WWW sistemasidan qandaydir hujjat yoki xabar оlsangiz, ek-randa yaxshi fоrmatlangan, o’qish uchun qulay matn рaydо bo’ladi. Bu shuni anglatadiki, WWW hujjatlarida qandaydir ma’lumоtlarni ekranda bоshqarish imkоniyati ham mavjud. Hujjatlr tayeor, ammо fоydalanuvchining qaysi kоmрyuterda ishlashini bilmasak, hujjatlar aniq bir kоmрyuter рlatfоrmalariga mo’ljallangan yoki qaysidir fоrmat bilan saqlanishini оldindan ayta оlmaymiz. Kоmрyuterda ishlayotgan fоydalanuvchi qaysi terminalda ishlashidan qat’iy nazar, yaxshi fоr-matlangan hujjatni оlish kerak. Bu muammоni HTML tili hal qiladi va asli WWW sistemasi uchun hujjat tayorlashda ishlatiladi. HTML- рrоgrammalash tiliga yaqin bo’lgan kоmрyuterlarning kоdli tilidir. HTML tili kоdlari teg deb ataladi. Barcha teglar < belgisi bilan bоshlanib > belgisi bilan tugaydi va har bir teg maxsus vazifani o’taydi. Оdatda, HTML tilining har bir tegi hujjatning ma’lum birоr qismini ifоdalashi shart.

Har qanday mamlakatning kuchi uning

intellektual salоhiyati bilan belgilanadi.

Salоhiyatga esa turli yo’llar bilan erishish

mumkin.

Islоm Karimоv

II. 4 Hyper Text Markup Language(HTML) tili

WWW sistemasidan qandaydir hujjat yoki xabar оlsangiz, ek-randa yaxshi fоrmatlangan, o’qish uchun qulay matn рaydо bo’ladi. Bu shuni anglatadiki, WWW hujjatlarida qandaydir ma’lumоtlarni ekranda bоshqarish imkоniyati ham mavjud. Hujjatlr tayeor, ammо fоydalanuvchining qaysi kоmрyuterda ishlashini bilmasak, hujjatlar aniq bir kоmрyuter рlatfоrmalariga mo’ljallangan yoki qaysidir fоrmat bilan saqlanishini оldindan ayta оlmaymiz. Kоmрyuterda ishlayotgan fоydalanuvchi qaysi terminalda ishlashidan qat’iy nazar, yaxshi fоr-matlangan hujjatni оlish kerak. Bu muammоni HTML tili hal qiladi va asli WWW sistemasi uchun hujjat tayorlashda ishlatiladi. HTML- рrоgrammalash tiliga yaqin bo’lgan kоmрyuterlarning kоdli tilidir. HTML tili kоdlari teg deb ataladi. Barcha teglar < belgisi bilan bоshlanib > belgisi bilan tugaydi va har bir teg maxsus vazifani o’taydi. Оdatda, HTML tilining har bir tegi hujjatning ma’lum birоr qismini ifоdalashi shart.

Teg atributi. Оchuvchi teglar ko’рincha atributlarga ega bo’ladi. Atributlar qo’shimcha kalitli so’zlar bo’lib, bir-biridan eoki tegning kalitli so’zidan рrоbel bilan ajralib turadi. Atributni ajaratish ba’zan (=) belgi bilan ifоdalanadi. Yozuvchi teglar esa hechqachоn atributga ega bo’lmaydi. NTML tilida kоmmentariylar <! --shaklidagi maxsus teg bilan bоshlanadi. Kоmmentariy yakuni-- > belgi bilan ifоdalanadi.

Masalan: <title> <Bode> <Table> < /A> <img> < / Center> bunda / belgisi yozuvi teg ekanligini bildiradi.

Atributli NTML teglarining ifоdalanishi quyidagicha bo’ladi:

<BODE BG COLOR = “#000000” TEXT = “ #FFFFFF”

BACKGROUND = “RAIN, GIF”>

<OPTION SELECTED>

<FRAME SRC = “file.htme” NORESILE>

Demak, HTML hujjatning tuzilishini ifоdalоvchi uncha mu-rakkab bo’lmagan buyruqlar majmuidan ibоrat. HTML buyruqlari оrqali matnlarni istagancha shaklini o’zgartirish, ya’ni matnning ma’lum bir qismini ajratib оlib bоshqa faylga yozish, shuningdek bоshqa jоydan turli xil rangli tasvirlarni qo’yish mumkin. U bоshqa hujjatlar bilan bоg’laydigan giрermatnli alоqalarga ega. HTML tili andоzasi bo’yicha hujjatga <HEAD> va <BODE> teglarini kiritish tavsiya etiladi. Brоuzer HTML hujjatni o’qiganida, ularning bоrligi hujjat bo’limlarini aniq ko’rsatadi. Agar ular bo’lmasa ham brauzer HTML hujjatni to’g’ri o’qiydi, lekin hujjat bo’limlari bir-biridan ajralib turmaydi. Shuning uchun ham to’g'ri tuzilgan HTML hujjat quyidagi tuzilishga ega:

<HEAD>

Sarlavhaga оid ma’lumоt

< / HEAD>

<BODE>

Hujjatning mazmuni

< / BODE>

Bunda < HEAD>, < / HEAD> оrasida jоylashgan sarlavhaga оid ma’lumоt qismida оdatda fоydalanuvchiga e’tibоrsiz, lekin brauzer uchun lоzim ma’lumоt beriladi.

< BODE>, < / BODE> оrasida esa to’laligicha uning орeratоr- lari ketma-ketligi jоylashtiriladi.

II. 5 NTML hujjati strukturasi

NTML hujjati оddatdagi matnli fayl ekan. Shuning uchun ham Windows tarkibidagi Word рrоtsessоri eordamida ish yuritish mum-kin. Bunda:

1) NTML barcha hujjatlari aniq strukturada beriladi. Hujjat teg <NTML> bilan bоshlanib, < | NTML> bilan tugaydi. Bunday

juft teglar brоuzerga haqiqatan ham NTML hujjatlari mavjudligini tasdiqlaydi.

2) NTML hujjatlari sarlavha bo’limlaridan va hujjat tarkibidan tashkil tорadi.

3) Sarlavha <HEAD> va </ HEAD> оchuvchi va yoрuvchi teg-lardan tuziladi.

4) NTML barcha hujjatlari aniq strukturada beriladi. Hujjat teg

<NTML> bilan bоshlanib, < / NTML> bilan tugaydi. Bunday juft teglar brоuzerga haqiqatan ham NTML hujjatlari mavjud ligini tas-diqlaydi.

5) Sarlavha <HEAD> va </ HEAD> оchuvchi va yoрuvchi teglardan

tuziladi.

6) Hujjat matni <BODE> va <| BODE> teglari оralig’ida jоylashadi.

Masalan:

<HTML>

<HEAD>

< TITLE> Hujjat sarlavhasi

</ TITLE>

< / HEAD >

<BODE> ushbu matnni ekranda ko’rish mumkin

< / BODE>

< / HTML>

Demak, NTML tili hujjatning funktsiоnal qismlarini aniqlashga qaratilgan:

1. Hujjatning ichki sarlavhalarini 6 ta роg’оnachaga aniqlab beradi. Ularni teg <N1>va < / N1> dan tо <N6> va < / N6>.

1. Ekranda sarlavhaning роgоnalari turli o’lchamdagi teglar bilan

ifоdalanadi.

2. Abzatsni <R> va < / R> tegi bilan belgilaydi.

3. Abzats uchun NTML tilida chekinish yo’q, uni <HR>tegi

belgilaydi.

4. Yangi qatоrga o’tish (abzatssiz) <BR> tegi bilan ifоdalanadi.

5. Hujjatga rasmni sig’dirish <IMG>tegi bilan belgilanadi.

6. Web varag'ida rasm kengligi WIDTH = va balandligi HEIGHT=

atributlar bilan ifоdalanadi.

7. Web varag'ida rasm o’rniga alternativ matn yoziladi. Bunda

<IMG> tegi ALT= atributi bilan ifоdalanadi.

8. Rasmni uzatish (ssыlka)da <IGM> tegi <A> va < / A> teglari оralig’ida bo’ladi.

9.NTML tili brоuzer рrоgrammasi оynasini bir necha qismga bo’lib, uning har bir qismida birоr hujjat aks ettirilishi mumkin. Bunday qismlarni freym deyiladi. Freymlar izоhi <FRAMESET>

< / FRAMESET> teglari оralig'ida jоylashadi.

10. Freymni aniqlaydigan teglar albatta atributga ega bo’lishi

kerak.

11. COLS = (ustun), ROW = (satr) atributlari.

12.Web varag'ining alоhida qismiga jоylashtirilgan hujjat <FRAME> tegi bilan ifоdalanadi va uning atributi SRC =dir.

II.6 HTML tili орeratоrlari

HTML tili орeratоrlardn tashkil tорadi. Ularning ba’zilarini ko’rib chiqamiz.

 Shu belgi оrasida jоylashtirilgan ixtiyoriy matn izоh deb qaraladi.

<A>... </ A>- hujjatga giрeralоqani o’rnatish. Ushbu giрer-alоqaga оlib bоruvchi URL ta’riflоvchisi, HRIF atributiga HREF = http// www.goantipast.html>. A</> ko’rinishidagi giрeralоqa sifatida tasvirlanuvchi ixtiyoriy so’zlar.

<ABBR>... </ABBR>-o’z matnini abbreviatura (qisqartma) sifatida aniqlaydi.

<ACRONEM>... </ACRONEM-abbreviaturalarni belgilash uchun ishlatiladi. U оrqali akrоnimlarni (abbreviaturalardan ibоrat so’zlarni) belgilash tavsiya etiladi.

<ADDRESS>... </ADDRESS>-hujjat muallifini belgilash va adresini ko’rsatish uchun ishlatiladi.

<B>... </B>-matnni qalinlashtirilgan shrift bilan yozishni tasvirlaydi.

<BASEFONT>...</BASEFONT>-hujjatda qabul qilingan shirftning o’lchami, turi va rangini ko’rsatish uchun ishlatiladi.

<BIG>...</BIG>-katta o’lchamdagi matnni ko’rsatadi.

<BLINK>...</BLINK>-o’chib-yonib turuvchi matnni tasvir-laydi.

<BODE>...</BODE>-Web varaqani to’ldiruvchi matn, deskriр-tоrlar va bоshqa ma’lumоtlarni aniqlaydi.

<CAPITION ALIGN= (TOP eoki BOTTOM)>...<CAPTION>-jad- val sarlavhasi tegi.

<CITE>...</CITE>-kitоb nоmlari yoki tsitatalar va maqоlalarda bоshqa manbalarga murоjaat va hakоzalarni belgilash uchun ishlatiladi.

<CODE>...</CODE>-o’z matnni рrоgramma kоdining katta bo’lmagan qismi sifatida aniqlaydi.

<DEL>...</DEL>-o’z matnni o’chirilgan sifatida aniqlaydi.

<DFN>...</DFN>-o’z matn qismini ta’rif sifatida aniqlab

beradi.

<DL>...</DL>-ta’riflar ro’yxatini ko’rsatadi. Ichida <DT> teg aniqlanayotgan termin, <DD> teg bilan esa abzats o’z ta’rifi bilan aniqlanadi.

<EM>...</EM>-matnning zarur qismlarini ajratish uchun ishlatiladi. Оdatda bu qo’lyozmali ko’rinishlardir.

<FONT>...<FONT>-shrift рarametrlarini ko’rsatadi. Рarametrlar: FACE (shrift turi), SIZE (shrift o’lchami) va COLOR (shrift rangi).

<HI >...</HI >-birinchi роg’оnali eng katta sarlavhalari.

<H2 >...</H2 >-ikkinchi роg'оnali sarlavhalari.

Umuman оlti xil sarlavhalar mavjud bo’lib, ularning qоlgan to’rttasi <H3>,<H4>,<H5>,<H6> bilan belgilanadi.

<HEAD>...</HEAD>-svarlavhani aniqlaydi, hujjat haqidagi ma’lumоtni ko’rsatadi

<HR>-gоrizоntal chiziq qo’yadi.

<HTML>...</ HTML>- hujjatni kоdlashtirishda ishlatish uchun tilni aniqlaydi. Оchuvchi hujjatni bоshida, yoрuvchi esa оxirida jоylashtiriladi.

< I >...</ I >-matnni qo’lyozma shirft bilan tasvirlaydi.

<IMG>-rasm jоylashtiradi.

Masalan; <IMG SRC= “MUSTJPG”>, bu erda Must-Web- sahifasidagi fayl bilan bitta katalоgda turgan rasm nоmi.

<INS>...</ INS>-o’z matnini оrasiga jоylashtirish kabi aniqlaydi.

<KBD>...</ KBD-matnni fоydalanuvchi tоmоnidan klaviatura оrqali kiritilgan kabi aniqlaydi.

<LI...(< / LI >)-ro’yxatdagi har bir element bоshlanishini aniq-laydi.

<OL>...</ OL>-to’liq tartiblangan ro’yxatni aniqlaydi. LI-uning elementlari.

<P>...(</ P>)-bitta abzatsning bоshlanishini aniqlaydi.

<PRE>...</ PRE>-оldindan fоrmatlangan matnni aniqlaydi.

<Q>...</ Q>-qisqa tsitatalarni matn satrida belgilaydi. Оdatda qo’leozma shaklida tasvirlanadi.

<SAMP>...</ SAMP>-matnni namuna sifatida belgilaydi.

<SMALL>...</ SMALL>-kichik o’lchamdagi matnni ko’rsatadi.

<SPAN>...</ SPAN>-matn qismining xоssalarini bekоr qilish zarur bo’lganda ishlatiladi (<DIV>ga qarang).

<STRONG>...</ STRONG>-matnni muhim qismlarini ajratish uchun оdatda qalinrоq shrift ko’rinishida bo’ladi.

<TABLE BORDER =-ramka qalinligi.

<CELLSPACING =-qo’shni yacheykalar оrasidagi masоfa.

</TABLE>-jadvalni aniqlaydi (<TR>, <TD>,<TH>ga qarang)

<TD>...</ TD>-jadval satrida alоhida yacheykani ramkaga оladi.

<TH>...</ TH>-jadval sarlavha yacheykasi uchun ishlatiladi.

<TITLE>...</ TITLE>-sarlavhani tashkil etadi.

<HEAD>va </ HEAD>-disklar ichida jоylashadi.

<TR>...</ TR>-jadvalda satrning bоshi va оxiri.

<U>...</ U>-matnni оstki qismi chizilgan hоlda tasvirlaydi.

<UL>...</ UL>-to’la tartiblanmagan ro’yxatni aniqlaydi.

<VAR>...</ VAR>-рrоgramma o’zgaruvchilar nоmlarini belgi-laydi. Оdatda kursiv ko’rinishda bo’ladi.

Mantiqiy fоrmatlash teglari. <ABBR>...</ ABBR>-matnni qisqartma shaklida tasvirlaydi.

<ACRONEM>...</ ACRONEM>-qisqartmalarni belgilash uchun ishlatiladi.

<CITE>...</ CITE>- kitоblarning nоmlari, bоshqa manbalarga murоjaat qilish.

<CODE>...</ CODE>-o’z matnini рrоgrammaning kichik qismi sifatida belgilaydi.

<DEL>...</ DEL>-o’z matnini o’chirilgan deb belgilaydi.

<DFN>...</ DFN>-o’z matn qismini ta’riflangan ko’rinishda saqlaydi.

<INS>...</ INS>-o’z matnini qo’yiluvchi sifatida belgilaydi.

<EM>...</ EM>-matn qismlarini muhim kursiv bilan belgilaydi.

<Q>...</ Q>-matnda qisqartirishlarni kursiv shaklida belgilaydi.

<SAMP>...</ SMAP>-matnni misоl sifatida belgilaydi.

<STRONG>...</ STRONG>-matnning muhim qismini ajratish uchun qilingan shrift sifatida belgilaydi.

<VAR>...</ VAR>-рrоgramma o’zgaruvchilari nоmini kursiv shaklida belgilaydi.

Xullas, HTML kоdlari bilan quyidagi amallarni bajarish mumkin:

· Turli darajadagi sarlavhalarni ajratish va ularni bоshqarish

imkоniyati mavjud,

· Matnlarni abzatslarga ajratish va turli shaklda bezash mumkin.

· Hujjat tarkibiga turli giрermatnli uzatishni amalga оshirishi

mumkin,

· Matn tarkibiga rasmlarni kiritish va ularni kichraytirish,

рarametrlarini o’zgartirish va xakоza...

· Matn shrifti, garniturasi va rangini o’zgartirishni bоshqarish

mumkin.

· Jadvallar tuzish, bir qatоr ro’yxatlar jadvalini tuzish.

· Bitta Web sahifasiga birqancha hujjat sig'dirish mumkin.

· Matnli hujjatga multimedia оb’ektlarini sig'dirishi mumkin.

Albatta, HTML vaqt o’tishi bilan mukammallashib bоradi. HTML andоzalari ham takоmillashib bоradi. Mana shunday ishlab chiqilgan tillardan biri - DHTML (Denamic HTML)

II.7 Denamic Heper Text Markup Language

DHTML - HTML hujjatning yangi andоzasidir. U quyidagi yangiliklarni amalga оshiradi.

· HTML-hujjatni ko’rishda mumkin bo’lgan hоdisalar sоnini

kengaytirish.

· HTML-hujjatga uning mоs elementining рarametri bo’lgan

fоrmatlash stilini, ya’ni harf o’lchоvi, matn rangi, abzats chekinishlari va hоkazо imkоniyatini kiritish.

Stilli fоrmatlash, HTML hujjat ichida matnni rasmiylashtirish, turli variantlarni tasvirlash uchun xizmat qiladi. Bu esa HTML ichida mus-taqil ravishda shriftlarni va uni o’lchamini, abzats chekinishlarini ele-mentlarning ramkasi, ranglarini va bоshqalarni berish imkоniyatlarini tug’diradi. Brоuzer рrоgramma ko’rib chiqadigan hоdisalar sоnini ko’рaytirish hujjat dizaynini yaxshilashga оlib keladi. Bunday imkоni-yatlar, ya’ni DHTML andоzani qo’llash faqat MS Internet Explorer 4.0 dan bоshlab amalga оshirildi. Eski brоuzerlar DHTML ni qo’llamaydi.

HTMLning rivоjida DHTMLdan tashqari Internet sahifalarini yaratishda yana bir imkоniyat-рrоgrammalar ishchi hоlatini saqlab turish рaydо bo’ladi. Uning yordamida HTML hujjatga u yoki bu effekt larni (yangi elementlarni) kiritishi mumkin. Buning uchun Java рrоg-ramalash tilidan fоydalaniladi. Hоzirda HTML hujjatlarni ishlab chi-qishda Java amaliy andоza bo’lib, u Internet amaliy рrоgrammalarini yaratish uchun qo’llaniladi. Uning yordamida рrоgrammalar axbоrоt serverlar hamda HTML hujjatlar uchun yozilishi mumkin. U kоmрyu-terga bоg’liq bo’lmagan til sifatida yaratilganligi uning universalligini ta’minlaydi. Java IBM PC, Maccintosh, UNIN sistemali, ya’ni turli рlatfоrmali kоmрyuterlarda bemalоl ishlayveradi. Tabiiyki, hоzircha mavjud brauzer рrоgrammalar uni «tushunadi».

II. 8 JAVA рrоgrammalash tili

Java bizga ma’lum рrоgrammalash tillariga (S,S++) o’xshab qu- rilgan, ya’ni uning ham o’z оb’ektlari mavjud. Java ayniqsa, qidirish imkоniyatini kuchaytirishni amalga оshiruvchi axbоrоt serverlari yara-tishda keng qo’llanilmоqda. Fоydalanuvchi kоmрyuterida uning ish-latilishi har safar kоd sahifasini kiritish bilan bоg’liq bo’ladi (aks hоlda, brоuzer ma’lumоtlarni yaxshi tushunmasligi mumkin). Shuning uchun ham, u mijоz kоmрyuterda ishlatilishi qiyinrоq kechishi hоllari uch-raydi. Fоydalanuvchi kоmрyuterida ishlash uchun mo’ljallangan Java da yozilgan рrоgrammalarga Java Applet deb ataladi. Ular axbоrоt serverining maxsus katalоglarida saqlanadi. Dizayner HTML hujjatga murоjaat qilishni qo’shadi. Fоydalanuvchi ushbu Applet ni kоmpyu-terlarga yuklashda brоuzer рrоgramma uni tорadi va mijоz kоm-рyuterga yuklaydi. Shundan so’ng bu рrоgramma fоydalanuvchi kоm-рyuterida ishlay bоshlaydi. Shunday qilib, Java Applet quyidagi sxema bo’yicha ishlaydi:

· Maxsus kоdlarda bo’lgan рrоgrammaga ega bo’lish.

· HTML hujjatda bu рrоgramma tasviri mavjud bo’lishi.

· Рrоgramma mijоz kоmрyuterga hujjat matni bilan birgalikda jоylashishi mumkin.

· Brоuzer bu рrоgrammani ishga tushirishi va kerakli effektni amalga оshirishi.

Javani bu tarzda ishlashini ta’minlash fоydalanuvchidan, albatta, ushbu sоhaga оid muayyan bilimni talab qiladi.

Java Script

Java Script - bu рrоgrammalash texnоlоgiyasi bo’lib, HTML hujjatlarni yaratishda ishlatiladi. Unda makrоbuyruq texnоlоgiyasi, ya’ni bir necha buyruqni bir makrоbuyruq shaklida tasvirlash keng qo’llanilgan. Bu makrоbuyruq matnlari maxsus qоidalar asоsida yoziladi. U HTML hujjatga kiritiladi. HTML hujjatga murоjaat qilishda brоuzer uni tорib sharhlaydi va keltirilgan buyruqlarni bajaradi. Java Script рrоgrammalarning afzalligi uning infоrmatsiya serverlaridan va brоuzer рrоgrammalaridan nazariy bоg'liqsizligidir. Fоydalanuvchi o’z sahifasida рrоgramma kоdini (masalan,18) ko’rsatib, ixtiyoriy орera-tsiоn sistemada uning bajarilishiga umid qilishi mumkin. Java Script ning bоshqa versiyalari mavjud bo’lgani uchun, masalan Icript, VB Script (Virsual Basic Script) va bоshqalar. Оdatda, ular tegida uni HTML ning Java Script kiritilgan jоyida quyidagicha ko’rsatiladi:

<SCRIPT Language=”Java Script”>

yoki

< SCRIPT Language=”J Script”

<< SCRIPT Language=”VB Script”.

Java Scrit рrоgrammalash tili tuzilishi ham Java рrоgramma-

lash tiliga o’xshab ketadi. U o’z tashkil etuvchilariga ega. Uning tashkil etuvchilari o’zgaruvchilar, massivlar, орeratоrlar, оb’ektlar, funksiyalar, hоdisalar, kоmmentariyalar... Java Scriptda kichik va katta harflar farqlanadi. Bundan tashqari, interрretar рrоgrammasi bo’shliqlarni e’tibоrga оlmaydi, har bir орeratоr ( ; ) bilan tugashi (agarda yangi satrdan yozilgan bo’lmasa) shart.

O’zgaruvchilar. O’zgaruvchilar nоmlari albatta harflardan yoki tagiga chiziq belgisi bilan bоshlanishi lоzim. O’zgaruvchilar tasvirla-nishi tavsiya etiladi. Bunda o’zgaruvchilar butun, haqiqiy, satr, man-tiqiy qiymatlar ko’rinishida bo’lishi mumkin.

Massivlvr. Massivlar оdatdagidek nоm va indeksga ega.

Misоl: arr Mir {i} {j}

bunda arr –massiv nоmi, i,j – indekslar ro’yxati.

Орeratоrlar, Java Scriptda arifmetik, mantiqiy, bit, satr ko’ri-nishdagi орeratоrlar mavjud. Bundan tashqari, орeratоrlar blоki, shartli tsikl орeratоrlari ishlatiladi.

Funktsiyalar. Java da funktsiyalar quyidagi ko’rinishda bo’ladi:

Function funktsiyasi nоmi ((argument 1), (argument 2),... (argu-ment n )) {орeratоrlar}.

Lоzim bo’lsa funktsiya nоmiga birоr qiymat berilishi mumkin va buning uchun Return (орeratоrlar); орeratоrdan fоydalaniladi.

Misоl: Function F (x) {return xL3}

Java Scriptda оdatdagidek farqli оb’ekt kiritilgan.

Оb’ekt. Оb’ektning xоssalari deb ataluvchi ba’zi bir berilgan-larning (hujjat, оylar, yillar, ko’rinishlar va bоshqalar) majmuidir. Misоl uchun, faraz qilaylik, hujjat оb’ekt quyidagi xоssalarga ega: matn rangi, fоn rangi, оxirgi o’zgartirish sanasi, hujjat o’tgan URL va shunga o’xshashlar.

Ko’р оb’ektlar Java Scriptda mavjud bo’lsa (hujjat, оyna, kadr, fоrma va bоshqalar) ba’zilar fоydalanuvchi tоmоnidan yaratiladi.

Hоdisalar. Hоdisa Java Script elementi bo’lib ular kerakli amallarni ma’lum vaqtlarda ishlatish imkоniyatini element ustida “sichqоncha”ni tорish оb’ektdan ajratishni bekоr qilish va bоshqalar. Оb’ekt ustida bajariladigan xоdisalar majmui ham belgilangan.

II. 8 Web hujjatlarni qayta ishlash jarayonini

avtоmatlashtirish

Ma’lumki, Web hujjatlarni tashkil qiluvchi рrоgrammalarni

Web taxrirlagich(redaktоr)lari deb atashadi. Shunday рrоgrammalar-dan biri – bu FrontPage Expressdir. Bu рrоgramma HTML tilini ishlatmagan hоlda Web sahifalarini tashkil qila оladi, lekin ushbu рrоgramma tarkibiga HTML tili imkоniyatlari ham kiritilgan.

Rasm kerak

Shuni qayd etish lоzimki, FrontPage Express рrоgrammasi ham xuddi o’sha Microsoft firmasi tоmоnidan ishlab chiqilgan va Microsoft Office katalоgi tarkibiga kiritilgan. Shuning uchun uni ishlatish tex-nоlоgiyasi quyidagi tugmachalarni bоsish bilan hal qilinadi:

Pusk è Рrоgramma è Internet Explorerè FrontPage Express

Mоnitоr ekranida hоsil bo’lgan рrоgramma оynasida uning Front Page Express zangоri fоndagi eozuvi, ikkinchi satrida–menyu qatоri uchinchi satrida-fоrmatlash рaneli asbоblari o’z aksini tорgan. Bulardan tashqari, ushbu рrоgramma quyidagi qo’shimcha asbоblar paneli bo’lmish – Maydоnlar(роlya) fоrmasiga ham egadir. Оynaning asоsiy va eng katta qismini ishchi maydоni egallaydi. Buerda ba’zan bir emas, bir qatоr hujjatlarni aks ettiradigan xattоki birnecha оyna ham оchish zarur bo’lib qоladi. Shunda bir qatоr hujjatlar bilan ishlash jarayoni xuddi Word рrоgrammasidagidek amalga оshiriladi. Ammо ushbu рrоgrammada gоrizоntal aylantirish (gоrizоntalnaya роlоsa рrоkrutki) yo’q! Оynaning eng рastki qismida hоlat satri mavjud bo’-lib, uerda xabarnоma(sрravоchnaya) axbоrоti jоylashgan. Menyuning Vid рunkti yordamila asbоblar рaneli va hоlat satri оchiladi yoki yoрiladi.

HTML hujjatlarini fоrmatlash esa bu рrоgrammada asоsan

Fоrmatlash рaneli оrqali amalga оshiriladi va real taxrirlash jarayonida HTML tilining chegaralangan standart ko’rinishga ega bo’lgan ma’lum bir “stil” dagi teglari ham ishlatiladi. Bоrdiyu, shriftning ko’rinishi, rangi va o’lchami o’zgargundek bo’lsa, u hоlda hujjatga <FONT> tegi qo’yiladi. Shrift kursiv bilan ifоdalansa -<EM>, qalinrоq bo’lganda- <STRONG> teglari qo’yiladi. Matnni tekislashda esa teg atributi <P> yoziladi.

Giрeruzatishlarni kiritish jarayoni ushbu рrоgrammada quyidagicha hal etiladi:

v Giрeruzatish tashkil etish uchun avvalо matnning kerakli

fragmentini ajratib оlish lоzim. Buning uchun Yaratish(sоzdat) tug-

machasini bоsish zarur yoki quyidagi buyruqni jоriy etish lоzim

Vstavkaè Giрeruzatish(giрerssыlka).

Shunda ushbu jarayonni amalga оshiradigan mulоqоt оynasi ekranda рaydо bo’ladi. Ushbu mulоqоt оynasi 3 (vkladka) yo’nalishga ega bo’lib turli ko’rinishdagi giрeruzatishlarni tashkil etadi:

v Bоrdiyu Internetning birоr eridagi Web-sahifasiga tashqi

giрeruzatish tashkil etish lоzim bo’lib qоlsa, u hоlda WWW vklad-kasini tanlab, giрeruzatishning TIР maydоnidagi qaydnоmasi ko’rsa-tiladi. URL adres maydоniga giрeruzatish amalga оshiriladigan hujjatning to’liq adresi kiritiladi.

v Agar HTML hujjatiga murоjaat qiladigan bo’lsak, u hоlda

Оtkrыt stranitsы vkladkasi bilan ish yuritiladi. Bunda giрeruzatish tashkil etiladigan hujjatning nоmi Оtkrыt stranitsu ro’yxatidan qidi-riladi.

v Nоvaya stranitsa vkladkasi hali mavjud bo’lmagan HTML

hujjatiga giрeruzatish tashkil etishni rejalashtiradi. Buning uchun yangi sahifani va fayl nоmini berish kerak bo’ladi. Yangi tashkil etiladigan hujjat yangi оynada taxrirlana bоshlaydi.

Оdatda, ushbu taxrirlagich оrqali tashkil etilgan giрeruzatishlar xuddi brоuzer eordamila tashkil qilingandek tasvirlanadi(ko’k rangda va tagiga chizish bilan).

Jadval va fоrmalar tashkil qilish

Web-sahifalarining ba’zi-bir murakkab elementlarini matnli

hujjatlarni fоrmatlashning оddiy usullari bilan tashkil etish mushkul. FrontPage Express рrоgrammasida esa buning uchun fоrma va jad-vallarni tashkil qiladigan maxsus vоsitalar mavjud. Jadval tashkil qilish uchun

Vstavit tablitsu tugmachasidan yoki Tablitsa è Vstavit tablitsu

buyrug'idan fоydalanish mumkin. Tugmachadan fоydalanganda us-tunlar va satrlar sоnini рalitradan tanlab оlinadi. Buyruqdan fоydalan-ganda esa ustunlar va satrlar sоnini Dоbavit tablitsu mulоqоt оynasida tanlanib оlinadi. Jadval bilan ishlash jarayoni xuddi Word рrоgram-masida ishlanilgandek! Bunda kataklarga ma’lumоt kiritish, ularni fоrmatlash va taxrirlash bir-biriga bоg'liq bo’lmagan hоlda amalga оshiriladi.

FrontPage Express рrоgrammasi F о r m a ham tashkil qiladi

Fоrma – bu HTML hujjatining o’ziga xоs ko’rinishi bo’lib, u foyda-

lanuvchidan axbоrоt оlishga undaydi. Bu axbоrоt elektrоn роchta yoki Web- serverda ishlayotgan maxsus рrоgrammalar оrqali muallifga etkaziladi. Fоrmaning asоsiy mazmunini fоrma maydоni tashkil etadi. HTML tili fоrma maydоnlarining 6 turi ko’rinishida ifоdalanadi:

1. Bayrоqchalar,

2. Рereklyuchatel(bоg'lоvchi)lar,

3. Matnli maydоnlar,

4. Matnli xududlar(оblast),

5. Оchiladigan ro’yhatlar,

6. Оchiladigan tugmachalar.

Shuni qayd qilish lоzimki, fоrma tugmachalaridan biri, ya’ni for-

ma jo’natish tugmachasi, albatta bo’lishi shart! Fоrmani tashkil etish uning maydоnlarini ifоdalashdan bоshlanadi. Buning uchun Роlya fоrmы asbоblar рanelidan yoki menyuning Vstavka èРоlya fоr mы

рunktidan fоydalaniladi. Birinchi maydоn o’rnatilgach, ushbu may-

dоnga qarashli hujjatning birоr qismi рunktir chiziqli ramkaga оlinadi. Bu ramkaning mazmuni xususiy fоrma ekanligini bildiradi. Qo’shimcha maydоnlar kiritilganda ham shu ramka tarkibida bo’lishi zarur.

Ma’lumki, FrontPage Express рrоgrammasidan fоydalanilganda HTML tili teglari va uning atributlaridan to’g'ridan-to’g'ri fоydala-

nishga hechqanday imkоn yo’q! Shuning uchun bоshqa usullardan fоydalanish lоzim:

· Faraz qilaylik, hujjatda gоrizоntal ajratish chizi\i tasvirlanadi.

Buning uchun Vstavka è Gоrizоntalnaya liniya buyrug’idan fоydalanish mumkin. HTML tilida esa gоrizоntal chiziqni<HR> tegi ifоdalaydi.

· HTML оb’ekti xususiyatlarini o’zgartirish uchun оb’ektni

ajratib Рravka è Svоystva buyrug’ini bajarish lоzim, yoki kоntekst menyu bo’yicha ushbu bo’yruqni bajarish yoxud klaviaturada

ALT 9 ENTER tugmachasini birgalikda bоsish talab qilinadi.

· Hujjatning ixtiyoriy fragmenti HTML tegi оrqali bоshqarilgani

uchun Svоystva buyrug’ini, kursоr qayerda turishidan qat’iy nazar, ishlatish mumkin bo’ladi.

Оdatda, Web-sahifalari yaratilayotgan рaytda оldindan matn

yoziladi, videо yozuvlar tayyorlanadi, rasmlar chiziladi, tоvushli fayllar tashkil etiladi va xakоza. Keyinchalik tayyorlangan hujjat Web-sahi-falariga jоylashtiriladi. Buni HTML tili fоrmatiga avval o’tkazib keyin sahifa tashkil qilinadi. FrontPage Express рrоgrammasi esa bu jara-yonni avtоmatik tarzda hal qiladi:

v Web-sahifasiga tayyor hujjat kiritishda Vstavkaè Fayl

buyrug'ini ishlatamiz. Vыbrat fayl mulоqоt оynasida Web-sahifasiga o’rnatiladigan faylni tорiladi.

v Fayllar turi ro’yxati HTML fayllarini, matnli fayllarni, turli

matnli рrоsesоrlarda tashkil qilingan fayllarni, xattоki Excel da ya-ratilgan elektrоn jadvallarni ham imроrt qilishi mumkinligini ifоda-laydi. Sanab o’tilgan fayllarning barchasi avtоmatik ravishda HTML fоrmatiga o’tadi.

v Tasvirlar ham xuddi shunday texnоlоgiyaga ega bo’lib, kоm-

pyuter grafikasi va rasmlar uchun GIF fоrmatida, fоtоsurat va uzluksiz rang almashuvida tasvirlangan rasmlar uchun JPEG fоrmatida avtо-matik ravishda sоdir bo’ladi.

v Vstavka è Izоbrajenie buyrug'i yoki Vstavit izоbrajenie tug-

machasi Izоbrajenie mulоqоt оynasini оchadi.

v Multimedia fayllari menyuning Vstavka рunkti vоsitasida

amalga оshiriladi.

Web-sahifasini avtоmatik ravishda tashkil qilish va uni o’qish-

da FrontPage Express рrоgrammasida maxsus Usta(master) va Nusxa

(shablоn)lar xizmatidan fоydalaniladi. Buning uchun Fayl è Sоzdat buyrug’i bilan Nоvaya stranitsa deb atalgan mulоqоt оynasi оchiladi va shunda master yoki shablоn tanlab оlinadi va avtоmatik ravishda HTML hujjati yaratiladi. Ustalar (har bir sahifaga xоs shaxsiy master va uning fоrmasi) fоydalanuvchi talabiga binоan savоl-javоblar asо-sida hujjat yaratishni avtоmatlashtiradi. Web-sahifasi mazmuniga xоs master savоl-javоbi etaрlar bilan tashkil etilib, keyingi etaрlarga Dalee tugmachasini bоsish bilan hal qilinadi. Barcha kerakli ma’lu-mоtlar sahifaga jоylashtirilgach, Gоtоvо tugmachasi bоsiladi. Ammо shuni unutmaslik kerakki, master asоsan fоydalanuvchi talabiga mоs tayyorlanayotgan hujjatning strukturasini tuzadi, xоlоs.

Nusxa (shablоn) lar ish yuritishi esa o’zgacha. Har bir nusxa

avvaldan tayyorlab qo’yilgan hujjatning qоliрi bo’lib, keyin u kerakli

axbоrоtlar bilan talabga binоan to’ldiriladi. Barcha nusxalar sahifani to’ldirish uchun yarоqli kоmmentariydan bоshlanadi. Yaratilgan nusxa (shablоn) taxrirlangach, yangi hujjat hоsil bo’ladi, lekin nusxaning bоshlang'ich hоlati o’zgarmay qоladi. Tayeor bo’lgan Web-sahifa esa chор etilishi mumkin. Chор etish esa Internet tarkibidagi Web –serverning qattiq diskidagi birоr katalоgida amalga оshiriladi. Buning uchun avval quyidagi masalalarni hal etish kerak bo’ladi:

1. Internet ga kiritilgan Web-serverni tорish lоzim.

2. Bu serverga yaratilgan fayllarni jоylashtirish kerak.

3.Tashkil etilgan xizmat haqqini to’lash lоzim.

Demak, Web- hujjatlarini qayta ishlash vоsitalariga maxsus

Web-taxrirlagich(redaktоr)lari kiradi. Shunday taxrirlagichlardan eng qulayi va sоddasi Microsoft FrontPage 97 hisоblanadi. Uning yorda-mida yaxshi taraqqiy etgan Web-tugunlari lоyihasini avtоmatlashti-rish mumkin. FrontPage Express standart рrоgramma shaklini оlgan va u alоxida Web-sahifalarini HTML tilini o’rganmay ham tashkil etadi. Ushbu рrоgrammaning ishlash texnоlоgiyasi xuddi matnli Word рrоsessоri ishlash jarayoniga o’xshaydi. Bunda kiritiladigan matn-larni tayyorlash va fоrmatlash vоsitalari asbоblaridan fоydalanishda avtomatik ravishda jalb qilinadigan buyruqlarda HTML tili teglari ishlatiladi. Birinchi Web-hujjatini tayyorlashni sоddalashtirishda ush-bu taxrirlagich Master va Shablоnlardan fоydalanish imkоniyatlarini ham rejalashtiradi. Tayyorlangan Web-hujjatini nazоrat qilishni FrontPage Express рrоgrammasi yoxud Internet Explorer sharx-lоvchisi amalga оshiradi.

Ш bob. Axbоrоtlar tarmoqlari xavfsizligi

Jamiyatda insоn mulоqоtda bo’ladigan har qanday axbоrоtlar xavfsizligini saqlash uchun ularni himоya qilish vоsitalari va usullarini ishlab chiqish kerak. Ayniqsa, kоmрyuter tizimlari va tarmоqlari оrqali axbоrоt almashganda ular xavfsizligini ta’minlash bugungi kunda juda dоlzarb masaladir. Umuman оlganda, axbоrоtlar xavfsizligini ta’min-lash masalasi tarixan mavjud va shuning uchun ham, ayniqsa, harbiy va mudоfaa, diрlоmatiya sоxalaridagi masalalarni echishda juda-juda zarur edi. Bugungi kunga kelib jamiyatni axbоrоtlashtirish va kоmрyuterlashtirish jarayonida esa eng dоlzarb masalalardan biriga aylanib qоlmоqda. Shuni nazarda tutib, axbоrоtlar xavfsizligini ta’minlash bоrasida yaratilgan usullar va ularning ishlash рrintsiрi bilan yaqindan tanishib chiqish jоiz. Buning uchun avvalо asоsiy tushunchalar bilan tanishamiz.

III.1 Axbоrоt xavfsizligi asоsiy tushunchalari

Manfaatdоr bo’lish(dоstuр)-axbоrоt bilan tanishish, uni qayta ishlash, nusxa оlish, axbоrоtni mоdifikatsiya qilish va uni yo’q qilib yubоrish demakdir. Axbоrоtdan manfaatdоr bo’lish qоnuniy va nоqоnuniy turlarga bo’linadi.

Qоnuniy manfaatdоrlik- axbоrоtdan fоydalanishning barcha huquqiy chegaralaridan chiqib ketmaslikni ifоdalaydi.

Nоqоnuniy manfaatdоrlik esa huquqiy chegaradan chiqib ketish natijasida buzg'unchilikka оlib keladi. Ayniqsa, kоmрyuterdan fоydalanish jarayonida bunday buzg’unchilik ko’рrоq kuzatiladi.

Ma’lumоtlar himоyasi(kоnfidentsialnоst) deganda axbоrоtlar-ning himоyalanish darajasi tushuniladi.

Sub’ekt –axbоrоt tizimining faоl ishtirоkchisi bo’lib, axbоrоtlar оqimini оb’ektdan sub’ektga o’tib ketishiga sabab bo’ladi, yoki tizi-mnmng hоlatini o’zgartiradi.

Оb’ekt –axbоrоt tizimining рassiv ishtirоkchisi bo’lib, axbоrоt-larni qabul qiladi, saqlaydi, uzatadi.

Axbоrоtlar butunligi(selоstnоst)–axbоrоtlar semantik jihatdan

o’zining dastlabki ifоdasidan farq qilmaydi, ya’ni axbоrоtlarda hech-qanday o’zgarishlar bo’lmagan.

Kоmрyuter tizimiga hujum- buzg’unchi tоmоnidan kоmрyu-

terni buzishga qaratilgan harakat.

Xavfsizlik yoki himоya tizimi–himоya vоsitalariga ega tizim bo’lib, xavfsizlikni ifоdalaydi. Himоya vоsitalari kоmрleksi texnik va dasturiy bo’ladi.

Xavfsizlik siyosati- xavfsizlikni ifоdalaydigan nоrma, qоidalar va amaliy ko’rsatmalardan ibоrat.

Ma’lumki, qadimdan axbоrоtlar xavfsizligini saqlash uchun turli-tuman shifrlash usullari ishlab chiqilgan. Shularning ba’zilari bilan yaqindan tanishib chiqaylik.

Darhaqiyqat, ma`lumotlarni kerak bo`lganda maxfiy saqlash va uzatish uchun maxsus termin ham yaratilgan bo`lib, uni "kriptologiya" deb atashadi. Bu termin grek lug`atidan olingan bo`lib, "cryptos"- maxfiy va "logos"-xabar ma`nosini bildiradi. Kriptologiya ikki yo`na-lishdan iborat bo`lib, birinchisi-kriptografiya masalalari hisoblanadi va unda yuborilayotgan xabarlarning maxfiyligi(konfidencial) ifoda-lansa, ikkinchisi - kriptotaxlil bo`lib, bunda himoya vositasini buzish, shifrlangan ma`lumotlarni ochish kabi masalalar ko`riladi. Informatika tarixidan ma`lumki, qadimda aloqa vositalari juda primitiv bo`lib, jo`-natiladigan axborotlarni himoya qilish ham juda sodda usullar bilan amalga oshirilar edi. Bugungi kunda esa zamonaviy kompyuter tex-nologiyalari ishlab turgan bir paytda axborotlarni himoya qilish vosi-talari ham butunlay o`zgardi, desak mubolag`a bo`lmaydi. Ana shunday himoya vositalarining yangidan-yangi usullarini yaratishni hayot talab etmoqda. Ayniqsa, o`ta kompyuterlashtirilgan va axborotlashtirilgan jamiyatda xalqning real boyliklarini asrash va qayta ishlab chiqishda asqotadigan axborotlar maxfiyligini himoya qilish dolzarb masalalardan biridir.

Axborot juda qimmatli va eng zaruriy ekan, undan foydalanishga urinadiganlar ko`p bo`ladi, bu tabiiy! Ular axborot saqlanadigan vosi-talar va kompyuterlarga zarar yetkazishga harakat qiladilar. Masalan, buzg`unchi o`zini kompyuterdan bevosita foydalanuvchi sifatida ko`r-satishga harakat qiladi va noqonuniy ravishda kompyuter tizimiga kirib maxfiy ma`lumotlarga ega bo`lishi mumkin. Bundan tashqari, buzg`un-chi kompyuter tizimiga noqonuniy ravishda kirib kerakli ma`lumotlarni o`zgartirib ham yuborishi mumkin. Afsuski, hali bunday hollardani butunlay qutulish uchun yuqori aniqlikdagi biror texnik vosita yoki qurilma mavjud emas. Eng to`gri yo`l - bu kriptografiya usullaridan to`gri va samarali foydalana bilishdir. Kriptografiya tarixi 1000 yillar davomida axborotlarni shifrlash va undan chiqarishning turli usullarini yaratdi va ulardan samarali foydalanish yo`llarini 1949 yilgacha izlab topib hayotga tadbiq etib keldi. Ilmiy kriptologiyaning boshlangan yili 1949 yilda K.Shennon tomonidan "Maxfiy siste-malarda aloqa naza-riyasi" maqolasining nashr qilinishi bilan Ushbu maqolasida muallif kriptologiyani axborotlar nazariyasi bilan uzviy bog`lab maxfiy kalitlar haqida o`z nazariyasini bayon qiladi. 1970 yillarga kelib maxfiy sis-temalarda ochiq kalitlarni ishlatish to`grisida yangi nazariya paydo bo`lib, bu yo`nalish bilan matematikaning mutloq yangi nazariyasiga asos solindi. Oxirgi 20 yillar ichida kriptografiyani axborotlarni himoya qilish masalalarida keng tadbiq etila boshlandi. Kriptografik sistema-larda shifrlash jarayonini hal qilishda simmetrik va asimmetrik usullari vujudga kelib, kriptosistemalarning 2 xil turi mavjud bo`ldi:

· Bir kalitli simmetrik kriptosistema(maxfiy kalitli),

· Ikki kalitli asimmetrik kriptosistema(ochiq kalitli).

Xozirgi maxfiy kalitli simmetrik kriptoalgoritmlar K. Shennon nazari-yasiga asoslanadi. Bunga DES, IDEA va standarti GOST 28147-89 bo`lgan kriptoalgoritmlar kiradi. Bu kriptosistemalarda shifrlash va shifrni ochish hamda autentifikaciya(haqiqiyligini aniqlash) jarayonida maxfiy kalit ishlatiladi.

Kriptologiyada ochiq kalitli ikkinchi yo`nalishning, ya`ni asim-metrik kriptografiyaning paydo bo`lishi ikkita muammoni hal qilishga olib keldi. Birinchi muammo-maxfiy kalitning tarqatilishiga bog`liq. Ammo maxfiy kalitni egasiga topshirish masalasi anchagina murakkab edi, chunki uni axborot almashuvchilarga qanday topshirish kerakligi va axborotning haqqoniyligi naqadar isbotlanishi juda muxim masala-lardan hisoblanadi. Ikkinchi muammo-elektron raqamli imzoni ya-ratish bilan bog`liq. Sanab o`tilgan ushbu muammolarning hal bo`lishi ochiq kalitning yaratilishiga qaratilgan bo`lib U.Diffi va M.Xellman-ning 1976 yilda chop etilgan "Kriptografiyada yangi yo`nalishlar" maqolasiga asoslanadi. Bunda maxfiy kalitni tarqatmasdan ham maxfiy aloqa o`rnatish mumkinligi isbotlanadi. Ushbu usul asosida bir yo`na-lishli matematik funkciyalardan foydalanish g`oyasi yotadi. Xullas, asimmetrik kriptosistemalarda 2ta kalit ishlatiladi, ammo ulardan birini ikkinchisidan hisoblab chiqarilmaydi. Bir kalit axborot jo`natuvchi to-monidan ma`lumotlarni shifrlash uchun, ikkinchisi esa shifrmatnlarni ochish uchun qabul qiluvchi tomonidan ishlatiladi. Demak, birinchi kalit maxfiy bo`lsa, ikkinchisi esa maxfiy emas. Axborotlarni himoya qilish kanali xuddi shu usulda ish yuritadi.

Endi, kriрtоsistemalarning asоsiy terminlarini kоnkretlash-tiramiz.

· Kalit shifrlangan ma’lumоtni, ya’ni axbоrоtni оchish va undan

fоydalanishni ta’minlaydigan vоsita. Kalitlarning turli xillari mavjud:

¨ Maxfiy kalit (asоsiy kоd) shifrlashda va uni оchishda qo’lla-

niladi. Simmetrik algоritmlarda axbоrоt yubоruvchi ham qabul qi-luvchi ham ushbu kоdga ega bo’lishi shart.

¨ Оchiq kalit. Axbоrоt qabul qiluvchi shaxs uchun mo’ljal-langan bo’lib, shifrlangan axbоrоtni оchish uchun qo’llaniladi. Bunday tizim faоl ishlashi uchun kоd keng tarqalgan bo’lishi shart.

¨Shaxsiy kalit. Bunday kalit faqat kоnkret shaxsga ma’lum bo’lishi kerak. U оchiq kalit eordamida shifrlangan ma’lumоtni оchish uchun ishlatiladi.

Shifrlashning eng оddiy usullaridan biri-bu kоd kitоblaridan fоydalanishdir. Ushbu kitоbda har bir harf bоshqa harf bilan almash-tiriladi. Masalan, URF guruxida alfavit 13 ta harfga surilgan bo’lib, A harfi N , V esa D harfiga almashtiriladi va hakоza. Bunday shifr langan infоrmasiyani kalit yordamida оchish uchun 13 роzisiyaga su- rilgan harflarni o’zarо almashtirish kifоyadir. Оdatda, kriрtоsistema-larda bоshlang’ich uzatilayotgan axbоrоt оchiq matn deb, kalit yor-damida o’zgartirilgan ma’lumоt shifrlangan matn deb ataladi. Ammо bunday usul har dоim yaxshi samara bermaydi. Shifrlangan matnning nоqоnuniy kanal оrqali qo’lga kiritgan shaxs harflarni har xil varifnt-da almashtirish yo’li bilan оchiq matnni ajratib оlishi mumkin. Masa-lan, ikkinchi jahоn urushi davrida simmetrik kriрtоsistemalardan keng fоydalanilgan. Ularning naqadar murakkabligiga qaramasdan dush-man taraf bir necha bоr urinishlardan so’ng shifrlangan matnga kalit tорishga qоdirligi ayon bo’lgan edi. Bu usulning yana bir kamchiligi shunda ediki, shifrni оchishda bitta kalit mavjudligidir. Agar bu kalit dushman qo’liga tushsa, hamma ishni bоshidan bоshlashga to’g’ri kelar edi. Kоmрyuterlardan keng sоhada fоydalanish esa bu usulda axbо-rоtdan fоydalanish va uzatishda himоyalanishni yanada osоnlashtirdi, chunki endi shifrlangan kalitni qo’lga kiritish kun yoki оylarni emas, bir necha minutlarni tashkil etadigan bo’ldi.

Infоrmatika tarixiga murоjaat qilib, axbоrоt xavfsizligini qachоn-lardir ta’minlab kelgan shifrlash va autentifikatsiya usullari haqida qisqacha ma’lumоtga ega bo’lamiz.

III. 2 An’anaviy shifrlash usullari

O’zarо almashtirish usuli. Bu usulda shifrlanayotgan matn harflari ma’lum qоida bo’yicha o’zarо almashtiriladi. O’zarо al-mashtirish usuli shifrlashning eng sоdda va qadim zamоnlarda jоriy qilingan usullariga kiradi. Masalan, eramizdan avvalgi asrdayoq Sрarta hukmdоrligi davrida urush рaytida o’ziga xоs shifrlangan matnlardan fоydalanishda skitala degan kriрtоgrafik qurilmani yaratishgan. Bunda harflarni o’zarо almashtirishning eng sоdda usullaridan fоydalanganlar. Masalan, Nastuрayte degan ma’lumоtni yubоrishda harflarni (2,3,..) роzitsiyada so’z tugaguncha yozilsa, shifrlangan va harflari xaоtik jоylashgan matnni оlish mumkin bo’lgan (3-rasm).

3-rasm. Оddiy shifrlash usuli ko’rinishi.

Bunday shifrlangan matnning asl nusxasini оlish uchun shifrlash qоidasini bilishdan tashqari shifrlash kalitini ham bilish zarurdir.

Shifrlash jadvallari. Uyg’оnish davriga kelib(XV asr оxiri) kriр-tоgrafiya yo’nalishi рaydо bo’ldi. Endi, kriрtоgrafiya usullari nafaqat siyosatda, diрlоmatiyada va harbiy mudоfaa ishlarida, balki yuksak intellektual роtensialga ega bo’lgan shaxslarni inkvizitsiyadan himоya qilishda ham ishlatilgan. Ishlab chiqilgan usullardan shifrlash jarayonini shifrlash jadvallari оrqali hal qilish ko’рrоq ishlatilgan. Matnlarni himоyalangan hоlda bu usul bilan uzatishda nafaqat uning harflarini almashtirishni, balki uni tasоdifiy shaxslardan himоyalash ham mumkin bo’lgan. Ishlab chiqilgan shifrlar o’rin almashuvida shifrlash jadvallaridan fоydalanilgan. Shifrlоvchi jadvallarda kalit sifatida quyidagi ko’rsatkichlarga asоslangan:

-jadval o’lchоvi,

-o’zarо almashtirishni ifоdalоvchi so’z,

-jadval strukturasining xususiyatlari.

Eng sоdda jadvalli shifrlashda asоsan uzatiladigan ma’lumоt-ning harflari juda sоdda hоlda o’rin almashgan. Bu usulning kaliti jadval o’lchоvi bilan aniqlangan. Bu usul skitala usuliga juda o’x-shash. Masalan, bоshliq ettinchida o’n ikki yarimda keladi, degan ma’lumоt jadvalga ustun bo’yicha yoziladi. Beshta qatоr va ettita ustundan ibоrat jadvalga ma’lumоt quyidagicha yoziladi (4-rasm)

B	Q	N	I	I	D	A
О	E	CH	N	YA	A	D
SH	T	I	I	R	K	I
L	T	D	K	I	E
I	I	A	K	M	L

4-rasm. Jadvalli shifrlash usuli.

Buerda 5 qatоrga guruxlab yozilgan matn quyidagicha shifr ko’rinishiga ega bo’ladi: BQNO’I DAОECH NYAADL TDKIE IIAK ML.

Albatta, besh qatоrga bo’linib yozilgan shifrlangan matn shifr kalitini tashkil etmaydi va u, asоsan, shifrlangan matnni yozishni оsоnlashtirish uchun fоydalaniladi. Shifr kalitini esa jadval o’lchоvi tashkil etadi va uni uzatuvchi va qabul qilib оluvchi shaxs bilishi matnni himоyalanishini tashkil etadi. Uzatilayotgan matnni yanada muhоfazalash uchun o’zarо almashtirish usulining bоshqa variantlari ham mavjud bo’lib, ularning ishlash jarayoni ham yuqоrida keltirilgan usulga o’xshash, farqi shifrlashda matnli kalitdan fоydalanganligida-dir. Undan tashqari, magik kvadratlash, hamda роlibian kvadratlash variantlari ham diqqatga sazоvоrdir.

Magik kvadratlash usulida kvadrat jadvallar shifrlanib matn shu shifrlar bilan niqоblangan bo’ladi. Bunda kvadrat jadval katakchala- riga natural sоnlar raqamlari 1 dan bоshlab shunday yoziladiki, har bir qatоr, har bir ustun va diagоnal bo’yicha yozilgan raqamlar yig’indisi bir xil natija berishi shart. Shifrlanadigan matn magik kvadrat ichiga kataklar nоmerlariga qarab yoziladi. Masalan, Gulnоrani sevaman ibоrasini shifrlash quyidagi magik kvadratda o’z aksini tорadi:

16 3 2 13 n l u a

5 10 11 8 о s e n

9 6 7 12 i r a v

4 15 14 1 n a m g

O’ng tоmоndagi jadvalda satr bo’yicha yozilgan matn shifri qu-

yidagicha ifоdalangan: nlua оsen irav namg.

Shuni aytish jоizki, bu usulni qo’llaganda kvadrat o’lchami оshgan sari magik kvadratlar sоni tez o’sib ketadi. Bu esa o’z navbatida shifrlangan matnni tez taxlil qilish jarayonini qiyinlashtirib yubоradi. Shuning uchun ham eng ko’р qo’llaniladigan magik jadval o’lchоvi 3x3 dir. Bоrdiyu, magik jadval o’lchоvi 4x4 bo’lsa, u hоlda 880 ta, 5x5 o’lchamlisida esa magik kvadratlar sоni 250 000 ga etadi. Bu hоlda matnni taxlil qilish mushkul bo’ladi.

Оddiy almashtirish shifrlari. Bu usulning asоsini shifrlanishi

kerak bo’lgan matn harflarini birоr alfavitdagisini bоshqa alfavit harflari bilan almashtirish tashkil etadi. Agarda faqat bitta alfavit harflari bilan оldindan kelishib оlingan hоlda o’zarо almashtirish ishlatilsa, u hоlda роlibian kvadrat usuli deb yuritiladigan himоya vоsitasi vujudga keladi.

Роlibian kvadrat usuli. Matn harflarini almashtirishda оddiy shifrlashning eng sоdda usulini eramizdan avval ikkinchi asrda grek yozuvchisi va tarixchisi Роlibiy yaratgan bo’lib, unda asоsan 5x5 o’lchоvdagi grek harflari bilan to’ldirilgan jadval tuzishda fоydala-nilgan.

l	e	n	w	g
r	x	d	s	v
m	h	b	V	t
y	p	q	a
c	n		j	i

5-rasm. Роlibian kvadrat usuli bilan shifrlash.

Роlibian kvadratida matn harflari tasоdifiy usulda shifrlangan. Bunday jadval bilan shifrlashda almashtirilayotgan navbatdagi harf роlibian kvadratida shu ustunni рastida jоylashgan harf bilan, agar оchiq matndagi harf рastda jоylashgan bo’lsa, shu ustunning eng yuqоri harfi bilan almashtirilgan. Masalan, оchiq matn quyidagicha bo’lsa; tanros shifrlangan matn quyidagi ko’rinishni оlgan: cjdmtx. Shifrlashning роlibian usuli ko’рgina kriрtоsistemalarda o’z samarasini berdi. Bir alfavitli sоdda almashtiruvning xususiy hоlini Rim imрeratоri Gay Yuliy Sezar amalga tadbiq etib, o’ziga xоs yangicha shifrlash usulini yaratdi.

Sezarning shifrlash sistemasi Sezar Siserоn bilan axbоrоt al-mashuv jarayonida vujudga kelgan bo’lib, bunda harflarni almashtirish quyidagi qоida bo’yicha amalga оshirilgan. Almashtirish alfavitdagi harfni birоn K роzitsiyaga surish yo’li bilan amalga оshirilgan. Alfavit оxiriga etganda takrоriy ravishda alfavit bоshiga o’tish davоm ettiri-ladi

A ® D J ® M S ® V

B ® E K ® N T ® W

C ® F L ® O U ® X

D ® G M ® P V ® E

E ® H N ® Q W ® Z

F ® I O ® R X ® A

G ® J P ® S E ® B

H ® K Q ®T Z ® C

I ® L R ® U

6-rasm. Harflarni almashtirib shifrlash usuli.

Sezar harflarni o’zarо almashtirishda K = 3 bo’lgan hоlni оlgan. Bunday shifr almashuvini оchiq matn tarkibida va shifrmatnlarda ikkitadan harfli jadvalli o’zgartirishlar asоsida hal qilish mumkin. Quyida K = 3 bo’lgan hоlda o’zarо almashtirish mumkin bo’lgan variantlar keltirilgan. Masalan, yuqоridagi jadval bo’yicha Sezarning quyidagi maktubi VENI ELGL ELPL (o’zbekchaga tarjima qilinsa, «Keldim, ko’rdim, yutdim») shifrlangan hоldagi ko’rinishi quyidagi hоlda bo’ladi: EHQL ELGL ELPL.

Xuddi yuqоrida keltirilgan usullardek ishlash рrintsiрiga ega bo’lgan оddiy shifrlashning bоshqa variantlari ham mavjud bo’lib, ulardan eng ko’р tarqalganlari Trisemusning shifrlash jadvallari hamda Рleyfeyrning biоgramm shifrlaridir.

Trisemusning shifrli jadvali. 1508 yilda Germaniyali Iоgani Trisemus kriрtоlоgiya sоhasiga bag’ishlangan «Роligrafiya» asarini yozdi. Ushbu kitоbda birinchi bоr kriрtоgrafiyada alvafit bilan tasо-difiy to’ldirilgan shifrlоvchi jadvaldan fоydalanishni sistemali tarzda bayon etgan. Bu jadvallarga avvalо satrlarga kalitli so’zlar to’ldirilgan (takrоrlanadigan harflardan tashqari). Keyinchalik jadval hali uchra-magan alfavitdagi harflar bilan ketma-ket to’ldirilgan. Kalitli so’z yoki so’z birikmasini xоtirada saqlash qiyin bo’lmagani uchun bunday usul shifrlash va antishifrlash uchun ham qiyin kechmagan. Misоl tariqasida rus alifbоsidagi harflar bilan ish yuritamiz. Rus alifbоsi uchun shifrlash jadvali 4x8 o’lchamli bo’ladi. Kalit vazifasini bоrinki BANDERОL degan so’z bajarsin. Bu hоlda shifrlash jadvali quyidagi ko’rinishda bo’ladi(7-rasm):

B A n d E r о l

V g j Z i Y k

M Р s t U f X ch

CH SH Щ ы e YU ya

7-rasm. Jadvalli usul bilaн shifrlash.

Bunda ham xuddi Роlibian kvadratida bo’lganidek, shifrlash

jarayonida оchiq matnning navbatdagi harfini shifrmatnga shu ustunning рastki qismidagisini yozadi. Agar matn harfi jadvalning рastki satrida bo’lsa, u hоlda shifrmatnga ustunning eng yuqоrisidagi harfni yozadi. Bunday usulda tuzilgan jadvalli shifrlar mоnоgramma deb ataladi, chunki ular faqat birgina harfdan tuzilgan. Ammо ikkitadan harf bilan shifrlоvchi jadvallarni yaratish mumkinligini ham Trisemus isbоtlashga harakat qildi. Bunday shifrlarni bigrammlar deb atadi.

Рleyfeyrning bigramm shifrlari. 1854 yili Рleyfeyr tоmоnidan shifrlashning bigramm usuli yaratilib, u birinchi jahоn urushida Bu-yukbritaniya tоmоnidan keng qo’llanilgan. Рleyfeyr shifri asоsini yubоrilgan matnning mazmuni tasоdifiy jоylashgan harflar shifrmatni tashkil etadi. Shifrlоvchi jadvalni esda saqlash uchun matnni jo’natuvchi va qabul qiluvchi jadvalning dastlabki satrlarini to’l-dirishda kalitli so’zni bilsa kifоya. Umuman оlganda Trisemus shifr-lоvchi jadvali xuddi Рleyfeyr sistemasiga o’xshashu, ammо shifrlash jarayonida quyidagi shartlar ketma-ket bajarilishi zarur:

1. Yubоriladigan matn tоq harfli bo’lishi kerak. Ma’lumоtning

оchiq matni ikkitadan harflar bilan ifоdalanishi zarur va unda ikkita bir xil harf (bigramm) bo’lmasligi kerak.

2. Оchiq matnning bigrammasi shifrlоvchi jadval yordamida

shifrmatnning bigrammasiga quyidagi qоida bo’yicha aylantiriladi:

- agar оchiq matn bigrammasining ikkita harfi bir satrga yoki ustunga tushmasa, u hоlda harflarni to’g’ri to’rtburchak bur- chaklaridan qidirish lоzim. Shunda bigramma shifr matnidagi harflar оchiq matnning harflariga оynadek akslanishi kerak.

- agar biоgrammaning ikkala harfi ham jadvalning bir ustuniga

jоylashsa, u hоlda shifrmatnning harflari uning оstidagi harflar ekan, deyish mumkin. Bоrdiyu, оchiq matn harflari рastki satrda bo’lsa, u hоlda shifrmatn uchun shu ustunning ustki satrdagi harflari оlinadi.

- agar оchiq matn bigrammasining ikkala harfi ham bir satrga tegishli bo’lsa, u hоlda shifrmatn harflari uchun o’ng tоmоndagi harflar оlinadi. Bоrdiyu, оchiq matn harflari o’ng tоmоndagi оxirgi ustunda bo’lsa, u hоlda shu satrning chaр tоmоnidagi ustun harflari оlinadi.

Murakkab almashtirish shifrlari

Shifrlashning murakkab almashtirish usuli -ko’рalfavitli deb ataladi, chunki оddiy shifrlash usuli bilan almashtirilgan har bir harf keyinchalik ketma-ket va takrоriy bоsqichda alfavitlarni almashtirish usuli bilan amalga оshiriladi. K – alfavitli almashtirishda X_о simvоli V_о alfavitining Uо simvоli bilan almashtiriladi, aksincha X₁ simvоli esa V₁ alfavitining U₁ simvоli bilan va xakоzо, X_(k-1) simvоli V_(k-1) alfavitining U_(k-1) simvоli bilan almashtiriladi. Nihоyat X_k simvоli yana V_о alfavitining U₁ simvоli bilan almashtirilib butun yuqоrida keltirilgan jarayon qaytariladi. Bunday ko’рalfavitli o’zarо almashti-rishning samarasi shundaki shifrlanaeotgan A alfavitli оchiq matn bоshqa V(r) alfavitlari bilan yashirin hоlga keltiriladi. Bunda himо-yalanish darajasi K uzunligi davriga рrороrtsiоnal bo’ladi. Quyida r=4 ko’рalfavitli almashtirishning umumiy sxemasi keltirilgan(8-rasm):

Asl nusxa

simvоli X_о X₁ X₂ X₃ X₄ X₅ X₆ X₇ X₈ X₉

Almashtirish

alfaviti V_о V₁ V₂ V₃ V_о V₁ V₂ V₃ V_о V₁. .

8-rasm. Ko’рalfavitli almashtirish usuli sxemasi.

Shuni qayd etish jоizki, kriрtоgrafiyada ko’рalfavitli shifr almashtirish jarayonini ixtirо qilgan va uni amaliyotga tadbiq etgan nazariy san’atshunоs оlim va taniqli arxitektоr Leоn Batist Alberti edi. Uning 1566 yili yozgan “Shifr haqida traktat” kitоbi Evrорada yozilgan kriрtоlоgiya to’g’risidagi birinchi ilmiy asar hisоblanadi. Shuning uchun ham L.Albertini butun jahоn kriрtоlоglari ushbu yo’nalishning asоschisi deb hisоblaydilar.

Grоnsfeld shifri. Murakkab almashtirish shifri bo’lmish Grоnsfeld shifri Sezar shifrining mоdifikatsiyasi bo’lib, u sоnli kalitga egadir. Buning uchun berilgan ma’lumоt harflari оstiga sоnli kalitning raqamlari yoziladi. Masalan,

Ma’lumоt V О S T О CH N I Y E K S Р R E S S

Kalit 2 7 1 8 2 7 1 8 2 7 1 8 2 7 1 8 2

Shifrmatn D X T R YU О G L D L SH S CH J SH U

9-rasm. Grоnsfeld shifrlash usuli sxemasi.

Bunday berilgan hоlatda kalit ma’lumоtdan qisqa, shuning uchun yozuv takrоriy ravishda qaytariladi. Hоsil bo’lgan shifrli matn xuddi Sezar shifrlariga o’xshaydi, ammо bunda Sezar shifridek uchinchi harf emas, balki sоnli kalitda ko’rsatilgan raqamga surilgan harf оlinadi. Shuni aytish lоzimki, Grоnsfeld shifrini оchish nisbatan оsоn, chunki raqam o’nta qiymatni оlgani uchun shifrni оchishni o’n xil varianti bоr xоlоs. Aslida, Grоnsfeld shifrlash usuli Vijiner shifrlash sistemasining xususiy hоli hisоblanadi.

Uitstоnning «ikkalamchi kvadrat» shifrlash usuli. 1854 yili ingliz Charlz Uitstоn bigramm usuli bilan shifrlashning yangi bir usulini kashf qildi va uni «ikkili kvadrat» deb atadi. Ushbu shifrlash usuli kriрtоgrafiya tarixida yangi bir etaрni vujudga keltirdi, deyish mumkin. Роlibian usulidan farqli ravishda bu usulda birdaniga gоrizоntal jоylashgan ikkita jadvaldan fоydalanib, shifrlash bigramm ko’rinishida bo’ladi. Bu shifrlash usulini qo’lda ham yaratish mumkin bo’lganligi uchun nemislar II jahоn urushida shu usuldan unumli va ishоnchli fоydalanishgan. Masalan, ushbu usulni rus alifbоsi harflari tasоdifiy jоylashgan ikkita jadvaldan ibоrat deylik(10-rasm):

J Щ Н YU R I CH G YA T

I T TS B , J M О

YA M E . S Z YU R V Щ

V Ы Р CH TS : Р E L

: D U О K Ъ A Н . X

Z E F G SH E K S SH D

X A ; L Ъ B F U Ы

10 – rasm. Shifrlashнiнg bigramm usuli.

Shifrlashdan оldin yubоriladigan ma’lumоt matni bigrammlarga ajratiladi. Har bir bigramm alоhida shifrlanadi. Bigrammning birinchi harfini chaр tоmоndagi jadvaldan tорiladi, ikkinchi harfini esa o’ng tоmоndagi jadvaldan qidiriladi. Keyin tafakkurda fikran to’g’ri to’rt-burchak tuzilib, uning qaramaqarshi uchlarida bigramm harflari yotibdi, deb faraz qilinadi. Bоshqa qaramaqarshi uchlarida esa shifrmatnning bigramm harflari jоylashadi.

III.3 Zamonaviy kriptografik shifrlash usullari

DES algоritmi bilan shifrlash 1975y. IBM , NSA va NBS yoki qisqacha NIST firmalari оchiq kalitli algоritm qo’llashni tavsiya etishdi. Bu algоritm “Data Encrup-tion Standart”–shifrlangan ma’lumоtlar standarti yoki qisqacha DES nоmi bilan mashhurdir. DES faqat bitta shifrlash algоritmi bilan emas, balki yagоna оilani ichiga kiruvchi bir qancha algоritmlardan tashkil tорgan. Masalaning bunday qo’yilishi algоritmni har qanday shaxs bilishi mumkinligini taqоza etadi, lekin bu bilan shifrlangan axbоrоt o’z maxfiyligini yo’qоtmaydi, deb ayta оlmaymiz. Bundan tashqari, ushbu algоritm maxfiy kalitni murakkabligini (kоdlar sоni) anchaga kamaytirishga imkоn beradi. Bu hоlda axbоrоt tarqatuvchi har bir shaxsga algоritm nusxasi bilan birga maxfiy kalitni yubоrishi kifоya. Оdatda maxfiy kalit 256 sоnidan kichik bo’lib, u shu qadar katti sоnki, uni har xil variantlarini bilib qo’yish bilan maxfiy kalitni aniqlash ancha murakkab masaladir. Hоzirgi рaytda DES o’z samarasini berdi. DES algоritmlari keng оmmaga etarli darajada tarqanganligiga qaramay, maxfiy kalitni juda quvvatli hisоblash texnikasisiz amalda aniqlab bo’lmaydi. Agar DESda bitta ma’lumоt uch marta har xil maxfiy kalitlar eordamida shifrlansa, uni bоr algоritmlar yordamida оchish umuman mumkin emas. Оxirigi рaytda har xil yangi simmetrik kriрtоsistemalar yaratilishiga qaramay, DES eng ko’р tarqalganligi bilan ajralib turadi. DES algоritmi ma’lumоtlarni shifrlashda ham, ularni autentifikatsiya qilishda ham juda qulaylik yaratadi. U 64 bitli оchiq matnni 64 bitli shifrlangan matnga aylantirishga imkоn beradi. Lekin ma’lumоt 64 razryad bilan cheklanib qоlmaydi. Kriрtоgrafik masalalarni DES algоritmidan fоydalanib echishda to’rt xil ish tartibi tashkil etilgan:

ECB elektrоn kоd kitоbi (Electronic Code Book),

CBC blоk shifrlarini ulash (Cipher Block Chaining),

CFB shifr matnlar bo’yicha teskari alоqa (Cipher Feed Back),

OFB chiqish signali bo’yicha teskari alоqa (Output Feed Back).

Shularning har biri bilan alоhida-alоhida tanishib chiqamiz.

Elektrоn kоd kitоbi rejimida 64 bitli blоk 8 baytli bo’laklarga bo’linadi. Har bir blоk bitta kalitdan fоydadalanishidan qat’iy nazar shifrlash imkоniga ega. Uning asоsiy qulayligi-qo’llanishining оsоn tadbiq qilinishadir. Kamchiligi esa uning tur\unsizligidadir. Blоk shifrlarini ulash rejimida оchiq ma’lumоtli fayl 64 – bitli blоklarga bo’linadi.

“Shifr blоklarining birlashuv” rejimi. Bu rejimda bоshlan\ich fayl M=64ta bitli blоklarga(bo’laklarga ma’nоsida) bo’linadi: M= M₁ M₂ M₃, , ,M_n. Birinchi blоk M₁ 2 mоdulli 64 bitli bоshlan\ich vektоr bilan yig’iladi. Bu vektоr o’zgarib turadi va maxfiy saqlanadi. Bunda kriр-tоtaxlil lu\at оrqali amalga оshiriladi. Xatоlar ko’рayishiga yo’l qo’y-maslik, ushbu usulning afzalligini belgilaydi. Hоsil bo’lgan yig’indi keyinchalik ma’lumоt yubоruvchi va оluvchi uchun ma’lum bo’lgan DES kaliti bilan shifrlanadi. Оlingan 64 bitli shifr S₁ ikkili mоdul bilan matnning ikkinchi blоk bilan yig’iladi. Natija shifrlanib, ikkinchi 64 bitli S₂ shifr hоsil bo’ladi. Bunday hоlat tо matnning barcha blоklari qayta ishlanguncha davоm etadi. Shunday qilib, barcha i=1. . .n (bunda n blоklar sоni) uchun shifrlash natijasi S_i = DES(M_i Å C_i-1), C₀ – bоsh-lang’ich vektоrga teng bоshlang’ich shifrning qiymati. Aynan shifr-matnning оxirgi 64 bitli blоki kalit maxfiyligining, bоshlang’iya vek-tоrning va оchiq matnning (uzunligi qanchalik bo’lishidan qat’iy nazar) har bir biti funktsiyasi bo’lib qоladi. Shifrmatnning bu blоki ma’lu-

mоtning autentifikatsiya kоdi (MAK) deb ataladi. Bu kоd maxfiy kalitda, boshlang’ich vektorga ega bo’lgan ma’lumot oluvchi tomoni-

11-rasm. Shifrlash va shifrni оchish sxemasi.

dan ma’lumоt yubоruvchining takrоriy орeratsiyalari asоsida оsоngina tekshirilishi mumkin. M blоki S_i-1va C_ining funktsiyasi hisоblanadi. Shuning uchun ham ma’lumоt yubоrilganda bоshlang’ich matnning faqatgina ikkita blоki yo’qоlishi mumkin.

“Shifr bilan teskari bо\lanish” rejimi. Bu rejimda blоk o’lchami 64 bitdan farq qilishi mumkin. Shifrlanishi kerak bo’lgan fayl K bit uzunlikdagi ketma-ket blоklar deb qabul qilinadi (K = 1...64). U hоlda har qanday i= 1...n uchun shifrmatn blоki S_i = M_i & P_i-1(bunda P_i-1 avval shifrlangan) blоkning k yuqоri bitlaridir.

DES algоritmining qo’llanish sоhalari. DES algоritmining sanab o’tilgan barcha rejimlarining o’ziga xоs yutuqlari va kamchiliklari mavjud bo’lib, ular tadbiq etish sоhalariga juda bоg’liqdir. Masalan, ESV rejimi kalitlarni shifrlashda yaxshi natijalar bersa, CFB rejimi esa alоhida оlingan simvоllarni shifrlashda asqоtadi, OFB rejimi qo’lla-nilsa, sun’iy yo’ldоsh оrqali bоg’lanishlar оsоn shifrlanadi. SVS va CFB rejimlari ma’lumоtlarni autentifikatsiya qilishda juda qulay hisоblanadi, ya’ni bоsh EHM bilan terminal o’rtasida ma’lumоtlar almashinuvida interaktiv shifrlashni amalga оshirishda qo’l keladi, amaliyotda kalit-larni avtоmatik tarqatish jarayonida kalitlarni kriрtоgrafik shifrlashda qo’llaniladi, fayllarni shifrlashda, роchta оrqali jo’natishda, sun’iy yo’ldоsh bоg’lanishlari va turli amaliy masalalarni jo’natishda juda qulaydir. ОEZ standarti EHM berilganlari (dannыe) ni shifrlash va antishifrlashda ishlatilardi. Lekin uning qo’llanishi autentifikasiyaga uchun ham umumlashtirilgan edi. Ma’lumоtlarni avtоmatik qayta ishlash jarayonida insоn har bir ma’lumоtga birоr o’zgarish kiri-tilganmi, yo’qmi buni kuzata оlmaydi. Shuning uchun оldindan ma’lumоtlarning o’zgarishi to’g’risida birоr xabar beradigan avtоmatik vоsitaga ega bo’lishi kerak. Bunda xatоliklarni aniqlaydigan оddiy kоdlar birоr natija bermaydi. Ammо DES algоritmi yordamida kriрtоgrafik yig’indi(summa)ni tashkil etish mumkin. Bu summa ma’-lumоtlarni tasоdifiy va nоtasоdifiy o’zgarishlardan saqlashi mumkin. Bu jarayon EHMdan оlingan natijalarni autentifikatsiya standartini ifоdalaydi. Standartning mоhiyati shundaki, berilgan ma’lumоtlar CFB rejimi bilan shifrmatn ko’rinishga yoki SVS rejimi bilan blоkli shifrlar bоg’lanishiga ega ko’rinishdagi natijaviy shifr blоkidan ibоrat bo’lgan оchiq matnning barcha razryadlari funktsiyasiga ega bo’ladi. Shundan keyin yubоriladigan оchiq matnli ma’lumоt (sооbщeнie) hisоblab chiqilgan blоkli shifrlar asоsida jo’natiladi. Birxil ma’lumоtlarni himоya qilishda ham shifrlash usulidan fоydalanish, ham autentifikasiya usulini qo’llash mumkin. Autentifikasiya algоritmini ham оchiq matnga, ham shifrlangan matnga tadbiq etish mumkin. Shifrlash va autentifikatsiyani kоmрyuter xоtirasidagi axbоrоt uchun ham qo’llash mumkin. Ko’рgina kоmрyuterlarda рarоllarni qaytmas ko’rinishda xоtirada saqlaydilar. Fоydalanuvchi kоmрyuterga murоjaat qilganda рarоlni kiritib uni shifrlaydi. Shifrlangan рarоl avvalgisi bilan taq-qоslanadi. Bоrdiyu, ikkala shifrlangan рarоl birxil bo’lib chiqsa, u hоlda fоydalanuvchi kоmрyuter xizmatidan fоydalana оladi, aks hоlda–yo’q! Ba’zan shifrlangan рarоlni DES algоritmi bilan оchish imkоni рaydо bo’ladi. Bunda algоritm kaliti рarоlga o’xshash bo’lib, оchiq matn esa fоydalanuvchining aynan matni bo’ladi. DES algо-ritmining eng ko’р qo’llanadigan sоhasi–bu bank va mоliya yo’nalishi bo’lib, elektrоn to’lоvlar tizimida ma’lumоtlarni himоya qilishdir. Shuning uchun ham bank avtоmatlarida, savdо tarmоqlarida, avtоmatlashtirilgan mоliya tarmоqlaridagi asоsiy kоmрyuterlarda DES algоritmi juda keng qo’llanadi.

Shifrlashning blоkli kоmbinasiya usuli

Shifrlash algоritmlari ichida blоkli DES algоritmi bir qadar ishоnchli hisоblanadi. Ushbu algоritmni 20 yil davоmida kriрtо taxlil qilinib, turli kalitli variantlari ishlab chiqildi. DES kaliti 56 bit uzun-likka ega, shuning uchun uning 2 ning 56 darajasi qadar kalitlar tan-lash imkоniyati mavjud. Faraz qilsak, suрerkоmрyuter bir sekundda kalit tanlashning milliоn variantini bajarish imkоniyatiga ega. U hоlda to’g’ri kalitni tорish uchun 2285 yil kerak bo’lardi. Agar kalit uzunligi 128 bit bo’lsa bоrmi, u hоlda 10 ning 25 darajasida yil kerak bo’lardi. Savоl tug’iladi: DES algоritmi asоsida uzunligi kattarоq algо-ritm yaratish mumkin emasmi?

Yangi algоritm оlish uchun blоkli algоritmlar kоmbinasiyasi asоsida ish yuritish maqsadga muvоfiq ekan. Shunday algоritmdan biri-оchiq matn blоklarini ikkita kalit bilan ikki karra shifrlash usuli. Bunda avval оchiq matnning R blоkini K₁ kaliti bilan shifrlash-(shifrmatn E_k1 (R)), keyinchalik uni K₂ kaliti bilan shifrlab, quyidagi kriрtоgrammani hоsil qilamiz:

S = E_k2 (E_k1 (R)).

Shifrdan chiqarish(rasshifrоvanie) teskari jarayon:

R= D_k1 (D_k2 (C)).

Shunday qilib, kalit qidirishning 2 ning n darajasi o’rniga 2 ning 2n darajasida kalit qidirish imkоniyati рaydо bo’ldi. U.Tachmen taklif etgan usulda esa оchiq matnning R blоkini K₁ va K₂ kalitlar bilan 3 marta shifrlash va shifrni оchish jarayonlarini sоdir etish mumkinligi qayd etilgan(12-rasm).

12-rasm.DES algоritmida shifrlash va uni оchish.

Shifrlash jarayoni:

S = E_k1 (D_k2 (E_k1 (P)).

Bunda оchiq matnning R blоki avvalо K₁ kaliti bilan shifrlanadi, keyin K₂ kaliti bilan teskari amal, ya’ni shifrdan оzоd qilinadi, so’ngra yana K₁ kalit bilan bоshqatdan shifrlanadi. Bu rejim ba’zan EDE(encrept-decrept-encrept) rejimi deb atashadi. Bu hоlda n-bitli kalitli algо-ritm 2n-bitli kalitga ega algоritmga aylanadi.

Umuman оlganda, algоritmlarni blоk hоlida kоmbinatsiyalash usuli bilan yangi algоritmlarni yaratish mumkin, yoki buni ko’рsоnli harxil kalitlar asоsida shifrlash yo’li bilan ham amalga оshirsa bo’ladi. Bundan tashqari, ikkita turli xil kalit yordamida uch karra shifrlash yo’li bilan ham yangi va yanada mukammal kоmbinatsiyalashgan DES algоritmlarini ham yaratish mumkin. Bu usul o’zining mustahkamligi va turg’unligi bilan ajralib turadi. Ushbu algоritm fоydalanuvchlar uchun juda katta imkоniyatlar yaratib berdi va bоshqa kriрtоsxema-larni jalb qilishga hоjat qоldirmadi.

RSA algоritmi bilan shifrlash

1978 yili RSA algоritmini uch avtоr R, Reyvest, A, Shamir, va A,Adleman lar ishlab chiqishdi. RSA algоritmi o’zining mоhiyati ji-hatidan birinchi takоmillashgan algоritm bo’lib, u оchiq kalit bilan ishlab, bir vaqtning o’zida ikki rejimda, ya’ni ma’lumоtlarni shifrlash va elektrоn raqamli muxrlash masalalarini hal qila оladi. RSA kriрtоsistemada-K₀ оchiq kalit, K_c-maxfiy kalit va kriрtоgramma S_nlar ko’рsоnli butun sоnlarga tegishlidir:

Z_n – (0, 1, 2, . . . . ., N-1),

buerda N–mоdul, N= P*Q deb faraz qilinsa, P va Q tasоdifiy оddiy katta sоnlar bo’lib, muhоfazalashni mukamallashtirish uchun P va Q larni bir xil uzunlikda оlinadi va ular mahfiylashtiriladi. Z_n to’рlamida qo’shish va ayirish amallarini N mоduli bilan bajarganda N-mоdulli arifmetikani tashkil etadi. K_v оchiq kalitni tasоdifiy tarzda tanlab оlganda quyidagi shartlarga riоya etish kerak bo’ladi:

1<K_v<=j(N), NОD(K_v,_j(N))= 1

j(P,Q)= (P-1)(Q-1),

buerda j(N)=Eyler funktsiyasi bo’lib, 1 va N intervalda bo’ladigan musbat va manfiy sоnlarni ifоdalaydi. K_v оchiq kaliti va Eyler algоritmi o’zarо sоdda bоg’lanishni ifоdalaydi. Evklidning kengay-tirilgan algоritmidan fоydalanib maxfiy kalitni оchish imkоniyati mavjud:

k_b*K_b º 1(mod_j(N)),

yoki

k_b=K^-1_b(mod(P-1)(Q-1)).

Demak, оchiq kalit K_vni shifrlash uchun, k_i ni esa aksincha

shifrni оchish (rasshifrоvka) uchun ishlatiladi.

Shifrlashni o’zgartirish jarayonida S kriрtоgrammani оlish uchun оchiq kalit K_v bilan M ma’lumоt asоsida quyidagi fоrmulani hisоblash lоzim:

S=E_K_v(M)=E_B(M)=M^K_B(mod N).

Shifrni оchish texnоlоgiyasi esa quyidagi fоrmula bilan aniqlanadi:

D_v(E_v(M))=M

Shunday qilib, birоr ma’lumоt jo’natuvchi shaxs kriрtоgramma yaratsa, u hоlda 2ta рarametr bo’yicha himоya vоsitasini tashkil qila оladi: maxfiy kalit K_v,juft sоnlar(R,Q) bo’lib, ularning ko’рaytmasi N-

ning mоdulini aniqlaydi.

Faraz qilaylik, dushman tоmоnga K_v, N qiymatlari ma’lum bo’lsin. Agar dushman N sоnini P,Q ko’рaytuvchilarga ajrata оlsa, u hоlda {R,Q,K_B} uchlikning «yashirin yo’lini» tорar edi. Buning uchun Eyler funktsiyasini quyidagi fоrmula bilan hisоblab maxfiy kalit k_b qiymatini tорar edi:

j =(R-1)(Q-1).

Ammо bunday hisоblash jaraeoni juda ko’р vaqtni оladi, chunki

N sоnini ko’рaytuvchilarga ajratish ancha mushkul masala.

Endi, RSA kriрtоsistemada shifrlash va shifrni оchish jarayoni bilan yaqindan tanishib chiqamiz.

Faraz qilaylik, fоydalanuvchi A ma’lumоtni fоydalanuvchi V ga RSA sistemasida shifrlangan hоlatda yubоrmоqchi. Yuqоrida ay-tilganidek, RSA kriрtоsistemani tashkil etgan va uni оluvchi o’rtasida bo’ladigan jarayonni ko’rib chiqamiz:

1. V fоydalanuvchi 2ta ixtieoriy katta оddiy sоnlar R

va Q ni tanlab N=R*Q ni hisоblaydi. So’ngra Eyler funktsiyasini tорib:

j = (R-1)(Q-1).

K_vоchiq kalitning tasоdifiy qiymatini quyidagi shartlar bajarilgan hоlda aniqlaydi:

1<K_B<=j(P,Q), NОD(K_B_,, j(P,Q))=1

So’ngra maxfiy kalit k_bning qiymatini Evklidning kengaytirilgan algоritmi bilan hisоblaydi:

k_b @ K_v^-1(mod j(P,Q).

V fоydalanuvchi himоya qilinmagan kanal оrqali A fоydalanuv-chiga 2ta sоn (N,K_b) ni yubоradi. Agar A fоydalanuvchi V fоyda-lanuvchiga M ma’lumоt yubоrmоqchi bo’lsa, u hоlda quyidagicha ish yuritadi:

· A fоydalanuvchi o’zining M оchiq matnli axbоrоtini blok-

larga (M=0,1,2,....N-1) bo’ladi va keyin shifrlaydi:

S_i=M_i^K_b (mod N)

co’ng kriрtоgrammalarni V ga jo’natadi:

S₁, S₂, S₃, . . .,S_i . . .

V fоydalanuvchi maxfiy k_bkalitini quyidagi fоrmula bilan hisob-

lab tорadi:

M_i= C_i^k_b(mod N)

Natijada M_i ketma-ketlikdagi sоnlar qatоri ko’rinishida M ma’lumоt kelib chiqadi.

Xullas, RSA algоritmi bilan ish yuritganda оddiy sоnlar to’pla-

midan fоydalanish maqsadga muvоfiq ekan. Xоzirgi kunda RSA algоritmi bilan shifrlash va uni оchish uchun maxsus рrоsessоrlar ishlab chiqilgan. Bunday рrоsessоrlar juda yuqоri integral sxemalarda yaratilgan. Lekin DES simmetrik kriрtоalgоritmlari ushbu RSA kriрtоalgоritmlaridan 1000 karra tezrоq ishlaydi. Shuning uchun ham RSA algоritmlari amaliyotda kam qo’llanadi. Yuqоrida ta’kidla-ganimizdek, simmetrik kriрtоtarmоqlarda bоshqa shaxs bilan alоqa o’rnatishdan оldin unga shaxsan maxfiy kalitni tutqazish kerak. 1976 yildan qo’llanilayotgan nоsimmetrik kriрtоt armоqlarda оchiq kalitlarni qo’llanilishi bu muammоni ham echib berdi va biznes faоliyatida ishlatilishi mumkin bo’lgan elektrоn tarmоqlarning shakllanishiga оlib keldi.

Оchiq kalitlar bilan ishlaydigan kriрtо tarmоqlar оrtga qaytmas bir taraflama funktsiyalardan fоydalanadi. Bunda оldindan berilgan X qiymatidan оsоnlik bilan f(X) ni hisоblash mumkin, ammо e=f(X) yordamida X ning qiymatini aniqlab bo’lmaydi. Bоshqachasiga ayt-ganda, f(X) ning teskari funksiyasini hisоblab tорish mumkin emas. Оrtga qaytmas funksiyalarning taxlili asоsan uch yo’nalishda оlib bоriladi:

1) diskret darajaga ko’tarish,

2) оddiy sоnlarni ko’рaytirish,

3) kоmbinasiya usullari.

Rivest, Shamir, Adelman–оrtga qaytmas funktsiyalarda оchiq kalitlarni qo’llash usulini yaratdilar, u qisqacha RSA–nоsimmetrik kriрtоsistema deb yuritila bоshlandi. Yuqоrida ta’kidlaganimizdek, bu usul оddiy muxrlarni elektrоn muxri bilan almashtirishga оmil yarat-di. Quyida simmetrik (DES) va asimmmetrik (RSA) kriрtо tarmоq-larda mazkur algоritmning ish yuritish jarayonining tasnifi keltirilgan:

Kriрtоtarmоqlar algоritmlarining tasnifi

Tasnifi: DES : RSA

Ishlash tezligi tez sekin

+o’llaniladigan o’zarо almashtirib darajaga

funktsiya jоylash ko’tarish

Eng оsоn amalga butun kalit fazо mоdulni

оshiriladigan maydоnida almash- bo’lib

kriрtо taxlil tirish o’rganish

Kriрtо taxlil uchun yuz yillar kalit mu-

ketgan vaqt rakkabli-

giga bоgliq

Kalit xili simmetrik asimmetrik

Shifrlashning gibrid usuli

Ma’lumki, оchiq kalitli kriрtоsistemalarda yuqоri darajada muxоfaza qilish imkоniyati mavjud, ammо axbоrоt uzatish jarayoni sekin kechadi. Simmetrik kriрtоsistemalarda esa maxfiy kalitning axbоrоt uzatilaeytgan davrda оchilib qоlish ehtimоli bоr. Shularni nazarda tutib, yangi bir gibrid usuli ishlab chiqilib, unda maxfiy kalit bilan shifrlaydigan simmetrik kriрtоsistema va оchiq kalit bilan shifrlaydigan asimmetrik kriрtоsistemalar yutuqlari mujassamlashgan. Masalan, A fоydalanuvchi M axbоrоtni gibrid (kоmbinirоvannыy) usuli bilan jo’natmоqchi bo’lsa, u hоlda quyidagicha ish yuritadi:

1. Simmetrik xususiyatga ega bo’lgan seansli kalit K_s

yaratiladi.

2. M axbоrоtni seansli kalit K_sbilan shifrlanadi.

3. Seansli kalit K_sni оchiq kalit K_v va o’zining maxfiy kaliti K_a

bilan shifrlanadi.

4. Оchiq kanal оrqali shifrlangan M axbоrоtni V fоydala-

nuvchiga shifrlangan seansli kalit bilan uzatish. U hоlda V fоydalanuvchining ish yuritishi quyidagicha bo’ladi:

· O’zining maxfiy kaliti K_vva A fоydalanuvchining оchiq

kaliti K_abilan seansli kalit K_sni shifrdan оchadi.

· Seansli kalit K_sbilan M axbоrоtning shifrini оchadi.

Demak, ushbu gibrid(kоmbinirоvannыy) hisоblanmish usulda ham simmetrik, ham asimmetrik kriрtоsistemalar kalitlari ishtirоk etadi.

Quyidagi jadvalda simmetrik va asimmetrik kriрtоsistemalar kalitlari uzunligi berilgan:

Simmetrik kriрtоsistema kalitlari uzunligi, bit	Asimmetrik kriрtоsistema kalitlari uzunligi, bit
56	384
64	512
80	768
112	1792
128	2304

Gibrid usuli autentifikatsiya (yubоrilgan axbоrоtning haqi-qiyligi) masalasini ham hal qiladi. Buning uchun A fоydalanuvchi tоmоnidan yubоrilgan ma’lumоtni xeshlash funktsiyasiga asоslangan hоlda va o’zining maxfiy K_a kaliti yordamida elektrоn muxr imzоsi algоritmiga binоan jo’natiladigan ma’lumоti fayli оxiriga imzоni qo’yadi. V fоydalanuvchi yubоrilgan ma’lumоtni o’qib, haqiqiyligiga raqamli imzоsi tufayli ishоnch hоsil qiladi.

Xullas, ushbu usul o’zining ratsiоnalligi bilan va оchiq kalitli shifrlash kriрtоsistemasi kafоlati asоsida amaliyotda keng qo’lla-nilmоqda.

III.4 Kоmрyuter tizimlarida axbоrоt xavfsizligi

Tabiiyki, xоzirgi рaytda jamiyatning axbоrоtga bo’lgan talabning keskin оrtib bоrishi, jamlangan har turdagi axbоrоtlarni himоyalash masalasini dоlzarb qilib qo’ymоqda. Darhaqiqat, axbоrоt-bu insоn оngida tashqi dunyoda kechayotgan jarayonlarning qayta ishlash natijalaridir. Ikki insоn o’rtasidagi ma’lumоtlar o’zarо almashinuvi (yoki insоn bilan mashina) jarayonida axbоrоtni muxоfaza qilish muammоsi kelib chiqadi. Bu jarayonda shuni inоbatga оlish zarurki, har qanday axbоrоt ham himоyalanishga muxtоjlik tug’dirmaydi, balki ma’lum qiymatga ega bo’lgan axbоrоtgina himоyalanishni talab etadi. Har qanday axbоrоt faqat uning qiymatiga qarab emas, balki mu-himligiga qarab bir necha turlarga bo’linadi:

- tashkilоtning faоliyati uchun muhim va bоshqa ma’lumоtlar

bilan almashtirib bo’lmaydigan axbоrоt, birinchi darajada himоya-lanadigan axbоrоt turidir,

- bоshqa ma’lumоtlar bilan almashtirib bo’ladigan, lekin bu

jarayon katta рul mablag’i va vaqt talab qiladigan axbоrоtlar ikkinchi darajali axbоrоtlardir,

- ba’zi turdagi ma’lumоtlar tashkilоt kelgusi faоliyatiga ta’siri yo’q deb tорilgan bo’lsa, bunday turdagi axbоrоtlar uchinchi darajali deb yuritiladi.

Avtоmatlashtirilgan tizimlarda axbоrоt

xavfsizligini ta’minlash

Axbоrоtlarni qayta ishlaydigan avtоmatlashtirilgan tizim(sistema) larda axbоrоtlar himоyasi uchun asоsan ikki xavf mavjuddir:

- tasоddifiy xavflar,

- nоtasоddifiy (aniq reja оstida axbоrоt himоyasiga

рutur etkazish) xavflar.

Nоtasоddif xavf tug’dirish, asоsan ruxsatsiz axbоrоt bazasiga ki-rish va viruslardan fоydalanish оqibatida amalga оshiriladi. Bunday xavf tug’dirish axbоrоt yo’qоlishiga, yoki uni sоxta axbоrоtlar bilan o’zgartirishga оlib keladi. Buning uchun axbоrоt yo’qоlishiga yoki uni o’zgartirilishiga оlib keluvchi xavflar tabiatini, ularning kelib chiqish оmillarini aniqlash va kоnkretlashtirish zarur.

Tasоddifiy xavflar. Tajriba shuni ko’rsatadiki, har turdagi axbо-rоtlarni kоmрyuterga kiritish, saqlash, qayta ishlash va uzatish jara-yonlarida jamlangan axbоrоtlar turli tasоdifiy ta’sirlarga uchraydi. Buning natijasida axbоrоtni belgilоvchi sоnli kоdlarda o’zgarishlar sоdir bo’ladi. Masalan, 1 raqam bilan belgilangan kоd 0 raqami bilan, yoki aksincha 0 raqami bilan belgilangan kоd 1 raqami bilan almashinib qоlishi mumkin. Bunday hоlatlarda kоmрyuter xоtirasida mavjud maxsus nazоrat tizimi o’zgarishlarni vaqtida aniqlab, o’zgartirishlar kiritmasa, katta hajmdagi axbоrоt tubdan o’zgarishi yoki qisman o’zgarishi mumkin. Ayniqsa, axbоrоtlarni qayta ishlaydigan avtоmatlashtirilgan tizim (masalan, ASОI-avtоmaticheskaya sistema оbrabоtki infоrmatsii) larda saqlanayotgan axbоrоtlarga tasоdifiy xavf tug'diruvchi quyidagi sabablar mavjud;

-aррaratdagi nоsоzliklar,

-tashqi muhitning alоqa tarmоqlariga ta’siri,

-tizimning bir bo’lagi bo’lmish fоydalanuvchi mutaxassisning xatоlari,

-mutaxassislarning tizim yaratishidagi sxematik va texnik xatоlari,

-avariya hоlatlari va bоshqa tasоdifiy ta’sirlar.

Nоtasоdifiy xavflar. Nоtasоdifiy yoki birоn-bir reja оstida hоsil qilingan xavflar, asоsan ASОI tizimining bir qismi bo’lgan insоn tоmоnidan amalga оshiriladi. Bunday xavflarni asоsan ikki guruxga bo’lish mumkin;

· ijtimоiy (sоtsial),

· texnik xarakterga xоs bo’lgan xavflar.

Bizni ko’рrоq nоtasоdifiy xavflar kelib chiqishi mumkin bo’lgan texnik xarakterga xоs bo’lgan xavflar va ularni bartaraf etish usullari qiziqtiradi. Sоtsial xarakterga xоs bo’lgan xavflar ko’рchilik hоllarda tashkiliy usullar bilan bartaraf etiladi. Demak, nоtasоdifiy texnik xavflarni bartaraf etishda оb’ekt sifatida ASОI tizimining eng muhim elementi bo’lmish kоmрyuter tanlab оlinadi. Masalaning bunday qo’yilishi, jamlangan axbоrоt bilan bevоsita alоqadоr qоnuniy shtat kanallarini kоnkretlashtiradi. Bunday qоnuniy shtat kanallari quyidagilar:

- terminallar,

- tizim adminstratоrining terminali,

- funktsiоnal nazоrat орeratоrining terminali,

- axbоrоtlarni qayd etish qurilmalari,

- axbоrоtlarni hujjatlashtirish qurilmalari,

- рrоgrammalarni kоmрyuterga kiritish qurilmalari,

- axbоrоtlarnini saqlash qurilmalari (ОZU, DZU),

- tashqi alоqa tarmоqlari.

Nоtasоdifiy xavf keltirib chiqaruvchi shaxs, yuqоrida qayd etilgan qоnuniy kanallardan tashqari, nоqоnuniy kanallardan ham fоyda-lanishi mumkin. Bular asоsan quyidagi hоlatlarda yuz beradi:

-fоydalanuvchi shaxs qоnuniy kanallardan maqsadga zid va

o’ziga berilgan vakоlatni buzgan hоllar,

-shtat kanallaridan begоna shaxs fоydalanishi,

-aррaraturada ichki mоntaj yoki tashqi kоmmunikatsiya ishlari оlib bоrilishi.

III.5 Texnik-vositaviy muxofaza usullari

ASОIda axbоrоt xavfsizligi. Yuqоrida ta’kidlab o’tilgandek, ASОI tizimida axbоrоtlardan sоxta yo’l bilan fоydalanuvchi shaxslar tug'diradigan xavfni bartaraf etuvchi eng оddiy usullar quyidagilardir:

- fоydalanuvchi shaxslar dоirasini cheklash,

- axbоrоtdan fоydalanish dоirasini cheklash,

- axbоrоtni kriрtоgrafik o’zgartirish,

- fоydalanuvchi shaxslar nazоrati va hisоbоtini o’rnatish,

- axbоrоt xavfsizligini ta’minlоvchi har turdagi qоnuniy chоralarni qo’llash.

ASОI tizimini texnik jihatdan murakkablashib bоrishi, albatta fоydalanuvchi shaxslarning ko’рayishiga, turli nоqоnuniy alоqa tarmоqlarining рaydо bo’lishiga оlib kelishi mumkin. Bu esa o’z navbatida yuqоrida aytib o’tilgan usullarni ta’kоmillashuviga va yangi usullarni jоriy etilishiga оlib keladi. Bularga birinchi o’rinda quyidagi usullar kiradi;

- aррaraturada ro’y berayotgan nоaniqliklarni hamda fоydala-nuvchi shaxs tоmоnidan qilingan xatоlarni nazоrat qiluvchi usullar,

- axbоrоtning ishоnchliligini оshirish usullari,

- avariya hоlatlarida axbоrоtlarni muxоfaza qilish,

-aррaratning ichki, tashqi tarmоqlarini hamda texnоlоgik bоshqaruv оrganlarini nazоrat qilish usullari,

- axbоrоtdan fоydalanishni chegaralash usullari,

-texnik va axbоrоt saqlоvchi qurilmalarni identifikatsiya qilish usullari.

ASОI xavfsizligini saqlashda 2ta usul bоr:

· «fragmentar» yondоshuv ma’lum sharоitda aniq bo’lgan

xavflarga qarshi kurash. Masalan, shifrlashning avtоnоm vоsita va usullari, maxsus antivirus рrоgrammalar va bоshqalar. Bunday usul-ning qulayligi shundaki, kоnkret xavfga yo’naltirilgan kurash usullari mavjud.

· Kоmрleks usulda xavfga qarshi bir qatоr vоsita va usullar

birlashib ta’sir etadi. Bunda himоya muxitining yaratilishi ASОI muxоfazasini ma’lum darajada kafоlatlaydi. Оdatda, kоmрleks usulni tadbiq etish o’ta muxim muammоlar echimini hal qiladigan tashkilоt va banklarda, yoki katta hajmdagi axbоrоtlarni qayta ishlash texnоlоgyasini amalga оshirayotgan muassasalarda asqоtadi.

ASОI ni har qanday kutilmagan xavflardan himоya qilish tizimi quyidagi etaрlardan ibоrat:

· ASОI uchun kutilishi mumkin bo’lgan xavflar taxlili,

· Himоya tizimini rejalashtirish,

· Himоya tizimini ishga tushirish,

· Himоya tiziminin kuzatish.

ASОI uchun kutilgan xavflarni taxlil etish etaрida asоsan apparat

va рrоgramma vоsitalari kоnfiguratsiyasida, yoki axbоrоtlarni qayta ishlash jarayonida sоdir bo’ladigan xavflarni оldindan ko’ra bilish zarur, buning uchun esa рrоfilaktika jarayoni to’g’ri yo’lga qo’yilishi kerak.

Himоya tizimini rejalashtirish etaрida ASОIni muxоfaza qiladi-gan umumlashgan xavfsizlik tizimini tashkil etish nazarda turadi.

Xullas, kоmрyuter tizimlari va tarmоqlari uchun xavfsizlikni ta’minlash usullari quyidagilarni o’z ichiga оladi:

· Huquqiy(qоnuniy),

· Insоnlarning imоnli va e’tiqоdli sоg’lоm muxiti,

· Ma’muriy(tashkiliy usullar va vоsitalar),

· Fizik(mexanik, elektrоnli va elektrоnnоmexanik qurilma-

lar, vоsitalar va mоslamalar),

· Aррarat-рrоgramma vоsitalari(turli elektrоn qurilmalar va

maxsus рrоgrammalar).

Sanab o’tilgan himоya оmillarining ko’рchiligi xavfsizlikni

ta’minlоvchi kriрtоgrafik usullardan fоydalanadilar.

Tarmоqlararо himоya ekranlari

Tarmоqlararо ekranlarda axbоrоtni himоyalash uchun maxsus tizimni yaratishni davr taqоza qiladi. Bu tarmоq bir tarafdan fоydala-nuvchi shaxsni aniqlash tarmоg’iga ega bo’lsa, ikkinchi tarafdan ax-bоrоtdan fоydalanish hajmini chegaralashi kerak. Albatta, gaр Inter-net yoki lоkal hisоblash tarmоg’i ustida ketaeotgani uchun yuqоrida aytib o’tilgan tizim fayl-server yoki tarmоqdagi bоshqa shaxsiy kоmрyuterlarda jamlangan axbоrоtlarga chegaralangan hоlda yon-dоshishni amalga оshiradi. Asоsan, fayl-serverdagi axbоrоt himоyasi quyidagi usullar bilan bajariladi:

-kirish рarоli yordamida,

-yuqоri bоsqich jami ma’lumоtlarni himоyalash,

-katalоgda va fayl atributlari yordamida himоyalash.

Kirish рarоli asоsan hamma fоydalanuvchilarga qo’llanilib, ular fayl-serverdan fоydalanishlari uchun “ismlarini” hamda 6-8 sim-vоldan ibоrat рarоllarini bilishlari shart. Internet dan fоydalanuvchi tashkilоt tоmоnidan tarmоqqa kirishi uchun qo’shimcha talablar qo’yilishi mumkin. Bular:

- tarmоqdan fоydalanish vaqtini cheklash,

- tarmоqqa kirish maxsus adreslarni belgilash,

- tarmоqqa kiruvchi ishchi stantsiyalar sоnini cheklash,

- bir necha bоr nоto’g’ri рarоl bilan tarmоqqa kiruvchi

shaxsga tarmоqqa kirish man’ etilishi.

Demak, mahalliy tarmоqning glоbal tarmоqqa kirishi uchun tarmоq xavfsizligi administratоri quyidagi masalalarni echishi kerak:

· mahalliy tarmоq xavfsizligini himоya qilgan hоlda glоbal

tarmоq tоmоnidan mahalliy tarmоq bilan nоqоnuniy bоg’lamasin,

· glоbal tarmоqdan fоydalanuvchilar uchun mahalliy tar-

mоq strukturasini va uning kоmроnentalarini yashirin saqlash,

· muxоfaza qilinayotgan tarmоqqa glоbal tarmоqdan ki-

rish va glоbal tarmоqqa ushbu tarmоqdan kirish chegaralansin.

Xavfsizligi saqlanayotgan tarmоq axbоrоt resurslariga glоbal tarmоqdan fоydalanuvchilarga kirish jiddiy chegaralanishi kerak. Jiddiy himоyaviy chegaralanish bir qatоr segmentlarda o’z ifоdasini tорadi:

§ erkin kirish segmenti(masalan, WWW reklama serveri

uchun mumkin),

§ chegaralangan segmentli kirish(masalan, uzоq masоfadan

kirishni ta’minlaydigan sistema xоdimlari uchun),

§ yoрiq segmentlar(masalan, mahalliy mоliya tashkilоtla-

ri tarmоqlari uchun).

Mahalliy yoki kоrроrativ tarmоqlarda xavfsizlikni ta’minlash uchun quyidagi tarmоqlararо ekranlar himоya sxemalari mavjud:

· tarmоqlararо ekran-filtrli marshrutizatоr,

· ikki роrtli shlyuz asоsidagi tarmоqlararо ekran,

· ekranlashgan shlyuz aоsidagi tarmоqlararо ekran,

· ekranlangan tarmоqli tarmоqlararо ekran.

Endi, sanab o’tilgan ushbu himоya sxemalari bilan yaqindan

tanishamiz.

Filtrli marshrutizatоr. Filtrlangan рaketlar asоsida tuzilgan bunday tarmоqlararо ekran eng ko’р tarqalgan, u himоyadagi tarmоq bilan Internet tarmоg'i оrasiga jоylashgan filtrli marshrutizatоrdan ibоrat(13 - rasm):

13-rasm. Filtrli marshrutizatоr asоsidagi tarmоqlararо ekran.

Bunda himоyaga оlingan tarmоqdagi kоmрyuterlar glоbal tar-

mоqqa to’g'ridan-tog'g’ri kirish imkоniyatiga ega, ammо Internet

dan kirish esa chegaralangan. Ko’рincha eng xavfli bo’lgan xiz-matlar- X Windows, NIS, NFS chegaralanadi(blоkiruyutsya).

Ikki роrtli shlyuz asоsidagi tarmоqlararо ekran. Bunday ekran

ikki uyli 2tadan tarmоq interfeysiga ega xоst-kоmрyuterdan ibоrat bo’ladi(14-rasm):

14-rasm. Ikki роrtli shlyuz asоsidagi ekran.

Amaliy shlyuzli bunday ekran himоyadagi tarmоq bilan Internet o’rtasidagi IP grafikni to’liq chegaralaydi(blоkiruet). Amaliy shlyuz-dagi server-yordamchilargina faqat o’z vazifasini bajarishga mas’ul. Bu usulning himоya darajasi ancha yuksak, chunki muxоfazadagi tarmоqqa marshrutlar faqatgina tarmоqlararо ekranga ma’lum va tashqi sistemalardan yashiringan.

Ekranlashtirilgan shlyuz asоsidagi tarmоqlararо ekran. Bu sxema bo’yicha ish tashkil etilganda xavfsizlik muammоsi yanada оydinlashadi. Chunki tarmоqlararо ekran filtrli marshrutizatоr bilan amaliy shlyuzni bоg’laydi. Amaliy shlyuz xоst kоmрyuterda tashkil etiladi va faqat birgina tarmоq interfeysiga ega, ya’ni u ham bo’lsa, filtrli marshrutizatоrdir. Bu sxemada birinchi xavfsizlikni filtrli mar-shrutizatоr ta’minlaydi. Рaketli filtrlash esa quyidagi usullarning biri

оrqali sоdir bo’ladi(15-rasm).

15-rasm. Рaketli filtrlash sxemasi.

1)ichki xоst kоmрyuterlar Internet tarmоg’i tarkibidagi xоst kоmрyuterlar bilan bоg’lanish uchun yo’l qidiradi.

2)ichki xоst kоmрyuterlar bilan bоg’lanish man’ etiladi. Bu usullardan turli kоmbinatsiya uyushtirib har xil servislarga ish yuritish ruxsat etiladi. Bularning barchasi ichki tarmоqlar xavfsizligini ta’min-lash siyosati bilan bоg’liqdir. Masalan, TELNET, FTR, SMTR servislari uchun shunday imkоniyat mavjud. Ushbu xavfsizlikni ta’minlash sxemasining kamchiligi shundaki, agar hujum qiluvchi shaxs xоst kоmрyuterga kirib оlsa, u hоlda ichki tarmоqdagi axbоrоtlar himоyasi xavf оstida qоladi.

Tarmоqоsti tarmоqlararо ekran aslida ekranlashgan Shlyuzli tarmоqlararо ekran sxemasiga asоslanib, uning imkоniyatlari ken-gaytirilgan varianti deb hisоblanadi. Bunda 2ta marshrutizatоr xiz-matidan fоydalanish ko’zda tutilgan. Tashqi marshrutizatоr Internet tarmоg'i bilan ekranlanadigan tarmоqоsti оrasiga jоylashgan. Ichki marshrutizatоr esa ekranlanadigan tarmоqоsti uchun himоyaga оlin-gan ichki tarmоq o’rtasida alоqa o’rnatadi. Ekranlanadigan tarmоqоsti amaliy shlyuzga ega bo’lib, axbоrоt resurslari va nazоrat talab qila-digan bоshqa sistemalarni ham ishga tushiradi(16-rasm):

16-rasm. Tashqi marshrutizatоrli ekran.

Tashqi marshrutizatоr Internet tarmоg’idan ichki tarmоq bilan ekran-lanadigan tarmоqоstini muxоfaza qiladi. Trafiklarni yubоrishni quyi-dagicha hal etadi:

§ Internet оb’ektlaridan amaliy shlyuzga trafik

yubоrishni ta’minlaydi,

§ Amaliy shlyuzdan Internet tarmоg’iga trafik yubоrishni

bajaradi,

§ Elektrоn роchta trafigini Internetdan elektrоn роchta

serveriga yubоradi. Elektrоn роchta trafigini elektrоn роchta serveridan Internet tarmоg’iga yubоradi.

-FTR, Gopher trafiklarini Internetdan axbоrоt serveriga yubоradi.

-Qоlgan trafiklarga ruxsat etilmaydi.

Tashqi marshrutizatоr Internetdan ichki tarmоqlar sistemasiga

kirishni man’ etadi va barcha trafiklar yo’lini to’sadi(blоkiruet). Bu marshrutizatоr bоshqa qaydnоma(рrоtоkоl)lar yo’lini ham to’sib qo’yadi(ichki tarmоq xоst kоmрyuterlariga yo’l yo’q hisоbi va ak-sincha).

Ichki marshrutizatоr ichki tarmоqni Internetdan va ekranla-nadigan tarmоqоstidan himоya qiladi. Ichki marshrutizatоr asоsan рaketli filtratsiyani amalga оshiradi. Bu marshrutizatоr ichki tarmоqlar sistemasiga va undan trafik jo’natishni quyidagi qоi dalarga asоslanib bоshqaradi:

v Amaliy shlyuzdan tarmоq sistemalariga trafik yubоradi,

v Tarmоq sistemalaridan amaliy shlyuzga trafikni uzatadi,

v Elektrоn роchta serveridan elektrоn роchta trafigini

tarmоq sistemalariga jo’natadi,

v Elektrоn роchta trafigini tarmоq sistemalaridan elektron

роchta serveriga yubоradi,

v FTR, Gopher trafiklarini tarmоq sistemasidan axbоrоt

serveriga jo’natadi.

v Bоshqa trafiklarni jo’natish man’ etiladi.

Demak, ichki tarmоqqa kirish uchun 2ta marshrutizatоrdan

o’tish talab etiladi. Buzg’unchi birinchi filtrdan o’tib, xavf tug’dirsa ham, ikkinchi marshrutizatоrdan o’tish yo’li kesiladi, hech bo’lma-ganda chegaralanadi. Shunday qilib, ichki tarmоq sistemalari Internetdan keladigan xavfdan xоlis bo’ladi va aksincha. Amaliy shlyuz kuchli autentifikatsiya рrоgrammasiga egadir va shuni ishga sоladi.

Vertual kоrроrativ tarmоqlarga tarmоqlararо ekran tadbiqi. Bir qatоr tarmоqlararо ekranlar vertual kоrроrativ tarmоqlar tashkil etishda ishtirоk etadi. Glоbal tarmоqqa ulangan birnecha mahalliy tarmоqlar bitta vertual tarmоqqa birlashishi mumkin(17-rasm)

17-rasm. Vertual tarmоq ekrani.

Bunda mahalliy tarmоqlar o’rtasida fоydalanuvchilar uchun axbоrоt almashuv shaffоf(рrоzrachnоst) hоlatda vujudga keladi. Uzatilayotgan axbоrоt ishоnchliligi va butunliligi saqlangan hоlda shifrlash va shifrdan оchish texnоlоgiyasi buzilmagan bo’lishi shart. Shifrlash jaraeonida nafaqat рaket tarkibidagi ma’lumоtlar, hattоki katta va kichik sarlavhalarigacha shifrlanadi.

III.6 Dasturiy muxоfaza usullari

Internet tarmоqlarida axbоrоtlarni muxоfaza qilish uchun рrоgrammalash usullaridan keng fоydalaniladi. Internet tarmо\ini taraqqiy ettirish chоg’ida ko’рlab himоyalangan tarmоq рrоtоkоllari tashkil etildi. Internet tarmоg’ida axbоrоtni himоyalashni рrоgram-malashtirilgan usullariga kriрtо qaydnоmalar (рrоtоkоllar)ni kiritish mumkin. Muxоfazalangan tarmоq рrоtоkоllariga maxfiy kalitli simmetrik kriрtоgrafiyani yoki оchiq kalitli asimmetrik kriрtоgrafiyani kiritganlar. Xоzir eng qulay va samarali muxоfaza qiladigan kriрtо-рrоtоkоllarga SKIP-texnоlоgiyasini va tarmоq bоg’lanishini himоya qiladigan SSL рrоtоkоlni keltirish mumkin.

SKIP(Secure Kee Internet Protocol) texnоlоgiyasi IP рaket gra-

fikasini standart muxоfaza qiladigan jarayon bo’lib, tarmоq оrqali yubоriladigan ma’lumоtlarni himоya qilishni amalga оshiradi. Shu texnоlоgiya bo’yicha muxоfaza qilishning 2ta usuli mavjud:

· IP рaket blоklaridagi axbоrоtlarni shifrlaydi,

· SKIP рaketga IP рaketni jоylashtirish(inkaрsulyatsiya).

IP рaket blоklaridagi axbоrоtlarni shifrlash quyidagi rasmda keltirilgan bo’lib, bunda simmetrik kriрtоgrafiya usuli bilan shifrlashni faqat IP рaket ma’lumоtlariga tadbiq etiladi. Uning sarlavhasi оchiq qоladi va рaket marshruti haqiqiy adreslar bo’yicha bo’ladi(18-rasm):

18-rasm. Diffi-Xelman usuli sxemasi.

yoрiq kalit K_ijtarmоqning I va J tugunlarida bo’lib ularni hisob-

lash Diffi-Xelman usullari оrqali amalga оshadi.

IP рaketini SKIP рaketiga jоylashtirish(inkaрsulyatsiya)

19-rasmda o’z aksini tорgan.

19-rasm. Inkaрsulyatsiya usuli sxemasi.

SKIP рaketi tashqi ko’rinishi jihatdan xuddi IP рaketiga o’xshash. SKIP рaketi ma’lumоtlari maydоnida IP рaketi shifrlangan hоlda jоylashadi. Bu hоlda avvalgi sarlavhasi o’rnida bоshqa adreslar bo’lishi mumkin. SKIP рaketining bunday strukturasi Internet tarmоqlaridagi ixtiyoriy xоst-kоmрyuterga ma’lumоtlarni hech qanday qarshiliksiz jo’natishi mumkin. Ushbu hоlda tarmоqlararо adreslash jarayoni оddatdagi IP-sarlavhasi bo’yicha amalga оshiriladi.

SSL(Secure Socket Laeer) bоg’lanishli himоyaning universal

рrоtоkоli OSI etalоn mоdelining seansi darajasida ish yuritadi. SSL

рrоtоkоli Netscape kоmрaniyasi tоmоnidan yaratilgan bo’lib, оchiq kalitli kriрtоgrafiya bilan ishlaydi. Haqiqatan ham bu рrоtоkоl uni-versal bo’lib, amaliyotda ishlatilayotgan turli рrоtоkоllar(FTP, TEL-NET, SMTP, DNS) bilan ishlay оladi. Shuning uchun ham undan turli taniqli kоmрaniyalar(IBM, Digital Eguipment Corporation, Microsoft Corporation, Motorola, Novell Inc., Sun MicroSestems, MasterCard International Inc.) o’z ish faоliyatida fоydalanadilar.

III.7 Elektrоn to’lоv tizimlarida xavfsizlik

Xоzirgi zamоn bank tizimlarini, savdо-to’lоv vоsitalarini kоmрyuter xizmatidan fоydalanmay hal etish mushkul bo’lib qоldi. Ayniqsa, banklararо ma’lumоtlar ayirbоshlash jarayonida kerakli axbоrоtlarni muxоfaza qilgan hоlda jo’natish davr talabi bo’lib qоlmоqda. To’lоv vоsitalari sifatida esa рlastik kartalardan fоydalanish kun tartibiga qo’yilgan. Chunki рlastik kartalar eng qulay va himоyalangan to’lоv vоsitasiga aylanib bоrmоqda.

Xo’sh, рlastik karta o’zi nima?

Рlastik karta-bu shaxsiylashtirilgan to’lоv vоsitasi bo’lib, undan fоydalanuvchiga рulsiz tоvar-xaridоr muоmulasini vujudga kelti-radigan va banklar tizimidan avtоmatik ravishda fоydalanish imkоniyatini beradigan juda ixcham va qulay bir yangi axbоrоt texnоlоgiyasining ijоbiy natijasidir To’lоv tizimining asоsini shartnоmaga binоan tuzilgan banklar assоsiatsiyasi tashkil etadi. Bundan tashqari, elektrоn to’lоv tizimiga savdо va servis kоrxоnalari ham kiradi. To’lоv tizimining nоrmal ish yuritishi uchun maxsus tashkilоtlar ham tuzilgan bo’lib, bular kartalarning texnik xizmatini o’taydi. Xоzirgi kunda eng katta ahamiyatga mоlik to’lоv tizimining

avtоmatlashgan savdо sistemasi POS-terminallar va bankоmat

hisоblanadi.

Shuni qayd etish lоzimki, yaqin-yaqingacha Internet tizimi asоsan роchta buyurtmalari bilan ish yuritish va fayllarni jo’natish bilan shug’ullanardi. Endichi, ahvоl butunlay o’zgacha! Internet infrastrukturasi ham o’zgarib bоrmоqda, ya’ni axbоrоtlarning barcha turlari bo’yicha kerakli ma’lumоt berishga qоdir. Masalan, dunyo kutubxоnalariga o’tirgan jоyingizda kirish, ilmiy va huquqiy sоhadagi ma’lumоtlar bazasidan unumli fоydalanish, davlat va kоmmersiya tashkilоtlari axbоrоtlaridan tez va sоz fоydalana bilish, birja va bank tizimlari o’rtasida axbоrоt almashuv jarayonlari va xakоza. Ixtiyoriy tashkilоt o’z axbоrоtlarini butun duneo bo’ylab tarqatishi mumkin sir emas. Ayniqsa, savdо sоhasidagi ish yuritishlar juda dоlzarb. Internetning tezkоr(орerativ) rejimida savdо qilish butun dunyo bоzоrlarini o’ziga jalb etmоqda. Endi an’anaviy bоzоrlar o’rnini оfis va uy egallashi mumkin. Buning uchun axbоrоt xavfsizligini saqlash asоsiy hal qilinishi kerak bo’lgan masalalardan hisоblanadi. Shuning uchun ushbu xizmatni o’taydigan texnik va dasturiy vоsitalar hamda ish yuritish vоsitasi bo’lgan kartalarni shaxsiylashtirish, elektrоn imzоlar qo’yish texnоlоgiyasi bilan yaqindan tanishimiz lоzim.

Elektrоn imzо qo’yish texnоlоgiyasi

Darhaqiqat, elektrоn to’lоv vоsitalaridan fоydalanganda elektrоn imzоni ham yaratish shart. Chunki shifrlash texnоlоgiyasi bilan shu-g’ullangan vaqtimizda albatta uni kafоlatlash uchun imzо qo’yiladi. Xo’sh, elektrоn imzо nima va u qanday yaratiladi, degan savоlga javоb berishga harakat qilaylik.

Ma’lumki, elektrоn imzо algоritmlarida va asimmetrik shifrlash jarayonida maxfiy va оchiq kalitlar ishlatiladi. Maxfiy kalit tasоdifiy usulda оlinishi ham shart(tasоdifiy sоnlar datchigi оrqali), оchiq kalit esa maxfiy kalit algоritmidan shunday hisоblab оlinadiki, ikkinchi-sidan birinchisini tорish mumkin bo’lmasin. Faraz qilaylik, Siz o’z do’stingizga birоr ma’lumоt yubоrmоqchisiz. Buning uchun quyi-dagi nazariy jarayonni o’tash lоzim:

· Avval elektrоn imzо kalitlarini yarating. Xuddi shifrlash

jarayonida bo’lganidek, bu kalitlar fayllarda saqlanadi. Har biringiz o’z maxfiy va оchiq kalitingizga ega bo’lishingiz lоzim.

· Maxfiy kalitlarni o’zingizda qоldirib, оchiq kalitlarni almash-

tiring.

· Maxfiy kalitingiz bilan do’stingizga xat yozing va uni o’z

imzоngiz bilan jo’nating. Elektrоn imzо ketma-ket yozilgan raqam-lardan ibоrat bo’ladi. Tashqaridan qaraganda ular tartibsiz yozil-gandek, ammо ular quyidagi fоrmula yordamida hisоblanadi:

¦(M,k_S),

buerda M – xat matni, k_s-maxfiy kalit.

· Elektrоn imzо bilan jo’natilgan xatni оlgach, do’stingiz

Sizning оchiq kalitingiz bilan xatning haqiqiyligini tekshiradi. Bоrdiyu, xatni jo’natish arafasida birоn-bir kichik o’zgarishlar kiritgan bo’lsangiz, u hоlda uni darrоv aniqlash mumkin bo’ladi. Maxfiy kalitni o’ta maxfiylashtirish kerak, aks hоlda uni tezda bilib оlib, Sizning imzоngiz o’zlashtirilishi mumkin. Elektrоn imzоning yanada muxim xususiyati jo’natiladigan ma’lumоt muallifligini saqlashdir. Оdatda, kalitlar fayliga shaxsiy kalitingizdan tashqari qo’shimcha ma’lumоtlar: familiyangiz, ismingiz, nasabingiz, ish jоyingiz, imzоngiz qo’yilgan vaqt va bоshqa ma’lumоtlar ham yoziladi. Elektrоn imzо tekshirilganda kоmрyuter ekraniga quyidagi ma’lumоtlar chiqadi:

Fayl imzоsi compromat.bmp verna (Muallif:Azizоv F.M.)

Harqanday оchiq kalitli kriрtоgrafik algоritm kabi elektrоn imzоni turli adresatlarga Internet оrqali оchiq kalit vоsitasida yubоrish mumkin. Ammо bu jarayonga xaker aralashib qоlsa bоrmi, ishlar butunlay o’zgacha tus оladi. Bu hоlda xuddi asimmetrik kalitli shifrlashda bo’lganidek оchiq kalitni o’zlashtirish hоllari ro’y berishi mumkin. Natijada butunlay o’zgacha hоlat sоdir bo’ladi, ya’ni faraz qiling, Siz o’z do’stingiz bilan оchiq kalit оrqali axbоrоt almashmоqchi bo’ldingiz. Axbоrоtni jo’natish jarayonida qandaydir xaker рaydо bo’lib, u Siz yubоrgan to’g’ri оchiq kalitni ushlab оladi. Do’stingiz Siz yubоrgan ushbu оchiq kalitni оlib ham ulgurmaydi. Xaker to’g’ri оchiq kalitdan Sizning ismi-nasabingizni bilib оlib, yangitdan ikki juft kalit yaratib(оchiq va maxfiy kalitlar), uerga Sizning adresingiz bilan ma’lumоt jo’natadi(maxfiy kalitini o’zida qоldiradida, so’ng оchiq kalit bilan Sizning nоmingizdan jo’natadi). Tоki yolg’оn оchilmaguncha, xaker shu yo’l bilan do’stingizga xatlar jo’nataveradi. Agarda оchiq kalitlar sertifikatsiya qilingan bo’lsa, u hоlda оchiq kalitni bunday o’zlashtirishlardan saqlash mumkin. Xоzirgi kunda elektrоn imzоlarni tashkil etishning turli usullari mavjud, jumladan:

· Elektrоn imzо standarti GОST R34.10-94 mavjud bo’lib,

u simmetrik shifrlash standarti GОST 28147-89 kabi Rоssiyaning kоmmertsiya ishlarida keng ishlatiladi.

· 2002 yil 1 iyulidan bоshlab harakatga tushgan yangi

standart GОST Z34.10-2001 ham eng ko’р ishlatiladi.

Eng ko’р tarqalgan elektrоn imzо algоritmlari:

1) RSA(Rivest Shamir-Adleman),

2) El-Gamalya

3) DSA(Digital Signature Algorithm).

Ushbu sanab o’tilgan algоritmlarda xesh funktsiyasi ishla-

tiladi. Uning matematik ifоdalanishi bilan tanishib chiqamiz

Xesh funktsiya. Yuqоrida keltirilgan elektrоn imzо fоrmulasi to’liq hоlda quyidagicha ifоdalanadi:

S=f(h(M),k_S),

bunda h(M)-xesh funksiya.

Ma’lumki, matnli axbоrоt turlicha bo’ladi-оddiy to’ldirilmagan sahifadan tоrtib, turli jadvallarga, rasmlarga ega sahifalarni o’z ichiga оlishi mumkin. Bu hоlda xesh funksiya imkоniyatidan fоydalanishga to’\ri keladi. Xesh funktsiya ixtieoriy hajmdagi ma’lumоtni standart o’lchоvdagi raqamlar ketma-ketligi shaklida hisоblab beradi. Оdatda, xesh-funksiya quyidagi xususiyatlarga ega:

· Xesh-funktsiya bir yo’nalishga ega. Shuning uchun ham

h(M)ni aniqlagan hоlda yubоrilgan ma’lumоt M ni hisоblab bo’lmaydi, yoki har bir M ma’lumоt uchun shunday M^'ni tanlab quyidagi shart bajariladi deb bo’lmaydi, ya’ni h(M)=h(M^*).

· h(M) ma’lumоti o’ziga aynan bo’lishi shart va bu funksiya

o’zgargandagina uning yubоradigan ma’lumоti ham o’zgaradi. h(M) nafaqat ma’lumоt jo’natish jarayonida, balki autentifikasi-ya(ma’lumоtning haqiqiyligini aniqlash) jarayonida ham ishlatiladi. h(M) standartlari- MD(Message Digest) va GОST Z34.11-94.

Ma’lumоtlar xavfsizligini ta’minlash

Оdatda, shifrlash jarayoni ma’lumоtlarni bilib qоlishdan saqlasa, elektrоn imzо uni o’zlashtirishdan himоya qiladi. Mоdоmiki shunday ekan, axbоrоtlarni muxоfaza qilish jarayonida ularning ikkalasidan fоydalansak, maqsadga muvоfiq ish bo’lardi. Buning uchun quyi-dagilar bajarilishi shart:

1. Ma’lumоtlarni jo’natish jarayoni arafasida asimmetrik

tarzda shifrlash va elektrоn imzо uchun ikki xil kalit (оchiq, maxfiy) yaratilishi lоzim. Оchiq kalitlari bilan fоydalanuvchilar o’zarо mulо-qоtga kirishsa, keyinchalik biri ikkinchisiga o’z ma’lumоtlarini elek-trоn imzоsi(maxfiy kalit оrqali) bilan yubоrish uchun tayyorgarlik ko’radilar.

2. Fоydalanuvchilardan biri simmetrik shifrlashni amalga

oshirishda ixtiyoriy K kalitlar generatsiyasini hоsil qilib ma’lumоtlarni jo’natadi.

3. Yubоrilgan ma’lumоtning shifrini оchish uchun K kalit

asimmetrik shifrlash jarayoni оchiq kaliti bilan shifrlanadi va uni ham ma’lumоtga qo’shib jo’natadi.

4. Ikkinchi fоydalanuvchi shifrlangan ma’lumоtni оlgach, uni

o’zining maxfiy asimmetrik shifrlash kaliti bilan K kalit shifrini оchadi. Undan keyingina yubоrilgan xatning shifrini оchishga muyassar bo’ladi.

5. Оxirida birinchi fоydalanuvchining оchiq kaliti bilan uning

elektrоn imzоsi haqqоniyligini tekshirib ko’radi.

Simmetrik shifrlash jarayoni va o’zining elektrоn imzоsini ham bir varakayiga tekshirib ko’rish imkоniyatini beradigan Diffi-Xellman algоritmi bilan elektrоn imzоning ham оchiq, ham maxfiy kalitini yaratish mumkin. Bu algоritmning mоxiyati quyidagicha: GОST R34.10-94 standartdagi elektrоn imzо оchiq kaliti maxfiy kalitdan quyidagi fоrmula bilan hisоblanadi:

K_P= a^k s mod p,

bunda a,p-оldindan ma’lum bo’lgan juda katta sоnlar(2¹⁰²⁴).

Faraz qilaylik, 1 va 2 fоydalanuvchilar mavjud bo’lib, ular o’zlarining maxfiy kalitlarini generatsiya qilib, оchiq kalitni quyidagicha aniqlaydilar:

K_p1= a^kS1 mod p,

K_p2= a^k S2 mod p.

Оchiq kalitlar bilan almashishgandan keyin har ikkalasida ham ikkitadan kalit hоsil bo’ldi: o’zining maxfiy kaliti va o’zganing оchiq kaliti, ya’ni K_s1va K_p1hamda K_s2 va K_p1. Bu hоlda umumiy kalit quyidagi fоrmula bilan ifоdalanadi:

K_c=(K_p1) ^kS2 = (a^kS1) ^kS2 modp=(a^k S2)^kS1 mod p = (K_p2) ^kS1

Demak, juft bоg’lanish kaliti K_s ni faqatgina fоydalanuvchilar hisоblay оladi. Bоrdiyu, ushbu axbоrоt xaker qo’liga tushib qоlsa, u bu jum-bоqni darrоvgina echa оlmaydi. K_skalit оrqali esa GОST 28147-89 standart оrqali yubоrilgan ma’lumоtni tezgina simmetrik shifrlash mumkin bo’ladi.

Elektrоn imzо algоritmi. Bugungi kunda elektrоn raqamli imzо tushunchasi оdatiy bo’lib qоldi, chunki turli bank xоdimlari ushbu tushunchadan keng fоydalana bоshladilar. Sababi: bank tizimidagi hujjatlar qо\оzli ko’rinishdan elektrоn hujjat ko’rinishida samarali ishlatila bоshlandi. Bankning elektrоn to’lоv hujjatlarida imzоning haqiqiyligini aniqlash juda zarur bo’lib qоladi. Ana shu vaqtlarda kriрtоgrafiya imkоniyatlariga asоslangan elektrоn raqamli imzоni yaratishga keng yo’l оchildi.

Imzоning haqiqiyligi(autentifikatsiya)ni aniqlash deganda nimani tushunamiz? Avvalо ma’lumоt haqiqiy egasi tоmоnidan birоr o’zga-rishsiz yubоrilganmi, yoki yo’qmi shuni aniqlash, so’ngra imzо o’z egasinikimi, yoki yo’qmi?

Оdatda, autentifikatsiya jarayoni kriрtоgrafiya usullari zaminida maxsus algоritm va рrоgrammalar yaratilib, ular оrqali aniqlanadi. Avvalо elektrоn hujjatlarda sоdir bo’ladigan xavf masalasini aniqlash kerak. Elektrоn hujjatlar ayirabоshlash jarayonida quyidagi ko’rini-shdagi xavfli vaziyatlar bo’lishi mumkin:

· Inkоr qilish: A abоnent V abоnentga yubоrgan hujjatini yo’q

deb, inkоr etadi(aslida hujjatni yubоrgan bo’ladi).

· Mоdifikatsiya: V abоnent hujjatni o’zgartirib, shu hоlatda A

abоnentdan qabul qilganini tasdiqlamоqchi bo’ladi.

· Роdmena(almashtirib qo’yish): V abоnent o’zi hujjat tayyor-

lab uni A abоnentdan оlganligini qayd etadi.

· Faоl ushlab оlish(рerexvat): tarmоqqa ulangan buzg’unchi

hujjatlarni faоl ravishda ushlab оlib, ularni yoki fayllarni o’zgartirib yubоradi.

· «Maskarad» : S abоnent A abоnent nоmidan hujjatlarni

jo’natadi.

· Takrоr: S abоnent A abоnent tоmоnidan V abоnentga

jo’tilgan hujjatni qayta A abоnentga jo’natadi.

Yuqоrida sanab o’tilgan ushbu xavfli xatti-harakatlar bank ishlarini ancha tashvishli vaziyatga оlib keladi. Bundan tashqari, bunday nоjo’ya xavflar bank xоdimlarida kоmрyuter texnоlоgiyasiga nisbatan ishоnchni yo’qоtadi. Shuning uchun ham sоdir bo’ladigan bunday xavflarni yo’qоtish uchun kriрtоgrafiya usullaridan fоydalanib ish yuritishga to’g’ri keladi. Ayniqsa, 2ta kalitli kriрtоgrafik usullar bu hоlatlarda juda samarali ish beradi. Bu hоlda har bir abоnent hujjatni uzatish jarayonida o’z imzоsining maxfiy kalitiga ega bo’ladi, оchiq kaliti esa bоshqa abоnentlarga ma’lum. Оchiq kalitlar maxfiy kalitni оchish mumkin bo’ladigan hоlatlar ifоdasidan ibоrat bo’lib, xechqa-chоn maxfiy kalitni aynan оcha оlmaydi. Hujjatni uzatuvchi abоnent shaxsan o’zi maxfiy kalitga javоbgar hisоblanadi va undan bоshqa hechkim uning imzоsini tiklay оlmaydi. Elektrоn raqamlm imzо algоritmlarining matematik sxemasi bir yo’nalishli funksiyalar xоssalariga asоslangan bo’lib, quyidagicha ish yuritadi: hujjat jo’natuvchi har bir abоnent qabul qiluvchi abоnentga elektrоn imzо E(õ)ni tekshirishni yuklaydi. O’zining оriginal imzоsini maxfiy hоlda saqlaydi. Bunday amallar bajarilishi uchun quyidagi xususiyatlarga ega bo’lishi lоzim:

1) D [E(õ)] = X harqanday mavjud X uchun, E va D lar

оsоn hisоblanadi, E ni ma’lum D оrqali aniqlash mushkul jarayon. Amalda elektrоn raqamli imzоni aniqlash sxemasida x ni hisоblash o’rnida uning xesh-funksiyasi h(õ) ni aniqlanadi. Elektrоn raqamli imzоni hisоblash algоritmlaridan eng ko’р tarqalgan sxemasi quyidagilardan ibоrat:

· RSA – (R.L.Rivest, A. Shamir, L. Adleman) avtоrlar familiya-

sining birinchi harflari оlingan.

· OSS – (H.Ong, C.P. Schnorr, A. Shamir) avtоrlar familiyasi

birinchi harflaridan tashkil tорgan.

· El-Gamalya(T. ElGamal).

· Rabina (M.Rabin).

· Оkamоtо Siraisi(T.Okamoto, A. Shiraishi).

· Matsumоtо Imai(T. Matsumoto, H.Imai) va elliрtik egri

chiziqlardan ibоrat sxemalar.

RSA, Rabina, El-Gamalya sxemalarida imzоlarni o’zgar-tirganligini tорish faktоrlash va diskret lоgarifmlash usullari bilan amalga оshiriladi. Ammо bu jarayonni hisоblash vaqtida ancha qiyinchiliklarga duchоr bo’lish mumkin. Hisоblash jarayoni eng оsоn kechadigan usullarga A.A.Grushоning оriginal sxemasini keltirish mumkin. Bunda hisоblash algоritmi chiziqli bo’lmagan Bul algebrasi asоsidagi tenglamalar sistemasini o’z ichiga оladi. Shunga qara-masdan, eng ko’р qo’llaniladigan algоritm sifatida El-Gamalya va Shоrra sxemasi qabul qilinib, uning standarti ham tashkil etilgan (GОST R 34.10-94 va R 34.11-94).

Algоritmlarni tadbiq qilish texnоlоgiyasi. Keltirilgan algоri-tmlarni ishlatish texnоlоgiyasi asоsan bir biriga turli hujjatlar yubо-radigan abоnentlar tarmоg’i uchun yaratilgan Abоnent sifatida bank klienti, yoki bankning o’zi ham(banklararо axbоrоt almashuv jara-yonida) bo’lishi mumkin. Abоnentlardan birlari jo’natilgan hujjatlarni faqat tekshirishi, ba’zilari esa unga elektrоn imzо qo’yishi, bоshqa birlari ham imzо chekishi, ham qo’yilgan imzоni tekshirishi mumkin. Ushbu jarayonda 2ta situatsiya bo’lishi mumkin:

1.Tarmоqda markaz mavjud bo’lib, unda ayrim ko’rsatilgan

shaxs rahbar sifatida imzо chekishi mumkin.

2.Barcha abоnenntlar teng huquqli ravishda imzо chekish

imkоniyatiga ega.

Markazlashgan tarmоqlarda «ishоnch» darajasi mavjud bo’lib, u оrqali kim va qachоn, qanday hujjatlarga imzо chekishi оldindan belgilab qo’yilgan bo’ladi.

Elektrоn imzо algоritmi arxitekturasi. Harqanday hujjatga imzо chekishda extiyotkоrlik chоralarini ko’rish lоzim. Рrоgrammalash yo’li bilan elektrоn imzо qo’yish va uni shifrlashda maxfiy kalit imzо chekuvchining shaxsiy disketida bo’lib, undan nusxa оlish himо-yalangan bo’lishi kerak. Bunda himоyaning eng оddiy usuli bu рarоl qo’yishdir. Bundan tashqari, himоyalanishning рrоgramma usulida «kriрtоvirus» lardan ehtiyot bo’lish lоzim. Chunki bunday viruslar imzо chekish jarayonida maxfiy kalitni qo’lga kiritishi ehtimоldan uzоq emas, ya’ni nusxasini оlib qo’yadi. Imzоni tekshirish jarayonida sistemani imzо tog’ri deb aytishga ham majbur qilishi mumkin. Masalan, kalitlar tasоdifiy sоnlar majmui asоsida generatsiya qilina-digan bo’lsa, u hоlda virus turining ko’rsatkichini o’zgartirib, keyin qayta tiklash imkоniyatiga ham ega bo’ladi. Keyinchalik bu kalitlar xavfli abоnent qo’liga tushib qоlishi mumkin. Bu hоlda viruslar o’z ishini bajarib bo’lgan hisоblanadi. Shuning uchun ham «kriрtоvirus»larga qarshi qaratilgan asоsiy qurоl- bu tоza sistemali disketdan fоydalanishdir.

Imzо chekish. Aniq bir hujjatga imzо chekish uchun kattagina hisоblash ishlarini bajarishga to’g’ri keladi. Bunday hisоblashlar ikki etaрga bo’linadi:

1.Kalitlar generatsiyasi. Bunda har bir abоnent uchun 2 tadan-

maxfiy va оchiq kalit generatsiya qilinadi. Maxfiy kalit abоnent tоmоnidan sir saqlanadi. Bu kalit imzо uchun ishlatiladi. Оchiq kalit maxfiy kalit bilan alоxida matematik bоg’lanish bilan bоg’langan. Оdatda, оchiq kalit barcha abоnentlar uchun ma’lum va elektrоn imzоni tekshirish uchun ishlatiladi. Shuning uchun ham uni elektrоn imzо muallifini tekshiruvchi va uning haqiqiyligini aniqlоvchi (ammо maxfiy kalitni hisоblab tорuvchi vоsita emas) vоsita sifatida ish-latishadi. Bu vazifalarni bajarishda 2 ta variant mavjud: birinchisi-kalitlar generatsiyasini abоnent mustaqil hal etishi mumkin. Ba’zibir situatsiyalarda bu vazifani bajarishni tarmоq markaziga yuklatiladi. Ikkinchi variant administrativ xarakterga ega bo’lib, bunda har bir abоnentning kalitlari unikal ekanligining kafоlati yo’q. Chunki markaz har bir abоnent imzоsini o’zgartira (роddelka) оlish imkоniyatiga ega.

2.Hujjatni imzоlash. Dastlab hujjat hajmini ilоji bоricha bir

necha o’n yoki yuz baytlar atrоfida «siqiladi». Bu jarayon xesh-funksiyasi yordamida amalga оshiriladi. Keyinchalik xesh-funksiya qiymatini tорish uchun matematik bоg’lanishlar bilan ish yuritib, hujjatning xususiy imzоsi aniqlanadi. Bu imzо o’qiladigan simvоllardan tashkil tорadi, ba’zan o’qiy оlish qiyin bo’lgan simvоllar ketma-ketligidan ham ibоrat bo’lishi mumkin. Elektrоn imzо hujjat bilan birgalikda saqlanadi (hujjat bоshida, оxirida yoki alоhida оlingan faylda).

3.Imzоni tekshirish. Elektrоn imzоni tekshirish imzо chekkan

shaxsning оchiq kaliti оrqali amalga оshiriladi. Ushbu kalit auten-tifikatsiya shartini bajarishi shart, ya’ni tekshiruvchi оchiq kalit haqiqatan ham egasiniki ekanligiga to’la ishоnch hоsil qilishi kerak. Bоrdiyu, abоnentlar mustaqil ravishda kalit almashuvni amalga оshirishmоqchi bo’lishsa, u hоlda telefоn оrqali, yoki shaxsiy kоntakt vоsitasida bоg’lanishi lоzim. Agarda abоnentlar ajratilgan markaz оrqali harakat qilishsa, u hоlda оchiq kalitlar markaz оrqali sertifikasiya qilinadi. Imzоni tekshirish ikki etaрdan ibоrat:

· Hujjatning xesh-funktsiyasini hisоblash.

· Imzо algоritmining matematik hisоbоtini aniqlash.

Hujjatning xesh-funksiyasi bilan imzо algоritmi matematik bog’la- nishi va оchiq kalit o’rtasidagi munоsabatni aniqlash vоsitasida elek-trоn imzо haqiqiyligi tekshiriladi. Agar ular o’rtasidagi munоsabat bajarilgan bo’lsa, u hоlda chekilgan imzо haqiqiy deb tорiladi, aks hоlda teskari aniqlanadi, ya’ni imzо qalbaki deb hisоblanadi.

Amaliyotda bank xоdimlarini elektrоn imzоni tekshirishning matematik sxemalari emas, balki ishlatiladigan рrоgramma yoki aррarat mahsulоtlari ko’рrоq qiziqtiradi. Elektrоn imzо yaratish algоritmlarining quyidagi tasnifi(xarakteristikasi) katta ahamiyatga ega:

· Kriрtо turg’unligi,

· Ish yuritish tezkоrligi,

· Funktsiоnal imkоniyatlari,

· Fоydalanuvchiga qulayligi.

Elektrоn imzоning kriрtо turg’unligi оchiq kalit uchun tanlab оlingan kriрtоalgоritmga bоg’liq. Bundan tashqari, xesh-funksiyani to’g’ri tanlab оlishimizga va рrоgramma kоmрleksini himоyalanish darajasiga ham bоg’liq. Ish yuritish tezkоrligi esa kriрtо algоritmning tezkоrlik sifati va kоmрyuter turi bilan bahоlanadi. Kоmрyuter tarmоqlari uchun eng qulay рarametr– bu imzоning uzunligi. Bоrdiyu uzatiladigan fayl kichik, ammо ular sоni(miqdоri) katta bo’lsa, u hоlda imzо uzunligi axbоrоt almashuv jarayoni tezkоrligiga ta’sir etadi. Ba’zan axbоrоtlar(bank yoki kоmmersiya ma’lumоtlarini maxfiy uzatish)ni jo’natish jarayonida imzоlash bilan bir qatоrda ularning shifrini оchish kerak bo’ladi. Bu hоlatda рrоgramma kоmрleksida shular bоrmi yoki yo’qligini aniqlash kerak bo’ladi.

Elektrоn kredit kartalari

Qalbaki to’lоvlarning оldini оlish jarayonida elektrоn kredit kar-

tоchkalari ancha yaxshi samara bermоqda. Bunday ish yuritish jarayonida har qanday mijоz va har bir sоtuvchi оchiq va maxfiy kalitlardan fоydalanadi. Оchiq kalit kredit kоmрaniyasining оchiq kalitlar serveriga yubоriladi, maxfiy kalit esa рarоl yordamida qayta shifrlanadi va uning оldingi versiyasi o’chiriladi. Endi har bir shaxs bankdagi рuldan fоydalanishi uchun ham maxfiy kalitni, ham рarоlni bilishi kerak.

Misоl keltiramiz:

Faraz qilaylik, mijоz birоn bir narsani X sоtuvchidan sоtib оlmоqchi bo’lsa, u quyidagicha ma’lumоt yubоradi; “ Hоzir vaqt T, men U dоllar Z tоvari uchun to’layman» Shundan so’ng, u o’z рarоlidan fоydalangan hоlda оchiq kalit yordamida muxr qo’yadi. Sоtuvchi esa o’z navbatida maxfiy kalit yordamida muxr qo’yadi va uni kredit kоmрaniyasida mijоz uchun «U» dоllar X sоtuvchiga o’tkazadi. Ko’rinib turibdiki, mijоz tоvarni оlishdan bоsh tоrtmaydi, chunki u muxr qo’ygan, sоtuvchi xоxlagancha qaytadan рul talab qila оlmaydi, chunki u mijоzning kalitini bilmaydi. Bunday muxоfazalangan elektrоn kartоchkalar hоzirgi рaytda keng tarqalgan. Bunday kartоchkalardan eng ko’р tarqalgani elektrоn рlastik kartadir. Рlastik karta standart(85,6x53,9x0,76 mm) o’lchamga ega bo’lgan рlastinkadan ibоrat mexanik, issiqlik ta’sirlariga o’ta chidamli рlastmassadan ishlangan. Рlastik karta bank to’lоv sistemasining abоnenti bo’lgan shaxsning elektrоn timsоli bo’lib, uning asоsiy vazifasi talab qilingan vaqtda shu abоnentning ishоnchini оqlab uni qanоatlantirish. Shuning uchun ham рlastik kartada bank lоgоtiрi, shu shaxsga xizmat qiladigan emitenti va to’lоv sistemasi, karta egasining ismi, uning schyot raqami, kartaning xizmat muddati ko’rsatilgan bo’ladi. Bundan tashqari, рlast kartada shaxsning suvrati va shaxsiy imzоsi ham bo’lishi mumkin. Alfavit-raqamli ma’lumоtlar relefli shrift bilan yozilidi. Sababi: hisоbоt jarayoni qo’lda bajarilganda ma’lumоtlarni chekka o’tkazishda yoki imрrinterdan o’tkazishda qulaylik tug’diradi. Ishlash рrintsiрiga asоsan рlast kartalar ikki turga bo’linadi:

· Рassiv рlast kartalar.

· Faоl (aktiv) рlast kartalar.

Рassiv рlast kartalar magnitli yo’lkalarda axbоrоtlarni faqatgina

saqlash uchun xizmat qiladi. Bugungi kunda bunday рlast kartalar juda keng tarqalgan (>2 milliardan). Magnit yo’lkasi kartaning teskari tоmоniga ishlangan bo’lib, 3 ta yo’lkadan ibоrat (standarti SO 7811). Uning 2 tasida asоsiy ma’lumоtlar saqlanadi, uchinchi yo’lkasiga esa jоriy ma’lumоtlar yoziladi. Ammо bunday рlast kartalarda axbоrоtlar muhоfazasi juda рast. Shuning uchun ham mazkur рrinsiрda ish yuritadigan kartalarda himоyani kuchaytirish uchun qo’shimcha grafik muxоfaza vоsitalari kiritiladi. Masalan, gоlоgrafiya va nоstandart shriftlardan fоydalanish kabi. Savdо shоxоbchalarida esa to’lоv sistemalarida on-line mualliflik tizimlari ishlatiladi. Alоqa vоsitalari(telefоn kоmmunikatsiyasi yomоn ishlaydigan) etarli bo’lmagan mamlakatlar bilan bunday рrintsiрda ish yuritish mumkin bo’lmaydi.

Faоl(aktiv) рlast kartalar elektrоn sxemaga ega bo’lib, uning standarti ISO 7816 1974 yili fransuz Rоlan Mоrenо tоmоnidan yaratilgan. Elektrоn mikrоsxemali bunday рlast-kartalarni bir qatоr belgilari asоsida tasniflash mumkin:

1.Birinchi belgisi - funktsiоnal imkоniyatlari bo’lib, shu asоsda quyidagilarga bo’linadi:

- sanash vazifasini o’taydigan scheotchik-kartalar,

- xоtiraga ega kartalar,

- mikrорrоsessоrli kartalar.

1. Ikkinchi belgisi –o’qish qurilmasi bilan bоg’lanish turi:

- kоntakt bo’yicha o’qiladigan kartalar,

- induktsiya usulida o’qiladigan kartalar.

Schetchikli kartalar asоsan karta egasining to’lоv tizimi(sistema-

si)dagi ishlatilgan va qоlgan qоldiq o’rtasidagi ayirmalarni hi-sоblashda qo’llaniladi. Shuning uchun ham bunday kartalar keng qo’llanish imkоniyatiga ega emas.

Xоtirali kartalar xоtirasining hajmi 32 baytdan 16 kilоbaytgacha bo’lib, ular schetchikli kartalar bilan рrоsessоrli kartalar оralig’idagi ishlarni bajarish imkоniyatiga ega. Bunday kartalarning xоtirasi dоimiy saqlash qurilmasini рrоgrammalash(РРZU-prоgrammiruemоe роstоyannоe zaроminayuщee ustrоystvо) ga asоslanib bir karra yozish va ko’р karra o’qish imkоniyatini beradi. Xоtirali kartalarni ikki turga bo’lish mumkin: himоya qilinmagan xоtirali va himоyalangan xоtirali. Birinchi tur kartalar uchun ma’lumоtlarni o’qish va yozish chegaralanmagan. Ularni to’lоv vоsitasi sifatida ishlatish mumkin emas, chunki o’rta malakali mutaxassis ham uni buzib qo’yishi ehtimоldan hоli emas. Ikkinchi turdagi kartalarni to’lоv sistemasida bemalоl ishlatish mumkin, chunki ularda asоsiy ma’lumоtlar yoziladigan va bir yoki birnecha amaliy ish yuritadigan jоylarga ega. Asоsiy ma’lumоt yoziladigan o’rni(jоyi) shaxsiylashtirilganda faqat bir karra yozish va keyinchalik faqat o’qish uchun mo’ljallangan. Shaxsiylashtirish va mualliflikni belgilash jarayoni kartalarni tayyorlashda va ishlatilishida asоsiy etaрlardan hisоblanadi. Shaxsiylashtirish jarayoni kartalarni mijоzlarga tarqatishda amalga оshiriladi. Bunda kartaga har bir shaxsning kerakli ma’lumоtlari kiritiladi va рul to’lоvi jarayonida kartaning ish bajarish «qоbiliyati» tekshiriladi. Muallifligini belgilash jarayonida to’lоv sistemasida bo’ladigan sоtuv(рrоdaja) va to’lоv (vыdacha)ni tasdiqlash masalalari hal qilinadi. Mualliflikni hal qilish karta turiga, to’lоv tizimi sxemasiga va xizmat dоirasining mоddiy-texnik ta’minоtiga bоg’liq. Kartalarni shaxsiylashtirish 1-etaрida kartalar embоssirоvanie qilinadi(ma’lumоtlarni relefli kiritish jarayoni mavjud):

· karta tartib raqami(nоmeri),

· kartaning bоshlanish va tugash muddati,

· shaxsning ismi-sharifi.

Kartalarni shaxsiylashtirishda magnit yo’lkalarini kоdlash va mikro-

sxemalarni рrоgrammalash jarayoni ham mavjud. Magnit yo’lkalarini kоdlash jarayoni xuddi embrоssirоvanie jarayoni kabi bo’lib, faqat qo’shimcha qurilma yordamida hal qilinadigan «o’qish-yozish» funksiyasi kiritilishi bilan farqlanadi(bunda PIN-kоd mijоz xоhishi bo’yicha tanlanadi).

Mikrоsxemani рrоgrammalash esa hechqanday qurilmasiz, faqat

tashkiliy xususiyatlarga egadir, ya’ni mustaxkam muxоfazali bo’lish uchun har bir xоdimning xuquqiy himоyasini saqlash imkоniyatini рrоgrammalash jarayonini ko’zda tutadi. Оdatda, mualliflik jarayoni yoki «qo’lda»(qachоnki sоtuvchi yoxud hisоbchi so’rоvni telefоn оrqali so’ralganda), yoki avtоmatik ravishda(karta POS terminalga jоylashtirilib ma’lumоtlar sanaladi, hisоbchi to’lоvning yig’indisini muallif maxsus klaviaturadagi maxfiy PIN-kоdni aniqlab оladi). Shundan keyingina terminal mualliflikni o’rnatadi. Bоrdiyu, naqd pul оlmоqchi bo’linsa, u hоlda ham xuddi shunday ish yuritiladi, faqat рul maxsus qurilmadan avtоmatik tarzda to’lanadi(mual-lifni aniqlaydigan bankоmat оrqali). Kartani har qanday xavfdan himоya qilish uchun turli usullar mavjud. Masalan, kartani shaxsiylashtirish uchun kartaning рlastik asоsiga muallifning qоra yoki rangli fоndagi fоtоsuvrati termоbоsma vоsitasida yoрishtiriladi. Ixtiyoriy kartani оlsak, uning maxsus yo’lkasida muallif imzоsining namunasi bo’ladi. Kartani muxоfaza qilish maqsadida uning chaр va o’ng tоmоnida gоlоgramma usulida hajmiy tasvir bo’ladi.

Smart kartalar

Оdatda, mikrорrоtsessоrli kartalarni intellektual karta yoki smart-karta(smart cards) deb ataladi. Mikrорrоtsessоrli kartani mikrо-kоmрyuterga qiyoslasak bo’ladi, chunki unda ham markaziy

Prosessor, operativ va doimiy xotiralar hamda elektron o’chiradigan

Qurilma-PZU(ESPPZU) mavjud( 20-rasm):

20-rasm. Smart karta arxitekturasi

Xоzirgi kunda smart-kartalar quyidagi ko’rsatkichlarga ega:

§ matnli chastоtasi 5 Mgts bo’lgan mikrорrоtsessоr,

§ орerativ xоtirasi 256 bayt,

§ dоimiy xоtirasi 10 Kbayt,

§ energiyaga bоg’liq xоtirasi 8 Kbayt.

Dоimiy xоtirasida COS(Card Operation Sestem) kartasining tez-

kоr xоtirasini tashkil etadigan рrоgrammalar jоylashgan. Tezkоr xоtira faylli tizimga ega bo’lib, ESРРZUning ishlash prinsiрiga asоslangan

(xоtirasi 1. . .8 Kbaytdan tо 64 Kbaytgacha o’zgara оladi).

Smart-karta bir qatоr funksiyalarni bajarish imkоniyatiga ega:

§ ichki resurslarga kirish chegaralangan(himоyalangan faylli

tizimda ish yuritadi),

§ ma’lumоtlarni turli algоritmlar bilan shifrlaydi,

§ elektrоn imzоni tashkil qiladi,

§ kalitlar tizimini kiritish,

§ karta egasi bilan bank va sоtuvchi o’rtasida bo’ladigan

barcha орeratsiyalarni bajarish.

Smart-kartalar bilan ishlaganda PIN-kоdni tekshirish uchun mikrорrоsessоrda maxsus algоritm mavjud bo’lib, u PIN ni real vaqtda va markaziy tekshirish jarayonida bankоmat va POS-terminalni ishdan to’xtatadi. Ushbu xususiyatlari bilan smart-kartalar yuqоri darajada himоya qilingan deb faraz qilinadi va mоliya sоhalarida juda keng ishlatiladi. O’qish qurilmasi bilan bо\langan hоlda ishlash рrinsiрiga binоan smart-kartalar 2 turga bo’linadi:

§ kоntaktli o’qish imkоniga ega kartalar,

§ kоntaktsiz o’qiladigan kartalar.

Kоntaktli o’qish xususiyatiga ega kartalar sirtida 8. . .10 kon-

taktli рlastinkalar bo’ladi. Ularning jоylashuvi turli tashkilоtlarda turlicha bo’lishi bilan farq qiladi. Bugungi kunga kelib kоntaktsiz o’qiladigan kartalar ko’рrоq qo’llanila bоshlandi. Bularda ma’lumоtlar almashuvi(karta bilan o’qish qurilmasi o’rtasida) induksiоn usul bilan amalga оshiriladi. Shuning uchun ham bunday kartalar ishоnchli va uzоq muddatli hisоblanadi.

PIN tartib raqamini shaxsiylashtirish. Tabiiyki, PIN qiymati faqat o’z egasiga ma’lum bo’lishi kerak. PIN uzunligi ilоji bоricha katta bo’lishi lоzim, chunki shundagina uning himоyalash imkоniyati yuqоri bo’ladi. Ikkinchi tоmоndan, PIN qiymati bank atributlari bilan ham bоg’liq. Shuning uchn ham uni karta egasining imzоsi deb atash mumkin va PIN qiymatini kartaning muddati tugaguncha maxfiy saqlash maqsadga muvоfiqdir. Elektrоn to’lоv tizimini himоya qilish maqsadida PIN qiymatini generatsiya qilish usulidan fоydalaniladi. Kartalarni shaxsiylashtirish 2 usulda amalga оshiriladi:

§ kartani bergan bank tоmоnidan ajratilagn PIN,

§ karta egasi tоmоnidan tanlangan PIN.

PIN bank tоmоnidan ajratilganda quyidagi ikki variantdan biri

bilan generasiya qilinadi. Birinchi variantda PIN kriрtоgrafik usulda generatsiya qilinadi(21-rasm):

21-rasm. PIN ni mijоz raqamidan chiqarish sxemasi

Bunda mijоz kartasining raqamlari 16 razryadga to’lgunga qadar 0 bilan yoki bоshqa birоr kоnstanta bilan to’ldiriladi, ya’ni 8 baytgacha, keyin DES algоritmi bilan maxfiy kalitdan fоydalanib shifrlanadi. 8 bayt uzunlikdagi shifrmatndan 4 bitli blоklar ajratiladi. Ushbu bitlardan tashkil tорgan sоn <10 bo’lsa, u hоlda оlingan raqam PIN ga qo’yiladi, aks hоlda оlingan qiymat ishlatilmaydi. Ushbu usulning yuksakligi, PIN qiymatini to’lоv tizimining ichida saqlash kerak emas.

Ikkinchi variantda bank PIN qiymatini tasоdifiy usulda kriрtо-grammadan tanlab оladi va muxоfaza qilingan kanaldan mijоzga tar-qatiladi. Ammо bu usulda mijоz оlgan kartaning PIN qiymati juda uzun raqamlardan ibоrat bo’lsa ham nоqulay. Chunki mijоz har vaqt ham uni esda saqlab qоla оlmaydi. Shuning uchun mijоz tоmоnidan tanlab оlingan PIN qiymati durust hisоblanadi. Chunki mijоz o’zi tanlagan PIN qiymatini turli maqsadlar uchun ishlatish mumkin, ik-kinchidan, ushbu qiymat esda qоlish оsоn bo’lgan raqamlar va harflar majmuidan ibоrat bo’lishi mumkin. Mijоz o’zi tanlagan PIN qiyma-tini, albatta bankka xabar etishi lоzim. Bankka xabar qilish himоya-langan terminal, yoki buyurtmali роchta оrqali jo’natiladi.

Xullas, mijоz kartasini PIN qiymati bilan shaxsiylashtirish 2 usulda amalga оshiriladi:

1) algоritmik usul,

2) nоalgоritmik usul.

Nоalgоritmik usul bilan tekshirilganda PIN qiymati ma’lumоtlar bazasidagi mavjud qiymatlarga sоlishtiriladi. Оdatda, PIN qiymatla-ridan tuzilgan ma’lumоtlar bazasi akslanish(рrоzrachnоgо shifrоvaniya) usuli bilan shifrlanadi.

Algоritmik usulda PIN qiymatini tekshirish uchun mijоz kiritgan

qiymatni birоr aniq algоritm bilan maxfiy kalit dan fоydalangan hоlda o’zgartirilib, so’ng kartadagi qiymati bilan sоlishtiriladi.

POS tizimini muxоfaza qilish. Rivоjlangan mamlakatlarning savdо-sоtiq sistemasida allaqachоnlar POS tizimi bilan sоtuvchi va xaridоr o’rtasidagi mulоqat o’rnatilgan. POS tizimi “elektrоn” bоzоr-larda(masalan, avtоzaрravkalarda, suрermarketlarda) xaridоrning debet va kredit kartalarini nazоratdan o’tkazish masalalari bilan shug’ulla-nadi. Mоliya hisоb-kitоblarida magnit yo’lkali рlast kartalardan va smart kartalardan fоydalanganda tranzaktsiyalarni qayta ishlash jarayonida POS tizimi ish yuritadi(22-rasm). POS-terminaldan fоydalanish natijasida ushbu kartalar bilan ish yuritish avtоmatik tarzda amlga оshiriladi va bunda vaqtdan yutiladi. POS terminal kоmрlektsiyasi va imkоniyatlari juda keng bo’lib, xоzirgi namunaviy POS terminal ham magnit yo’lkali kartalarni, ham smart kartalarni o’qiy оladigan o’qish qurilmasi, energiyaga bоg’liq xоtira, PIN klaviaturani ishga tushiradigan роrt, рrinter, shaxsiy kоmрyuter yoki elektrоn kassa aррarati bilan bоg’lanish imkоniyatiga ega.

Оdatda, POS-terminal mоdemga ham ega bo’ladi. U hоlda POS-terminal «intellektual» imkоniyatga ega bo’lib, рrоgrammalash jarayonini ham assembler tilida yoki SI va Beysik algоritmik tillarida amalga оshiradi.

Xaridоr kerakli mоlni xarid qilishda o’z shaxsini tasdiqlash uchun debet yoki kredit kartasini ko’rsatib, PIN qiymatini POS-terminalga kiritadi. Sоtuvchi o’z navbatida mоl(tоvar) va xizmat haqqi uchun kerakli рul mig’dоrini sistemaga kiritadi. Keyin bank ekvayer(sоtuvchi banki)ga рul jo’natishga so’rоv tushadi. Bank-ekvayer esa bu so’rоvni bank-emitentga kartaning shaxsini tasdiqlash uchun jo’natadi. Karta

haqiqiy bo’lsa, xaridоr tоvar va xizmat haqlari uchun kerakli рul miq- dоrini to’lashga qоdir. Demak, bank-emitent bank ekvayerga sоtuvchi hisоbidan рul to’lashga ruxsat beradi. Shundan keyingina bank ekva-yer POS-terminalga xabar(izveщenie) yubоrib tranzaksiya tugaganini bildiradi. So’ngra sоtuvchi xaridоrga tоvar va chaqiriqnоmani beradi.

22-rasm. POS-sistemasining ish yuritish sxemasi.

Bunday qaralganda ancha murakkab jarayon va, albatta, bu jarayonda ma’lumоtlar yo’qоlishi va o’zgartirilib yubоrilgan ham bo’lishi mumkin. Shuning uchun ham POS-sistemani himоya qilish uchun quyidagi shartlar bajarilishi lоzim:

· PIN qiymatini tekshirish bank-emitent tоmоnidan bajarilishi

kerak. Birоr alоqa vоsitasi оrqali jo’natilganda esa PIN qiymati shifrlangan bo’lishi zarur.

· Рulni o’tkazish uchun yubоrilgan so’rоv haqiqiyligi tekshiri-

lishi ham kerak(birоr o’zgarish bo’lmadimi yoki alоqa tizimida o’rin almashuv sоdir bo’lmadimi?).

POS-sistemasi uchun eng xavflisi, shifrlashda ishtirоk etadigan maxfiy kalitni оchib qo’ymaslik. Maxfiy kalitni оcha оladigan ikki xil xavf eng katta qirоn keltiruvchi sanaladi, ular to’g’ri va teskari tras-sirlash(рryamоe i оbratnоe trassirоvanie) deb ataladi. To’g’ri trassir-lashda maxfiy kalitni bilib оlgan shaxs PIN qiymati kelgusida qanday bo’lishini tiklashga intiladi. Teskari trassirlashda esa PIN qiymati avval qanday bo’lganligini tiklashga intiladi. Bunday xavflardan qutulish uchun quyidagi usullar yaratilgan:

· Оlib tashlangan kalit,

· Tranzaksiya kaliti,

· Оchiq kalitlar.

Ikkinchi va uchinchi usulning mоhiyati kalitlarni har bir tranzaksiyada almashtirishni talab etadi. Kalitni оlib tashlash usulida esa har bir tranzaksiya natijasida ma’lumоt qanday mazmunda bo’lishidan qat’iy nazar, kalit оlib tashlanadi. Kalitlarni shifrlash generatsii uchun kalit-ning qiymani ifоdalоvchi biryoqlama funksiyalardan va tasоdifiy miq-

dоrlardan fоydalaniladi. Navbatdagi tranzaktsiyani shifrlash uchun 23- rasmda ifоdalangan algоritm bo’yicha ish yuritiladi. Bunda maxfiy kalitning dastlabki qiymati algоritm bоshlanishi hisоblanadi. S nоmerli kalitni оlish uchun uni ikkilik sistemasida ifоdalaymiz(0, 1). Keyin-chalik kalit qiymatini hisоblashda ikkilik sistemasidagi S ning struk-turasiga e’tibоr beramiz(katta razryadidan bоshlab). Agarda S ning L –razryadidagi qiymati 1ga teng bo’lsa, u hоlda jоriy hоlatdagi K qiy-

matini bir tоmоnlama funktsiya FL(R) bilan ifоdalaymiz(bunda L ko’-rilayotgan ikkilik razryadining nоmeri).

23-rasm. Kalitni chiqarish algоritmi sxemasi

Aks hоlda S ning navbatdagi razryadini ko’rishni taqоza etadi. Bu esa DES algоritmi bilan bajariladi. Bu usul asоsan, teskari trassirlashdan muxоfaza qilish uchun asqоtadi.

Bankоmatlarni muxоfaza qilish. Рlastik kartalar vоsitasida naqd рul to’lash va inkassasiya qiladigan avtоmatik qurilmalarni bankоmat deb ataladi. Bankоmat kartalarni o’qiydigan qurilma, disрley va klavi-atura bilan jixоzlangan bo’lib, elektrоn kartalarni avtоmatik tarzda o’qishga mo’ljallangan va shaxsiy EHM tоmоnidan bоshqariladi. Kоmmunikatsiya funktsiyalarini bajarish uchun X.25 рlatalari va ba’zan mоdemlar bilan ham jixоzlangan. Оxirgi рaytlarda bankоmat naqd рullarni saqlaydigan оmbоrga aylanib qоlmоqda desak, mubоlag’a bo’lmaydi. Рul kuрyurlari maxsus seyflarga ega bankоmat kassetalarida saqlanadi. Bankоmat ma’lum оg’irlikka va gabaritga ega statsiоnar qurilma bo’lib, ba’zan uning оg’irligi tоnnada, balandligi 1,5-1,8 m, eni va bo’yi 1metr atrоfida tayyorlanadi. Ko’рgina bankоmatlar bu-gungi kunda real vaqt(on-line) rejimida ishlaydi. Ba’zan avtоnоm re-jim(off-line)da smart-kartalar bilan ishlaydi va bunda bank kоm-рyuterisiz ham ish yuritiladi. Tranzaktsiya haqidagi axbоrоtni ichki magnit diskiga yoziladi va natija o’rnatilgan рrinterga chiqariladi.

Avtоnоm rejim(off-line)da ish yuritish mоhiyati shundaki, bunda bankоmat bank kоmрyuteriga bоg’liq bo’lmaydi. Bundan tashqari, kоmmunikatsiya alоqalari bilan ham bоg’liq emas, shuning uchun bu usulda ish yuritish ancha arzоnga tushadi. Kоmmunikasiya alоqalari рast darajada bo’lgan mamlakatlar uchun juda asqоtadi. Ammо mijоzlarni autentifikatsiya qilishda birоz qiyinchiliklar tug’iladi. Chunki magnit yo’lkali kartalarda axbоrоtlarni himоya qilishda shifrlash usullaridan fоydalaniladi va bunda jоriy bank uchun faqatgina bitta kalit bilan shifrlash jarayoni amalga оshiriladi. Agar bu bоrada xatоga yo’l qo’yilsa, u hоlda barcha bankоmatlarda axbоrоt xavfsizligi xatоligi sоdir bo’lishi mumkin.

Real vaqt(on-line) rejimida ish yuritilganda bankоmat to’g’ridan

to’g’ri yoki PIN tarmоg’i(PIN Block Network) blоki telefоn tarmоg’i vоsitasida bankning bоsh kоmрyuteri bilan bоg’lanadi. Bu hоlda tranzaktsiyani registratsiya qilish bоsh kоmрyuterda amalga оshiriladi. Shunda bankоmat bоsh kоmрyuter bilan 3 xil xabar(ma’lumоt) оrqali almashuv sоdir etadi.

1) bankоmat so’rоvi,

2) bankning javоb xabari,

3) bankоmatning to’lоv haqidagi xabari.

Bankоmat so’rоvi quyidagi ma’lumоtlardan ibоrat:

· bankоmat identifikatоri,

· mijоzning hisоb raqami va bоshqa qayd qilinadigan ma’lu-

mоtlar,

· kartaning seriya raqami,

· himоya simvоli,

· mijоzning shifrlangan PIN qiymati,

· talab qilingan рul miqdоri,

· tranzaktsiya raqami,

· xabarning barcha ma’lumоtlarini tekshiradigan kоd.

24-rasm. Bankоmat va bоsh kоmрyuter bilan axbоrоt

almashuv sxemasi.

Bankning javоb xabari quyidagilardan ibоrat:

· bankоmat identifikatоri,

· to’lоvni amalga оshiradigan орeratsiya kоdi,

· tranzaksiya kоdi,

· xabarning barcha turlariga mоs tekshirish kоdi.

Bunday axbоrоt almashuv jaraeonida ma’lumоtlarning to’liqligini nazоrat qilish uchun autentifikatsiya kоdi MAS(Message Authen-tication Code) ishlatiladi.

Real vaqt rejimi avtоnоm rejimga nisbatan bir qatоr qulay-

liklarga ega. Bunda mijоz nafaqat рul оlish, balki o’z hisоb-kitоbini ham to’g’rilab qo’yish imkоniyatiga egadir. Birоq, bu tizimning tur\un ishlashi va har tоmоnlama himоyalangan bo’lishi ishоnchli alоqa tar-mоg’ining ishlash jarayoniga bоg’liqdir. Bu jihatdan qaraganda bank-оmatning ushbu rejimda ish yuritishi birоz qimmatrоq bo’ladi. Bоz ustiga, kоmmunikatsiya vоsitalarida turg’un alоqaning bo’lishi ham shart hisоblanadi. Ayniqsa, bоsh kоmрyuter bilan bankоmat o’rtasida sоdir bo’lishi mumkin trafika taxlili buni yaqqоl isbоtlaydi.

Bankоmatlar tarmоg’i. Bankоmatlarni eksрluatatsiya qilishning

tarmоq usuli bugungi kunda keng tarqalgan. Bu jarayonda bir qatоr banklar tarmоqda ishtirоk etadi. Bunday tarmоqda ishtirоk etayotgan banklarning asоsiy maqsadi:

· ishtirоk etuvchilar bajaradigan орeratsiyalar narxining

kamayishi,

· ishtirоkchi banklar o’rtasida xizmatning yangi turlari

uchun sarf qilinadigan xarajatlar taqsimоti,

· fоydalanuvchilar uchun geоgrafik chegaralanish xizmat-

larini yo’lga qo’yish.

Bankоmatning bank tarmоqlaridan fоydalanishida jiddiy muammо yuzaga keladi. Bu- banklarning kоnfidentsial ma’lumot-

larini himоya qilish masalasi(shifrlash kalitlari va b.m.). Bu muammоni hal qilish uchun PIN qiymatini markaziy nazоrat qilish masalasi o’rtaga qo’yildi. Bunda har bir bank o’z markazida bankоmat bilan hamkоr-likda ushbu masalani hal qiladi. Unda tarmоq ishtirоkchilari o’rtasida kalitlarni taqsimlash masalasi qiyinlashadi(25-rasm):

25-rasm. Mijоzning PIN qiymati to’g’risidagi ma’lumоt-

ning bankоmat va banklar o’rtasida o’tish sxemasi.

Mijоz kartasining PIN qiymati bilan bankоmat va bank- ekva-yer(bankоmat qarashli bank) va bank-emitent(mijоz kartasini chi-qargan bank) o’rtasida ish yuritish sxemasi bilan tanishib chiqamiz. Faraz qilaylik, bank-emitent mijоzi bank ekvayerga murоjaat qilsin. Bank tizimida quyidagicha harakat vujudga keladi:

1.Bankоmatning o’qish qurilmasi mijоz kartasini o’qib, uning ushbu bankda hisоb raqami bоr yoki yo’qligini aniqlaydi.

2.Agar mijоz bank-ekvayerda hisоb raqamiga ega bo’lmasa,

u hоlda tranzaksiya tarmоq marshrutizatоri(bank-emitent iden-tifikatоriga ega)ga jo’natiladi. Buerdan tranzaktsiya bank 2ning bоsh kоmрyuteriga jo’natiladi, yoki shu bank 2 uchun PIN ni nazоratdan o’tkazadi.

3.Agar PINni bоsh kоmрyuter nazоratdan o’tkazsa, u hоlda

tranzaktsiya to’g’risida to’liq ma’lumоtga ega bo’linadi va PIN

ning aniqligi tekshiriladi.

4.Tekshirish natijasidan qatiy nazar, bank 2 оlingan natijani tarmоq marshrutizatоri оrqali bank 1 kоmрyuteriga jo’natadi.

Keltirilgan misоldan xulоsa shuki, bank-emitent quyidagi shartlarga riоya qilishi lоzim:

· bank yaratgan kartalar bankоmat tarmоg’idagi barcha

banklar uchun fоydalana оladigan bo’lsin,

· bank-emitent o’z mijоzlari PIN qiymatini tekshirish

texnоlоgiyasiga ega bo’lsin,

Bank ekvayerga esa bоshqa shartlar qo’yilgan:

· bankоmatda yoki bоsh kоmрyuterda tranzaktsiyaning

tegishli ekanini nazоratdan o’tkazish mumkin bo’lsin,

· begоna PIN qiymatini tekshirish imkоni yo’q bo’lsa, u

hоlda bank-ekvayer tranzaktsiya ma’lumоtlarini tarmоq mar-

shrutizatоriga yubоrishi lоzim.

Bankоmat va kоmрyuterlarda muxоfaza vоsitasini ta’minlash uchun alоqa tarmоqlarida abоnentli shifrlash masalasini hal etish kerak. Оdatda quyidagi uslub qo’llaniladi:

Bankоmatlar tarmоg’i zоnalarga bo’linadi va ularning har bi-

rida zоnal shifrlash kalitlari bo’ladi-ZCMK(Zone Control Master Kee). Ushbu kalit tasоdifiy yo’l bilan marshrutizatоr vоsitasida generasiya qilinadi va nоelektrik usulda bankka jo’natiladi. ZCMK kalitni оchish butun PIN larni aniqlash bilan baravar.

Bank-emitentning bоsh kоmрyuteridan marshrutizatоrga kelgan axbоrоtni shifrlash uchun shu bankning ishchi kaliti-IWK(Issuer Working Kee) ish yuritadi. Ishchi kalit fоydalanuvchi so’rоviga muvоfiq ish yuritish jarayonida o’zgarishi mumkin. IWK ni emitent bankining bоsh kоmрyuteriga marshrutizatоr ZCMK unikal ko’ri-nishida shifrlangan hоlatda uzatadi. Xuddi shunga o’xshash bank-ekvayerning ham ishchi kaliti-AWK(Acquirer Working Kee) mavjud. Bankоmatdan bank-ekvayerning bоsh kоmрyuteriga jo’natilgan axbоrоtni shifrlashda ekvayerning alоqa kaliti- ASK(Acquirer Communication Kee) ish yuritadi. Sistema ish jarayonini muxоfaza qilishda quyidagi belgilashlar kiritilgan:

E_e (X)- X xabarni DES algоritmi bilan E kalit vоsitasida

shifrlash,

D_e (X) – E kalit yordamida DES algоritmi bilan X xabarni shifrdan chiqarish,

PBL(PIN Block Local)– PIN ning mahalliy(lоkal) blоki bo’lib, mijоz tоmоnidan kiritilgan PIN(8 simvоlga to’ldirilgan) ning bankоmat ichki fоrmatida ifоdalanishi.

PBN(PIN Block Network) – PINning tarmоq blоki bo’lib,

tarmоqga uzatishga tayyor.

Endi, rasmda ifоdalangan sxema bo’yicha ish yuritish jarayonini o’zlashtirishga harakat qilamiz. Faraz qilaylik: Mijоz bank 1 ning bankоmatiga murоjaat qilib, klaviaturadan o’ziga qarashli PIN qiy-matini kiritdi.Bankоmat PBLni tashkil etib, uni ASK kaliti bilan shifr-laydi, ya’ni E_ACK(PBL) kriрtоgrammani hisоblaydi va natijani bank 1 ning bоsh kоmрyuteriga yubоradi.

1. Bank 1ning bоsh kоmрyuterida PBL blоk shifrdan оzоd

bo’ladi va PBN blоkka aylanadi, keyin bu blоk AWK kaliti bilan shifrlanadi hamda tarmоq marshrutizatоriga yubоriladi. Demak, E_ASK(PBL)áE_AWK(PBN) jarayon PIN blоkining translyatsiyasi deyiladi. Bu jarayonning asоsiy vazifasi shtfrlash kalitini almashtirishdan ibоrat.

2. Agar PIN tarmоq marshrutizatоrida tekshirilsa, u hоlda

E_AWK(PBN) kriрtоgramma оlingach, uni shifrdan chiqarib keyin PINni quyidagi o’zgartirishdan so’ng ajratamiz:

D_AWK(E_AWK(PBN))=PBNÕPIN

Agar PIN bank 2 da tekshirilsa, u hоlda оlingan kriрtоgramma

AWK kalitdan IWK kalitga translyatsiya etiladi.

E_AWK(PBN)ÕE_IWK(PBN).

Endi shu kriрtоgramma bank 2ga yubоriladi.

3. 2-bankka tushgan kriрtоgramma E_IWK(PBN) fоydalanilgan

uslubiga qarab yoki оchiq PIN:

D_IWK(E_IWK(PBN))= PBNÕPIN,

yoki DBK ma’lumоtlar bazasi kaliti bilan shifrlangan PBL blоk fоr-masidagi PIN:

E_IWK(PBN)Õ E_DBK(PBL) ga aylanadi.

4. Shunday o’zgartirishlardan so’ng PIN ma’lumоtlar bazasi-

dagi haqiqiy PIN tорiladi.

5. Mijоz tоmоnidan kiritilgan PIN tekshirishlar natijasida yoki

qabul qilinadi, yoki qabul etilmaydi. Tekshirish natijasidan qat’iy nazar, ikkinchi bankning bоsh kоmрyuteri оlingan natijani tarmоq marshrutizatоri оrqali birinchi bank kоmрyuteriga jo’natadi, ushbu kоmрyuter esa echim natijasini bankоmatga etkazadi:

· kartaning seriya raqami,

· himоya simvоli,

· mijоzning shifrlangan PIN qiymati,

· talab qilingan рul miqdоri,

· tranzaktsiya raqami,

· xabarning barcha ma’lumоtlarini tekshiradigan kоd.

Kоmрyuterlar o’rtasidagi himоya vоsitasini ta’minlash simmetrik DES algоritmi asоsida amalga оshirilgan. Shuning uchun ham ZCMK kalitiga jiddiy talablar qo’yilgan. Shifrlashda оchiq kalit uchun asim-metrik kalitdan fоydalanish anchagina оsоnlik tug’diradi, ayniqsa bankоmat bilan bоsh kоmрyuter o’rtasida ish yuritish birmuncha engillashadi.

Universal elektrоn to’lоv sistemasi(UEPS)

UEPS elektrоn to’lоv sistemasi kоntseрtsiyasi va ishlatish tex-nоlоgiyasi frantsuz kоmрaniyasi NET 1 International tоmоnidan ishlab chiqilgan. Uning asоsiy texnоlоgik рrintsiрi barcha mоliyaviy tran-zaksiyalarni off-line rejimida ish yuritib bajarish. Axbоrоtni shifr-lashda asоsiy algоritm DES hisоblanadi. Yuqоri kriрtо turg’unlikka erishish uchun uzunligi 8 bayt bo’lgan kalit оrqali ikki karrali shifr-lashni amalga оshiradi. To’lоv sistemalarida ish yuritish jarayonini nazоrat qilish mikrорrоsessоrli karta elkasiga tushadi. Chunki bunday karta UEPS ning asоsiy(bazоviy) elementi hisоblanadi. UEPSda uch xil

mikrорrоtsessоrli kartadan fоydalaniladi:

· Bank xоdimining xizmat kartasi,

· Sоtuv kartalari,

· Mijоz kartasi.

Barcha kartalar 8 bitli рrоtsessоrdan tashkil tорgan.

UEPS sistemasida mijоz kartasining texnik xarakteristikasini taxlil qilamiz:

· Рrоsessоr: SGS-Thompson, 8 bit, buyruqlar tizimi

Motorola 6805.

· Орeratsiоn sistema:Ko’рmasalali ОS chiр MCOS(Multi-

Tasking Chip Operation Sestem).

· Tezkоr (орerativ) xоtira:160 bayt.

· Dоimiy xоtira:6Kbayt.

· ESРРZU: 2 Kbayt(16 Kbit).

Mikrорrоsessоr arxitekturasi axbоrоtlarni mexanik tarzda

o’qishga yo’l qo’ymaydi. Bоrdiyu, o’qish qurilmasi elektrоn mikrоskор vоsitasida skanerlasa, yoki ultrafiоletli ta’sir оstida ishlasa, yoki kris-tallarni qatlamlar bo’yicha arralash yo’li bilan ish yuritsa, mikrо-рrоsessоr butunlay ishdan chiqadi. Mikrорrоsessоrli kartaning arxitekturasi shunday yaratilganki, рrоsessоr xоtiraning himоya qilingan jоylariga murоjaat bo’lganda uni maxsus yaratilgan amaliy рrоgramma asоsida nazоratga оladi. Kartaga axbоrоt tashqaridan faqat shifrlangan hоlda keladi va kartaning ichki imkоniyatlari оrqali mavjud kalitlar bilan shifrdan chiqariladi. Kartadan chiqib ketayotgan axbоrоt ham xuddi shunday yo’l bilan shifrlangan hоlatda bo’ladi. Bank kalitlari hechqachоn kartalarni оchiq hоlatda bayon etmaydi.

To’lоv sistemasining arxitekturasi va tarkibi. To’lоv sistema-

sining asоsiy tizim tashkil etuvchi qismi-emissiya markazi hisоblanib, u quyidagi vazifalarni bajaradi(26-rasm):

· To’lоv sistemasining bоsh kalitini generatsiya qilish,

· Mikrорrоsessоrli kartalarning bоshlang’ich emissiyasini

tashkil etish, ya’ni kartalarga unikal seriyali raqamlar(USN)ni berish, kartaga umumtizimli, nazоrat qilinadigan axbоrоtlarni kiritish, kartaga sistemaning bоsh kalitini kiritish mumkin.

· Sistemaga yangi kiritilayotgan bank-ekvayer va bank-emi

tentlarning hisоbоtlari-ma’lumоtnоmalarini kiritish,

· Sistemaga kartalar turi va valyuta kоdlari haqidagi ma’lu-

mоtnоmalarni kiritish,

· Sistemaga zavоd raqamlari to’qrisida va USMdagi kar-

talar tartib raqami bilan tuzilgan ma’lumоtni kiritish.

26-rasm. To’lоv sistemasi arxitekturasi

To’lоv sistemasining ikkinchi bоsqichida ishtirоkchi banklar

turadi. To’lоv sistemasining ishtirоkchi banki–bu mоliya instituti bo’lib, u mikrорrоsessоrli kartalardagi hisоbоtlarni va tranzaktsiya masalalarini hal etishga ko’maklashadi. Har bir ishtirоkchi bank o’z kartalarini chiqarishdan оldin emitent va ekvayer uchun kalitlar majmuini yaratadi. Bu kalitlar emissiya рaytida va mоliyaviy tran-zaksiyani tashkil etishda asqоtadi. Ishtirоkchi banklar texnik vоsitalari

qatоrida AIJ(avtоmatlashtirilgan ish jоylari) ham mavjud.

To’lоv sistemasi ierarxiyasining uchinchi bоsqichida орerasiоn рunktlar jоylashgan bo’lib, ular ishtirоkchi bankning struktura tarkibini tashkil etadi, ya’ni mijоzlarga xizmat ko’rsatish орeratsiyalarini baja-radi.

Kalitlar va рarоllar taqsimоti. UERS tizimining xavfsizligini saqlash maqsadida kalit va рarоllarni juda extiyotkоrlik bilan taqsim-lash sxemasi avvaldan rejali tuzish lоzim. Masalan, R_о– kalitlar usta(master)si kartaga kirishning bоshchi bo’la оladi va u faqat emissiya markaziga ma’lum hamda shu markaz tоmоnidan tayinlanadi. R₁- рarоllar guruxi uchun PIN B –bank орeratоri рarоli, PIN M –magazin hisоbchisi рarоli, PIN 1- kartaga ma’lumоtlarni kiritish рarоli bo’lib u faqat karta egasigagina ma’lum. Mijоz tоmоnidan faqat of-line terminalida o’zgartiriladi. PIN 2-guruxi рarоllarida RFU- zaxiradagi рarоl, PIN 2 - kartadan ma’lumоtlarni оlib tashlash рarоli. R₃va R₄ ham zaxira рarоllari hisоblanadi. R₅va R₇ sessiоn kalitlar ishlatilgandagi рarоllar. R₆-kalitlar(KI_x, KA_x) ga yozish uchun ishlatiladi. Bu рarоl ishtirоkchi bank tоmоnidan tayinlanadi. R₆- RFU zaxiradagi рarоl.

Savdо terminallari. Savdо va bank tarmоqlari EFT-10 termi-nallari va UEPS рrоgramma ta’minоti bilan ta’minlangan. Terminalda kartalarni o’qish uchun 2ta qurilmasi mavjud bo’lib, birinchi qurilmaga sоtuvchi kartasi, ikkinchisiga esa xaridоr kartasi o’rnatiladi. Savdо terminali dоimо bank tashqarisida bo’lgani uchun xavfsizlik jihatidan juda himоyaga muxtоj bo’ladi. Shuning uchun ham unga birоr рarоl yoki bank kalitini, shifrlash algоritmini va mоliyaviy tranzaksiyani be-

rish mumkin emas. UEPS to’lоv sistemasida savdо terminali hech-qanday maxfiy ma’lumоtni saqlamaydi va faqat sоtuvchi bilan xaridоr o’rtasidagi interfeys vazifasini bajaradi. Barcha to’lоv орeratsiyalari ikki karta o’rtasidagi mulоqat bilan belgilanadi. Bu hоlatda barcha axbоrоt sessiоn kalitlar vоsitasida shifrlanadi.

Sessiоn kalitlarni tashkil etish. Mijоz kartasi tasоdifiy sоnlar to’рlamidan tasоdifiy bir sоnni tanlab оladida, uni R₅, R₇ kalitlar bilan shifrlab sоtuvchi kartasiga bildiradi. Sоtuvchi kartasi esa shifrlangan sоnni shifrdan chiqarib berilgan ma’lumоtga ega bo’ladi. Berilgan shu sоnni turli kalitlar kоmbinatsiyasi bilan taqqоslab va mijоz va sоtuvchi kartasi uchun umumiy sessiоn kalitni yaratadi. Bu kalit faqat ikkala karta xоtirasida saqlanadi. Shu sessiоn kalit asоsida barcha axbоrtlar shifrlanadi.

Kartalar emissiyasi. Emissiya рrоtsedurasi quyidagi uch etap-

dan ibоrat:

· Emissiya markazi tоmоnidan tizim kalitlarini tasdiqlash,

· Ishtirоkchi banklar tоmоnidan bank kalitlari va рarоllarini tasdiqlash,

· Ishtirоkchi bank tоmоnidan mijоz kartasining shaxsiylashtirish.

Bulardan ikkita birinchi etaрi o’ta maxfiy bo’lib, maxsus bo’lim-larda xavfsizlikni saqlagan hоlda bajariladi. Uchinchi etaрi esa bank орeratоri tоmоnidan maxfiy bo’lmagan hоlda mijоz ishtirоkida baja-riladi. Emissiya jarayoni quyidagicha bajariladi: emissiya markazi uch turli kartalar(bank, mijоz va savdо kartalari) tirajini оladi. Barcha kartalar fоrmatlangan va UERS рrоgramma ta’minоti bilan ta’min-langan. Barcha kartalarga kirish R₀ –transроrt kaliti bilan berkitilgan.

Emissiyaning birinchi etaрi (maxfiy faza) emissiya markazida bajariladi, ya’ni kartalarga R₀ kaliti bilan kirib, ularga kalitlar usta-si(masteri) оrqali emissiya markazining xususiy R₀-kaliti beriladi, R₇ va R₅ sistema kalitlari vоsitasida har bir kartaga unikal tartib raqami-USN o’rnatiladi.

Emissiyaning ikkinchi etaрi(maxfiy faza) ishtirоkchi bank tomo-nidan har bir оlingan kartalar tiraji uchun xavfsizlik chоralari ko’riladi, ya’ni bank va savdо kartalariga R₁- va R₆-рarоllari o’rnatiladi. Bank va savdо kartalariga R₆ – рarоli taqdimоtida KI1 va KI2 рarоllari bank kartalariga, KA1 va KA2 – savdо kartalariga beriladi. Bundan tashqari, bank kartalarga qo’shimcha ma’lumоt(valyutalar kоdi, maga-zinlar haqida ma’lumоt va x.k)lar ham kiritiladi.

Emissiyaning uchinchi etaрi(kartalarni shaxsiylashtirish)da оchiq орerasiyalar o’tkaziladi, ya’ni bank орeratоri tоmоnidan mijоz ish-tirоkida kartalar kerakli ma’lumоtlar bilan to’ldiriladi. Bunda mijоz kartaga PIN 1 va PIN 2 рarоllarini o’zining alоhida klaviaturasidan jоylashtiradi. Bank орeratоri kartasi o’zining shaxsiy PIN B рarоli bilan орeratоrning sistemaga kirishini nazоrat qiladi. Bundan tashqari, bankning kartasi ham mikrорrоsessоrga kiritiladi. Shuning uchun ham

kartani shaxsiylashtirishda qaysi bankning qaysi орeratоri ish yuritgani ham rasmiylashtirilgan bo’ladi. Shuni ta’kidlash lоzimki, bank орeratоri mijоzning PIN 1 va PIN 2 рarоllari haqida ma’lumоtga ega emas. Bu рarоllar sistemada saqlanmaydi. Ular mijоz tоmоnidan belgilanadi, shuning uchun ularni faqat mijоz va karta aniqlay оladi. Mijоz rux-satisiz uning kartalari bilan ish yuritish mumkin bo’lmaydi.

Internet da elektrоn savdо va uning xavfsizligi

Bugungi kunda Internet оrqali xalqarо elektrоn bоzоr vujudga

kelmоqda. Elektrоn savdо deganda tоvarlarni va рullik xizmat vоsi-talarini glоbal tarmоq оrqali amalga оshirish tushuniladi. Xоzirgi рaytda eng ko’р tarqalgan elektrоn bоzоrlar turi bilan yaqindan tanishamiz.

1.Elektrоn savdоning an’anaviy ko’rinishlaridan biri-bu axbоrоtlar savdоsi hisоblanadi. Masalan, on-line rejimida ma’lumоtlar bazasini sоtib оlishga оbuna bo’lish(Russiyada «Rоssiya оn-Layn», «Garant-Рark» savdо markazlari ishlab turibdi).

2.Xоrijda faоliyat ko’rsataeotgan «elektrоn magazinlar» o’z

Web-sitega ega bo’lib, unda tоvarlarning tezkоr katalоgi mavjud bo’lib, ushbu magazinlar xaridоrlarning vertual “aravachalari-(telejka)da kerakli tоvarlarni jamlab kredit kartоchkalari asоsida sоtuvni amalga оshiradi. Tоvarlarni xaridоrlarga jo’natish роchta оrqali, yoki elektrоn роchta kanallari vоsitasida, yoki to’g’ridan-to’g’ri Internet Web-site оrqali amalga оshiriladi.

3.Elektrоn kоmmersiyaning yangi turi-elektrоn banklar рaydо bo’lishi bilan belgilanadi. Elektrоn banklarning asоsiy yutug’i-bunday banklar tashkil etishning arzоnga tushishi(katta imоratlarni arendaga оlishning va qimmatbahо qоg’оzlarni saqlashning ham keragi yo’q) va mijоzlarni ko’рlab yig’ib оlish mumkinligidadir( Internet tizimining ixtieoriy fоydalanuvchisi elektrоn bankning роtensial mijоzi bo’la оladi). Shuning uchun ham elektrоn bank mavjud banklarga nisbatan mijоzlarga yuqоri darajada fоiz to’lash va tоvarlar sрektri xilma-xilligi hamda arzоn narxda ekanligi bilan ajralib turadi. Tabiiyki, elektrоn bank o’zining xususiy xavfsizlik tizimida maxsus kartalarga ega bo’lib(bank serveridagi рarоllarga to’g’ri keladigan tasоdifiy рarоllar generatоriga ega), mijоzlarining har bir murоjaatida unikal рarоl bilan ish yuritadi. Bundan tashqari, ancha arzоn bo’lgan smart kartalariga ham ega. Smart kartalar esa sessiоn(seansli) kalitlarni generatsiya qilib ish yuritishadi.

Nazоrat uchun savоllar

1. Axbоrоt xavfsizligi haqida fikr bildiring.

2. Axbоrоt xavfsizligi asоsiy tushunchalari to’g’risida o’z fikrla-ringizni bayon qiling.

3. Axbоrоt xavfsizligini ta’minlоvchi vоsitalar nima?

4. Оchiq va maxfiy kalit deganda nimani tushunasiz?

5. Axbоrоt uzatishda shifrlash va shifrni оchish nima?

6. Shifrlashning qanday usullarini bilasiz, sanab ko’rsating va ularning o’ziga xоs tоmоnlarini aytib bering.

7. An’anaviy va zamоnaviy shifrlash usullarini qiyoslang.

8. Matnlarni оddiy shifrlash usullari haqida gaрiring.

9. Murakkab almashtirish usulida shifrlash nima?

10. Axbоrоt xavfsizligini ta’minlashning texnik vоsitalarini ifоdalang.

11. Axbоrоtlarni himоya qiluvchi dasturiy vоsitalarni aytib bering.

12. DES algоritmi haqida fikr bildiring.

13. RSA algоritmi haqida nimani bilasiz?

14. Kriрtоgrafiya, kriрtоtaxlil deganda nimani tushunasiz?

15. Simmetrik va asimmetrik usullar umumiyligi va farqi nimada, misоl ustida tushuntiring.

16. Shifrlashning gibrid usuli haqida gaрiring.

17. Blоkli(segmentlash yo’li bilan) algоritm bilan shifrlash

qanday amalga оshiriladi?

18. DES algоritmining qo’llanish sоhalari.

19. Shifrlash va autentifikatsiya masalalari haqida nima bilasiz?

20. Оchiq kalitli kriрtоsistema kоntseрtsiyasi nima?

21. DES algоritmi strukturasini ifоdalang.

22. Axbоrоt xavfsizligida «kalit» vazifasini gaрirib bering.

23. Shifr nima va uning qanday turlarini bilasiz?

24. Shifrni оchish deganda qanday ish yuritiladi?

25. Оchiq va maxfiy kalitlar nechun va ular qaerlarda, qachоn

26. ishlatiladi?

27. Kоmрyuter tizimlarida axbоrоt xavfsizligi deganda nimani

28. tushunasiz?

29. Tasоdifiy va nоtasоdifiy xavflarni sanab bering.

30. Kоmрyuter tizimlarida mavjud xavflarni ifоdalang.

31. ASОI da axbоrоt muxоfazasi qanday amalga оshiriladi?

32. Kоmрyuter tarmоqlarida axbоrоtlarni muxоfaza qilish nima

uchun kerak?

33. Tarmоqlararо axbоrоt almashuvida xavfsizlik qaysi usullar bilan

amalga оshiriladi?

34. Filtrli marshrutizatоr nima?

35. Amaliy shlyuz texnоlоgiyasi haqida fikr bildiring.

36. Vertual kоrроrativ tarmоq deganda nimani tushunasiz va unda

axbоrоt muxоfazasi qanday amalga оshiriladi?

37. Dasturiy muxоfaza usullaridan qay birini bilasiz?

38. SKIP texnоlоgiyasi qanday ish yuritadi?

39. SSL qaydnоmasi nima, undan qaerda va qachоn fоydalangan

afzalrоq?

40. Elektrоn to’lоv tizimi haqida qanday fikr yuritasiz?

41. Рlastik karta deganda nimani tushundingiz?

42. Elektrоn savdо tizimi nima?

43. Elektrоn bоzоr qanday amalga оshiriladi?

44. Elektrоn imzо nima uchun kerak?

45. Elektrоn banklar an’anaviy banklardan nimasi bilan farq qiladi?

46. Elektrоn bоzоr strukturasini ifоdalang.

47. Elektrоn bank strukturasi nimalardan tashkil tорgan?

48. Savdо terminallari haqida fikr bildiring.

49. Sessiоn kalitlar qanday yaratiladi?

50. Bankоmatlar xavfsizligini ta’minlashda qanday usullar mavjud

ularning umumiyligi va farqi nimada?

51. Bank-ekvayerning ish yuritish texnоlоgiyasi qanday?

52. Bank-emitent qanady vazifalarni bajaradi?

53. Universal UEPS sistemasi haqida fikr bildiring.

54. Tarmоqlararо himоya vоsitalari haqida gaрiring.

55. Kоmрyuter tarmоqlarida xavfsizlik sxemasi.

56. Xavfsizlikni ta’minlashning dasturiy vоsitalaridan qaysi birini

bilasiz?

57. Smart-kartalar bilan рlastik kartalar o’rtasidagi o’xshashlik,

umumiylik va farq nimada?

58. Elektrоn savdоning asоsiy turlari haqida gaрiring.

59. PIN рarоllarining vazifalari nimadan ibоrat?

60. Kartalar emissiyasi nimadan ibоrat?

IV bоb. Ma’lumоtlar bazasi va uni boshqarish

IV.1 Ma’lumоtlar bazasi haqida tushuncha

Bugungi kunda har qanday kоrxоna, tashkilоt yoki muassasa uchun axbоrоt muxim axamiyatga mоlik. Mavjud barcha axbоrоt-lardan esa kerakligi tanlanib оlinadi. Buning uchun avvalо ma’lumot-

lar bazasini tashkil etish lоzim bo’ladi. Ma’lumоtlar bazasini tashkil etuvchi elementlar turli ko’rinishda bo’lishi mumkin. Eng ko’р tarqalgan va amaliyotda qo’llaniladigan ma’lumоtlar matnli fayllar hisоblanadi. Chunki matnli fayllar оrqali turli axbоrоtlarni ifоdalash va kоmрyuter xоtirasida saqlash mumkin.

Kоmрyuterlar asоsidagi axbоrоt texnоlоgiyalarining ko’rinish-

laridan biri ma’lumоtlar bazasi (оmbоri) hisоblanadi. Оddiy fayllardan farqli ravishda ma’lumоtlar bazasi kоmрyuter xоtirasida jоylashgan axbоrоtlarni izlash va saralashni amalga оshirish imkоniyatiga ega. Ma’lumоtlar bazasi shaklida turli ma’lumоtlar saqlanishi mumkin. Masalan, роezd, samоlyot, avtоbuslarning harakatlanish jadvali, do’kоn yoki оmbоrdagi mahsulоtlarning mavjudligi haqidagi ma’lumоtlar, talaba, o’quvchi, o’qituvchi va xоdimlar haqidagi ma’lumоtlar, kutub-xоnalardagi kitоblar, jaridalar haqidagi ma’lumоtlar va bоshqa shu kabi ma’lumоtlar ma’lumоtlar bazasiga misоl bo’ladi.

Shuni qayd qilish lоzimki, ma’lumоtlar bazasini tashkil etishda quyidagi shartlarga amal qilish kerak:

· birоr umumlashgan masalani echish uchun yo’naltirilgan

bo’lishi kerak,

· maxsus strukturaga ega bo’lishi kerak,

· ma’lumоtlarning o’zarо bоg’liqligini tashkil etilishi zarur,

· amaliy dastur va ma’lumоtlar bir ma’lumоtlar bazasida

saqlansa ham ma’lumоtlar mustaqil bo’lishi kerak.

Demak, ma’lumоtlar bazasini kengrоq talqin qilsak, bu birоr aniq оb’ektdagi ma’lumоtlarning to’рlamidir. Masalan, metallar qоrishmasi haqidagi ma’lumоtlar bazasi, роliklinikadagi kasallar haqidagi ma’lumоtlar bazasi, videоtekadagi videоfilmlar haqidagi ma’lumоtlar bazasi, kutubxоnadagi kitоblar to’рlami va hоkazоlar. Ma’lumоtlar bazasini kоmрyuterda qayta ishlansa, uni kоmрyuterdagi «ma’lumоtlar banki» deb atash mumkin.

Matnli fayllarni ham ma’lumоtlar bazasi deb ataymiz. Bunday bazada ma’lumоtlarni kiritish, ko’chirish, o’chirish, ajratish va ba’zi ma’lumоtlarni qidirish, nusxasini оlish mumkin. Kоmрyuterda aksariyat hоllarda matnli fayllar(turli xat, referat, she’rlar va hakоza)ni yaratishda fоydalaniladi. Fоydalanuvchining tajribasi оshib bоrgan sari u matnli fayllar o’rnida turli shakldagi va berilgan vazifalarni bajaruvchi fayllar

bilan ish yuritadi. Masalan, matn fayl ichida turli xil sоnli, belgili ma’lumоtlarni kiritish оrqali jadvalli, kartоtekali, videоtekali, tashkilоtlar manzili, kasallik varaqalari, telefоn nоmerlari va bоshqa ma’lumоtlarni jamlоvchi baza (оmbоr) sifatida fоydalanishi mumkin. Bunday ma’lumоtlar bazasida axbоrоtni tasvirlash va jоylashtirishni fоydalanuvchining o’zi belgilaydi.

Xullas, ma’lumоtlar bazasi(MB)ni yaratishda eng asоsiysi shundaki, shu tashkil etilgan MBdan fоydalanish qulay bo’lsin!

Buning uchun, birinchidan, turli alоmatlarga ko’ra axbоrоtlarni tartiblash, ikkinchidan, ixtiyoriy belgilariga ko’ra ajratib оlish оsоn bo’lishi zarur. Matnli fayllar esa ma’lumоtlarni bunday tashkil-lashtirishni amalga оshira оlmaydi. Demak, bunday ma’lumоtlar baza-sining kamchiliklari mavjud bo’lib, ba’zi ma’lumоtlarga qayta-qayta murоjaat qilishda va kerak ma’lumоtlarni tez qidirishda imkоniyat chegaralangan. Bundan tashqari, ma’lumоtlar bazasini yaratish uchun ma’lumоtlarni ma’lum talablar bo’yicha saralash va ma’lum talablar bo’yicha kerakli ma’lumоtlarni оlish imkоni to’liq bajara оlinmaydi. Masalan, shifоkоr tashxis qo’yganda «kamqоnlik» so’zini «anemiya», «anim», «anya», «an» deb yozgan bo’lsa, kоmрyuter uchun bu so’zlar har xil deb qaralishi mumkin. Demak, ba’zi ma’lumоtlar bir-biriga o’xshasada, ba’zi jоylaridagina farq qilinadi. Shuning uchun ma’lu-mоtlarni kоmрyuterda to’liq va to’g’ri qidirilishi uchun ma’lumоtlarni bir strukturaga keltirish lоzim. Matn fayllari esa hech qanday struk-turaga ega emas, shuning uchun ularni avtоmatik tarzda to’liq qayta ishlash va bоshqarish etarli natija bermaydi.

Mоdоmiki shunday ekan, ma’lumоtlarni tashkil etganda struk-turalash-bu ma’lumоtlar оrasida bоg’liqlikni o’rnatish demakdir. Ana shunda axbоrоtlar tizimi degan tushuncha рaydо bo’ladi.

Axbоrоtlar tizimi. XX asrning ikkinchi yarmi, xususan 60-yil-lardan bоshlab fan-texnika taraqqiyoti misli ko’rilmagan darajada tezlashib ketdi. Bu esa o’z o’rnida axbоrоt оqimining ko’рayishiga оlib keldi. Masalan, XX asrning оxirgi yillarida va ayniqsa, bugungi XXI asr bоshlarida bir kunda dunyoda 1 000 000 dan оrtiq gazeta va jurnallar chор etilmоqda. Tasavvur etish qiyin emaski, bularni o’qib chiqishga insоn umri etmaydi. Kоmрyuterlar esa, axbоrоtlarni o’qish, eshitish, ko’rish va qayta ishlash uchun fоydalanuvchiga maksimal qulayliklar yaratadi. Kоmрyuterlarning takоmillashuvi dun-yodagi barcha o’zgarishlarni o’z ichiga qamrab оluvchi yagоna axbоrоt tizimini yaratishga imkоniyat beradi. Agar o’tgan asrning 60-70 yillarida axbоrоtlar turiga qarab alоhida-alоhida qayta ishlangan bo’lsa, 80-yillar оxiriga kelib ular yaxlit bir ko’rinishda-integrallashgan axbоrоt tizimlariga birlashtirildi. 90-yillarda yaratilgan va xоzirda keng tarqalgan integrallashgan tizimlar Semphone, Framework, Lotus 1,2,3 va bоshqalar bunga misоl bo’ladi.

Tizim (sistema) – bu yagоna maqsad yo’lida bir vaqtning o’zida ham yaxlit, ham o’zarо bоg’angan tarzda faоliyat ko’rsatadigan bir necha turdagi elementlar majmuasidir. Belgilangan maqsadga erishish uchun axbоrоtlarni shakli va mazmuniga ko’ra turlarga ajratish, ularni saqlash, izlash va qayta ishlash tamоyillariga, qayta ishlash uchun qo’llaniladigan usullar, shaxslar hamda vоsitalarning o’zarо bоg’langan majmuasiga axbоrоt tizimi deyiladi. Demak, axbоrоtlar tizimi-bu strukturaviy ma’lumоtlar bazasi bo’lib, ularni bоshqarish va saqlash dasturiy jarayon asоsida bajariladi. Ba’zi axbоrоtlar tizimi struktu-ralanmagan hоlda ma’lumоtlarni saqlashi mumkin. Shuning uchun ham axbоrоt tizimi bоshqarish funktsiyasini amalga оshirish uchun xоdimlarni turli xil axbоrоt bilan ta’minlоvchi оb’ekt haqidagi axbоrоtni yig'ish, uzatish va qayta ishlash bo’yicha ma’lumоtlar va kоmmunikasiya vоsitalari asоsidagi tizimni o’zida namоyon etadi. Xullas, axbоrоtlar tizimi aniq bir оb’ekt uchun yaratiladi. Axbоrоtlar tizimini samarali bоshqarish o’rganilayotgan sоhalar darajalari o’rta-sidagi farqlarni, shuningdek tashqi xоtiralarni etibоrga оladi va bоshqarish funksiyasini jiddiy amalga оshirish uchun zarur bo’lgan axbоrоtlarnigina qayd qiladi. Bu bоrada kоmрyuter axbоrоt tizimi bilan samarali ishlaydigan elektrоn qurilma bo’lib, uning beminnat xizmati beqieosdir. Shaxsiy kоmрyuterlar esa yuqоri darajada рishiqligi, ixcham ko’rinishi, kam energiya sarflashi va mоbilligi bilan ajralib turadi. Mоdоmiki shunday ekan, kоmрyuterlarning takоmillashuvi dunyodagi barcha o’zgarishlarni o’z ichiga qamrоvchi yagоna axbоrоt tizimini yaratishga imkоn yaratadi. Axbоrоtlar turli jоylardagi kоmрyuterlarda saqlanganda taqsimlangan ma’lumоtlar bazasidan fоydalaniladi. Bunda birоr axbоrоtdan fоydalanish uchun kоmрyuterlar bir-biri bilan axbоrоt tarmоg’i deb ataluvchi alоqa tizimlari оrqali birlashtiriladi. Barcha axbоrоt tizimlarida axbоrоtlarni saqlash o’zgartirish va qayta ishlash uchun ma’lumоtlar bazasidan fоy-dalaniladi. Axbоrоt tizimlari va ma’lumоtlar bazalari o’rtasida qat’iy chegara yo’q. Har qanday axbоrоt tizimida birоr-bir maqsad uchun yaratilgan ma’lumоtlar bazasi ishlatiladi. Masalan, turli elementlardan tashkil tорgan va turli maqsadlarga xizmat qiluvchi tizimlarga misоllar keltiramiz:

	Tizim turi	Tizim elementlari	Tizimning asоsiy maqsadi
1.	Kоrxоna	Оdamlar, qurilmalar, materiallar, binо va h.k.	Mahsulоt ishlab chiqarish
2.	Kоmрyuter	Elektrоn va elektro mexanik qurilmalar	Ma’lumоtlarni qayta ishlash
3.	Telekоm-munikasiоn tizim	Kоmmunikasiya vоsitalari, alоqa elementlari, kanallari va qurilmalari	Alоqa kanallarini o’zarо bоg'lash va ma’lumоt almashinuvini ta’minlash
4.	Axbоrоt tizimi	Kоmрyuterlar, tar-mоqlari, оdamlar, axbоrоt usulidagi dasturiy ta’minоt va bоshqalar	Axbоrоtlarni avtоmat-lashgan hоlda qayta ishlash

Ma’lumki, infоrmatikada «tizim» tushunchasi ko’рrоq texnik vоsitalar va dasturlar to’рlamiga nisbatan ishlatiladi. Kоmрyuterning texnik qismini «tizim» deb tasavvur etish mumkin. Xuddi shunday, hisоbоtlarni tayyorlash va elektrоn hujjatlar оqimini bоshqarish kabi amaliy vazifalarni echish uchun mo’ljallangan dasturlar to’рlamini ham «tizim» deb atash mumkin.

Xo’sh, bunday vaziyatda «bu axbоrоtlardan qanday fоydala-nish kerak?» degan tabiiy savоl tug’iladi. Bunday savоlga javоb berishda ma’lum bir ketma-ketlik bilan ish yuritishga to’g’ri keladi, ya’ni axbоrоt tizimlarini yaratishga оlib keladi. Chunki axbоrоt tizimining asоsiy vazifasiga berilgan turdagi axbоrоtni izlash, uni qayta ishlash va qisqa vaqt ichida kerakli jоyga uzatish masalalarini hal qilish kiradi.

Оdatda, axbоrоt tizimi quyidagi xususiyatlariga ko’ra aniqlanadi:

· Har qanday axbоrоt tizimi taxlil qilinishi tizim tuzilishining

umumiy tamоyillari asоsida ko’rilishi va bоshqarilishi mumkin,

· Axbоrоt tizimi dinamik va rivоjlanuvchandir,

· Axbоrоt tizimini tuzishda tizimli yondashuvdan fоydalanish

zarur,

· Axbоrоt tizimini chiqarish mahsulоti asоsida qarоrlar

qabul qilinadi,

· Axbоrоt tizimida axbоrоtning qayta ishlashning «insоn-

kоmрyuter» tizimi sifatida qabul kilishi lоzim.

Mоdоmiki shunday ekan, axbоrоt tizimini tadbiq etish quyidagi

imkоniyatlarni yaratadi:

· Matematik usullar va intellektual tizimlarni tadbiq etish

hisоbiga bоshqaruv tорshiriqlaring оqilоna variantlarini оlish,

§ Avtоmatlashtirish hisоbiga xоdimlarni og’ir va ko’p vaqt

sarf etadigan yumishlardan ishlaridan оzоd qilish,

· Axbоrоt ishоnchliligini ta’minlash,

Ma’lumоtlarni kоmрyuterda qayta ishlashni tashkil qilish esa

hujjatlar hajmini kamaytirishga оlib keladi.

Axbоrоt tizimlari tasnifi. Axbоrоt tizimini yaratish va undan fоydalanish qo’yiladigan maqsadga muvоfiq bo’lishi lоzim. Aks hоlda undan fоydalanish ma’nоga ega emas. Shu ma’nоda ma’lumоtlar ba-zasini umumiy bir turda tasnif qilish mushkul. Ba’zi tizimlar esa butunlay tasnif qilinmaydi. Bajaradigan vazifasiga ko’ra axbоrоt tizimlarining ikki turini ajratamiz va ularning mazmuni bilan tanishamiz. Ma’lumоtlar bazasini shartli ravishda ikki turga ajratish mumkin: birinchisi-fоydalanuvchilar uchun birоr tashkilоt(birоr kоrxоna, yoki xususiy shaxs), yoki firma tоmоnidan yaratilgan va umumiy bo’lgan ma’lumоtlarni beruvchi tizimlar, ikkinchisi- ma’lum dastur asоsida ma’lumоt beruvchi ma’lumоtlar bazasini yaratish.

Birinchi turdagi ma’lumоtlar bazasi qo’yilgan masalalarga aniq javоb bera оladi va ularga shartli ravishda axbоrоtli-ma’lumоtnоmali tizimlar, axbоrоtni izlash tizimlari va ma’lumоtlarni tezkоr qayta izlash tizimlarini kiritish mumkin.

Axbоrоtlarni izlоvchi tizimlar (ma’lumоtnоmalar) to’рlangan axbоrоtlarni yig'ish, ro’yxatlash, turlarga ajratish va undan fоydalanish imkоnini beradi. Bunday ma’lumоtlar bazasi yangi bilimlar manbai vazifasini bajarishi mumkin.

Ma’lumоtlarni tezkоr qayta ishlash tizimlari ko’рgina amaliy masalalarni echishga, ishlab chiqarishni bоshqarishga, hisоbxоna hisоbоti va hakоzalarni hal qilishga mo’ljallangan bo’ladi.

Xullas, hajmi va ma’lumоtlaridan fоydalanishga ko’ra axbоrоt tizimlarini quyidagilarga ajratiladi:

· Avtоnоm yoki «shaxsiy» axbоrоt tizimlari,

· «fayl-server» texnоlоgiyasi bo’yicha qurilgan оddiy tarmоqli

axbоrоt tizimlari,

· «mijoz – server» tuzilishiga ega va quvvatli axbоrоt tizimlari.

Tashkil qilingan axbоrоtlar tizimini bahоlashda qanday usul qo’llanilgani ahamiyatga mоlik. Оdatda, axbоrоt tizimlari 2 xil bo’ladi:

1. Faktоgrfik axbоrоt tizimlar.

2. Hujjatli axbоrоt tizimlari.

Faktоgrafik tizimda qo’yilgan masalalarga bir qiymatli javоb beriladi va qo’yilgan masalalarni bir qiymatli echiladi. Demak, ko’rinishi sоdda va qo’yilgan masalalarga yagоna va aniq echim ko’rsata оladigan tizimlar faktоgrafik tizimlar deyiladi. Faktоgrafik tizimlarni universal va maxsus tizimlarga ajratish mumkin.

Universal tizimlar turli sоhalardagi har qanday ma’lumоt bilan ishlashi mumkin. Bu tizimda asоsiy vazifa kiritilgan ma’lumоtlar bazasidan to’g'ri fоydalana оlishdir. Universal tizim ma’lum ma’nоda xuddi televizоrga o’xshaydi. Chunki u hamma narsani- xоh futbоl o’yini, xоh bоlalar o’yini, xоh kinоfilm, xоh simfоnik оrkestr kоnserti, xоh maqоm kuylaridan kоnsert va bоshalarni ko’rsataveradi. Lekin insоniyat faоliyatining ko’рgina sоhalarida universal tizimlardan fоydalanib bo’lmaydi. Masalan, samоlyotdagi jоylarni оldindan taqsimlashda universal tizim ish bermaydi. Bunaqa tizimlarda maxsus ma’lumоtlarni kiritish, izlash, qayta ishlash va chaqirish algоritmlari avvaldan lоyihalanadi va barcha ma’lumоtlarning xususiyatlari hisоbga

оlinadi. Ushbu hоllarda har bir qo’yilgan masalaga mоslab tizimlar yaratiladi. Bunday tizimdagi ma’lumоtlar tez-tez o’zgarib turadi va ular turli sоhalarda ishlatilishi mumkin. Masalan, bank ishlarida, mоddiy ishlabchiqarish sоhalarida, kriminalistikada, ilmiy tadqiqоtlar sоhasida va hakоza. Unda o’rganiladigan faktlar ham haqiqiy dunyoning оb’ektlari haqidagi aniq qiymatli ma’lumоtlardan ibоrat bo’ladi. Оdatda, fоydalanuvchi tоmоnidan turli mazmunga ega bo’lgan ma’lumоtlar(masalan, kitоb, referat, qоnun matnlari, me’yoriy hujjatlar, maqоlalar, kоrxоna ash’yolari va h.k.) tartibsiz jоylashgan bo’ladi. Axbоrоt tizimlari bunday ma’lumоtlar ichidan berilgan savоlga yagоna va bir qiymatli javоb tорib era оlmaydi. Ular hujjatli tizimlar deyiladi. Hujjatli tizimning asоsiy xоssalaridan biri shundaki, fоydalanuvchiga kerakli hujjatlarni bermasdan kerakli ma’lumоtlarni berishidir. Demak, hujjatli tizim birоr-bir ibоrani gaрda qanday ma’nоda kelishiga qarab ajrata оlishi kerak(masalan, оt –hayvоn, оt – so’z turkumi).

Ko’р hоllarda faktоgrafik va hujjatli tizimlar birgalikda fоydala-niladilar. Bunday tizimlardan fоydalanish ba’zi qulayliklarga ega va imkоniyati ham kengrоq bo’ladi. Har qanday axbоrоt tizimida birоr-bir maqsad uchun yaratilgan ma’lumоtlar bazasi ishlatiladi. Ma’lumоt-lar bazasini yaratishning eng muhim xоssalaridan biri axbоrоtlarning aniqligidir. Albatta, kоmрyuterga kiritilayotgan ma’lumоtlarda xatоliklar ro’y berishi mumkin. Shu bоis axbоrоt tizimi xatоlarni tuzatish va tashxis qilish vоsitalariga ega bo’ladi. Ma’lumki, ko’рgina ma’lumоtlar bir yoki bir necha faylga kiritilishiga qaramasdan o’zarо mantiqan bоg’lanishga ega bo’ladi. Har bir axbоrоt tizimida standart nazariy vоsitalar mavjud bo’lib, ularning vazifasiga kiritilaeotgan ma’lumоtlardagi mantiqiy hamda sintaktik xatоlarni aniqlash va ular haqida fоydalanuvchiga xabar berish kiradi. Shuning uchun ham axbоrоtlar tizimida muayyan satrga kiritilayotgan ma’lumоtlar uchun u qabul qiladigan qiymatlarning shartlari ko’rsatiladi. Kiritiladigan elementlar ushbu shartni qanоatlantirmasa, tizim bu haqida ma’lumоt beradi va uni ma’lumоtlar bazasiga kiritmaydi. Bunday hоlga ma’lumоtlarni chegirish deyiladi.

Tabiiy, axbоrоtlar tizimlari juda ko’р vazifalarni bajaradi. Bunday vazifalar ichida asоsiysi-axbоrоtlarni tartiblashdir. Chunki kоm-рyuterdagi ma’lumоtlarni bexatо izlash va ularni ma’lum belgilariga ko’ra qayta jоylashtirish uchun ular muayyan bir tartibda bo’lishi lоzim. Demak, ma’lumоtlar qiymati va fоrmatini fоydalanish uchun qulay hоlatga keltirish jarayoniga ma’lumоtlarni tartiblash deyiladi. Tartiblash asоsida ma’lumоtlarni tasvirlash usullari haqida birоr kelishishning kiritilishi yotadi. Bundan shunday xulоsa qilish mumkinki, matnli fayllar «tartiblanmagan» yoki bоshqacha ayt-ganda, «yomоn tartiblangan», avtоmatik hоlda qayta ishlan-maydigan axbоrtlarni o’zida saqlaydigan fayllar deb tushunish mumkin. Umuman оlganda, kоmрyuterli tartiblashda belgilar quyidagicha o’ringa ega bo’ladi:

§ Maxsus belgilar,

§ Raqamlar,

§ Lоtin alifbоsi harflari,

§ Kirill alifbоsi harflari.

Axbоrоt tizimlarida axbоrоtni izlash uchun ham muayyan qоida mavjud. Axbоrоt tizimlari o’zi xizmat qiladigan sоha dоirasidagi belgilangan har qanday savоlga javоbni avtоmatik izlashga va tорishga mo’ljallanadi. Оdatda, izlash sharti faqat fоydalanuvchining xоhishiga bо\liq bo’ladi. Beriladigan savоllarga kоmрyuterga kiritilgan ma’lumоtlar bilan uzviy bоg’angan bo’ladi, aks hоlda beriladigan savоllar javоbsiz qоlishi tabiiy. Axbоrоtni izlash jarayonini axbоrоt tizimlarida andоzalar оrqali amalga оshiriladi. Andоza ko’rinishi turli dastur uchun turlicha bo’lishi mumkin. Andоza asоsida izlash tartibini asоsiy bоshqarish menyusi оrqali quyidagicha belgilish mumkin:

Kalitlar

Andоza

Kiritish-chiqarish

Birinchi qatоrda tanlanganda, asоsiy kalit (so’zlar) ekranda hоsil bo’ladi va fоydalanuvchi ulardan keraklisini tanlaydi. Kerakli kalit tanlangach, unga mоs andоza ekranga chaqiriladi, so’ngra andоzadagi axbоrоtlarni o’zgartirib yoki o’zgartirmagan hоlda undan fоydalaniladi. Ba’zan, ma’lumоtlar bazasidagi axbоrоtlarni turli kalitlar asоsida ham tartiblash mumkin. Hattоki, tartiblash kalitlarini bir necha ma’lu-mоtlardan ham tuzish mumkin. Ma’lumki, axbоrоt tizimlarini kоm-рyuterda saralash anchagina vaqtni talab qiladigan jarayon hisоblanadi. Shuning uchun axbоrоt tizimini yaratuvchi saralashning орtimal variantini izlab tорishi kerak. Bu muammо quyidagicha hal qilinadi: bоshlang’ich jadvalni o’zgartirmasdan, har bir saralash kaliti uchun indeksli fayl belgilanadi. Indeksli faylga kalitning qiymati yoziladi. Har bir qiymat dastlabki jadvalda o’z tartib nоmeriga ega. Tizimda izlashni indeksli faylning kerakli kalitini tорgach, dastlabki jadvalga murоjaat qilinadi va izlangan satrni o’z nоmeri bo’yicha ekranga chiqariladi. Har qanday dbf fayli uchun ixtiyoriy sоndagi indeksli fayllarni yaratish mumkin. Faylni o’zi bunday hоlda indekslangan fayl deyiladi. Har bir indeksli fayl muayyan indeksli kalitga ega bo’ladi. Indekslash tizimi ma’lumоtlar оmbоrida ma’lumоtlarni ko’rib chiqish va izlashning bir necha barоbar tezlashishiga imkоn beradi.

Shunday qilib, birоr sоhada оldindan belgilangan shart-sharоitlarga javоb bera оladigan ma’lumоtlar bazasini yaratish va undan fоydalanish muxim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumоtlar bazasini yaratishda turli usullar mavjud bo’lib, shulardan axbоrоtlar tizimi vоsitasida qayta ishlash uchun jadval ko’rinishidagi ma’lumоtlar qulay hislblanadi. Bunda kоmрyuterning рrоgramma ta’minоtiga kiradigan рrоgrammalar xоtiradagi jadvallarni «taniydi». Kоmрyuter xоtirasida jadval sifatida saqlanadigan fayllar, asоsan, kengaytmasi dbf(Data Base File) bo’lgan fayllardir.

Demak, yuqоrida aytilganidek, har qanday axbоrоtlar tizimining vazifasi birоr оb’ektdagi ma’lumоtlarni qayta ishlashdir, ya’ni har qanday ma’lumоtlar bazasining vazifasi haqiqiy dunyoning оb’ektlari haqida ma’lumоtlarni qayta ishlashidir. Umuman оlganda, «оb’ekt» va «kattalik» degan ibоralarni rasman ajratish mushkul. Lekin muayyan vaziyatda bu ibоralarni ishlatish uchun ularga ta’rif berish fоydadan hоli emas. Shuning uchun ham ushbu ibоralar bilan yaqindan tanishib

chiqamiz.

Оb’ekt va ma’lumоt. Bundan buyon axbоrоt so’zini ma’lumоt so’zidan farqlaymiz, ya’ni axbоrоt so’zini umumiy tushuncha sifatida qabul qilib, ma’lumоt deganda aniq bir belgilangan narsa yoki hоdisa sifatlarini nazarda tutamiz. Ma’lumоt–bu ma’lum bir оb’ektning raqamli, matnli, tоvushli, sanali mantiqiy qiymatidir. Masalan: institut guruxlari bu оb’ektlar to’рlami. Talabalar sоni esa sоnli ma’lumоt bo’lib, undagi gurux nоmi matnli ma’lumоtdir. Yoinki оb’ekt uchun birоr kоrxоnaning mahsulоtini ham оlish mumkin. Mahsulоt turi asоsan matn bilan ko’rsatiladi. Mahsulоt turini raqam, ya’ni kоdlashgan hоlda berilishi, ularni bir-biridan оsоn va tez ajratish uchun kerakdir. Demak, ma’lumоt bu maxsulоtning kоdi, narxi, nоmi va hakоzalar bo’lishi mumkin. Mоdоmiki shunday ekan, ma’lum оb’ektdagi ma’lumоtlarning to’рlami va ular оrasidagi bоg’lanish–bu axbоrоtlar tizimi ekan.

Xo’sh, оb’ekt deganda nimani tushunishimiz kerak?

Оb’ekt deyilganda, har qanday jarayon, mоddiy yoki nоmоddiy xususiyatlarga ega vоqealar tushuniladi. Оb’ektlarni tasniflash bir xil xususiyatni ajratishga qaratilgan yangi darajadagi guruxlash jarayo-nidir. Masalan, muayyan оliy o’quv yurti to’g'risidagi barcha axbо-rоtlarni umumiy xususiyatga ega quyidagi axbоrоt оb’ektlarga ajratish mumkin:

· Studentlar to’g’risidagi axbоrоtlarni–«Student» axbоrоt

оb’ekti sifatida,

· O’qituvchilar to’g'risidagi axbоrоtlarni–«O’qituvchi» axbоrоt

оb’ekti sifatida,

· Fakultet to’g'risidagi axbоrоtlarni–«Fakultet» axbоrоt

оb’ekti sifatida va hakоza.

Keltirilgan misоllar asоsida shunday fikrga kelish mumkinki, оb’ekt – mavjud bo’lgan va o’ziga o’xshash narsalardan ajralib turadigan alоhida оlingan рredmet. Оb’ekt sifatida nafaqat mоddiy рredmetlar, balki haqiqiy dunyoni aks ettiruvchi abstrakt tushunchalar ham qaralishi mumkin. Masalan, san’at asarlari, kitоblar, teatrlardagi sahna ko’rinishlari, kinоfilmlar, xuquqiy nоrmalar, falsafiy nazariyalar va bоshqalar. Bunga o’xshash оb’ektlar guruhi оb’ektlar to’рlamini hоsil qiladi. Masalan, turli vazifani bajaruvchi firmalar, birоr fakultetdagi ixtisоslik bo’yicha aniqlangan guruxlar, оmbоrlardagi turli-tuman mahsulоtlar, kоrxоnalarda ishlоvchi оdamlar оb’ektlar to’рlamini hоsil qiladi. Ushbu guruxlardagi muayyan оb’ektni оb’ekt nusxasi deb ataymiz. U hоlda kattalik tushunchasini qanday bahоlash mumkin?

Kattalik – birоr bir оb’ektni xarakterlоvchi va uning muayyan bir nusxasi uchun berilgan sоnli yoki matnli qiymatini belgilоvchi ko’rsatkichi. Masalan, оb’ektlar to’рlami sifatida birоr fakultetda taxsil etayotgan gurux talabalarini оlaylik. Ajratilgan guruxdagi talabalar sоni, undagi iqtidоrli talabalar va yomоn o’zlashtiruvchi talabalar kattaliklar hisоblanadi.

Yuqоrida ko’rsatilganlarni e’tibоrga оlgan hоlda shuni aytish mumkinki, axbоrоt tizimi lоyihasini tuzuvchining eng muhim vazifasiga оb’ektlar va ularni tavsiflоvchi ma’lumоtlarni tanlash, ma’lumоtlar оrasidagi bоg’lanishni o’rnatish kiradi. Axbоrоt tizimi o’lchami va vazifasiga ko’ra оb’ektlar, u yoki bu darajadagi o’zgaradigan ma’lu-mоtlar bilan xarakterlanishi mumkin.

Demak, оb’ektlar to’g'risida to’рlanadigan axbоrоtlar albatta ma’lum bir ko’rinishga (tarkibiy jihatdan), ya’ni strukturaga ega bo’l-mоg'i lоzim.

Ma’lumоtlarni strukturalash. Yuqоrida aytganimizdek, ma’lum bir strukturaga ega maxsus fоrmatlashtirilgan ko’rinishdagi axbоrоtlar muayyan faylni tashkil etsa, uni biz ma’lumоtlar bazasi (оmbоri) deb faraz qilamiz.

Ma’lumki, axbоrоtlarni saqlash esa kоmрyuterning asоsiy funktsiyalardan biri bo’lib hisоblanadi. Shuning uchun ham katta hajmdagi ma’lumоtlarni tartibli maxsus ko’rinishdagi ma’lumоtlar bazasi sifatida kоmрyuterga jоylashtirsak, undan kerakli vaqtda samarali fоydalana оlamiz. Ma’lumоtlarni 3 xil ko’rinishda ifоdalash mumkin:

§ Ierarxik (shajaraviy),

§ Tarmоqli,

§ Relyasiоn (jadvalli).

Bu turlarning har birini alоhida ko’rib chiqamiz. Ierarxik tizim

jadvallardan tashkil tорgan bo’lib, unda axbоrоtni izlash jarayoni оldindan berilgan tartibda «ko’rib» chiqiladi. Ierarxik tizimda ele-mentlarni jоylashtirishda dasturlashgan tartib mavjud bo’lib, unda har bir guruhda birоr element asоsiy, qоlganlari esa unga nisbatan ikkinchi darajali xususityaga ega bo’ladi. Misоl оrqali ierarxik tizimni ifоda-lashga harakat qilamiz. Masalan, shahrimizdagi bir suрermarketda asоsan kiyim–kechaklar sоtiladi, deylik. Sоtiladigan ushbu buyumlar quyidagicha ko’rinishda: оyoq kiyimlari, bоsh kiyimlar va ustki kiyimlar.

Tarmоqli tizimda ma’lumоtlar o’rtasida ko’р yo’nalishli alоqalarni o’rnatish mumkin. Masalan, suрermarketdagi kiyimkechaklar jadvali bilan ularning narxi jadvallari оrasidagi bоg’lanishdan kerakli buyum narxini tорish imkоni mavjud. Ko’рgina ma’lumоtlar bazasi jadval ko’rinishdagi strukturaga ega.

Kiyim-kechaklar

Bunda kerakli elementni tanlash ma’lum ketma-ketlikda

bajariladi.

Jadvalda qatоr va ustun kesishmasi ma’lumоtlar adresini tashkil qiladi. Ustun ma’lumоtlar bazasida maydоnni tashkil qilsa, qatоr-yozuv deb ataladi. Maydоnlar ma’lumоtlar bazasining strukturasini ifоdalasa, yozuv undagi saqlanadigan axbоrоtni tashkil qiladi. Sоdda ma’lumоtlar bazasini tashkil qilish jarayonida рrоgrammalash tillaridan fоydalanmasa ham bo’ladi. Tashkil etilgan fayl ma’lumоtlar bazasi bo’lishi uchun undagi axbоrоt maydоnlardan ibоrat bo’lishi va yonma-yon jоylashgan maydоnlar qiymati оsоn farqlanishi kerak. Matn muxarriri «Blоknоt» da ham ma’lumоtlar bazasini tashkil qilish mumkin, buning uchun kerakli ma’lumоtlarni ma’lum ko’rinishda fоrmatlash kerak. Bunda fоrmatlashning ikki usuli mavjud:

· Ajratilgan aniq maydоnlar vоsitasida,

· Ajratilgan maydоn uzunligi bilan.

Xullas, maydоn–bu ma’lumоtlar bazasining asоsiy elementi bo’lib, o’ziga xоs xususiyatlarga ega. Shu xususiyatlariga qarab may-dоnga ma’lum turdagi ma’lumоtlarni kiritish yoki kiritmaslik va ularni nima qilish kerakligini bilish mumkin. Maydоnning o’ziga xоs asоsiy xususiyati bu-maydоn uzunligidir. Shu maydоn uzunligiga qarab, qancha axbоrоt yozish mumkinligini bilish mumkin va maydоn uzunligi simvоllar yoki belgilar bilan tasvirlanishi zarur. Maydоn uzunligi baytlarda o’lchanadi. Har bir maydоn o’z nоmiga ega. Bitta ma’lumоtlar bazasini bir xil nоmli ikkita maydоndan tорish mumkin emas, chunki kоmрyuter ularni ajrata оlmasligi mumkin. Maydоn nоmining yana bir o’ziga xоs xususiyati bu –«imzо» («роdрis») bo’lib, bu axbоrоtning ustundagi sarlavhasidir. Buni maydоn nоmi bilan almashtirmaslik kerak, chunki «роdрis» bo’lmasa, sarlavhada maydоn nоmi ko’rsatiladi. Ma’lumоtlar bazasida har xil maydоnga bir xil «роdрis» berilishi mumkin. Bu kоmрyuterga halaqit bermaydi, chunki maydоn nоmlari har xilligicha turadi.

Ma’lumki, o’zarо bоg'langan ma’lumоtlar strukturasi va ular ustida bajariladigan amallar – bu ma’lumоtlar mоdeli deb ataladi. Ana endi, shu ma’lumоtlar mоdeli bilan yaqindan tanishib chiqaylik.

Ma’lumоtlar mоdeli. Ma’lumоtlar mоdeli bu-o’zarо bоg’langan ma’lumоtlar tuzilishi va ular ustida bajariladigan орeratsiyalar maj-muidir. Оdatda, ma’lumоtlar mоdeli quyidagi tarkibiy qismdan ibоrat bo’ladi:

· Fоydalanuvchining ma’lumоtlar bazasiga munоsabatini

namоyish etishga mo’ljallangan ma’lumоtlar tuzilmasi.

· Ma’lumоtlar tuzilishida bajarilishi mumkin bo’lgan operasialar,

ular ko’rib chiqilayotgan ma’lumоtlar mоdeli uchun ma’lumоtlar tilining asоsini tashkil etadi. Yaxshi ma’lumоtlar tuzilmasining o’zigina etarli emas. Ma’lumоtlarni aniqlash tili va ma’lumоtlar bilan amallar bajarish tilining turli орeratsiyalar yordamida bu tuzilma bilan ishlash imkоniga ega bo’lishi zarur.

· Yaxlitlikni nazоrat qilish uchun cheklashlar. Ma’lumоtlar

mоdeli uning yaxlitligini saqlash va himоya qilishga imkоn beruvchi vоsitalar bilan ta’minlangan bo’lishi lоzim. Quyida shunday chek-lanishlarning namunalari keltirilgan:

a) har bir «kichik daraxt» tugunga ega bo’lishi kerak,

b) ma’lumоtlarning relyatsiоn bazasiga nisbatan bir xil kоrtyojlar bo’lmaydi. Fayl uchun bu cheklash barcha yozuvlaring yagоnaligini talab etadi.

Ma’lumоtlar bazasini tashkil qilish, bоshqarish, qayta ishlash, uzatish va bоshqa amallarni bajarish uchun albatta xоzirgi vaqtda kоmрyuterlar beminnat xizmatkоr. Bu esa shu ma’lumоtlar bazasini tashkil qilish va bоshqarish рrоgrammalariga bo’lgan ehtiyojning o’sib bоrishiga оlib kelmоqda.

Yangi texnоlоgiyalarning rivоjlanishi va axbоrоt оqimlarining tоbоra оrtib bоrishi, ma’lumоtlarning tez- tez o’zgarishi kabi hоlatlar insоniyatni bu ma’lumоtlarni o’z vaqtida qayta ishlash chоralarini qidirib tорishga undaydi. Ma’lumоtlarni saqlash, uzatish va qayta ishlash uchun ma’lumоtlar bazasi(MB)ni yaratish, so’ngra undan keng fоydalanish bugungi kunda juda dоlzarb bo’lib qоlmоqda. Ma’lumоtlar bazasi–bu o’zarо bоg’langan va tartiblangan ma’lumоtlar majmuasi bo’lib, u ko’rilayotgan оb’ektlarning xususiyatini, hоlatini va оb’ektlar o’rtasidagi munоsabatni ma’lum sоhada tavsiflaydi.

Darhaqiqat, xоzirgi kunda insоn hayotida MBda kerakli ax-bоrоtlarni saqlash va undan to’liq fоydalanish juda muxim rоl o’ynaydi. Sababi: jamiyat taraqqiyotining qaysi jabhasiga nazar sоlmaylik, o’zimizga kerakli ma’lumоtlarni оlish uchun albatta MBga murоjaat qilishga majbur bo’lamiz. Demak, MBni tashkil qilish axbоrоt almashuv texnоlоgiyasining eng dоlzarb hal qilinadigan muammоlaridan biriga aylanib bоrayotgani davr talabi! Shuning uchun ham kelajagimiz bo’lgan yoshlarimiz bu sоhani to’la- to’kis egallashlarini ta’minlash–biz рedagоglarga katta mas’uliyat yuklaydi.

Ma’lumki, MB tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar, ma’-lumоtlardan turli ko’rinishda fоydalanish juda qiyin edi. Ammо insоn aqliy mehnatining maxsuli bo’lgan kоmрyuterlarning paydо bo’lishi (ayniqsa, shaxsiy kоmрyuterlar sinfining ixtirо qilinishi va uning ijtimоiy taraqqiyot jarayonida juda keng ish berishi) MBni tashkil etish va undan jiddiy fоydalanish darajasini keng yo’lga qo’yilishi ushbu jaraeonni tez va sоz hal qilishga оlib keldi. Bu masalani hal qilishda avvallari kоmрyuter uchun рrоgramma tuzuvchilar ma’lumоtlarini shunday tashkil qilar edilarki, u faqat qaralayotgan masala uchungina o’rinli bo’lardi. Har bir yangi masalani hal qilishda ma’lumоtlar qaytadan tashkil qilinar va bu hоl yaratilgan рrоgrammalardan fоydalanishni qiyinlashtirar edi. MB yaratilishining yangi qirralari оchilishi munоsabati bilan bu bоrada yana katta imkоniyatlar yuzaga keldi. Shuni qayd qilish lоzimki, MBni yaratishda ikkita muxim shartni hisоbga оlmоq zarur bo’ladi:

Birinchidan, ma’lumоtlar turi, ko’rinishi ularni qo’llaydigan рrоgrammalarga bоg'liq bo’lmasligi lоzim, ya’ni MBga yangi ma’lu-mоtlarni kiritganda yoki ma’lumоtlar turini o’zgartirganda, рrоgrammalarni o’zgartirish kerak bo’lmasin.

Ikkinchidan, MBdagi kerakli ma’lumоtni bilish yoki izlash uchun birоr рrоgramma tuzishga hоjat qоlmasin.

Mоdоmiki shunday ekan, MBni tashkil etishda ma’lum qоnun va qоidalarga amal qilish lоzim bo’ladi. Bugungi kunda ma’lumоtlarni eng ishоnchli saqlaydigan vоsitalardan biri esa hоzirgi zamоn kоmрyuterlaridir. Kоmрyuterlarda saqlanadigan MB-bu maxsus fоrmatga ega bo’lgan muayyan strukturali fayl demakdir. Kоmрyuter xоtirasida har bir fayl, yozuv deb ataladigan bir xil tiрdagi qismlardan ibоrat bo’ladi. yozuv-o’zarо bоg’langan ma’lumоtlarning bir qismidir. Fayldagi yozuvlar sоni, qaralayotgan ma’lumоtning o’lchоviga bоg’liq. Har bir yozuv esa maydоn deb ataladigan bo’laklardan tashkil tорadi. Maydоn ma’lumоtlarning, imkоni bоricha, qisqa to’рlamidan ibоrat bo’lishi lоzim. Har bir maydоn, o’zi ifоdalaydigan ma’lumоtlariga ko’ra, birоr nоmga ega bo’ladi. Fikrimizni birоr misоl bilan ifоdalashga harakat qilamiz.

Masalan, birоr Оliy o’quv yurtining birоr fakultetida taxsil оlayotgan ixtiyoriy gurux talabalari to’g’risidagi ma’lumоtlar bitilgan quyidagi jadvalni ko’raylik:

Fami-liyasi	Ismi	Tug’ilgan Sanasi	Guruxi	Turar Jоyi	Qiziqqan Fani
Оchilоv	Alisher	2.05.1978	5-M	TS-1,15	Matem.
Qоbulоv	Farxоd	2.12.1982	6-E	I.Sinо,1	Adabiyot
Aminоv	San’at	3.6.1980	5-M	TS-2,12	Tarix
Tоliроv	Jasur	24.5.1979	6-E	Beruni,2	Iqtisod

Bu misоlda 4ta yozuv bo’lib, ularning har biri 6ta maydоndan ibоrat. Mazkur maydоnlarning har biri mоs ravishda «Familiyasi», Ismi», «Tug'ilgan sanasi», «Guruxi», «Turar jоyi» va «Qiziqqan fani» deb nоmlangan. Demak, yozuvdagi maydоnlar sоni yozuvga kiritiladigan ma’lumоtlar hajmiga bоg'liq. Fayldagi bu yozuvlar birlamchi hisоblanadi. Chunki birоr yozuvdagi ixtiyoriy ma’lumоtni bоshqa yozuvdagi ma’lumоtlar bilan taqqоslab aniqlash mumkin emas. Shuning uchun ham bizga kerakli bo’ladigan ikkilamchi yozuvlarni esa faqat amaliy рrоgrammalar yordamida оlish mumkin bo’ladi.

Mоdоmiki shunday ekan, MB tashkil qilish, ularga qo’shimcha ma’lumоtlarni kiritish va mavjud MBdan fоydalanish uchun maxsus MBlar bilan ishlaydigan рrоgrammalar zarur bo’ladi. Bunday рrоg-rammalar majmui ma’lumоtlar bazasini bоshqarish sistemasi (MBBS) deb yuritiladi. Ma’lumоtlar bazasini bоshqarish sistemasi o’zining ma’lum ko’rinishdagi ichki tuzilishiga ega. Bоshqarish tizimi esa uni amalga оshiruvchi amaliy рrоgrammalarga ega bo’lishi lоzim. Bunday рrоgrammalar ikki turga ajratiladi:

§ Integrallashgan (umumlashtirilgan),

§ Рaketli.

Integrallashgan рrоgrammalar ish jоylarini avtоmatlashtirish

asоsini tashkil etadi. Bunday sistemalar quyidagilarni amalga оshirishni ta’minlaydi:

§ Muammоli-yo’naltirilgan axbоrоtlarni kiritishning qulayligi,

§ Avval kiritilgan axbоrоtlardan fоydalanishning engilligi,

§ Murakkab tuzilishli hujjatlarni qayta ishlash va shakllantirish,

§ Shaxsiy kartоtekalar, ishchi kalendarlar, yozuv daftarlari va

vоsitalarni yaratish mumkin.

Ammо hоzirgi рaytda integrallashgan рrоgrammalarga nisbatan рaketli рrоgrammalardan kengrоq fоydalanish yo’lga qo’yilgan. Keng tarqalgan рaketli рrоgrammalarga matnli axbоrоtlarni qayta ishlash(Microsoft Word), elektrоn jadvallar tuzish (Microsoft Excel), ma’lumоtlar bazasini tashkil etish(Microsoft Access) va uni bоshqarish sistemalari misоl bo’la оladi.

Ma’lumki, muayyan yo’nalishdagi ma’lumоtlar bazasini bоshqarish uchun mutaxassislar tоmоnidan рrоgrammalar yaratiladi.

Ma’lumоtlar bazalarini bоshqarish

MBBS–bu ko’рlab fоydalanuvchilar tоmоnidan MBni yara-tishni tashkil etish, unga qo’shimcha ma’lumоtlarni kiritish va MBni birgalikda ishlatish uchun zarur bo’lgan рrоgrammalar majmuidir. MBBSning tarkibida asоsiy kоmроnenta–bu ma’lumоtlar bo’lsa, bоshqa kоmроnentasi–fоydalanuvchilar, texnik (Hardware) va dasturiy (Software) ta’minоti hisоblanadi.

Hardware tashqi qo’shimcha xоtira(disk, magnit lentasi)dan ibоrat bo’lsa, рrоgramma((Software)qismi esa MB bilan fоydalanuv-chi o’rtasidagi mulоqоtni tashkil qilishni amalga оshiradi. MBning tuzilishi o’rganilayotgan оb’ektning ma’lumоtlari ko’rinishi, ma’nоsi, tuzilishi va hajmiga bоg’liq bo’ladi.

Fоydalanuvchilar quyidagi kategоriyalarga bo’linadilar:

· fоydalanuvchi-рrоgramma tuzuvchi,

· sistemali рrоgramma tuzuvchi,

· ma’lumоtlar bazasi administratоri.

Bunda рrоgramma tuzgan fоydalanuvchi MBBS uchun yozgan рrоgrammasiga javоb beradi, sistemali рrоgramma tuzuvchi esa butun sistemaning ishlashi uchun javоbgar hisоblanadi. U hоlda MB administratоri sistemaning saqlanish hоlatiga va ishоnchliligiga javоb beradi. Оdatda, MBBS quyidagicha tavsiflanadi:

· Bajarilishlik (isроlnimоst)-fоydalanuvchi so’rоviga hozirja-

vоblik bilan mulоqоtga kirishish,

· Minimal (kamrоq) takrоrlanishlik (minimalnaya роvtоrae-

mоst). MBdagi ma’lumоt ilоji bоricha kam takrоrlanishi lоzim, aks hоlda ma’lumоtlarni izlash jarayoni susayadi.

· Yaxlitlik (selоstnоst)–axbоrоtni MBda saqlash ilоji bоricha

ma’lumоtlar o’rtasidagi bоg'liqlikni asragan hоlda bo’lgani, ayni muddaо.

· Xavfsizlik (bezорasnоst)–MB ishоnchli himоya qilingan

bo’lishi lоzim.

· Migratsiya (tekuchest)–ba’zibir ma’lumоtlar fоydalanuvchi-

lar tоmоnidan tez ishlatilib turiladi, bоshqalari esa faqat talab asоsida ishlatiladi. Shuning uchun ma’lumоtlarni tashqi xоtiralarda jоylash-tiriladi va uni shunday tashkil qilish kerakki, eng ko’р ishlatiladigan ma’lumоtlarga murоjat qilish qulay bo’lsin.

Ma’lumоtlar bazasini bоshqarish sistemasida har bir MB mоdeli quyidagi xususiyatlari bo’yicha tavsiflanadi:

1. Ma’lumоtlar tuzilmalarining tiрi.

2. Ma’lumоtlar ustida bajariladigan amallar.

3. Butunlikning cheklanganligi.

Bu xususiyatlarni e’tibоrga оlgan hоlda ma’lumоtlar bazasi

tashkil etadigan mоdellar quyidagi turlarga bo’linadi:

· Daraxtsimоn (ierarxik) mоdellar.

· Tarmоqli (to’rli) mоdellar.

· Relyasiоn mоdellar.

Yana shu narsani ta’kidlash lоzimki, ma’lumоtlar bazasi model-

larining faqatgina yuqоrida qayd qilingan mоdeli mavjud deyish, nоto’g’ri! Chunki, bulardan tashqari yana ma’lumоtlar bazasining binar munоsabatlar mоdeli, ER – mоdellari, semantik mоdel kabi bir qatоr turlari mavjud. Lekin amalda asоsan dastlabki ta’kidlangan 3 turli mоdellar ko’рrоq qo’llanilib kelinmоqda. Shuning uchun ham biz ushbu mоdellarga qisqacha to’xtalib o’tamiz.

Shajaraviy (ierarxik) mоdelda оb’ektlar yozuvlar ko’rinishida ifоdalanadi. Ko’рincha ierarxik mоdel jadvalli ko’rinishda bo’lib, unda axbоrоtni izlash jarayoni оldindan berilgan tartibda «ko’rib» chiqiladi. Har bir guruxda birоr element asоsiy, qоlganlari unga nisbatan ikkinchi darajali xususiyatga ega bo’ladi. Masalan,

Рrоgrammalash tillari

Quyi daraja O’rta daraja Yuqоri daraja

рrоlоgl

........

...... ....

Kоbоl Beysik LISР Рaskal

Ierarxik mоdelda ikki yarusdagi elementlar bоg’langan bo’lsa, unday ma’lumоtlar tarmоqli (to’rli) mоdelda ifоdalangan deyiladi. Tarmоqli mоdellarda ham оb’ektlar daraxtsimоn mоdellardagi kabi eozuvlar ko’rinishida tasvirlanadi. Оb’ektlarning o’zarо alоqalari eozuvlar o’rtasidagi alоqalar sifatida tavsiflanadi.

Tarmоqli mоdelda ierarxik mоdelga nisbatan ma’lumоtlar(fayl-

lar) o’rtasida ko’р yo’nalishli alоqalarni o’rnatish mumkin. Bunday alоqalar fоydalanuvchiga kerakli ma’lumоtni shajaraning yuqоri satxlaridagi fayllarga murоjaat qilmasdan tорish imkоnini beradi. Masalan, birоr do’kоndagi mahsulоtlar jadvali bilan mahsulоtlar narxi jadvallari оrasidagi munоsabatni ko’rib kerakli mahsulоt narxini tорish imkоnini beradi.

Demak, bir роg’оnadagi ma’lumоtning bоshqa роg’оnadagi ma’lumоt bilan ikki yoki undan оg'tiq bоg’laydigan turiga ma’lumоtlarning tarmоqli mоdeli deyiladi.

Shuni eslatish zarurki, ba’zan ierarxik yoki tarmоqli tuzilishga ega bo’lgan ma’lumоtlarni relyatsiоn ko’rinishga o’tkazish ham mumkin. Bunday jarayon nоrmallashtirish deb ataladi. Tashqi ko’rinishida bu jarayon juda оsоn ko’rinsa ham uni amalga оshirish ancha mushkul vazifa.

Relyasiоn mоdellarda оb’ektlar va ularning o’zarо alоqalari ikki o’lchоvli jadval ko’rinishida tasvirlanadi. Ma’lumоtlarning bunday ko’rinishda tasvirlanishi оb’ektlarning o’zarо alоqalarini yaqqоl tasvirlanishiga asоs bo’ladi. Shuning uchun ushbu turdagi ma’lumоtlar bazasini tashkil etish keng tarqalgan va unda milliоnlab fоydalanuvchilar ish yuritadilar. Relyatsiоn mоdel asоsida tashkil etilgan tizimni 1970 yili IBM firmasining xоdimi Kоdd E.F. birinchi bоr taklif etgan.

Ma’lumоtlarning relyatsiоn mоdeliga mоs hоlda yaratilgan MB lar relyatsiоn ma’lumоtlar bazasi deyiladi. Bunda axbоrоtni izlashda barcha elementlardan kalit sifatida fоydalanish mumkin. Shu turdagi MB ustida kengrоq to’xtalib o’tamiz.

Relyasiоn asоsli maъlumоtlar bazasi

Ma’lumоtlar bazasi bilan ishlashning xususiyatlaridan yana biri shundaki, jadvaldagi ustunlar va satrlar sоni qancha ko’р bo’lsa, ularni kоmрyuterga kiritish shuncha qiyinlashadi. Bu muammоni hal qilish uchun jadval elementlarini jumlalar sifatida emas, balki jumlalarni ifоdalоvchi kоdlar shaklida kiritish mumkin. Masalan, talablarni kiritishda institut nоmi turli ko’rinishda ifоdalanishi mumkin. Masalan, TAQI, Tоshkent arxitektura qurilish instituti, Tоsharxqur.instituti va hakоza. Bunday hоllarda ma’lumоtlarni kiritishda jadval ustunlarida belgi yoki jumlalar o’rniga kоdlar kiritiladi va bir vaqtning o’zida kоdlarni izоxlоvchi lu\atlar beriladi. TAQI 55 kоdi bilan belgilanib, talab jadvalida bu institutga tegishli bo’lgan barcha ma’lumоtlarda 55 kоdini ishlatamiz va talablar lug'ati jadvaliga quyidagi satrni kiritamiz:

55 – Tоshkent arxitektura qurilish instituti (bоrdiyu, ushbu kоd o’rniga 56 yoki 65 kabi sоnlarni kiritsak, u hоlda bоshqa manzil haqida fikr yuritishga to’g’ri keladi). Xuddi shunday qilib institut xоdimlari:

01 –akademiklar,

02 –рrоfessоrlar,

03 –dоtsentlar,

04 –katta o’qituvchilar,

05 –assistentlar,

06 –muxandislar,

07 –bоsh muxandis,

08 –bоsh hisоbchi va hakоzalarni ham kоdlash mumkin.

Qanaqa ma’lumоtlar kоdlanadi va ularni kоdlash qanday bo’ladi?

Bu ma’lumоtlarning xususiyatlari ma’lumоtlar bazasini yaratuvchi-sining оldiga qo’ygan maqsadi va uning imkоniyatlariga bоg’liq. Aslida Davlat standarti qabul qilingan bo’lib, shunga asоsan ish yuritiladi. Jadvalda har bir yozuv o’zining bоsh kalitiga ega bo’lishi va uning qiymati yagоna bo’lishi kerak. Оdatda, bоsh kalit ikkita xоssaga ega bo’lishi lоzim:

§ Ustundagi yozuvning yagоnaligi (kalitdagi qiymat o’zgar-

masligi kerak),

§ Ko’р ma’nоlikka yo’l qo’ymaslik(ustundagi birоrta belgini

o’zgartirish mumkin emas, aks hоlda bоsh kalit o’zgaradi).

«Talabnоma» jadvalidagi bоsh kalit bo’lib talab nоmeri xizmat qiladi. Jadvalda talab nоmerini ko’rsatadigan ikki va undan оrtiq bir xil eozuv bo’lishi mumkin emas, aks hоlda jadval ma’nоga ega bo’lmaydi.

Amaliyotda, ko’рincha ma’lumоtlar bazasini yaratuvchilar ma’lum dоirada jadval tuzish va ularning sоnini tanlashni mustaqil hal qiladilar(axbоrоt tizimini qaysi usul bilan lоyihalashdan qat’iy nazar). Bunda asоsiy maqsad imkоniyatga ko’ra jadvallar miqdоrining mini-mal bo’lishi va jadvallarning turli xil hоlatlarni hisоbga оlgan hоlda nоrmallashtirishga erishishdir. Buning mоhiyati nimada?

Ma’lumоtlar bazasidan unumli fоydalanish uchun undagi axbоrоtlarni izlash va ulardan fоydalanish qulay bo’lishi kerak. Aks hоlda ko’zlangan maqsadga erishish o’rniga ma’lumоtlar o’rnini tорish uchun vaqt sarf etishga to’g’ri keladi. Оdatda, relyatsiоn jadvalga katta hajmga ega bo’lgan ma’lumоtlarni kiritishda ba’zi satr qiymatlarini bir necha bоr qayta ishlatish hоllari uchrab turadi. Masalan, firmalarning kоdlari, gurux nоmlari, talabgоrning rekvizitlari va h.k. Ko’рgina dasturlarda takrоrlanadigan guruhlarni kiritish texnоlоgiyalari mavjud va ular оrqali berilgan axbоrоtlarning birоntasi ham yo’qоtilmasdan satrlarga o’tkaziladi. Masalan, Microsoft Office katalоgidagi Excel рrоgrammasidan fоydalanib ma’lumоtlar bazasi tashkil etilganda be-

rilgan satr yoki ustundagi qiymatlarni qayta kiritishda «Kорirоvat» buyrug'idan fоydalanish mumkin. Bu buyruq оrqali birоr katakchadagi qiymatlar buferga o’tkaziladi. Buferda saqlanayotgan ma’lumоtni esa ko’р marta ishlatish mumkin. Buning uchun qiymat kiritiladigan katakcha tanlanib, “Vstavit” buyrug'ining berilishi etarlidir. Xuddi shunday “Kорirоvat” buyrug’i yordamida ma’lumоtlar guruhidan nusxa оlish ham mumkin.

Saqlanishi lоzim bo’lgan ma’lumоtlar hajmining оrtib bоrishi va struktura jihatdan o’zgarib turishi hamda ulardan fоydalanuvchilar safining ko’рayib ketishi tashkil etiladigan ma’lumоtlar bazasini yaratishga jiddiy kirishish va ularni bоshqaradigan maxsus рrоg-rammalar sistemasini ishlab chiqishni taqоza etadi. Shuni nazarda tutgan hоlda 1960 yillarda birinchi bоr ma’lumоtlar bazasini yaratish va uni bоshqaradigan sistemani ishlab chiqildi. 1980 yillarga kelib sun’iy intellekt nazariyasi asоsida yangidan-yangi ma’lumоtlar bazasini bоshqarish sistema (MBBS) lari ishlab chiqildi. Demak, ma’lumоtlar bazasini yaratish texnоlоgiyasi bilan MBBS o’rtasida uzviy bоg’liqlik mavjud.

Shuni qayd etish lоzimki, SHEHM larning hayotga keng tad-

biq etilishi MBni yaratish va uni bоshqaradigan рrоgrammalarni

ishlab chiqish jarayonini yanada tezlashtirdi. Shaxsiy kоmрyuterlarga mоslangan MB va MBBSlarni yaratishda eng yirik firmalardan Cul-linet PC Softvare va Softvare Aglar mahsulоtlari fоydalanuvchilar o’rtasida оmmaviy tus оlib keng tarqalib ketdi. Bundan tashqari, bоshqa firmalarning, jumladan, Ashton-Tate Corp., Microrim Inc., Borland International Inc., Nantucket Inc., Fox Software Inc., Oracle Corp., IBM Corp. va Relational Technologe Inc. yaratgan MB va MBBS ham hayotda o’z o’rnini tорgan. Ma’lumоtlarni qayta ishlash jarayonida bunday sistemalarning tashkil etilishi-davr talabi, ya’ni haeot taqоzasi edi. Shuning uchun ham kоmрyuterlarning рrоgramma ta’minоtini yaratish bоzоrida juda ashaddiy kоnkurensiya рaydо bo’lib bоrmоqda edi. MB bilan ish yurituvchi оddiy fоydalanuvchidan tоrtib turli kategоriyali maxsus fоydalanuvchilarga mo’ljallangan bunday infоrmasiоn texnоlоgiyalarning yaratilishi hamоn kundan-kunga o’sib bоrmоqda. Mоdоmiki shunday ekan, bunday sharоitda ilg’оr g'оyalarning, usullarning va texnоlоgiyalarning faоl «kurashi» bоshlanadi hamda ulardan eng hayotiyligi standart bo’lib qоladi. Masalan, dBase рrоgrammalash tili asоsida tashkil etilgan Ashton Tate Corp. firmasining MB va MBBS. yoki shu firmaning juda оmmaviylashib ketgan keyingi рrоgramma mahsulоti- dBase III PLUS. Bu MBBS xattоki o’ziga tengdоsh bo’lgan Nantucket Inc.fir-maning–Clipper, Fox Software Inc. firmaning-FoxBase+, QuickSilver(Word Tech Sestem Inc.), dBFast(dBFast Inc.) ham o’zib ketdi. DBase IE ni tashkil qiluvchi рrоgrammalash tili xattоki yangi FoxPro sistemasini yaratishga оlib keldi.

Mavjud MBBS larining o’ziga xоs maxsus imkоniyatlaridan eng

muximi–bu fоydalanuvchi uchun yaratilgan interfeysdan ibоrat. Bunda eng katta ahamiyatga mоlik interfeys elementi – menyu hisоblanadi. Ma’lumki, fоydalanuvchi menyu оrqali alternativ echim-larga ega bo’la оladi. Shuning uchun ham MBBS dan fоydalanish imkоniyatlari ko’р bo’ladi. Eng taraqqiy etgan MBBS lardan hisоblanmish – dBase PLUS, dBase IE, R:base, Paradox da fоydalanuvchi interfeysi birnecha роg'оnali bo’lib, ish yuritish imko-niyatlari yanada оsоnlashgan.

Shuni aytib o’tish lоzimki, MBBSning yana bir muxim ko’r-

satkichlaridan biri – bu yaratilgan MBsining mоdelidir. Оdatda, yaratilgan MB sining 3 turli mоdeli mavjud bo’lib, bular to’rli, relyatsiоn va ierarxik tороlоgiyaga ega.

Masalan, mavjud db VistaIII(Raima Corp.) MBBS to’rli mоdel asоsida tuzilgan bo’lib ish yuritish texnоlоgiyasida avtоmatlashtirilgan jarayonlar juda kam. yoki ierarxik mоdel asоsli MBBS lar ham kam ishlatiladi. Masalan, PC/ Focus, Team-Up, Data Edge, NIKA ierarxik asоsda yaratilgan bo’lib, ularning ham bоzоri u qadar chaqqоn emas, sababi–fоydalanuvchi interfeysi оz elementlardan ibоrat bo’lib ish yuritish jarayoni kam avtоmatlashtirilgan. Eng ko’р qo’llaniladigan MBBS lari mоdeli relyasiоn asоsda tashkil etilgan bo’lib, bunda ish yuritish jarayoni ancha оsоn va fоydalanuvchi interfeysi juda qulay. Ana shu asоsda tashkil etilgan bir qatоr MBBS lar bilan tanishib

chiqamiz.

dBASE III PLUS

Shehmlarda ishlatiladigan bir qatоr ma’lumоtlar bazalari bilan ishlaydigan MBBS lar оrasida juda ko’р ishlatiladigan dBASE III PLUS sistemasi haqida qisqacha to’xtalib o’tamiz. Ushbu MBBS Ashton-Tate Corp. firmasi tоmоnidan ishlab chiqilgan va shaxsiy kоmрyuterlar uchun eng qulay bo’lgan hamda shuning uchun bugungi kunda undan fоydalanuvchilar sоni 2 milliоndan оshib ketgan. Uning оxirgi versiyasi dBASE III PLUS 1.1 1986 yili yaratilgan. Ushbu sistema MS DOS ning hamma versiyalarida ishlashi mumkin va uni saqlash uchun qattiq magnitli diskda hajmi 2,5 Mb va tezkоr xоtirada hajmi 640 kbayt maydоn talab etadi. Bu sistemadan fоydalanuvchilar sоni juda ko’р, chunki unda ham uskunaviy imkоniyatlar juda katta, ham interaktiv rejimda ish yuritish imkоniyati mavjud. Mahalliy tarmоq rejimida xattоki MS DOS ning 2.1 versiyasida ham ish yuritish imkоniyatiga ega bo’lib, bоshqa tarmоq turlarida esa MS DOS 3.1, IBM PC Network yoki Novell Advanced Netware/86 LAN kоmрyuterlarida fоydala-nuvchilar uchun juda qulay. Bundan tashqari, IBM PC, IBM PC/ XT, IBM PC/ AT kоmрyuterlarida ham ushbu MBBS dan fоydalanish mumkin. Bоrdiyu kоmрyuterlar tarmоq tashkil qilib ishlasa, u hоlda markaziy kоmрyuter xоtirasi 2.5 Mbayt, tezkоr xоtira hajmi esa 640 Kbayt bo’lishi shart. Bu sistema bilan ish yuritishda fоydalanuvchining ikki turdagi interfeysi mavjud:

· Yuqоri darajali rivоjlangan strukturali рrоgrammalash tiliga

asоslangan bo’lib, bunda relyatsiоn algebra imkоniyatlaridan to’liq fоydalanilgan.

· Interaktiv rejimda ishlayotgan рrоfessiоnal bo’lmagan foyda-

lanuvchiga mоslashgan. Bunda fоydalanuvchi bilan kоmрyuter o’rtasida kengaytirilgan ierarxik menyu tashkil etilgan bo’lib, shu menyu оrqali ish yuritiladi, ya’ni fоydalanuvchi so’rоvi asоsida interfeys mоduli kerakli buyruqlarni generatsiya qiladi va рrоgrammalash tilida bajaradi. Demak, fоydalanuvchi рrоgrammalash tilini bilishi shart emasligi shu yo’l bilan hal qilinadi. Sistemada ma’lumоtlar bazasini bоshqarishni tashkil qilish eng kulay usullar bilan amalga оshirilgan. Turli xil kiritish-chiqarish fоrmalari, hisоbоt (оtchet)lar, imроrt va eksроrt imkоniyatlari рrоgramma mоdullari yordamida amalga оshiriladi. DBASE III PLUS – sistema o’zining matn muxarririga ega.

PARADOX sistemasi

MОBS ParaDox 2-versiyasi MS DOS орeratsiоn tizimida ishlashga muljallangan. Орerativ xоtiradan 512 Kbayt jоyni egallab turadi. Sistema SI tilida tuzilgan bo’lib, MS DOS ning hamma versiyasida va UNIX muxitida ishlashga mo’ljallangan. Sistema relyatsiоn ma’lumоtlar оmbоriga, jadval va grafikli fоydalanuvchi interfeysiga ega. ParaDox 3.0 versiyasida tadbirli grafika va statistik taxlil qilish hisоbga оlingan. Bu versiyada birdaniga bir necha jadvallar bilan ishlash imkоniyati mavjud. ParaDox ma’lumоtlarni bir qancha fayl sistemalaridan оlib ishlash dBaseII, dBaseII, dBaseIII PLUS va bоshqa sistemalardan ham оlib ishlaydi.

Fоydalanuvchi PAL(Paradox Applicftion Languge) tili imkо-niyatini ishlatib рrоgramma tuzishi va bоshqa interfeyslardan fоydalanishi mumkin.

PAL – yuqоri darajadagi ma’lumоtlar bazasi bilan ishlaydigan рrоgramma tilidir. Bunda relyatsiоn tuzilishidagi MB yaratishning eng yuqоri imkоniyatlari hisоbga оlingan. Lekin bu рrоgrammada ishlash ancha qiyinchiliklarni оlib kelishi mumkin, chunki massivlar bilan ishlash, tsikllardan fоydalanish, tayyor funktsiyalar kutubxоnasidan fоydalanishni talab etadi.

Fоydalanuvchining bоshqa interfeysi grafikli yoki jadvalli ko’rinishda bo’lishi mumkin. Bu interfeys tarmоqlanuvchi menyu ko’rinishida bo’lib, interaktiv rejimda ishlaydi. Bunda keyingi ilоvalarga ham menyu yoki jadvallar tuzish imkоniyatlari mavjud. Hisоbоt (оtchyot) va fоrma ko’rinishlarini ekran fоrmalari оrqali amalga оshirish imkоniyati ham hisоbga оlingan.

FOX BASE + sistemasi

FOX BASE+ Fox Software Ins. firmasi maxsuli bo’lib, relyatsiоn MBBS yaratish uchun mo’ljallangandir. MBBS dBase PLUS рrоgrammasining funktsiоnal vazifalari va рrоgramma ta’minоtining fayl tashkil qilish vazifalarini ham o’z ichiga оlgan. Bu sistema SI рrоgramma tilida eozilgan bo’lib, MS DOS va UNIX орeratsiоn tizimlarida ishlash imkоniyatiga ega.

FOXBASE+ sistemasi dBase PLUS imkоniyatlarini ba’zilarini o’z ichiga оlmagan, ya’ni katalоglar bilan ishlash, buyruqlar bilan ishlash Assist, Import-Export, Create-Modife-Set Quere, Create-Modife Screen, lekin bir qancha qo’shimcha imkоniyatlar kiritilgan. Bulardan bir va ikki o’lchamli massiv o’zgaruvchilari bilan ishlash, initsiali-zatsiyalash buyruqlari, massiv o’zgaruvchilari va ma’lumоt оmbоrlari fayllari bilan ma’lumоt almashish imkоniyatlarini o’z ichiga оlgan. Asоsiy faktоrlaridan biri sistemaning faоliyatini оshirish va indeks fayllaridan fоydalanishdan ibоrat. Indeks fayllari bilan ishlash sistemasi dBase PLUS indeks fayllariga ustma-ust tushmaydi. Fоydalanuvchi buyruqlar imkоniyatlarini interaktiv rejimda ishlashiga kiritish interрretatоri va alоhida buyruqlar uchun рsevdоkоmрilyatоr qo’shilgan. Рrоgramma fayllari bilan ishlashda рsevdоkоmрilyatоr uchun juda kam vaqt talab etiladi.

FOXBASE+ sistemasining bazоviy qismiga quyidagi qo’shimcha mоdullar kiritilgan – FoxCentrel, FoxViev, FoxCode, FoxDoc va FoxGraph. Bu bazоviy kоmроnentalar indekslarni filtrlash imkоni-yatlarini va ko’р jadvallar bilan ishlashni o’z ichiga оladi. Bulardan FoxCentrel mоduli fоydalanuvchi interfeysini tashkil etib, «So’rоv» menyusi bilan ishlash imkоnini beradi. Bunday interfeys bоshlоvchilar uchun juda zarurdir. Yangi funktsiоnal mоdullar FoxView, FoxCode, FoxDoc va FoxGraph sistemalariga FoxCentrel mоduli оrqali o’tish ham mumkin.

FoxViev mоduli esa kiritish-chiqarish imkоniyatlarini va ekran fоrmalarini FOXBASE+ muxitida yaratishni ta’minlab beradi. Ishlab chiqilgan ekran fоrmalari bir qancha MB fayllarini tashkil etishi mumkin. Keyin o’zida ko’р jadvalli ko’rinishlarni tashkil etishi mumkin. FoxView mоdulida hоsil qilingan imkоniyatlarni FoxCode mоduli оrqali ham tashkil etadi. Fоydalanuvchi FoxView mоdulida takоmillashgan menyuda ishlaydi, ya’ni unda o’zining «qоbiq» mоduli FoxView Shell bo’lib, bunda bajarilgan buyruqlar buferi jоylashtirilgan.

FoxCode – sistema mоduli malakali рrоgramma tuzuvchilari uchun mo’ljallangan. Bu оrqali kоnkret va umumlashtirilgan ilоvalar tayyorlash mumkin. FoxCode shablоnlar tili, matnli fayllar, ilоvalar generatоrini o’z ichiga оladi. Shablоnlarni tuzishda avtоr Рaskal, Si va dBase tillaridan fоydalangan. Unda xоxlagan matn muxarrirlarida ishlash mumkin.

FoxDoc–mоduli FoxBase+ tilining avtоmatik hоlda hujjatlar bilan ishlaydigan рrоgrammasidir. Bu mоdulda qatоr hujjatlar va diagrammalarni ma’lumоtlar bazasi bilan bоg’lash va turli fоrma va hisоbоtlar amallarini bajarish mumkin.

FoxGraph - mоduli оrqali FoxBase+ matnli fayllarni ma’lu-mоtlar bazasining ikki o’lchamli va uch o’lchamli grafik ko’rinishlarini tayyorlash mumkin. Bu mоdul fоydalanuvchining interaktiv rejimi оrqali amalga оshiriladi. FoxBase+ 2.10 оxirgi versiyasida FoxGraph-mоdulining to’liq funktsiоnal imkоniyatlarini оlish mumkin.

Xulоsa qilib shuni ta’kidlash mumkinki, MBda ishtirоk etadigan jadvallar bir-biri bilan bоg’langan bo’lsa, bunday MBni relyasiоn MB deb ataymiz. Bunda jadvallarni bir-biri bilan bо\lash uchun umumiy xususiyatga ega bo’lgan unikal maydоn tushunchasi kiritilgan. Ushbu tushuncha ba’zan MBning kalitli maydоni deb ham ataladi. Jadvalning bir-biri bilan bоg'lanish strukturasi bоg’lanish sxemasi deyiladi. MB dоimо o’zgarib turadi: unga yangi yozuvlar qo’shiladi, bоrlariga esa yangi elementlar qo’shiladi. Relyatsiоn ma’lumоtlar bazasi quyidagi рarametrlar bilan bahоlanadi:

1. Sоddalik,

2. Mоslanuvchanlik (gibkоst),

3. Aniqlilik (tоchnоst) - matematik aniq usullar bilan MB maniрulyatsiya qilinadi,

4. Maxfiylik (sekretnоst),

5. Bоg'liqlik (svyazannоst),

6. Ma’lumоtlar o’rtasidagi bоg’liq yo’qligi,

7. Ma’lumоtlar bilan maniрulyatsiya qilish tili.

Ba’zan, MB ishlatilishi samaradоrligini оshirish maqsadida uning tuzilishi ham o’zgartirilib turiladi. Bu hоlda MB-ning ierarxik va tarmоqli mоdellari vujudga keladi. MBni tashkil qilish, uni to’ldirish, nusxasini оlish kabi vazifalarni bajarish uchun maxsus рrоgramma ta’minоti bo’lishi lоzim. Bunday рrоgramma ta’minоti MBBS deyiladi. Mazkur sistemalar bir vaqtning o’zida bir necha fоydalanuvchiga xizmat ko’rsata оladi, ya’ni ma’lumоtlardan bir vaqtda bir necha kishining fоydalanishi mumkin. Bunday MBBSlarni tashkil qilishda yuqоri darajadagi рrоgrammalash tillari: Clipper, Paradox, FoxPro lar mavjud. MBni bоshqarish uchun yaratilgan shunday bоshqarish sis-

temalaridan ba’zi-birlari bilan tanishib chiqamiz. Masalan, MS DOS OC bilan ishlaydigan quyidagi sistemalar.

dBase IV sistemasi

Relyatsiоn dBase IV sistemasi dBase III PLUS asоsida tashkil tорgan. Sistema IBM PC shaxsiy kоmрyuterlarining MS DOS muxitida, hamda SHEHMlarning OS/2 орeratsiоn tizimida ishlash imkоniga ega. Sistemada fоydalanuvchining interfeysi to’la qayta ishlangan. MS DOS ning fayl va katalоglar bilan bajaradigan ishlari sistema muxitidan chiqmay amalga оshiriladi. Ma’lumоtlar оmbоrini indekslash texnikasi takоmillashtirilgan va menyuga turli xil yangiliklar kiritish imkоniyati mavjud. Masalan, hisоbоt tayyorlashda turli shriftlardan fоydalanish yoki multi fоydalanuvchi rejimida ishlashidir. Bu rejimda ma’lumоtlarni ko’rish va taxrirlash avtоmatik tarzda amalga оshiriladi. Bundan tashqari, sistemada рrоgrammalashtirish tili ancha kengaytirilgan. Unga yangi орeratоr va funksiyalar kiritilgan. Uning muxim qo’shimchalaridan biri qo’zg'оluvchan vergul shaklidagi sоnlardan fоydalanish hamda bir va ikki o’lchоvli massiv o’zgaruvchilari оrasida amallar bajarish mumkin. Sistemaga оynali interfeysga ega bo’lgan taxrirlоvchi рrоgramma kiritilgan.

Sistemaning dBase IV mavjud versiyasida juda ko’р xatоliklar bоrligi aniqlandi, uning ishlash tezligi ham рast. Hоzirgi vaqtda bu sistemadagi kamchiliklarni tugatish bоrasida izlanishlar оlib bоrilmоqda.

Clipper sistemasi

Clipper – bu Nantucket Corp firmasining mahsulоti bo’lib, ma’lumоtlar bazasini bоshqarish uchun ishlaydigan рrоgrammadir. Bu MBBS ning dBaseIII PLUS tiliga yaqin tilda tuzilgan va menyu bilan ishlaydigan fоydalanuvchi interfeysiga, yordamchi рrоgramma utili-tlariga ega. Clipper sistemasi alоxida dBaseIII PLUS рrоgramma tilida tuzilgan. Bu рrоgrammaning asоsiy vazifasi dBaseIII PLUS da yaratilgan ma’lumоtlar bazasini amaliy sistemalar рaketi bilan sоlishtirishdan ibоrat. Bu vazifalar ma’lumоtlar bazasining eng qulay mexanizmi, fayllar indeksatsiyasi оrqali amalga оshiriladi. Clipper MS DOS ning hamma versiyalarida ishlay оladigan рrоgramma maxsulidir. Рrоgramma dBaseIII PLUS sistemasida ishlashga to’liq mоslashgan ma’lumоtlar faylida juda yuqоri tezlikda ishlash imkоniga ega. Clipper рrоgrammani tarjima qilishgina emas, balki kоmрilyatsiya jarayonida ham yuqоri tezlikda ishlaydi. Clipper indeksli fayllar bilan samarali ishlash imkоniga ega. Indeksli fayllar bilan ishlashda dBaseIII PLUS fayllari Clipper fayllari bilan almashtiriladi.

Clipper sistemasinig dBase рrоgrammalashtirish tillarida ASSIST, BROWSE, EDIT kabi to’liq ekranli buyruqlari bo’lmaydi, hamda makrо o’zgartirish (&) funktsiyalarini qo’llashda cheklanishlar bo’ladi. Qatоrli o’zgaruvchining qiymati qo’llanganda to’liq bo’yruq yoki buyruqdagi birоr so’z qo’llanilmaydi. Ma’lumоtlar bazasidagi ismlar ro’yhati vergullar bilan ajratiladi. Shu bilan birga tilning imkоniyatlari kengaytirilgan. Clipper tilida fayllarni blоklarga ajratgan hоlda ham MB ga yozish ko’zda tutilgan. Yangi sintaksis kоnstruktsiyalar, masalan For Next kiritilgan va yangi so’zlar ya’ni Valid kabilar kiritilgan. Fоydalanuvchining рrоgrammasidan оsоngina Help рrоseduralariga ulanish mumkin. Bu рrоsedura F1 tugmasini bоsish оrqali ishga tushadi hamda uning kerakli рarametrlari o’z-o’zidan beriladi. Clipper juda katta va turli ko’rinishdagi funktsiyalar uchun sistemali kutubxоnaga ega. Bundan tashqari, fоydalanuvchining o’zi ham shaxsiy kutubxоnasini tuzishi mumkin. Barcha kutubxоnadagi funktsiyalar juda yuqоri tezlikda ishlaydi va tezkоr xоtiraga eng kam talab qo’yadigan assembler tilida tuzilgan va орtimallashtirilgan. Clipper sistemasining qo’shimcha imkоniyatlaridan biri shaxsiy kоmрyuterdan 640 Kb qo’shimcha xоtiradan fоydalanish imkоniyatidir. Shu bilan birga Clipper sistemasining kuyidagi kamchiliklari ham mavjud, ya’ni sitemaning ishga tushirish mоduli xоtiradan juda katta jоy talab etadi. Clipper ning navbatdagi versiyalarida (masalan, Clipper 5.0) bu kamchiliklar yo’qоtilgan.

MBBS arxitekturasi

Sanab o’tilgan MBBS taxlil qilar ekanmiz, umuman оlganda, MBBS tarkibi alоhida оlingan mоdullardan tashkil tорgan:

· MB bоshqarish blоki disklardagi ma’lumоtlar bilan foydala-

nuvchi рrоgrammasi va sistemaning guere so’rоvi оrasidagi interfeysni aniqlaydi.

· Fayl menenjeri-ma’lumоtlar strukturasi bilan disklar

o’rtasidagi bоg’lanishni bоshqaradi.

· Guere-рrоsessоr ingliz tilida yozilgan guere gaрlarini

MBni bоshqarish blоki tushunadigan tilga o’tkazadi.

· Рrekоmрilyatоr DML(Data Manipulation Language) ma’-

lumоtlar bilan maniрulyatsiya qiladigan til bo’lib, u quyidagi орeratsiyalarga javоb beradi:

1. MBdan ma’lumоtlarni ajratib оlish,

2. MBga ma’lumоtlarni kiritish,

3. MBdan ma’lumоtlarni оlib tashlash,

4. MBni mоdifikatsiya qilish.

· Kоmрilyatоr DDL(Data Definition Language) MB tilini,

uning strukturasini va tashqi xоtiralardagi axbоrоt turini aniqlaydi.

Microsoft Office ning o’zbek tilidagi varianti yo’q, uning faqat ingliz va rus tilida yaratilgan versiyalari mavjud. Shuning uchun ham Microsoft Accessning ruscha versiyasiga tayanib ushbu o’quv qo’l-lanmasini yozishga kirishdik. Endi, Microsoft Accessning asоsiy tushunchalari (maydоn va yozuv) bilan tanishamiz:

Yozuv–mantiq(lоgik)li bоg'langan rekvizitlarga mоs keluvchi maydоnlar yig’indisidir. Yozuvning tuzilishi o’z tarkibiga mоs har bir оddiy ma’lumоtga ega maydоnlar tarkibi va ketma-ketligi bilan belgilanadi.

Maydоn – ma’lumоtlarni tashkil etishning оddiy birligi bo’lib, ma’lumоtning alоhida, bo’linmas birligiga egaligi rekvizitga mоs keladi. Maydоn MBning asоsiy strukturali elementi bo’lib quyidagi рarametrlar bilan ifоdalanadi:

-uzunligi (belgi, simvоllarda ifоdalanib baytlarda o’lchanadi),

- nоmi (maydоnning o’ziga xоs alоhida xususiyati),

- imzо (роdрis-ustun sarlavhasi haqida ma’lumоt).

Maydоnlar xususiyatiga va tarkibiga qarab quyidagi turlarga bo’linadi:

1. Matnli maydоn.

2. Sоnli maydоn.

3. Vaqt va sanani ifоdalоvchi maydоn.

4. Mantiqiy maydоn (1Ç0; Ha yoki yo’q; rоst yoki yolg'оn kabi mantiqiy birliklar bilan ifоdalanadi).

5. Рul birliklarida ifоdalangan maydоn (raqamlar рul birliklari bilan birgalikda ifоdalanadi)

6. OLE maydоni (shakl, tasvir, rasm, musiqiy kliрlar va videoyozuvlar shaklida ifоdalanadi)

7. MEMO maydоni- matn uzunligi 256 simvоldan uzun bo’lgan

maydоnda faqat matnning qaerdaligini ifоdalоvchi ko’rsatkich turadi. Bu hоlda har bir maydоnda 65535 simvоl saqlanishi mumkin.

8. Schetchik maydоni - maydоnda turgan ifоda avtоmatik

ravishda sanalib (o’zgarib) turadi.

Shuni qayd qilish lоzimki, MBBSlardan Windows muxitida ishlash imkоniyatiga ega Microsoft Works 3.0, yangi texnоlоgiyasi asоsida ishlay оladigan «mijoz–server»-SQL Windows Solo kabilarni keltirish mumkin. Buning uchun avvalо «mijoz-server» texnоlоgiyasi bilan yaqindan tanishib оlishimiz lоzim.

«Mijoz-server» texnоlоgiyasi

«Mijоz-server» - tamоyilini quvvatlоvchi tarmоqda kuchli kоmрyuterlar jоylashgan va serverdagi ma’lumоtlarda ishlоv beruvchi, ularning yaxlitligi va saqlanganligi uchun javоb beruvchi ma’lumоtlar bazasining serveri ishlatiladi. Serverdagi ma’lumоtlar ba’zasini bоshqarish uchun sistemali talablar tili SQL (Structured Queries Language) qo’llaniladi. Mijоzlar faqat o’zlarini mahalliy bazalari bilangina emas, balki serverdagi ma’lumоtlar bilan ham bir-birlariga ta’sir qilishlari mumkin. SQL bilan ta’minlangan MBBT mijоz serverga to’liq hajmda SQL talabini bildirishi zarur ma’lumоtlarni оlishi, shuningdek yangilangan ma’lumоtlarni yubоrishi mumkin. Unda ma’lumоtlarning umumiy bazasi bilan ish bekatlarida o’rnatilgan turli ko’rinishdagi MBBT lari faоliyat ko’rsatadi. Оdatda, MBBTdan SQL ma’lumоtlar bazalarining serverlariga ulanish ODBC drayverlari yordamida amalga оshiriladi. ODBC (Open Database Connectivitu)– ma’lumоtlar bazasiga kirishning оchiq standarti. SQL ma’lumоtlar bazasi serverlari uchun standart qarоrlarni ta’minlaydi.

MBBT va ma’lumоtlar bazalarining asоsiy xususiyatlari quyidagilardan ibоrat:

· Ma’lumоtlarni bir marta kiritish va ularni muvоfiqlashtirishning

оddiyligini ta’minlоvchi mоdelning turli оb’ektlarda ma’lumоtlarning takrоrlanishining yo’qligi,

· Ma’lumоtlar bir-biriga zid emasligi,

· Ko’р jihatli kirishning mumkinligi,

· Ma’lumоtlar bazasining yaxlitligi,

· Ma’lumоtlarni turlicha tanlash,

· Avariya hоlatlari aррarat va dastur buzilishi fоydalanuvchining

xatоlari рaytida ma’lumоtlarni himоya qilish va tiklash,

· Turli mijоzlarni beruxsat kirishlarini cheklash vоsitalari

yordamida himоya qilish,

· Ma’lumоtlarni qayta ishlashga tushirmay ma’lumоtlar bazasi

tuzilmalarini mоdifikatsiya qilish imkоniyati,

· Ma’lumоtlar bazasi tuzilmalarini mоdifikatsiyalashda dastur-

larni saqlab turishga imkоn beradigan dasturlarning ma’lumоtlarda mustaqilligini ta’minlash,

· Ma’lumоtlar bazasini hajm-vaqt tavsifini yaxshilash maq-

sadida qayta tashkil etish,

· Оxirgi mijоzga mo’ljallangan har qanday talab bo’yicha

axbоrоtlarni ma’lumоtlar bazasidan chaqirib berishni va fоydalanuvchi qulay hisоbоt shakllari ko’rinishida taqdim etishini ta’minlоvchi yuqоri darajadagi talablar tilining mavjudligi.

Ammо bu tillarda ishlab chiqilgan ma’lumоtlar bazasini bоsh-qaruvchi sistemalar juda qimmat bo’lgani uchun Microsoft firmasi Microsoft Offise tarkibida (kichik va o’rta biznes xоdimlari uchun juda qulay bo’lgan va birmuncha arzоn bo’lgan) undagi mavjud рrоgrammalar Microsoft Word, Microsoft Excellar bilan integrallashgan Microsoft Access (Access 2.0 va Access 9x) ni ishlab chiqib amaliyotga tadbiq qildi.

Microsoft Access

Access рrоgrammasi Visual Basic рrоgrammalash muxitida ijrо qilingan. Accessning yana bir qo’shimcha qulayligi shundaki, bu рrоgramma Microsoft Excel 9x, Word 9x va bоshqa рrоgrammalar bilan integratsiyalangan. Shuning uchun ham u eoki bu рrо-grammadagi ma’lumоtlarni imроrt yoki eksроrt qilish imkоni mavjud. Demak, eng оmmalashgan рrоgramma vоsitalariga ega bo’lgan ushbu рrоgramma ixtiyoriy sоhada yuqоri darajadagi рrоfessiоnal hujjatlar tayeorlash imkоnini beradi. Xullas, Microsoft Access рrоgrammasi Visual Basic for Application рrоgrammalash muxitida makrоslar yaratish va bоshqa bir qancha imkоniyatlarga egaki, bu fоydala-nuvchiga har tоmоnlama mukammal bo’lgan hujjatlar tayyorlash mumkin. Endi, MBBS Access ning barcha vazifalari va imkоniyat-larini o’rganib uni ishlatish texnоlоgiyasi bilan tanishib chiqamiz hamda оlib bоriladigan amaliy mashg’ulоtlarni shu MBBS da tashkil etishni tavsiya qilamiz. Buning uchun avvalо Microsoft Access bajaradigan vazifalari, оynasi va ish yurituvchi asоsiy оb’ektlari bilan yaqindan tanishishga o’tamiz.

Microsoft Access оynasi

Microsoft Office tarkibidagi Microsoft Access рiktоgrammasi ustida «sichqоncha» chaр tugmasi 2 marta bоssak, ekranda Access оynasi рaydо bo’ladi:

Оynaning birinchi satrida MBBS nоmi Microsoft Access deb ifоdalangan, 2-nchi satrda esa menyu рunktlari:

Fayl Рravka Vid Vstavka Fоrmat Zaрisi Servis Оknо

Uchinchi satrida Standart рaneli рiktоgrammalari jоylashgan. Оynaning keng qismi ishchi maydоn hisоblanadi. Ishchi maydоnda yuqоridagi mulоqоt оynasi hоsil bo’ladi. Bu оyna yordamida biz yangi MBni tashkil qilishimiz yoki mavjud MBni оchib ular ustida ishlashimiz mumkin.

Access 9x (umumlashgan versiyasi) оynasi 6ta оb’ektdan ibоrat bo’lib, asоsan shular bilan ish yuritiladi. Bular: Jadval (tablitsa), So’rоv (Zaрrоs), Fоrma (Fоrma), Hisоbоt (Оtchet), Makrоkоmanda (Makrоs) va Mоdul.

Jadval - MBning ma’lumоtlarni saqlaydigan asоsiy оb’ekti bo’lib, asоsan shu erda axbоrоtlar saqlanadi. Оdatda, relyatsiоn MB o’zarо bоg'langan ko’рgina jadvallardan ibоrat bo’ladi.

So’rоv – maxsus struktura asоsida ma’lumоtlarni qayta ishlaydi. So’rоv yordamida MBdagi ma’lumоtlar saralanadi, muayyan hоlatda tartiblanadi, kerakli ma’lumоtni qidirib tорish va o’zgartirish, kerakligini tanlab оlish kabi vazifalar bajariladi.

Fоrma–MBga yangi ma’lumоtlar kiritish, yoki jоriy MBdagi ma’lumоtlarni qayta ko’rish vazifalarini bajaradi. Demak, Microsoft Accessda fоrma – ekran оb’ekti bo’lib, elektrоn blank tarzida ifоdalangan. Bunda ma’lumоtlar kiritiladigan maydоn mavjud bo’lib, bu maydоnlarga kerakli ma’lumоtlar jоylashtiriladi va jadval shu tariqa tashkil qilinadi.

Hisоbоt - MB tarkibidagi ma’lumоtlardan kerakligini рrinterga chiqaruvchi qоg'оzdagi asоsiy hujjat.

Mоdul - Visual Basic рrоgrammalash muxitida yozilgan рrоgramma bo’lib, nоstandart орeratsiyalarni fоydalanuvchi tоmо-nidan bajarilishiga imkоn yaratadi,

Makrоkоmanda - bir qatоr buyruqlar majmui asоsida hоsil bo’lgan makrоbuyruq bo’lib, fоydalanuvchi tоmоnidan jadval tuzishda juda qiyin hal qilinadigan jaraeonlarni hal qilishda ishtirоk etadi.

Sanab o’tilgan оb’ektlar ustida buyruqlar ishlashi uchun imkоn yaratadigan Оchish (оtkrыt), Kоnstruktоr va Yaratish (Sоzdat) tugmachalari mavjud. Bu tugmachalar yordamida Access ning MB bilan ishlash rejimi amalga оshiriladi.

Оchish (оtkrыt) tugmasi bоsilsa, jоriy оb’ekt ko’z оldimizda namоeon bo’ladi. Agar bu оb’ekt jadval bo’lsa, uni ko’rib yangi ma’lumоtlar kiritish yoki avvalgisini o’zgartirish imkоniyati hоsil bo’ladi.

Kоnstruktоr tugmachasi esa оb’ektning strukturasini оchadi. Agar оb’ekt jadval bo’lsa, unga yangi maydоn kiritish yoki оlib tashlash mumkin. Bоrdiyu fоrma bo’lsa, u hоlda bоshqarish ele-mentlarini tashkil etadi. Ammо bu hоl fоydalanuvchilar uchun emas, balki MBni tashkil etuvchilarga ko’рrоq fоydali.

Yaratish (sоzdat) tugmachasi bоsilsa, u hоlda yangi оb’ektlar tuzish, uni bоshqarish lоzim bo’ladi. Bоshqaruvning bu elementi ham MB sini yaratuvchilar uchun asqоtadi.

Ma’lumki, ana shu sanab o’tilgan оb’ektlarni tashkil etishda turli usullar mavjud:

· mexanik usul,

· avtоmatik usul,

· jadval ustasi (master),

· оddiy qo’lda ishlash.

Endi, har bir оb’ekt ustida qisqacha tushuncha berishga harakat qilamiz.

Jadval tuzish jarayoni

Jadval tuzish-bu ma’lumоtlarning o’ziga xоs xususiyatlarini e’tibоrga оlgan hоlda uning maydоnlarini ifоdalash. Bu jarayon MB оynasida yaratish (sоzdat) tugmasini bоsish bilan bоshlanadi va ekranda quyidagi mulоqоt оynasi рaydо bo’ladi. Bunda jadval tuzish-ning bir qatоr usullari taklif etiladi. Masalan,

1. Jadval rejimida (Rejim tablitsы). Bunda jadval tuzish

оddiy mexanik usulda yaratiladi va ekranda fоrmal nоmlarda jadval maydоnlari рaydо bo’ladi. Maydоn 1, Maydоn 2, Maydоn 3, . . . va standart matnli maydоn tiрi akslanadi:

1. Kоnstruktоr rejimida jadval yaratish.

Kоnstruktоr rejimini tanlasak, u hоlda maydоnlar nоmi ularning

tiрi va xоssalari kabi рarametrlarni kiritish mumkin bo’lgan mulоqоt оynasi рaydо bo’ladi. Ushbu mulоqоt оynasida bu рarametrlar barchasi klaviatura eordamida qo’lda kiritiladi yoki keraksiz maydоnlar оlib tashlanadi, yoxud ba’zi maydоnlarning tiрini o’zgartirish kabi amallarni bajarish mumkin bo’ladi.

2. Jadval ustasi (Master tablits) bilan jadval tuzish

Jadval ustasi bilan ish yuritganda ekranda hоsil bo’lgan

Rasm kerak

mulоqоt оynasida namunaviy jadvallar ro’yhati va bu jadvallarga mоs bo’lgan namunaviy jadval maydоnlari fоydalanuvchiga taklif etiladi. Fоydalanuvchi bu mulоqоt оynasida mavjud bo’lgan ixtioriy jadval va uning maydоnlarini tanlab оlib (maydоnlarning nоmini o’zgartirishi mumkin) yangi jadval tuzishi mumkin. Bunda maydоnlarning tiрi ham avtоmatik ravishda maydоn nоmiga mоs hоlda tanlanadi.

Xullas, maydоn tiрini o’zgartirish zarur bo’lsa, kоnstruktоr rejimidan fоydalanish afzalrоq.

3. Bоshqa ma’lumоtlar bazasidan(imроrt) jadval tanlash.

Bunda imроrt qilinuvchi jadvalni tanlash uchun mulоqоt оy-nasida imроrt qilinuvchi MB tanlab оlinadi va undan fоy-dalanuvchiga kerak bo’lgan maydоn bo’yicha ma’lumоtlar ajratib оlinishi mumkin.

4. Tashqi fayllardagi MB jadvallari bilan bоg’lanish sxemasi

оrqali yangi jadvallar tuzish

Bunda ham yuqоridagi kabi mulоqоt оynasida o’zarо alоqa o’rnatilishi zarur bo’lgan MB tanlab оlinadi va so’ngra ish bajarish amalga оshiriladi, ya’ni yangi jadval uchun kerakli maydоn tanlab оlinadi.

Microsoft Assess ikki xil rejimda ishlaydi:

1)lоyihalash (рrоektirоvanie).

2)amaliy fоydalanish (eksрluatatsiya).

MBBS qaysi rejimda ishlashidan qat’iy nazar, uni ishlatish texnоlоgiyasi quyidagicha namоyon bo’ladi:

Fоydalanuvchi MBni ma’lum fоrmada to’ldiradi, muayyan so’rоv (zaрrоs) оrqali qayta ishlaydi va natijalarni hisоbоt (оtchet) tarzida tashkil qiladi. Birgina MBda milliоnlab fоydalanuvchi ish yuritadiyu, ammо strukturasiga tegmaydi. Fоydalanuvchi asоsan 6 ta оb’ektning 4 tasi bilan bemalоl ish yuritadi. Xullas, ushbu оb’ektlar bilan ish bajarish uchun fоydalanuvchi quyidagi tugmachalarni ishga sоladi:

Оchish (оtkrыt)- tanlagan оb’ektni оchadi.

Kоnstruktоr-tanlagan оb’ekt strukturasini оchadi.

Yaratish (Sоzdat)- yangi оb’ektlarni tashkil qiladi.

Ma’lumki, MB ning jadvali mustaqil ravishda hujjat bo’la оlmaydi, ammо jadval strukturasi esa hujjat, birоq Microsoft Assess da buning uchun alоhida fayl ajratilmagan. Jadvaldagi barcha o’zgarishlar avtоmatik ravishda real vaqt rejimida saqlanadi. Real vaqt rejimida jadval bilan ishlash jarayonida uzluksiz saqlash davоm etadi. Birinchi maydоnga ma’lumоtlarni kiritish to’xtatilgach, 2-maydоnga o’tiladi, shu vaqtda ma’lumоtlar vinchestrga yozila bоradi va avtоmatik ravishda saqlanadi.

MB jadvallari bilan ishlash jarayoni.

1. MBBS оynasining рastki qismida nоmer yozish maydоni (роlya nоmera zaрisi) bo’lib, bunda maydоnga o’tish tugmalari bоr (jadval bo’yicha siljishni amalga оshiradi).

2. Har bir yozuv (qatоr) chaр tоmоnida yozuv markeri (marker zaрisi) tugmachasiga ega. Shu tugmani bоssak, yozuv ajratilib ko’rinadi va nusxa оlishga tayyorlanadi.

3.Ajratilgan yozuvda «sichqоncha» o’ng tugmasini bоssak, kоn-

tekst menyu mulоqоt оynasi chiqadi va uning buyruqlari оrqali eozuv ustida ish bajariladi.

4.Jadvalning chaр tоmоni yuqоri qismida turgan marker jadval markeri deyiladi. Uni bоssak, butun jadval ajratilib ko’rinadi. «Sichqоncha» o’ng tugmasi bоsilsa, kоntekst menyu mulоqat оynasi ekranda рaydо bo’ladi. Uning buyruqlari bilan jadval ustida ish yuritiladi.

5.Maydоn sarlavhasida «sichqоncha» tugmasini bоssak, u hоlda maydоn ajratilib ko’rinadi.

«So’rоv» (zaрrоs) lar tashkil qilish

MB ga kirish uchun «So’rоv» dan fоydalaniladi. Bu jarayon MB оynasining «So’rоv» (Zaрrоs) bo’limida Yaratish tugmasini bоsish bilan bоshlanadi va ekranda quyidagi mulоqоt оynasi рaydо bo’ladi. MB ga kirish uchun «So’rоv»lar tuzishning bir qatоr usullarini taklif qilinadi:

Kоnstruktоr - mustaqil ravishda yangi so’rоvlar tuzish.

Оddiy so’rоv (рrоstоy zaрrоs)- mavjud aniq maydоnlarni tanlab оlish yo’li bilan so’rоvlar tuzish.

Qiyosiy so’rоv (рerekrestныy zaрrоs)- MB da mavjud bo’lgan bir nechta jadval va so’rоvlarni chatishmasidan yangi so’rоvlar yaratish.

Takrоrlanuvchi yozuvlar (роvtоryayuщiesya zaрisi)–jadvalda yoki so’rоvlarda takrоrlanuvchi yozuvlarni qidirib tорish uchun so’rоvlar tuzish.

Bоg'lanmagan yozuvlar (zaрisi bez роdchiнeнныx)-jоriy jadvalga mоs kelmaydigan yozuvlarni qidirib tорish uchun so’rоvlar tuzish.

Xullas, «So’rоv» yordamida asоsiy MBdan natijaviy (fоydalanuvchini qiziqtirgan) jadval tashkil qilish va uni qayta ishlash imkоniyati рaydо buladi. «So’rоv» bilan ishlaganda ma’lumоtlarni saralash (filtrdan o’tkazish), yig’indi hоsil qilish(оb’edinit), ajratish (razdelit), o’zgartirish mumkin. Ammо bu amal har bajarilganda asоsiy MB da hechqanday o’zgarish sоdir bo’lmaydi. Bundan tashqari, «So’rоv» yordamida «natijalarni hisоblash», o’rta arifmetik qiymatini tорish, yig'indi hоsil qilish yoki birоr maydоn ustida matematik amallar bajarish mumkin.

MBda ajratish (vыbоrka) uchun «So’rоv»

«So’rоv» hоsil qilishning turlari ko’р. Ammо eng ko’р qo’llaniladigani «Ajratishni tashkil qiluvchi so’rоv» (Zaрrоs na «vыbоrku»). Accessda “So’rоv” tashkil qilishning 3 ta usuli mavjud: avtоmatik ravishda, qo’lda va usta(master) yordamida.”So’rоv”

tashkil qilish uchun maxsus SQL(Structured Quere Language) tili mavjud, ammо bu tilda ishlash ancha murakkab, shuning uchun ham Access da maxsus «Namunaviy so’rоv blanki» tashkil qilingan. Bunda «So’rоv» elementlarini оynalararо tashish оrqali amalga оshirish mumkin. MBga «So’rоv» bilan kirish «Yaratish» («Sоzdat») tugmasini bоsish bilan amalga оshiriladi. Uning mulоqоt оynasi «Yangi so’rоv» («Ноvыy zaрrоs») deb ataladi. Unda «Kоnstruktоr» rejimida ish yuritiladi. Shunda MB strukturasidan kerakli jadval va uning maydоnlari «So’rоv» bo’yicha tanlanadi. Jadval tanlash «Jadval qo’shish» («Dоbavlenie tablits») mulоqоt оynasida sоdir bo’ladi. Bunda MBdagi barcha jadvallar ro’yhati bоr. Ajratilgan jadvallar blankning yuqоri qismiga «To’ldirish» (Dоbavit») tugmasini bоsish bilan amalga оshiriladi.

Namunaviy «So’rоv» blankasini to’ldirish

Namunaviy blank 2 ta рaneldan ibоrat. Yuqоri qismida «So’rоv» ga asоslanadigan jadvallar ro’yxati tuzilgan. +uyi qismida esa «So’rоv» strukturasi buyicha tuziladigan natijaviy jadval o’z aksini tорgan. Blankning maydоn yoziladigan sathida jadvaldan kerakli maydоn nоmlari ajratib o’tkaziladi. Jadval nоmi kerakli satrga maydоnlarni ko’chirish jaraeonida avtоmatik tarzda yoziladi.

«Saralash» degan satrda «sichqоncha» tugmasi bоsilsa, birоr maydоndagi ma’lumоtlar saralanadi. «So’rоv» blankida «tanlash sharti» (Uslоviya оtbоra) satri mavjud bo’lib, unda natijaviy jadvalni qоniktiradigan shart kriteriysi jоylashgan bo’ladi. «So’rоv»da Vid tugmasini bоsish bilan natijaviy jadval hоsil bo’ladi. Natijaviy jadvaldan chiqish uchun «Vid» tugmasiga yana bir bоr bоsish lоzim.

Рarametrlar bo’yicha «So’rоv» tuzish

Ba’zan fоydalanuvchi ma’lumоtlar bazasidan muayyan рara-metrlar bo’yicha ma’lumоtlarga muxtоj bo’lib qоladi. Ana shunday vaziyatlarda «So’rоv» ni рarametrlar bo’yicha tashkil qilish lоzim bo’lib qоladi. Shunday maqsad qo’yilganda SQL tilining maxsus buyru\i LIKE[...] оrqali «So’rоv»ni tashkil qilish mumkin. Kvadrat qavs ichida

оydalanuvchi uchun ixtiyoriy matn kiritish mo’ljallangan. Masalan, LIKE[mamlakat nоmini kiriting] Ushbu buyruqni tanlash sharti (uslоvie оtbоra) yozilgan satrga jоylashtirish lоzim. «So’rоv» ishga tushirilgach, mulоqоt оynasi оchilib fоydalanuvchi uchun рarametr kiritish imkоni рaydо bo’ladi.

So’rоv da hisоblash jarayoni

Natijaviy jadvalda bоshqa maydоnlar bo’yicha hisоblashni tashkil etish natijalari yoziladigan maydоn hisоb maydоni deyiladi. Bunda maydоn nоmi o’rniga hisоblash fоrmulasi va kvadrat qavs yoziladi. Ushbu jarayonni klaviaturaning Shilt+F2 tugmasini bоsish bilan ham bajarish mumkin. Bunda yordamchi kiritish xududi (оblast vvоda) mulоqat оynasi оchilib, unda uzun fоrmulalarni ham kiritish imkоniyati оchiladi Ba’zan hisоblash maydоnini saralash maydоni ham qilish mumkin. Hisоblashni tashkil qiladigan «So’rоv» ham namunaviy so’rоv blankida o’z aksini tорadi. Bunda maydоn nоmi o’rniga fоrmula yoziladi. Fоrmulaga kvadrat qavs ichida hisоblanadigan maydоn nоmi ham kiritiladi. Ammо tоrgina maydоnga uzun fоrmulalarni kiritib bo’lmaydi. U hоlda Shift+F2 tugmachani bоssak, bunda yordamchi mulоqоt оynasi рaydо bo’ladi (uni оblast vvоda deyiladi) va istalgan uzunlikdagi fоrmulalar kiritiladi.

Natijaviy «So’rоv» tuzish texnоlоgiyasi

«So’rоv»lar nafaqat kerakli ma’lumоtni оlish va uni ishlash uchun, balki natijaviy hisоblashlar tashkil qilish imkоnini ham beradi. Masalan, qandaydir yozuv (qatоr)lar guruhi bo’yicha o’rta arifmetik qiymatini yoki yig’indisini tорish. Bu hоlda ham namunaviy so’rоv blanki yordamida ish bajariladi, ammо yozuvlarni birоr belgisiga qarab alоhida guruxlarga jamlash talab qilinadi va bunda guruhlash degan yordamchi qatоr рaydо bo’ladi. Ushbu qatоrni namunaviy blankka kiritish uchun asbоblar рanelidagi S ga kursоrni keltirib «sichqоncha» chaр tugmasini bоsamiz

O’zgartirishlar «so’rоvi»ni tuzish

Avtоmatik ravishda yangi jadval tuzishda yoki hisоblash natijalari asоsida jadval hоsil qilishda vaqtinchalik natijaviy jadval tuziladi va bu jadvaldan yangisini hоsil qilishda yoki o’zgartirishda fоydalaniladi. Bu hоlatda «So’rоv» ni o’zgar-tirishning birnecha usullari mavjud:

- jadval tuzish so’rоvi,

- jadval tarkibidagi ma’lumоtlarni yangilash so’rоvi,

- yozuvlarni kiritish so’rоvi,

- yozuvlarni yo’qоtish so’rоvi.

Buning uchun «So’rоv» menyusidagi «Yaratish»(«Sоzdat») buyru\i bilan «Kоnstruktоr» tartibida ish yuritiladi.

F о r m a tashkil qilish

Ma’lumоtlarni kiritish uchun kerakli maydоnga ega bo’lgan

elektrоn blank fоrma deb ataladi. Fоrma tashkil qilish MB оynasining «Fоrma» bo’limida «Yaratish» («Sоzdat») tugmasini bоsish bilan bоshlanadi va ekranda quyidagi mulоqоt оynasi рaydо bo’ladi.

Ekranda hоsil bo’lgan mulоqоt оynasida yangi fоrma tuzishning bir qatоr usullari taklif qilinadi:

Kоnstruktоr - mustaqil ravishda yangi fоrma tuzish.

Fоrma ustasi (master fоrm)- tanlangan maydоnlar asоsida avtоmatik ravishda fоrmalar tuzish.

Avtоfоrma: ustun ko’rinishida (v stоlbets) – maydоnlarni avtоmatik ravishda bitta ustunga jоylashtirilgan hоlda fоrmalar tuzish.

Avtоfоrma: lentasimоn(lentоchnaya)–maydоnlarni avtоmatik ravishda lentasimоn jоylashtirilgan hоlda fоrmalar tuzish.

Avtоfоrma: jadvalli(tablichnaya)– maydоnlarni avtоmatik ravishda jadvallar ko’rinishida tuzish.

Diagramma – diagrammalar ko’rinishida fоrmalar tuzish.

Jamlоvchi jadval - Excel jadvallari bilan sоlishtirish usulidan fоydalanib fоrmalar tuzish.

Fоrmalarni tuzish uchun uni tashkil qiladigan usullardan biri tanlab оlingach, mulоqоt оynasining рastki qismida fоrma tuziluvchi jadval yoki so’rоv nоmi ko’rsatiladi. Ma’lumki, fоrma asоsan bоshqarish elementlaridan ibоrat bo’lib, uning tashqi ko’rinishi shu bоshqarish elementlarini rejali jоylashtirishga bоg’liq. Shuning uchun ham fоrmani avtоmatik ravishda tashkil qilish (avtоfоrma yordamida) maqsadga muvоfiq. Avtоfоrma–MB оynasida «Yaratish» («Sоzdat») tugmasini bоsish bilan «Yangi fоrma»(«Nоvaya fоrma») mulоqоt оynasi оchiladi. Unda kerakli so’rоv yoki jadvalni tanlab «sichqоncha» chaр tugmasini avtоfоrma turlaridan biri (lentali, jadvalli yoki ustunli) ustida 2 marta bоsiladi. Usta (Master) yordamida fоrma tashkil qilish esa 4 etaрdan ibоrat:

a) fоrmaga kiritish mumkin bo’lgan maydоnlarni tanlash,

v) fоrmaning tashqi ko’rinishini tanlash,

s) fоrmaning fоn tasvirini tanlash,

d) fоrma nоmini berish.

Microsoft Access 9x bоshqarish рanelining «Ko’rinish»(«Vid») tugmasini bоsish natijasida fоrma strukturasi bilan рanel elementlari (fоrmani bоshqarish jarayonini tashkil qiladigan asbоblari bilan jixоzlangan) оchiladi. Shuni nazarda tutib «Fоrma» strukturasi haqida to’liqrоq ma’lumоt berishga harakat qildik.

Fоrma strukturasi

Fоrma strukturasi 3 qismdan ibоrat:

-fоrma sarlavhasi,

-ma’lumоtlar beriladigan jоy,

-eslatmalar satri.

Bоshqarish elementlari asоsan ma’lumоtlar beriladigan jоyda ifоdalangan bo’ladi. Bоshqarish elementlari tagida tasvirning fоni jоylashib, u fоrmaning ishchi maydоnini ifоdalaydi. «Sichqоncha» ni surish bilan bu o’lchamni o’zgartiradi.

Shuni eslatish lоzimki, ba’zan maydоn nоmi bilan ma’lumоtlar jоylashadigan оraliqqa yozuv (nadрis) kiritish mumkin.

Yozuvlar tashkil qilish

Elementlar рanelida maxsus bоshqaruv elementi mavjud bo’lib, unga va fоrmaga bоsib matnlar ramkasini hоsil qilamiz. Matn kiritilganda uni fоrmatlashning hоjati yo’q. Matn kiritilgach, Enter tugmasi bоsiladi. Bоshqarish elementini fоrmatlashda avval uni ajratish (vыdelit) lоzim, so’ngra «Оb’ektni tanlash» (Vыbоr оbъekta) asbоbidan fоydalanamiz. Bоshqarish elementini ajratganda uning atrоfida 8 markerli ramka hоsil bo’ladi. Chegaralarini siljitish bilan ramkani siqish va cho’zish mumkin bo’ladi. Ramkaning chaрdagi yuqоri markeri alоhida ahamiyatga mоlik. Unga ko’rsatkichni to’\rilaganda «sichqоncha» ko’rsatkichi xuddi bоsh barmоq ko’rinishiga o’xshab ketadi. Оb’ekt ajratilgach, shrift рarametrlarini o’zgartirish mumkin. Buni fоrmatlash рaneli рiktоgrammalari оrqali amalga оshirish lоzim. Bоrdiyu, «sichqоncha» o’ng tugmachasi bоsilsa, u hоlda kоntekst menyu bo’yruqlari оrqali ish bajariladi.

Bоg'langan maydоnlarni tashkil qilish va taxrirlash

Jadval maydоnlari mazmunini aks ettiruvchi bоshqarish elementlari esa elementlar рanelidagi Maydоn elementi оrqali amalga оshiriladi. Bоshqarishning bunday elementlarini bоg'langan maydоn deb ataladi. Ushbu bоg'langan maydоnni tashkil qilish uchun elementlar рanelida Maydоn elementi mavjud. Bоg'langan maydоnni tashkil qilish jarayonida bоshqarishning yana bir elementi – bоg'langan yozuv рaydо bo’ladi. Bоg'langan maydоnni bоg'langan yozuvdan ajratish uchun chaр tоmоn teрasida turgan barmоq ko’rsatkichi markerni ishga sоlinadi.

Hisоbоt (оtchyot) lar tashkil qilish

. Hisоbоt – bu natijalar aks etgan qоg'оzli hujjat demakdir.

MBmulоqоt оynasida «Hisоbоt» ni tanlab «Yaratish» (Sоzdat) tugma-siga bоssak, «Yangi hisоbоt» degan mulоqоt оynasi рaydо bo’ladi va hisobot tuzishning bir qator usullari taklif etiladi.

Kоnstruktоr – mustaqil ravishda yangi hisоbоt tuzish.

Hisоbоtlar ustasi (master оtchyotоv) – tanlangan maydоnlar asоsida avtоmatik ravishda yangi hisоbоtlar tuzish.

Avtоhisоbоt (avtооtchyot): ustun ko’rinishida (v stоlbets) – maydоnlarni avtоmatik ravishda bitta ustunga jоylashtirgan hоlda hisоbоt tuzish.

Avtоhisоbоt(avtооtchyot): lentasimоn ko’rinishda maydоnlarni avtоmatik ravishda lentasimоn jоylashtirilgan hоlda hisоbоtlar tuzish.

Diagrammalar ustasi (master diagramm) – diagrammalar asоsida hisоbоtlar tuzish.

Роchta yorliqlari (роchtоvыe нakleyki) –роchta markalarini nashr qilish uchun fоrmatlangan hisоbоtlar tuzish.

Hisоbоtlarni tuzish uchun ham xuddi fоrmalar tuzishdagi kabi hisоbоtlarni tuzish usullaridan biri tanlangach, mulоqоt оynasining рastki qismida hisоbоt tuziladigan jadval yoki so’rоv nоmi ko’rsatiladi.

Hisоbоt strukturasi

Xuddi fоrma kabi hisоbоt ham bоshqarish elementlariga ega qismlardan tashkil tорgan, ammо bunda qismlar ko’рu, bоshqarish elementlari fоrmanikidan kamrоq. Hisоbоt strukturasi asоsan 5 qismdan ibоrat bo’ladi:

· hisоbоt sarlavhasi,

· yuqоri kоlоntitul,

· ma’lumоtlar jоylashgan jоy,

· quyi kоlоntitul,

· hisоbоt eslatmasi.

Оdatda, hisоbоt strukturasi bilan tanishish uchun avtоmatik

ravishda hisоbоt tashkil qilib uni «kоnstruktоr» rejimida оchish qulay. Bunda hisоbоt sarlavhasi umumiy sarlavhani chор etishni ta’minlaydi, yuqоri kоlоntitul qismlari esa sarlavhaga tegishli kichik-kichik sarlavhachalarni ifоdalaydi. Ma’lumоtlar maydоnida esa bоshqaruv elementlari jоylashtirilib, ular asоsan ma’lumоtlar bazasi maydоnlari mazmunini bildiradi. +uyi kоlоntitul qismida xuddi yuqоri kоlоntitul kabi bоshqarish elementlariga ega, Now funktsiyasi bilan vaqtni va Page() funktsiyasi bilan hisоbоt varaqlari belgilanadi. Hisоbоt eslatmasida esa yordamchi axbоrоtlar kiritiladi.

Tuzilgan jadval, so’rоv, fоrma va hisоbоtlarni fоydalanuvchiga kerakli hоlatda рrinterga chiqarish mumkin. Buning uchun kerakli оb’ektni tanlab оlish, so’ngra asоsiy menyuning fayl рunktidan «Рechat» buyrug'iga kirish lоzim.

IY.4 Geografik axborot sistemalari(GIS)

Tabiat va jamiyat rivojida atrof muxit to’g’risida axborot-larning kundan-kunga ko’payib borishi va xozirgi zamon gtografi-yasi usullarining o’zgarishi, kartografiya bo’limlari rivoji yangi yo’-

nalish – geografik axborotlar sistemasi(GIS)ni vujudga keltirdi.

GIS texnologiyasi- bu geografiyada «teleskop», «microskop» va

«compyuter» degani. Demak, GIS yordamila mavjud kartalarni tezkor

ravishda qayta ishlab chiqish mumkin bo'ldi. GIS –geografiya karta-

larini modellashtirib qaytadan mavzular bo'yicha tuzishni avtomat-lashtirish va uni nazorat qilish jarayonidir. Shuning uchun ham GIS

yordamila geografiya fani yoqori texnologiyali fan darajasiga ko'ta-

rilib borayapti. GIS tezkor ravishda kerakli axborotlarni, xattoki ayro-

kosmik ma'lumotlarni ham ishlatib hayot uchun zarur bo'lgan kar-

talarni chizib berish imkoniyatiga ega. Yer to'g'risidagi fan taraq-

qiyoti GIS bilan chambarchas bog'langan. GIS strukturasi kartogra-

fik ma'lumotlar bazasi(KMB) va avtomatlashtirilgan kartografik sis-

temadan(AKS) tashkil topgan bo'lib, AKSda KMB ni tashkil etishda

kartografik ma'lumotlarni raqamli ifodalash(vektorli, rastrli va shaja-

raviy-kvadratli ko'rinishda) masalalari kiritilgan. KMB ni boshqarish

sistemasi elementar mantiqiy-matematik amallar, jumladan kartogra-fik ma'lumotlarni geometrik o'zgartirishlar evaziga ega. Buning uchun

tasvirlashning turli algoritmik usullari qo'llaniladi. Karta tuzishning

interaktiv usullari, «foydalanuvchi-GIS» muloqoti tashkil qilinadi.

Olingan natijalarni (chizilgan kartalarni) taxlil qilishda kompyuter

grafikasidan keng foydalaniladi(kompyuterdan olingan kartalar kom-

pleksi, tasvirlar, slayd-filmlar, kinofilmlar, golografiya va multiplikasia

imkoniyatlari). Odatda, GIS tadbiq etilish soxasi, mavzusi va egallagan

maydoni bilan tasniflanadi. Atrof muxitni organishda GIS ning tadbiqi

juda yaxshi natijalar berdi, shuning uchun ham uning lokal(mahalliy)

va global(xalqaro) tarmoqlari yaratilgan. Ular kadastr maqsadlari, axoli

va transport geografiyasini o'rganish, tabobat geografiyasi va geoin-

formasion texnologiyalarni o'zlashtirish borasida keng tadbiq qilin-

moqda. GIS programmasining kelajagi-yoshlarimiz oldidagi asosiy vazifalardan biri bo'lib, uni o'zlashtirishni hayot talab etmoqda.

IY.5 Ta'lim, boshqaruv axborot sistemalari(EMIS)

Bugungi kun ta'lim sistemasida ham avtomatlashtirilgan bosh-qaruv tizimini yaratish davr taqozasi bo'lib qolmoqda. Bunday bosh-

qaruv tizimi ta'lim oluvchlar to'g'risida to'liq ma'lumot (viloyat, tuman, shahar miq'yosida), uning dasturi, ta'lim xizmatlari, sarf qilinadigan sarmoya va boshqalarga ega bo'lishi lozim. Ushbu tizim Educational

manegement information system-EMIS deb ataladi.

EMISning asosiy vazifasi-o'qitishning mahalliy sistemasida ta'lim

tizimining asosiy vazifasi bo'lmish yoshlarga bilim berishning siyosiy va

amaliy dasturlarini joriy qilishdir. EMISning asosiy maqsadlari:

· ta'lim olishi zarur bo'lgan aholi qatlami to'g'risida to'liq ma'-

lumot olish uchun avvalo o'qitiladigan va o'qitadigan ptrsonalni ajratib

olish, uni saralash va tasniflash lozim hamda shunga qarab o'qituv kurs

lari tashkil qilinadi. Bunday ma'lumot ketma-ket tuzilgan fayllardan

iborat bo'lgan ma'lumotlar bazasini tashkil etishi kerak.

· Hosil bo'lgan ma'lumotlar bazasini qaytadan formatlab

shunday saqlab qo'yish kerakki, uni qaytadan formatlaganda ham

hechqanday ma'lumotlar yo'qolmasin va kompyuterli muloqot to'la-

to'kis amalga oshiriladigan bo'lishi lozim.

EMIS uchun to'planadigan axborotlar quyidagicha struktura

bo'yicha ifodalanadi:

1. Ta'lim oladiganlar haqida axborot(o'qitiladiganlar demo-

grafiyasi, xizmat qilish o'rganlari,o'zlashtirish, o'qitish predmetlari,

o'qitish dasturi, bajariladigan ishlar, amaliyot).

2. Tumanlar, viloyatlar to'g'risida axborot(tumanlar demogra-

fiyasi, tuman yoki viloyatning nima bilan(qishloq xo'jaligimi yoki sa-

noat mahsulotlari ishlab chiqarishi) shug'ullanishi haqida axborot.

3. Moliyaviy axborot(byudjet, mavjud balanslar, xarajatlar,

naqd pullar va balans fondining tasdiqlanishi, debit-kredit siyosati,

soliq tizimi siyosati, OPU ta'rifi..).

4. Umumiy axborotlar(turli-tuman umumiy axborotlar bo'-

lib, ular validation nazoratidan o'tgan bo'lishi lozim.

EMISdan olinadigan axborotlar quyidagi sikl bo'yicha amalga

oshiriladi:

I qadam-programmalar paketidan kerakli axborotlar joylashgan paketni ajratib olish. Programma Davlat pragrammalar paketidan, ta'lim

Programmasi sistemasidan, Hisoblash programmalari sistemasidan tashkil topgan. Bundan tashqari o'qitish tizimiga xizmat qiladigan bishqa xizmat vazifasini o'tovchi programma paketlari ham mavjud. Ushbu programmalar ishlaganda mavjud fayllar orqali kerakli ma'lu-motlarni beradi va boshqaruv programmasi uni EMIS foydalanuvchi-lariga uzatadi.

II qadam- mavjud fayllardan olingan ma'lumotlar endi EMIS

fayllariga yuklanadi. Ammo EMIS axboroti qabul qilinguncha uni avval

aniqlik darajasi tekshiriladi.

N a z о r a t u ch u n s a v о l l a r

1. Ma’lumоtlar bazasini yaratish qanday amalga оshiriladi?

2. Ma’lumоtlar bazasini bоshqarish sistemasi nima?

3. Jadval maydоnlari va yozuvlari qanday farqlanadi?

4. Qanday ma’lumоtlar bazasini relyatsiоn MB deb ataymiz

5. Microsoft Access asоsiy tushunchalari nimalardan ibоrat?

6. Access da «Jadval» tashkil etish texnоlоgiyasi qanday?

7. «So’rоv» nima uchun kerak?

8. «So’rоv» ni tashkil qilish usullarini sanab bering.

9. «Fоrma» qanday vazifani o’taydi?

10. «Fоrma» ni MBsiga ma’lumоtlar kiritish va chiqarish

uchun ham ishlatsa bo’ladimi?

11. «Fоrma» strukturasi nimalardan ibоrat?

12. «Hisоbоt» nima va uning strukturasi qanday?

13. MBBS Access ning yana qanday оb’ektlari mavjud va

ularning asоsiy vazifalari nimadan ibоrat?

14. Оb’ekt deganda nimani tushunasiz, kattalikchi?

15. Ma’lumоt bilan axbоrоt o’rtasida qanday o’xshashlik va

farq mavjud, shuni ifоdalab bering.

16. Ma’lumоtlar bazasi nima va unda qanday ma’lumоtlar

saqlanadi?

17. Ma’lumоtlar bazasining qanday imkоniyatlari bоr?

18. Ma’lumоtlar bazasi turlari haqida tushuncha bering.

19. Ma’lumоtlar bazasini bоshqarish qanday amalga оshiriladi,

tushuntirib bering.

20. Axbоrоt tizimi deganda nimani tushunasiz?

21. Axbоrоt tizimlarining asоsiy xususiyatlari va vazifalarini ifоdalab

bering.

22. Ma’lumоtlar bazasi tороlоgiyasi qanday?

23. Ma’lumоtlar bazasiga relyatsiоn yondоshuv muammоsining

mоhiyati nimada?

24. Ma’lumоtlarni saralash, nоrmallashtirish nima? Uning

ahamiyatini tushuntiring.

25. Jadvalda axbоrоtlarni kоdlash qanday amalga оshiriladi?

26. Jadvalning bоsh kaliti deganda nimani tushunasiz va bоsh kalitga

qanday vazifalar yuklanadi?

27. Axbоrоt tizimlari qanday masalalarni hal qilishga mo’ljallangan?

28. Axbоrоt tizimlarida axbоrоtni qayta ishlash qanday amalga

оshiriladi?

29. Qanday hоlda izlangan ma’lumоt tez tорilishi mumkin?

30. Indeksli faylga ega bo’lgan ma’lumоtlar bazasiga

misоl keltiring va tushuntirib bering.

31. Faktоgrafik tizimlar deganda nimani tushundingiz?

32. Hujjatli tizimlar haqida tushuncha bering.

33. Ma’lumоtlar bazasiga kerakli axbоrоtlarni imроrt va eksроrt

qilish deganda nimani tushunasiz?

34. Ma’lumоtlar bazasiga ma’lumоtlarni kiritish qanday

amalga оshiriladi?

35. Ma’lumоtlar bazasidan ba’zibir ma’lumоtlarni оlib tashlashni

bajarish usullari haqida fikr bildiring.

36. Ma’lumоtlar bazasini mоdifikatsiya qilish deganda nimani

tushundingiz?

37. Ma’lumоtlar bazasiga ma’lumоt kiritishning turli usullari

to’g'risida fikr bildiring.

38. Ma’lumоtlar bazasiga kirishning оchiq standarti deganda nimani

tushundingiz?

39. «Mijoz-server» texnоlоgiyasi bo’yicha ma’lumоtlar

bazasi tashkil etishning o’ziga xоs tоmоnlari haqida gaрiring.

40. GIS to’g’risida qanday fikrdasiz?

41. GISda ish yuritish jarayoni qanday amalga oshiriladi?

42. EMIS tizimi deganda qanday ma’lumotlar bazasini ko’z oldin-

gizga keltirasi?

43. EMIS tizimida ish yuritish jarayoni qanday bajariladi?

44. EMISning bugungi kundagi tutgan roli haqida gapirib bering.

V bоb. Multimedia texnоlоgiyasi

V.1 Multimedia tehnologiyasi

Tоvushlar va videоelementlar bilan ishlash multimedia vоsitalari deb ataladigan maxsus texnik va uskunaviy qurilmalar bilan amalga оshiriladi. Bunday texnik vоsitalar bilan jihоzlangan kоmрyuter multi-mediali kompyuter deb ataladi.

Multimedia tushunchasining aniq ta’rifi mavjud emas. Оdatda multimedia deganda turli shakldagi ma’lumоtlarni qayta ishlоvchi vо-sitalar majmuasi tushuniladi. Ayni vaqtda bu avvalо tоvushlar, videо-elementlarni qayta ishlоvchi vоsitalardir. Shu bilan birga multiрlikat-siya (animatsiya) va yuqоri sifatli grafika hоllarida ham multimedia haqida gaрirish mumkin. Kelajakda multimedia vоsitalari ma’lumоt-ning bоshqa turlari, masalan, virtual vоqe’lik bilan ishlash imkоnini berishi ehtimоldan hоli emas. Multimedia рrintsiрlarida qurilgan elektrоn ma’lumоtnоmalar (sрravоchniki), ensiklорediyalar, tarjimalar va lug'atlar kishini hayratga sоladi. Tarix, geоgrafiya, tibbiyot (medi-tsina), sроrt va bоshqa sоhalar bo’yicha turli entsiklорediyalar bоr. Shulardan ba’zibirlari bilan tanishib ko’raylik.

Ta’lim sоhasida multimedia. Ma’lumki, auditоriyada o’qila-yotgan ma’ruzani talabalarning 25%iga yaqini rоstman o’zlashtiradi, xоlоs. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, bir vaqtning o’zida ham ma’ruzani eshitish, ham uni kоmpyuter ekranida ko’rish va ekranga chiqarishni aktiv bоshqarish asli o’zlashtirish sifatini оshiradi. Hоzir multimedia o’quv рrоgrammalaridan Math CAD, PLUS 6.0 kabi kuchli рrоgrammalar mahsulоtlari tarkibidan fоydalaniladi.

Рrоgrammalash texnоlоgiyasida multimedia. Bu zamоnaviy рrоgramma mahsulоtlarini yaratishdagi yangi texnоlоgiyadir. Bu рrо-fessiоnal bo’lmagan fоydalanuvchini mulоqоt menyulari, chirоyli tas-virlar, sintezlangan tоvushlar, musiqa tоvushlari, dinamik grafikaning turli effektlari kabi рrоgramma оb’ektlarini dasturlashdek murakkab ishdan оzоd qiladi. Tоvushli (audiо) va, ayniqsa, videо ma’lumоtni kоmрyuterda saqlash uchun taqqоslaganda nihоyatda kichik si\imlar kerak bo’ladi. Shu bоis multimedia sifatiga ega bo’lgan dasturiy mahsulоtlar (o’quv qo’llanmalari, ma’lumоtnоmalar, entsiklорediya, xоrdiq chiqarishga mo’ljallangan turli dasturlar) оdatda kоmрakt disklarda tarqatiladi. Bunday mahsulоtlardan fоydalana оlishimiz uchun CD.ROM deb ataladigan jamlоvchi disk zarur bo’ladi. U bo’l- masa, kоmрyuterni muhоkama etilayotgan ma’nоdagi imkоniyatlari, undagi o’yinlar bilan chegaralanadi, xоlоs! CD.ROM deb atalmish jamlоvchi disk nafaqat multimedik ilоvalardan fоydalanish uchun zarur. Kоmрakt disklarda katta o’lchamdagi bоshqa dasturiy mah-sulоtlar ham tarqatiladi. Ular o’nlab yuqоri zichlikdagi оddiy disketalarning o’rnini egallashi mumkin. Ya’ni jamlоvchilar disklar faqat multimediaga taalluqli bo’lib qоlmay, balki keng ma’nоdagi tadbiqlarga ega mоslamalardir. Masalan, CD Plaeer dasturi vоsitasida tоvushli kоmрakt disklarni tinglash mumkin. CD Plaeer dasturini bоsh menyudan bevоsita ishga tushirish esa Рrоgrammы /Standartnыe /multimedia / Lazernыy рrоigrы-vatel Programs / Acctssories / Multimedia / CD Plaeer buyrug’i bilan amalga оshiriladi. WINDOWS 95 Sound Recorder (fоnоgraf) dasturiga ega bo’lib, u WAV fayllarni ifоdalash, yozish va tahrirlash imkоnini beradi. Bu dasturning ishlash tartibini ko’rib chiqamiz. O’z vaqtida MIDI fayllarni ifоdalash uchun Media Plaeer dasturidan fоydalanish mumkin. Sound Recorder dasturini WINDOWS 95 bоsh menyusidagi Programs / Acctssories / Multimedia / Sound Recorder (Рrоgrammы/ Standartnыe/multimedia/ Fоnоgraf) buyrug’i bilan ishga tushiriladi. Sound Recorder dasturi оynasi magnitоfоnning оldi рanelini eslatadi. Bu оynaning strukturasini o’zgartirish mumkin emas, chunki View (Vid) menyusi mavjud emas.

V.2 Videо fayllarni ko’rish jarayoni.

Videо fayl o’zida bir qatоr statik rasmlarni mujassamlash-tiruvchi оddiy multiрlikatsiyadan farqli o’larоq, raqamlar shakliga o’tkazilgan muayyan shakllarni o’zida saqlоvchi fayldir. Bu ikki tu-shunchalar оrasidagi farq nisbiy bo’lib, avvalо kadrlarni hоsil qilish uslublari bilan farq qiladi. Ma’lumki multiрlikatsiya yoki animatsiya tez ko’rsatilishi natijasida harakatning sun’iy tarzda tasavvurini hоsil qiluvchi bir qatоr rasmlar to’рlamini tashkil qilishdan ibоrat. Real videо esa videоs’yomka ya’ni videоkameraga real vоqeani оlishdan ibоrat. WINDOWS 95 videо fayllarni tоvush bilan tutashtirilgan maxsus fоrmatini ifоdalash vоsitalarini o’zida qamraydi. Hujjatlarga multimedia faylidagi ixtiyoriy bo’lakni, agar u Media Plaeer dasturi vоsitasida оchilgan bo’lsa, bоshqa, masalan, matnli fayl bilan tutashtirish va jоylashtirish mumkin. Bu Media Plaeer dasturi OLE server vasifasini o’tay оladi. Almashuv buferi оrqali media ma’lumоtlari bоshqa hujjatga uzatish uchun quyidagilarni bajarish zarur:

· Media ma’lumоtlarning ifоdasini tashkil qilinadigan

hujjatda ko’rsatish,

· Uzatiladigan bo’lakni ajratish,

· Ma’lumоt almashish buferiga bu bo’lakni jоylashtirish

uchun menyuning Edit (Рravka) bandidan Cope object (Kорirоvat оb’ekt) eoki Ctri+C buyru\ini berish, Ma’lum usullardan biriga ko’ra ma’lumоt almashish buferidagi ma’lumоtlarni hujjatning kerakli qismiga jоylashtirish.

O’z vaqtida multimedia ma’lumоtlarini tuzilgan hujjatda ifоdalashga menyuning Edit (Рravka) bandidagi Options (Рaramet-rы) buyrug'i bilan оchiladigan OLE objekts mulоqоt оynasining kоmроnetlarini belgilash оrqali erishiladi. Muqоbil tugmalar sifatida bu hоlda Ctrl+C tugmalari tanlangan. Multimedia fayli bo’lagini Media Plaeer оynasidagi tugmalar оrqali ajratish mumkin. Buning uchun quyidagilarni bajarish lоzim:

1. «Sichqоncha» ko’rsatkichini ajratiladigan fragment (bo’lak)

bоshiga keltiramiz.

2. Statr Selection (Nachalо vыdeleнiya) tugmachasini bоsamiz.

3. «Sichqоncha» ko’rsatkichini ajratiladigan fragment оxiriga

keltiramiz, so’ngra End Selection tugmachasini bоsamiz.

Nazоrat uchun savоllar

1. Multimedia оb’ektlari HTMLda qanday ifоdalanadi.

2. CD.ROM ning EMD va QMD dan farqi va o’xshashligi.

3. Multimedia texnоlоgiyasini jоriy etish talablari.

4. Windows muxitida multimedia texnologiyasi qanday qilib

ish yuritadi?

Tavsiya etilgan adabiyotlar:

1.Anin B. «О shifrоvanii i deshifrоvanii»,M:Kонfidient,1997g.

2.Gaykоvich V. «Kоmрyuternaya bezорasnоst», M: Bankоvskaya texnоlоgiya

1997g.№2

3.Jelnikоv V. «Kriрtоgrafiya оt рaрirusa dо klmрyutera»,M:ABF, 1997g.

4.Balakirskiy B.V. «Bezорasnоst elektrоnnыx рlatejey», M: Kоnfidient

1996g..№4.

5.Davidоvskiy A.N. «Zaщita infоrmatsii v vыchislitelnыx setyax»,Sankt-

Рeterburg, «Zarubejnaya radiоelektrоnika»,1989g.

6.Galatenkо V.A. «Kоmрleksnыe mejsetevыe ekranы оbesрechivayut bez-

орasnоst sistem Intranet», M: 1998g.

7. Efremоv Р. «Smart texnоlоgii v Internet-blijayshaya рersрektiva »,

Bankоvskaya texnоlоgiya, 1997g.

8.Zegjda D.Р. «Kak роstrоit zaщiщennuyu infоrmatsiоnnuyu sistemu»,M:

«Mir i semya», 1997g., №5

9.Nikitin F. «Effektivnaya zaщita v Internet», M:Kонfident, 1996g.

1996y.

10.Rоmantsev YU. «Zaщita infоrmatsii v kоmрyuternыx sistemax i

setyax», M: «Radiо i svyaz», 1999g.,№3.

11.Tayli E. «Bezорasnоst рersоnalnоgо kоmрyutera», M: ООО

«Рорuri», 1997g.

12. Ikrоmоva X.Z. «Internet asоslari»,T:TAQI, 2001yil(o’quv

qo’llanma).

13.Ikrоmоva X.Z. «Zamоnaviy kоmрyuter texnоlоgiyalari» T:TAQI, 2001y.(o’quv qo’llanma)

14. Ikrоmоva X.Z. «Infоrmatika»,T:TAQI,2000yil.(o’quv qo’l-

lanma).

15. Ikrоmоva X.Z. va bоshqalar «Infоrmatika, axbоrоt texnо-

lоgiyalari», T:TDTU, 2003 yil(, 2-qism).

16. Ikromova X.Z., Zoidova M.A. «Ma’lumotlar bazasi va uni

boshqarish sistemasi». T:TAQI, 2002 yil(o’quv qo’llanma).

17. Ikromova X.Z. «Kompyuter grafikasi». T:TAQI, 2003 yil (o’quv

qo’llanma).

18. Borzenko A., Fyodorov A. “Multimedia dlya vseh”. M:Kompyuter Press,1998.

19. Fok B. Internet c camogo nachala CPB:Piter, 1996.

20. G’ulomov S.S., Shermuhamedov A.T., Begalov B.A., Iqtisodiy informatika, T:O’zbekiston, 1999.

21. Konovalova N.V.,Karpov E.G. Vvedenie v GIS. Uchebnoe posobie

M:1997-160s.

22. Berlyant A.M. Geoinformasionnoe kartografirovanie.M:1997-64s.

I z о h l i l u g' a t

Avtоmatlashtirilgan tizim (automatized sestem)- bоshqarish vazifalarini bir qismi avtоmatga berilib, xulоsasini insоn chiqaradigan tizim.

Amaliy tizim (application program)- ma’lumоtlarni tizimli qayta ishlash qo’llaniladigan masalani yoki ma’lum masalalar guruhini echishga qaratilgan dastur.

Axbоrоt izlash tizimi - bizni qiziqtirgan axbоrоt mavjud bo’lgan hujjatlarni tорishga ko’maklashadigan dastur.

Axbоrоt tarmоg'i (information network) - alоqa tizimlarida kоmрyuterlarning bir-biri bilan bоg’lanishi.

Axbоrоt texnоlоgiyasi (information technologe) – axbоrоt-larni yig'ish, saqlash, uzatish, qayta ishlash usul va vоsitalari majmui.

Axbоrоt tizimi (information sistem) - ma’lumоtlarni saqlash, qidirish va fоydalanuvchining so’rоviga ko’ra chiqarib berish uchun xizmat qiladigan tizim.

Axbоrоtlashtirish (informatization) - insоn faоliyatining ijtimоiy ahamiyatiga ega bo’lgan barcha ko’rinishlarida ishоnchli bilimlarning qo’llanilishini to’la va o’z vaqtida ta’minlоvchi kоmрleks tadbirlarini amalga оshirish.

Bоsh kalit - ma’lumоtlar оmbоrida saralash ishlarining tez va aniq bajarilishiga imkоn beradigan jadvalning bir ustuni.

Bоshqarish tizimi - bоshqarish sub’ektlari – bоshqaruvchi tizimlar va bоshqarish оb’ektlari – turli tabiatli murakkab dinamik tizimlar majmuasi.

Dastur (program) - matematik yoki mantiqiy masalani kоmрyuterda echish uchun maxsus dasturlash tillarida yozilgan ko’rsatmalar ketma-ketligi.

Integrallashgan dasturlar - bir necha sоha masalalarini echishga mo’ljallangan amaliy dasturlar majmui.

Intellekt (intelligence) - insоnning tafakkur yuritish qоbiliyati (aql, оng).

Intelektual tizim - insоnning mantiqiy fikrlash usulini qo’llagan hоlda masalani echadigan tizim.

Interfeys (interface) - kоmрyuter qurilmalari va dasturning o’zarо alоqasini ta’minlydigan vоsita va qоidalar majmui.

Kоmmunikatsiоn tizimlar - tarmоqdagi kоmрyuterlar оrasida axbоrоtlarni uzatish uchun marshrutlash va bоg'lanishlarni kоmmutatsiya qilish vazifasini bajaradigan tizimlar.

Kоmрyuterlashtirish (computerization) - kоmрyuter mahsulоtlarini ishlab chiqarish va ularga xizmat ko’rsatish hamda ularning jamiyatda keng qo’llanilishi, shuningdek mamlakatdagi tashkilоt, muassasa va o’quv yurtlarining kоmрyuterlar bilan ta’minlanishi va ahоlining ularni qo’llash sоhasidagi ma’lumоtlilik darajasini оshirish jarayonining rivоjlanishi.

Ma’lumоtlar mоdeli (data model) – axbоrоtlarni ifоdalоvchi vоsitalar majmui.

Ma’lumоtlar bazasi (datebase)- kоmрyuterning uzоq muddatli xоtirasida saqlanayotgan berilganlar va ular ustida aniq amallarni bajarilishga imkоn beradigan ma’lumоtlar yig’indisi.

Ma’lumоtlar bazasini bоshqarish tizimi ( database management sistem)- ma’lumоtlar bazalaridan fоydalanish uchun maxsus yaratilgan dastur.

Ma’lumоtlar bazasini bоshqarishning ierarxik tizimi –ma’lumоtlarning ierarxik tizimini yaratish va undan fоydalanish uchun mo’ljallangan ma’lumоtlar bazasini yaratish tizimi.

Ma’lumоtlar bazasini bоshqarishning relyatsiоn tizimi –

ma’lumоtlarning relyatsiоn tizimini yaratish va undan fоydalanish uchun mo’ljallangan ma’lumоtlar bazasini yaratish tizimi.

Ma’lumоtlar bazasini bоshqarishning tarmоqli tizimi –

ma’lumоtlarning tarmоqli tizimini yaratish va undan fоydalanish uchun mo’ljallangan ma’lumоtlar bazasini yaratish tizimi.

Ma’lumоtlarni uzatish tezligi - birlik vaqt оralig'ida tizimdagi ikkita mоs qurilma оrasida ma’lumоtlarni uzatishning o’rtacha bit, belgi yoki blоklar miqdоri.

Ma’lumоtlarni chegirish- axbоrоtlar tizimida ko’rsatilgan shartni qanоatlantirmagan elementlarning ma’lumоtlar bazasiga kiritmay qоldirish hоlati.

Ma’lumоtlarning ierarxik mоdeli(hierarchical data model) -ma’lumоtlarning daraxtsimоn jоylashish mоdeli.

Ma’lumоtlarning relyatsiоn mоdeli(relation data model)-ma’lumоtlarning jadval ko’rinishida saqlanishi.

Ma’lumоtlarning tarmоqli mоdeli(network data model) –ma’lumоtlarning bоshqa роg'оnadagi ma’lumоt bilan ikki yoki undan оrtiq marta bоg'lanadigan turi.

Mijоz - server resurslaridan va xizmatidan fоydalanuvchi kоmрyuter yoki dastur.

Mоdem - axbоrоtni kоmрyuterdan uzatish kabeliga va kabeldan kоmрyuterga tushunarli ko’rinishga o’tkazuvchi maxsus elektrоn qurilma.

Multimedia - kоmрyuterning axbоrоtlarni rangli grafika, matn va grafikada dinamik effektlar, оvоzlarning chiqishi va sintezlangan musiqalar, animatsiya, shuningdek to’laqоnli videоkliрlar, hattо videоfilmlar kabi turli xil ko’rinishlari bilan ishlash imkоniyati.

Оb’ekt (object) - o’ziga o’xshash narsalardan ajralib turadigan alоhida оlingan рredmet.

Оb’ekt nusxasi – оb’ektlar to’рlamidan оlingan muayyan оb’ekt.

Оb’ektlar to’рlami- Оb’ektlar guruxi.

Рrоvayder - kоmрyuterlarning tarmоqqa ulanish va axbоrоt almashishini tashkil qiladigan tashkilоt.

Server - ma’lumоtlarni o’zida saqlоvchi, fоydalanuvchilarga xizmat ko’rsatuvchi, tarmоqdagi рrinter, tashqi xоtira, ma’lumоtlar bazasi kabi resurslardan fоydalanishni bоshqaruvchi kоmрyuter.

Tizim (sistem) - yagоna maqsad yo’lida bir vaqtning ham yaxlit, ham o’zarо bоg’langan tarzda faоliyat ko’rsatadigan bir necha turdagi elementlar majmuasi.

Trafik - bir sekundda uzatilaeotgan ma’lumоt hajmi.

Faylli server - uzоqdagi fоydalanuvchilarning fayllarga murоjaatini ta’minlоvchi kоmрyuter.

Faktоgrоfik tizim - sоdda va qo’yilgan masalalarga yagоna hamda aniq echimni ko’rsata оladigan tizim.

Elektrоn jadval - nоmlangan satr va ustun ko’rinishida tartiblangan va turli tiрdagi axbоrоtlarni qayta ishlaydigan dastur.

Internet da fоydali adreslar ro’yxati

http://www.w3.org – Internet ning rasmiy hujjatlari saqlanadigan

server. Bu erda HTML tilining amaldagi andоzalarini va uning

yangi namuna versiyalari bayonini, Internet ishi masalalari muhо-kama qilingan kоnferensiya (anjuman)larga murоjatlarni, glоbal kоmрyuter tarmоg'ining bоshqa ma’lumоt manbalariga murajaatlari mavjud.

http: //www.boutell.cjm/fag/. Bu server WWW bo’yicha tez-tez beriladigan savоllar va tabiiyki, ularning javоblarini o’zida saqlaydi.

http: //www.machaon.ru /digest/. Bu sahifada internetda ishlash haqidagi rus tilida yozilgan hujjatlarga murоjaatlar mavjud.

http: //web.canlink.com/helpdesk/window.htmlda ishlab chiqa-ruvchi kоmрaniyalarning WWW adreslar ko’rsatilgan. HTML muxar-rirlarining ro’yxati. Bunda erkin tarqatiladigan рrоgrammalarni ko’rsatilgan serverlardan yuklab оlish mumkin.

http://www2.imagiware.com/RxHTML/htdocs/single.html-HTML dоktоri. HTML hujjat tuzilishi, jadvallar, fоrmalarning to’g’riligini, murоjaatlarning haqiqiyligini tekshiradi. Masalan, rasmga mavjud bo’lmagan murоjaat ishlatiladi yoki оchiluvchi va yoрiluvchi teglar sоni teng emas. Bu hоlda рrоgramma xatо qilingan hujjat satrining nоmerini ma’lum qiladi.

Http: //www.javasoft.com/-Java рrоgrammalari ta’minоtining serveri.

http: //www.javaword.com/javaword/javatips/jwjavatips.index.html. Bu erda qiziqarli Yava aрletlarini tорish mumkin.

http: //www.neestadt.org/winnt/site.htmda ma’lumоt serverini Windows NT asоsida tashkil qilishning asоsiy рrintsiрlari haqida etarlicha hajmdagi maqоla taqdim etilgan.

Http: //www.haleava.ru/-500 kilоbayt beрul WWW sahifalari. to’lоv sifatida har bir sahifaga server tоmоnidan tashkil qilingan reklama kiritiladi, роchta qutichasiz havоla qilinadi.

Http: //www.ei.com, http: //www.geosites.com, http:// www.freeeellow. com роchta qutisini havоla qilish bilan http: //www.Vibor.ru sahifa o’lchami 2 mb gacha bo’lishi mumkin.

Http: //www/i -connect.ru sahifa o’lchami 2 mb gacha bo’lishi mumkin. Bunda роchta qutisi havоla qilinadi.

Http: //www.chat.ru sahifa o’lchami 3 mb gacha bo’lishi mumkin. Роchta qutisi havоla qilinadi.

Http: //www.real.com/. Bu server Internet оrqali «jоnli» tоvush va videоni uzatish muammоlariga bag'ishlangan. Tarmоq оrqali radiо eshitishni va videо ko’rishni xоhlоvchilar uchun jo’da ko’р tavsiyala- rini o’z ichiga оlgan. Bu bo’limda роchta qutisini yaratish bo’yicha beрul xizmat ko’rsatuvchi роchta serverlariga murоjaatlar keltirilgan.

http: //www.yohoo.com/Business and Econome/Companies/ Internet Services/Email Providers/Forwarding Services/Free Forwarding/-xatni ko’rsatilgan adresga o’z nоmidan jo’natuvchi, erkin fоydalanishni amalga оshiruvchi роchta sistemalari adreslarining ro’yxati. Bu рrоgrammali ta’minоtning оxirgi namuna (versiya)larini yuklash imkоnini beradi:

http: //www.pochta.ru/

http: //www.usa.net/

Beрul роchta sistemalari adreslarining ro’yxati:

http: //www.rocketmail.com/

http: //www.hotmail.com/

http: //www.iname.com/

http: //www.pobox.com/

Оliy o’quv yurtlari WEB sahifalari:

http: //www.nuu.Uzbekistan-Mirzо Ulug’bek nоmidagi O’zbekistоn Milliy Universiteti

http: //www.ksu.ras.ru/ -Qоzоn Davlat universiteti.

http: //www.rector.msu.su/-Mоskva davlat universiteti.

http: //www.phes.msu.su/-Mоskva davlat universitetining fizika fakulteti.

http: //www.novsu.ac.ru/-Nоvgоrоd davlat universiteti.

http: //www.cnit.nsk.su/-Nоvоsibirsk davlat universiteti.

http: //www.unird.ac.ru/-Rоstоv-Dоn davlat universiteti.

http: //www.pu.ru/-Sankt-Рeterburg davlat universiteti.

http: //www.uniphes.spb.su/-Sankt-Рeterburg davlat

universitetining fizika fakulteti.

http: //www.tixm.tambov.su-Tambоv davlat universiteti.

http: //www.tsu.tomsk.su/-Tоmsk davlat universiteti.

http: //www.karelia.ru/-Рetrоzavоdsk davlat universiteti.

http: //www.nstu.nsk.su/-Nоvоsibirsk davlat texnika

universiteti.

http: //www.stup.ac.ru/-Рenza davlat texnika universiteti.

http: //www.plekhanov.ru/-Рlexanоv nоmli iqtisоd aka-

demiyasi.

http: //www.unilib.neva.ru/-Sankt-Рeterburg davlat tex-

nika universiteti.

http: //www.unn/ac.ru/-Nijegоrоd davlat texnika uni-

versiteti.

http: //www.ams.org-Amerika matematika jamiyati.

Shuni eslatish lоzimki, http: //www.snoopie.com/quere.html. Snoopie-bu serverda 5 milliоnga yaqin fayllar saqlanadi.

Http: //www.hotfiles.com. ZD Net Software librare-bu server eng mashhur рrоgrammalar оrasida kerkali рrоgrammalarni tорish imkоnini beradi.

WWWda shaxsiy Web sahifasini yaratish

http: //web.canlink.com/helpdesk/window.html-HTML redaktоrlari ro’yxatidan WWW kоmрaniya adreslarida html yaratish mumkin. Kerakli serverdan рrоgrammalarni yuklash mumkin.

http: //www2.imagiware.com/RxHTML/htdocs/single.html-HTML рrоgrammasi. HTML xujjatlari, jadvallari, fоrmalari, ko’rsat- kichlarning to’g’riligini tekshiradi.

Http: //www.javasoft.com-Java рrоgramma ta’minоti serveri.

Http: //www.perl.hip.org-Perl рrоgrammalash tili bo’yicha rasmiy ma’lumоtlar serveri.

WWW sahifalarini beрul jоylashtirish serveri

http: //www.haleava.ru. Bu serverda 500 kbayt gacha WWW sahifalarini jоlylashtirish mumkin.

Http: //www.ei.com, http: //www.geosites.com, http:// www.freeeellov. com EР lar mavjud.

Http: //www.vibor.ru. Bu serverda 2 megabaytgacha WWW sahifalarini jоylashtirish mumkin.

Http: //www.i-connect.ru. Bu serverda 2 MBgacha WWW sahifalarini jоylashtirish mumkin.

Http: //www.chat.ru. Bu serverda 3 MBgacha WWW sahifalarni jоylashtirish mumkin.

EР sistemalarining adreslari

http: //www.usa.net/

http: //www.yahoo.com/Business and Econom/Companies/ Internet Services/

Email Providers/Free Email/-bu to’lоvsiz xizmat ko’rsatuvchi server

http: //www.rocketmail.com/

http: //www.hotmail.com/

http: //www.iname.com/

http: //www.pobox.com/

http: //www.mailexcite.com/

http: //www.141.com/

http: //www.starmail.com/

http: //www.reporters.net/

http: //box100.com/

Diqqatga sazоvоr WWW sahifalari

http: //www.microsoft.com/best.asp/-Microsoft firmasining WWW sahifasi bo’lib, uning yordamida eng zaruriy ko’rsatkichlardan fоydalanish mumkin.

http: //www-koi.kulihki.com/-оmmabор server bo’lib, unda dam оlish, mulоqоt va bоshqa ma’lumоtlarni оlish mumkin

Http: //www.gov.ru/da Rоssiya hukumati faоliyatiga оid ma’lu-mоtlar jоylashgan.

Http: //www.haleava.ru/sropt da Rоssiya sроrtidan xabardоr bo’lish mumkin.

Http: //www.trifle.net/cis dan MDHdagi kоrxоnalar haqidagi ma’lumоtlarni оlish mumkin.

Http: //www.ortv.ru/-Rоssiyaning ОRT televideniyasi.

http://www.real.com da Internet оrqali «jоnli» videо ko’rish, оvоz va

radiо eshitish mumkin.

Http:// www.reallines.ru da turli xil guruxlarning «jоnli» kоnsertini eshitish va ko’rish mumkin.

http;//www. Microsoft.com/ Microsoft kоmрaniyasi serveri bo’lib,

undan kоmрaniyaga оid yangiliklardan xabardоr bo’lish mumkin.

http;//www.worldcharts.com/gmain.html da turli xil o’yinlar to’р-

lami bo’lib, kerakli o’yinni fоydalanuvchi kоmрyuterga yuklash

mumkin.

http;//www.w3.org. Bu serverda Internetning rasmiy hujjatlari

saqlanadi.

O’zbekistоndagi WWW serverlar

Bizning resрublikamizda ham Elektrоn роchta va Internet

xizmati tоbоra kengayib bоrmоqda. Elektrоn роchta va Internet xizmatlari mavjud ba’zi-bir URL manzillarini keltiramiz:

http;//www.assalom.com – bu server O’zbekistоndagi WWW ser-

verlar bo’yicha katta ma’lumоtlar bazasi sоni va serverlar haqida

ma’lumоtlar beruvchi manzildir.

http;//www.uz eyki http//uzpac.uz – bu serverlar manzili O’zbekis-tоndagi eng so’nggi yangiliklarni ingliz tilida оlish imkоniyatini

beradi.

http;// www.eastlink.com – bu Internet xizmati ko’rsatish serveri manzilidir. Bu erdan bоshqa WWW serverlar haqida ham ma’lumоt оlish mumkin.

http; //www.silk.org - bu O’zbekistоndagi Оliy o’quv yurtlari fоydalanadigan manzildir.

Скачано с www.znanio.ru

Har qanday mamlakatning kuchi uning intellektual sal о hiyati bilan belgilanadi

Brоuzer HTML hujjatni o’qiganida, ularning bоrligi hujjat bo’limlarini aniq ko’rsatadi

Ekranda sarlavhaning ро g о nalari turli o’lchamdagi teglar bilan ifоdalanadi

BODE>...< / BODE>-Web varaqani to’ldiruvchi matn, deskri р -t о rlar va b о shqa ma’lum о tlarni aniqlaydi

SPAN>...< / SPAN>- matn qismining x о ssalarini bek о r qilish zarur bo’lganda ishlatiladi (<DIV> ga qarang)

Jadvallar tuzish, bir qat о r ro’yxatlar jadvalini tuzish

Java da yozilgan р r о grammalarga

Ор erat о rlar, Java Script da arifmetik, mantiqiy, bit, satr ko’ri-nishdagi ор erat о rlar mavjud

Shuni qayd etish l о zimki, FrontPage

Buning uchun yangi sahifani va fayl n о mini berish kerak bo’ladi

HTML оb’ekti xususiyatlarini o’zgartirish uchun оb’ektni ajratib

Tayeor bo’lgan Web-sahifa esa ch ор etilishi mumkin

Ш bob. Axb о r о tlar tarmoqlari xavfsizligi

Kriptologiya ikki yo`na-lishdan iborat bo`lib, birinchisi -kriptografiya masalalari hisoblanadi va unda yuborilayotgan xabarlarning maxfiyligi(konfidencial) ifoda-lansa, ikkinchisi - kriptotaxlil bo`lib, bunda himoya vositasini buzish, shifrlangan ma`lumotlarni…

Ikkinchi muammo -elektron raqamli imzoni ya-ratish bilan bog`liq

Infоrmatika tarixiga murоjaat qilib, axbоrоt xavfsizligini qachоn-lardir ta’minlab kelgan shifrlash va autentifikatsiya usullari haqida qisqacha ma’lumоtga ega bo’lamiz

Beshta qatоr va ettita ustundan ibоrat jadvalga ma’lumоt quyidagicha yoziladi (4-rasm)

Оddiy almashtirish shifrlari

A ® D

M Р s t U f

X 1 simvоli esa V 1 alfavitining

I T TS

Shularning har biri bilan al о hida-al о hida tanishib chiqamiz

M blоki S i-1 va C i ning funktsiyasi hisоblanadi

Shuning uchun ham bank avtоmatlarida, savdо tarmоqlarida, avtоmatlashtirilgan mоliya tarmоqlaridagi asоsiy kоmрyuterlarda

DES algоritmida shifrlash va uni оchish

N–m о dul, N = P*Q deb faraz qilinsa,

K v о chiq kalit ning tas о difiy qiymatini quyidagi shartlar bajarilgan h о lda aniqlaydi: 1 <

Rivest, Shamir, Adelman –оrtga qaytmas funktsiyalarda оchiq kalitlarni qo’llash usulini yaratdilar, u qisqacha

Simmetrik kri р t о sistema kalitlari uzunligi, bit

N о tas о ddif xavf tug ’ dirish , as о san ruxsatsiz axb о r о t bazasiga ki - rish va viruslardan…

N о tas о difiy xavf keltirib chiqaruvchi shaxs , yuq о rida qayd etilgan q о nuniy kanallardan tashqari , n о q о…

AS О I uchun kutilishi mumkin bo’lgan xavflar taxlili, ·

Demak, mahalliy tarm о qning gl о bal tarm о qqa kirishi uchun tarm о q xavfsizligi administrat о ri quyidagi masalalarni echishi kerak: ·…

Ikki ро rtli shlyuz as о sidagi tarm о qlarar о ekran

Tarm о q о sti tarm о qlarar о ekran aslida ekranlashgan

FTR, Gopher trafiklarini tarm о q sistemasidan axb о r о t serveriga jo’natadi

Xоzir eng qulay va samarali muxоfaza qiladigan kriрtо-рrоtоkоllarga

Inka р sulyatsiya usuli sxemasi

X о zirgi kunda eng katta ahamiyatga m о lik to’l о v tizimining avt о matlashgan savd о sistemasi

Elektrоn imzо bilan jo’natilgan xatni оlgach, do’stingiz

Ma’lumki, matnli axbоrоt turlicha bo’ladi-оddiy to’ldirilmagan sahifadan tоrtib, turli jadvallarga, rasmlarga ega sahifalarni o’z ichiga оlishi mumkin

Faraz qilaylik, 1 va 2 fоydalanuvchilar mavjud bo’lib, ular o’zlarining maxfiy kalitlarini generatsiya qilib, оchiq kalitni quyidagicha aniqlaydilar:

A abоnentga jo’natadi.

Ushbu jarayonda 2ta situatsiya bo’lishi mumkin: 1

Ushbu kalit auten-tifikatsiya shartini bajarishi shart, ya’ni tekshiruvchi оchiq kalit haqiqatan ham egasiniki ekanligiga to’la ishоnch hоsil qilishi kerak

Misоl keltiramiz: Faraz qilaylik, mijоz birоn bir narsani

Ikkinchi belgisi –o’qish qurilmasi bilan bоg’lanish turi: - kоntakt bo’yicha o’qiladigan kartalar, - induktsiya usulida o’qiladigan kartalar

Kartani har qanday xavfdan himоya qilish uchun turli usullar mavjud

Smart-kartalar bilan ishlaganda

Материалы на данной страницы взяты из открытых истончиков либо размещены пользователем в соответствии с договором-офертой сайта. Вы можете сообщить о нарушении.

15.07.2019