуге үйренеді. НӘТИЖЕСІ НӘТИЖЕСІ Фактілерге сүйене  отырып, өз  көзқарасын  қорғай біледі.  Ғылыми тұрғыда  дәлелдеп талдай білуге  машықтанады. Эволюциялық ілім  жөніндегі түсінігі  артады.