METALLARDAG’I’ ELEKTR TOG’I’

No’kis rayoni’ XBMXMThSHBne qarasli’

№ - 22- sanli' uluwma worta bilim beriw mektebinin'

Fizika pa'ni mug'allimi

Ag’i’lash   Saylauovti’n’

METALLARDAG’I’ ELEKTR TOG’I’

atli’ temasi’ boyi’nsha

sabaqli’q is jobasi’

2015-2016 ji’l

No’kis Rayoni’                                                                                                         22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

№ 11-TEMA       METALLARDAG’I’ ELEKTR TOG’I’

Sabaqti’n’ maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Woqi’wshi’larg’a Metallardag’i’ elektr tog’i’haqqi’nda ken’nen tusinik berip,bul temani’n’ bsaqa temalardan wo’zgesheligin bildiriw.

b) Tarbiyali’q maqseti.

Woqi’wshi’larg’a temadan kelip shi’qqan halda wo’mirde jaqsi’ menen jamanni’n’ birdey juriwin biraq jaqsi’li’qti’n’ jen’ip shi’g’i’wi’n tusindirip, woqi’wshi’lardi’ jaqsi’li’q ruwxi’nda ta’rbiyalaw.

c)Rawajlandi’ri’w maqseti

Woqi’wshi’lardi’n’ pa’nge degen qi’zi’g’i’wshi’li’g’i’n artti’ri’w na’tiyjesinde wolardi’n’woqi’w ham jazi’w ko’nlikpelerin artti’ri’p bari’w

Sabaqti’ qurallandi’ri’w

Sabaqli’q kitap,tarqatpa materiallar, ha’m ko’rgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalani’lg’an metodlar: «Blits» interaktiv metodi’ «Skarabey» interaktiv metodi’

Sabaq jobasi’

Sabaqti’n bari’si’

Sholkemlestiriw

Klassqa kirip woqi’wshi’lardi’n’tazali’g’i’na,klass tazali’g’ina itibar qarati’w.Woqi’wshi’lardi’n’ woqi’w qurallari’n ko’zden keshirip  na’wbettegi sabaqqa tayarli’g’i’n tekseriw

Uyge tapsi’rma soraw

Tok derekleri temasi’n soraw

Tema

Yerkin elektronlardi’n’ ta’rtipsiz qozg’ali’si’:

Qatti’ denelerdin’, solardan, metallardi’n’ atomlari’ ta’rtipli da’wirli du’zilisli kristall reshyotkasi’ quraydi’. Kristall reshyotkani’n’ atom (ion)lar jaylasqan noqatlari’na tu’yinler delinedi.

Metall atomni’n’ yen’ si’rtqi’ orbitasi’ndag’i’ elektronlar wo’z yadrosi’ menen ku’shsiz baylani’sta boladi’. Metallarda bunday elektronlar wo’z atomi’n ta’rk yetip (taslap) yerkin elektronlarg’a aylanadi’, atomlar won’ iong’a aylani’p qaladi’.Ion – elektroni’ arti’qsha yamasa electron jetispeytug’i’n atom. Yeger atomda elektronlardan birewi yamasa birneshesi taslap ketse, bunday atom won’ iong’a aylanadi’.Atom arti’qsha electron alg’an bolsa bul atom teris iong’a aylanadi’.1sm³ metallda 10²²-10²³ yerkin electron boladi’.

Metall kristalli’q reshyotka du’zilisinde boli’p, reshyotka tu’yinlerinde won’ zaryadli’ ionlar jaylasqan. Wo’z atomi’n taslap ketken elektronlar kristall reshyotkalar arasi’nda yerkin qozg’ali’p ju’redi. (45-suwret)

Ma’selen mi’s (Cu) atomi’ yadrosi’nda 29 won’ zaryadli’ proton boli’p, yadro do’gereginde 29 teris zaryadli’ electron yadro a’tirapi’ndag’i’ tu’rli orbitalar boylap aylani’p ju’redi. Yen’ si’rtqi’ orbitada 1 elektron boli’p, yadro menen ju’da ha’lsizbaylani’sta boladi’.Wog’an qon’si’ atomlardi’n’ yadrolari’ da ta’sir yetip turadi’. Sol sebepli bul electron atomi’nan atomg’a derlik yerkin ko’ship ju’redi, yag’niy yerkin elektrong’a aylani’p qaladi’.Yerkin elektronlar gaz molekulalari’ siyaqli’ ji’lli’li’q qozg’ali’si’nda boladi’.

