ЛАТЫН ӘЛІПБИІНЕ КӨШУ МӘСЕЛЕСІ

ЛАТЫН ӘЛІПБИІНЕ КӨШУ МӘСЕЛЕСІ Мақала авторы: Житчаева Бахитжамал Ауесхановна Жұмыс орны:Қостанай қ Физика­математиқалық лицей Лауазымы: қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі 13 Қыркүйек 2017 93408 1 Қазақстан Республикасының Президенті  Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың 2017 жылы 12 сәуірде «Болашаққа бағдар:  рухани жаңғыру» мақаласында: «Біріншіден, қазақ тілін біртіндеп латын  әліпбиіне көшіру жұмыстарын бастауымыз керек. Біз бұл мәселеге неғұрлым  дәйектілік қажеттігін терең түсініп, байыппен қарап келеміз және оған  кірісуге Тәуелсіздік алғаннан бері мұқият дайындалдық» деп айтқан еді. 1929  жылғы 7 тамызда КСРО Орталық Атқару Комитеті мен КСРО Халық  Комиссарлары Кеңесінің Президиумы латындандырылған жаңа әліпби –  «Біртұтас түркі алфавитін» енгізу туралы қаулы қабылдады. Латын әліпбиінің негізінде жасалған жазу үлгісі 1929 жылдан 1940 жылға дейін қолданылып,  кейін кириллицаға ауыстырылды. 1940 жылғы 13 қарашада «Қазақ жазуын  латындандырылған әліпбиден орыс графикасы негізіндегі жаңа әліпбиге  көшіру туралы» заң қабылданды. Сондай­ақ, Елбасымыз өзінің 2012 жылғы 14  желтоқсандағы «Қазақстан – 2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің  жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында: «Мемлекет өз  тарапынан мемлекеттік тілдің позициясын нығайту үшін көп жұмыс атқарып  келеді. Қазақ тілін кеңінен қолдану жөніндегі кешенді шараларды жүзеге  асыруды жалғастыру керек. Біз 2025 жылдан бастап әліпбиімізді латын  қарпіне, латын әліпбиіне көшіруге кірісуіміз керек. Бұл – ұлт болып шешуге  тиіс принципті мәселе. Бір кезде тарих бедерінде біз мұндай қадамды  жасағанбыз. Балаларымыздың болашағы үшін осындай шешім қабылдауға  тиіспіз және бұл әлеммен бірлесе түсуімізге, балаларымыздың ағылшын тілі  мен интернет тілін жетік игеруіне, ең бастысы – қазақ тілін жаңғыртуға  жағдай туғызады» – деп латын әліпбиіне көшудің қажеттілігін атап өтті.  Біздің қазіргі кирилл әліпбиіндегі қазақ тіліміз ­ Қазақстан Республикасының  мемлекеттік тілі, сонымен қатар Ресей, Өзбекстан, Қытай, Моңғолия ж не ə т.б. елдерде тұратын қазақтардың ана тілі. Қазақ тілі түркі тілдерінің қыпшақ  тобына, соның ішінде қарақалпақ, ноғай, қарашай тілдерімен бірге қыпшақ­ ноғай тармағына жатады. Сонымен қатар қырғыз, татар, башқұрт, қарашай­ балқар, қырым, құмық, татар тілдеріне жақын. Қазақ жазуы бірнеше рет  өзгеріске ұшырады. жазу тарихында қазақ тілінің әліпби жүйесі бірнеше тарихи кезеңдерді басынан өткізіп, ұлттық әліпби деңгейіне жеткен. 1929  жылға дейін Қазақстанда араб жазуы пайдаланылды. ХХ ғасырдың басында  Ахмет Байтұрсынұлы ұсынысымен қазақ фонетикасының ерекшеліктері  ескеріліп жасалған, араб графикасына негізделген «төте жазу» пайдаланылған. 1929­40 жылдар аралығында латын графикасына негізделген әліпбиді жазу  жүйесіне енгізіп, 1940 жылдан бері қарай кирилл графикасы әліпбиін  қолданып келеді. Мысалы, айта кетсек, Қазақ тілі үшін әр кезеңдерде және әр  аймақтарда келесі жүйелер Қазақстан Республикасында ­ кирилл жазуы  негізінде, ресми түрде Қазақстанның бүкіл жерінде және Моңғолияның Баян­ Өлгей аймағында пайдаланылған. Тағы да көршілес Қырғызстан, Ресей,  Түрікменстан және Өзбекстан елдерін бірыңғай мекендеген қазақ жұрты  пайдаланады, сонымен бірге басқа ыдыраған КСРО республикаларында да  пайдаланылады. Сонымен қатар Түркия, Германия, АҚШ т.б. батыс елдерінде қазақ диаспорасы әртүрлі қалыпты емес латын жазуын пайдаланады.  Осылайша, қазақ тілінің әліпбиін өзгерту тарихы негізінен нақты саяси  себептермен айқындалып келді. Латынға Түркия 1928 жылы көшсе,  Өзбекстан, Әзірбайжан КСРО ыдырағаннан кейін ауысты. Cол елдердің  тәжірибесіне қарасақ, мысалы, Өзбекстан 1928 жылға дейін өзбек тілі араб  әліпбиін қолданған. 1928­40 жылдар аралағында жазулары латын әліпбиі  негізінде болған. 1940­1992 жж. кириллица қолданылып. 1993 жылы өзбек тілі  қайта латын тіліне көшіп, қазіргі кезге дейін қолданып келеді. Өзбек латын  тілінің ерекшелігі ­ арнайы символдар мен диакритикалық белгілердің  жоқтығы (тек апострофтар бар). Классикалық латын кириллицамен  салыстырғанда 7 әріпке кем, сондықтан арнайы белгілер мен символдардың  жоқ болу есебінен кейбір әріптерді екі еселеуге тура келеді. Нәтижесінде  апострофпен қосқанда 29 әріптен тұратын өзбек латын әліпбиі құрылған. Сол  сияқты Әзірбайжанда 1925 жылдарға дейін ресми әліпби рөлін араб тілі  атқарды. 1926­39 жылдары латын әліпбиін қолданса, 1940­2001 жылдары  кириллица, одан кейін 2001 жылы қайта латын әліпбиіне көшті. Еліміздің  латын әліпбиіне көшу ұлтымыз үшін жасалған маңызды қадамдардың бірі. Ұлы Дала елінің тарихына көз жүгіртсек, бірінші тұғыры байлық – жер, екіншісі –  тіл, үшіншісі – мемлекет және оның тарихы болуы керектігі айқындалады.  Ағартушы­педагог ғалым Ахмет Байтұрсынұлы айтып кеткендей, «Ұлттың  сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын нәрсенің ең қуаттысы – тілі»  деген. Алаш қайраткерлері де латын әліпбиін жазу­сызуда қолданды. Бұл бізге таңсық дүние емес. Латын әліпбиі әлемде кеңінен қолданылады. Латын  әліпбиі б.з.б. VII ғасырда Римде грек және этрус әліпбиінің тармағы ретінде пайда болып, б.з. I ғасырда қалыптасқан. Орта ғасырда латын әліпбиі  Еуропаға тарады. Африка, Америка және Азия халықтары пайдаланды.  Қазіргі латын әліпбиінде 25 әріп бар. Дауысты дыбыстар е әрпі созылыңқы  және қысқа айтылуына байланысты мысалы: Liber ­ тәуелсіз, Liber – кітап  сөздердің мағыналары өзгереді. Түркияның ғалымы Әбдіуақап Қара өзінің  «Латын әліпби қазақ тілін еркіндікке шығарады» атты мақаласында Түркия  халқы латынға 1928 жылы өткенімен онда бар­жоғы 29 әріп бар. Олардан  бірқатар дауыстылар ескерілмегенін бүгінгі ғалымдар айтып отыр. Негізі  түркі тілдерін 34 таңбамен белгілеуге болады. Бүгін түрік латын әліпбиінде 5  әріп кем болып отырғанын айтады. Тіл ғалымдары, солардың ішінде ең  ұтымды алфавиттің Қазақстан қолданған кирилл әліпбиі екенін айтуда.  Мәселен, түрік ғалымы Хатиже Ширин Ұсер қазақ­кирилл әліпбиі өзге түркі­ кирилл алфавитіне қарағанда, таңбаның графикалық және фонетикалық  тұрғыдан бір­бірімен байланысты болуы және бір дыбысқа бірден көп таңба  берудің болмауына байланысты мұқият дайындалғанын айтады. Бұл тұрғыда  қазақ­кирилл әліпбиін дайындаған тіл ғалымы С.А. Аманжоловтың рөлінің зор екендігін атап өтеді.  Бүгінгі күнге дейін Тіл саласының білікті мамандары  латын қарпіне негізделген қазақ әліпбиінің жобаларын жасауда қызу  талқылауда ойларын да айтып бөлісті. Айта кетсек, солардың бірі ­  филология ғылымдарының докторы, профессор Әлімхан Жүнісбектің пікірі:  «Латын әліпбиіне көшудің қиыншылығы қазіргі біздің қолданып жүрген  әліпбиіміз қазақтың төл әліпбиі емес, орыс тілімен араласып кеткені, бізге  өзге тілден енген дыбыстар араласып кетсе онда кедергілер туындайтынын,  латын әліпбиіне төл дыбыстарымызды баптап, соның аясында көшуін және  қазақ жазуына тек әліпби ауыстыру ғана емес, түбегейлі реформа керек  екенін, ол реформа үш мәселені дыбыс, әліпби және емле ережені бірдей  қамтиды – деп айтты. Әрине, ұлт үшін маңызды өзекті мәселелердің оңды  шешілуіне қосып отырған кәсіби білікті мамандардың пікірлері ескеріліп,  латын қарпіндегі қазақ әліпбиін жасалу жолдарына қатысты өрбісе және басқа жоғарыда аталған елдердің тәжірибесіне қарап салыстыра отырып жасалса  құба­құп болар еді. Қазіргі уақытта ұялы телефондарда жарнамалар,  хабарламалар латын әліпбиімен жазылуда. Сонымен қатар, интернет желісінде де латын әліпбиіне аударатын транскрипция орнатылған, бірақ орыс  графикасында ғана жасалған, болашақта қазақ графикасында жасалады деген  ойдамыз.