FIZIKANÍŃ RAWAJLANÍW TARIYXÍNAN MAǴLÍWMATLAR

Nókis rayonı XBMXMThSHBne qaraslı

№ - 22- sanlı uluwma orta bilim beriw mektebiniń

Fizika páni muǵallimi

Aǵılash   Saylauovtıń

FIZIKANÍŃ RAWAJLANÍW TARIYXÍNAN MAǴLÍWMATLAR

atlı teması boyınsha

sabaqlıq is jobası

2016-2017 jıl

Nókis Rayonı                                                                                                   22-mektep  Saylauov Aǵılash

№ 2 TEMA     FIZIKANÍŃ RAWAJLANÍW TARIYXÍNAN MAǴLÍWMATLAR

Sabaqtıń maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Oqıwshılarǵa Fizikaníń rawajlaníw tariyxínan maǵlíwmatlar teması haqqında uluwma tusinikler beriw hám bul temanıń basqa temalardan ózgesheligin aytıp ótip temanı baslaw.

b) Tarbiyalıq maqseti.

Oqıwshılarǵa temadan kelip shıqqan halda ómirde jaqsı menen jamannıń birdey juriwin biraq jaqsılıqtıń jeńip shıǵıwın tusindirip, oqıwshılardı jaqsılıq ruwxında tárbiyalaw.

c)Rawajlandırıw maqsetı

Oqıwshılardıń pánge degen qızıǵıwshılıǵın arttırıw nátiyjesinde olardıń oqıw hám jazıw kónlikpelerin arttırıp barıw

Sabaqtı qurallandırıw

Sabaqlıq kitap,tarqatpa materiallar, hám korgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalanılǵan metodlar: «Aqılıy hu’jim» interaktiv metodı «6x6» interaktiv metodı

Sabaq jobasi

Sabaqtıń barısı

Sholkemlestiriw

Oqıwshilardıń nawbettegi sabaqqa tayarlıǵın tekseriw

Úyge tapsırma soraw

Fizika neni úyretedi? Fizikalıq qubılıslar temasın soraw

TEMA

Fizika grekshe «phisi» tábiyat degen sózden alınǵan bolıp, tábiyattı úyreniw degen mánisti ańlatadı. Insan ózin qorshap turǵan tábiyat haqqındaǵı bilimlerdi tirishilik ushın gúresler barısında úyrenip barǵan. Dáslepki ilimiy maǵlıwmatlardı toplaw insanlar egin egip, otırıqlı turmıs keshirgen orınlarda baslanǵan. Bunday qolaylı imkaniyatlarǵa iye bolǵan mısır hám vavilonlılar toplaǵan bilimlerdan paydalanıp, piramidalar, ibadatxanalar, qorǵanlar, tarnawlar qurǵan. Qurılısta ápiwayı mexanizmlerden richaglar, domalawshı qadalar, qiya tegisliklerden paydalanǵan. Fizika páni haqqındaǵı maǵlıwmattı birinshi bolıp kitap kórinisinde áyyemgi grek oyshılı Aristotel (b.e.sh. 384-322 j.j.) bayan etken. Dúnyanıń neden dúzilgenligi haqqındaǵı teoriyanı eramızdan burınǵı 341-270 j.j. jasaǵan Epikur Bergen. Onıń ideyaların Lukeciy degen shayır óziniń «zatlardıń tábiyatı haqqında» degen poemasında keltiredi. Onıń pikiri boyınsha barlıq deneler kózge kńrinbeytuǵın, bólinbeytuǵın atomlardan quralǵan bolıp, olar toqtawsız hárekette boladı.   

Fizika nızamların áskeriy texnikada birinshilerden bolıp qollanǵan alım Arximed edi. Arximed eramızdan burınǵı 287-j Siciliya atawınıń Sirakuza qalasında tuwıladı. Bul dáwirde Siciliya atawı Rim hám Karfagen arasındaǵı urıs maydanı edi. Atawdaǵı hákimyat ǵarezsilikti saqlap qalıw ushın qorǵanıw qurılısların quradı. Bunda Arximedtiń injinerlik qábileti payda beredi. Rimliler Siciliyaǵa hám teńızden hám qurǵaqlıqtan hújim etedi.

Greciyalı tariyxshı Plutarx mınaday dep jazadı. «Rimlilerdiń eki tárepleme  (teńiz hám qurǵaqlıqtan) hújiminen Sirakuzalılar qattı qáweterlendi. Bunday kúshler kóp sanlı áskerge olar qalay shıdam beredi? Arximed óz mashinaların iske qostı. Qurǵaqlıqtaǵı áskerler ústine pátli atılǵan úlken taslar olardı toz-toz etti. Kemelerge kútilmegende diywal ústinen pát penen qadalar kelip urılıp, olardı suwǵa batırdı. Temir ilmekler kemelerdi bir tumsıǵınan ilip alıp, joqarı kóteretuǵın edi, soń ekinshi tumsıǵınan suwǵa batırıp, nabıt boldı. Qorqınıshlı kórinis» Bunnan soń Rimliler sheginiwge májbúr boladı. Al, qalanı uzaqqa sozılǵan qamaldan soń iyelewge erisedi. Bul sabashta Arximedte nabıt boladı. Solay etip Arximed áskeriy háreketler ushın xızmet etken hámde sol urıs qurbanı bolǵan birinshi alım sipatında tariyxqa kiredi.

Orta ásirlerde ilim mádeniyattıń rawajlanıwı shıǵısqa kóshedi. Bul dáwirde fizika hám basqa ilimlerdiń rawajlanıwına úlken úles qosqan ullı babalarımız jasssap   óttiii. Larǵa Abu Rayxan Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Abu Abdullax Muxammed Ibn Musa Al-Xorezmiy, Omar Xayyam, Omar Shaǵmúniy hám basqalardı keltiriw múmkin. Beruniy zatlardıń tıǵızlıǵı, kosmos fizikası, minerallar, jaqtılıq, ses hám magnit qubılısları qusaǵan baǵdarlarda ilimiy jumıslar alıp barǵan. Onıń ásirese jer radyusin júdá anıq ólshengenligi (Beruniyde 6490 km, házirgisi 6400 km) dıqqatqa ılayıq bolıp tabıladı. Al-Xorezmiydiń matematika, astronomiya tarawı boyınsha miynetlerin dúnya tán alǵan. Ibn-Sinonı pútkil dúnya medicinanıń atası dep biledi. Onıń bunnan basqa mexanikalıq qozǵalıs, hawa rayına baylanıslı, jaqtılıq qubılısları siyaqlı temalarǵa arnalǵan miynetleri bar. Omar Xayyam sol dáwir ushın ádewir jetilisken kalendardı islegen bolsa, Omar Shaǵnimiy Jer kósheriniń qiyalıǵı sebepli máwsimler almasıp turatuǵınlıǵın aytıp ótken.

Fizikanıń keyingi rawajlanıwı Evropa menen baylanıslı boldı. Chex alımı N.Kopernik birinshi bolıp quyash sistemasınıń dúzilisin durıs túsindirip berdi. Lekin bul tálimattı qabıl etiw ansatlıq penen bolmadı. Italyan alımı G.Galiyley hám nemis alımı I.Kepler óz tájiriybelerine hám esaplawlarına tiykarlanıp táliymattı tastıyıqlaydı. Birinshi bolıp aspan denelerin teleskopta baqlaǵan alım da Galiyley boldı.Onıń ásirese denelerdiń erkin túsiwine baylanúslı jumısları dıqqatqa ılayıq esaplanadı.

Ullı inglis alımı I.Nyutonnıń fizika pánin rawajlandırıwǵa qosqan úlesi dıqqatqa ılayıq. Quyash hám planetalar háreketiniń sebepleri, kúsh hám onıń dene háreketine tásiri, jaqtılıq reńi haqqındaǵı ilimiy oylap tabıwları onıń qálemine tiyisli.

XVIII – XIX ásirde ilim hám pánniń jetiskenliklerin ámelde qollanıw dáwiri boldá. Bul dáwirde ilim menen júdá kóplegen alımlar shuǵıllanǵan. Dáslepki puw mashinalarınıń isleniwi, áskeriy texnikanıń rawajlanıwı, elektrden paydalanıw siyaqlı kóplegen jumıslar olardıń miynetleriniń jemisi esaplanadı.

Sol dáwirde tán almaǵan alımlarǵa J.Wat, M.Lomonosov, L.Eyler, T.Yung, O.Frennel, A.Volta, X.Ersted, A.Amper, G.Om, M.Faradey, E.X.Lenc, V.Veber, J.Joul, V.Tomson, I.Boltsman, D.Mendeleev,  hám taǵı basqalardı kórsetiw múmkin.

XX ásirge kelip fizikada ullı ashılıwlar boldı. Bul ashılıwlar nátiyjesinde atom energiyasınan paydalanıw múmkin boldı. Insan kosmosqa shıqtı. Sol dáwirdiń ullı tulǵalarına G.Lorenc, A.Eynshteyn, V.Rentgen, J.Tomson, M.Plank, E.Rezerford, N.Bor, A.Ioffe, S.Vavilov, De Broyllardı atap ótiw múmkin.

Álbette, fizikanıń rawajlanıwı turaqlı bolǵan joq. Ayırım dáwirlerde kóplegen ashılıwlar islengen bolsa, ayırım waqıtlarda rawajlanıw tómenlegen. Lekin insan barlıq waqıt qıyınshılıqlardı jeńe otırıp, alǵa umtılǵan.    

Sabaqtı bekkemlew

«Klaster» interaktiv metodı oqıwshılarǵa qalegen mashqala (tema) lar haqqında erkin, onıń oylaw jeke pikirlerin biymálel bayan etiwi ushin shárayat jaratıwǵa járdem beredi.Hár bir oqıwshıǵa jeke tu’rde sorawlar hám tapsırmalar beriw járdeminde taza tema bekkemlenedi..

1. Fizika sózi qaysı tilden alınǵan hám qanday mánisti ańlatadı?

2. Arximde neshinshi jılı tuwılǵan?

3. Arximed fizikaǵa qanday úlesler qosqan?

4. Neshinshi ásirge kelip fizikada ullı ashılıw júz berdi?

Uy tapsırma tapsırıw

Fizikaníń rawajlaníw tariyxínan maǵlíwmatlar temasın oqıp keliw

Sabaqtı juwmaqlaw

Úy jumısın qayta yadına salıp ótip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan oqıwshilarga tiyisli bahaların qoyǵan halda búgingi sabaǵıma juwmaq jasayman

Nókis Rayonı                                                                                                   22-mektep  Saylauov Aǵılash