Elektr maydani’ndag’i’ yerkin elektronlardi’n’ qozg’ali’si’:

Metal wo’tkizgishti elektr shi’nji’ri’na tutasti’rayi’q.Wo’tkizgishtin’ derginin’ won’ polyusina tutasti’ri’lg’an ushi’ menen teris polyusqa jalg’ang’an ushi’ arasi’nda elektr maydan payda boladi’.Bul maydan ta’sirinde yerkin elektronlar teris zaryadli’ bolg’ani’ ushi’n derektin’ won’ polyusi ta’repke qozg’aladi’ (46-suwret). Metalldi’n’ won’ iong’a aylang’an atomlari’ wo’z worni’nan qozg’almastan tura beredi.Elektronlardi’n’ ta’rtipli qozg’ali’si’ na’tiyjesinde wo’tkizgishte tok payda boladi’.

Metallardag’i’ elektr tog’i’ elektronlardi’n’ ta’rtipli qozg’ali’si’ (ag’I’mi’)na ibarat.

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Elektr tog’i’ni’n’ bag’i’ti’:

 Shi’nji’rdan elektr tog’i’ni’n’ wo’tip ati’rg’ani’n galvonometr ja’rdeminde ani’qlaw mu’mkin.Galvonometrdi elektr ji’nji’ri’na da’slep 47-suwrettegidey yetip tutasti’rayi’q.Gilt qosi’lg’anda galvonometr ko’rsetkishi 0 den won’ ta’repke awi’sadi’.Demek, wo’tkizgishten tok wo’tpekte.Buni’ shi’nji’rg’a jalg’ang’an la,pochkani’n’ jang’ani’nan da ko’riw mu’mkin.

Yendi wo’tkizgishtin’ tok deregine jalg’ang’an ushlari’ndag’i’ polyuslerdi almasti’rayi’q.Bul jag’dayda da lampochka janadi’.Lekin galvonometr ko’rsetkishi 0 den shepke awi’sadi’ (48-suwret).

Bul ta’jiriybe elektr tog’i’ni’n’ bag’i’itqa iye yekenligin ko’rsetedi.

Elektr shi’nji’ri’nda zaryad tasi’wshi’lar teris zaryadli’ elektronlar boli’p, wolar wo’tkizgish boylap elektr dereginin’ teris polyusinen won’ polyusi ta’repke qozg’aladi’.Soni’n’ yesabi’nan wo’tkizgishte elektr tog’i’ ju’zege keledi.Lekin tok bag’i’ti’ qabi’l yetilgen da’wirde ilimde electron haqqi’nda hesh na’rse ma’lim yemes yedi. Soni’n’ ushi’n elektr tog’i’ni’n’ bag’i’ti’sipati’nda tok dereginin’ won’ polyusinen teris polyusine qaray qozg’aladi’, won’ zaryadli’ bo’lekshelerdin’ qozg’ali’s bag’i’ti’ qabi’l yetilgen. Demek:

Elektr tog’i’ bag’i’tqa iye. Elektr shi’nji’ri’ndag’i’ tokti’n’ bag’i’ti’ sipati’nda won’ zaryadli’ bo’lekshelerdin’ bag’i’ti’ qabi’l  yetilgen.

Sabaqti’ bekkemlew

Bekkemlew ushi’n «Debat», «klaster» interaktiv metodi’ usi’ni’s yetiledi. Tema boyi’nsha woqi’wshi’larg’a  qayta sorawlar berip ha’m qosi’msha tapsi’rma tu’rinde ha’r toparg’a krosvordlar tarqati’ladi’.tapsi’rma wori’nlani’p bolg’annan son’ bosli’qlardi’ toli’qti’ri’w maqsetinde,bilimlerin bekkemlep bari’w ushi’n yadtan formulalar jazadi’.

1.Metallarda yerkin elektronlar qalay payda boladi’?

2.Yerkin elektron elektr maydani’nda qalay qozg’aladi’?

3.Metallarda elektr tog’i’ nelerden ibarat?

4.Tokti’n’ bag’i’tqa iye yekenligin qalay biliw mu’mkin?

5.Wo’tkizgishlerdegi elektr tog’i’ni’n’ bag’i’ti’ sipati’nda qanday bo’lekshenin’ qozg’ali’s bag’i’ti’ qabi’l yetilgen?

Uy tapsi’rma tapsi’ri’w

Metallardag’i’ elektr tog’i’temasi’n woqi’p keliw

Sabaqti’ juwmaqlaw

Uy jumi’si’n qayta yadi’na sali’p wotip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan woqi’wshi’larg’a tiyisli bahalari’n qoyg’an halda bugingi sabag’i’ma juwmaq jasayman

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash