METODIKADAN TAQDIMOT, MAVZU: "MAKTABGACHA TA'LIM"

MIRZO ULUG`BEK NOMIDAGI  O`ZBEKISTON MILLIY  UNIVERSITETI  GEOLOGIYA VA  GEOGRAFIYA FAKULTETI  GEOGRAFIYA YO`NALISHI 3­ BOSQICH TALABASI DAVLATOVA  DILSHODANING GEOGRAFIYA  O`QITISH METODIKASI FANIDAN  TAQDIMOTI QABUL QILDI: p.f.n.dots. B.X. Nikadanbayeva

MAKTABGACHA TA'LIM                                    Maktabgacha ta`lim tushunchasi Maktabgacha ta`lim uzluksiz ta`limning boshlang'ich qismi hisoblanadi. U bolaning sog’lom va rivojlangan shaxs  bo’lib shakllanishini ta`minlab, o’qishga bulgan ishtiyoqini uyg’otib, tizimli o’qitishga tayyorlab boradi.  6­7  yoshgacha  bo’lgan maktabgacha ta`lim davlat va nodavlat bolalar maktabgacha ta`lim muassasalarida va oilada  amalga oshiriladi. Maktabgacha ta`limning maqsadi – bolalarni maktabdagi o’qishga tayorlash, bolani sog’lom,  rivojlangan, mustaqil shaxs bo’lib shakllantirish, qobiliyatlarini ochib berish, o’qishga, tizimli ta`limga bo’lgan  ishtiyoqini tarbiyalashdir

Maktabgacha ta`lim muassasasida bolalarning hayoti  va sog’lig’ini muhofaza qilish maktabgacha ta`lim  muassasasi hamda shtatdagi tibbiyot xodimlari,  shuningdek maktabgacha ta`lim muassasasiga  biriktirilgan sog’liqni saqlash organlarining tibbiyot  xodimlari tomonidan amalga oshiriladi. Maktabgacha ta`lim muassasasida bolalarning hayoti  va sog’lig’ini muhofaza qilishni tashkil etish tartibi va  qoidalari, maktabgacha ta`lim muassasasiga bolalarni  olib kelish va olib ketish qoidalari, maktabgacha  ta`lim muassasasi binolarida xavfsizlikni tashkil  etishga oid talablar, maktabgacha ta`lim  muassasasida yong’in xavfsizligini tashkil etishga oid  talablar, hudud xavfsizligiga bo’lgan talablar “ Maktabgacha ta`lim muassasalarida bolalarning  hayoti va sog’lig’ini muhofaza qilishni tashkil etish  tartibi to’g’risida Nizom” bilan tartibga solinadi.

Maktabgacha ta`lim tizimi Maktabgacha ta’lim muassasalari –  O’zbekiston Respublikasidagi ta`lim  muassalarining turi bo’lib, turli yo’nalishdagi  maktabgacha bo’lgan davrdagi umumta`lim  dasturlarini amalga oshiradi. Maktabgacha  ta`lim muassasalari 2 yoshdan 7 yoshgacha  bo’lgan bolalarni tarbiyalashni, o’qitishni,  nazorat qilishni, parvarishlashni va  sog’lomlashtirishni ta`minlaydi.

O’zbekistonda maktabgacha ta`lim muassasalarining zamonaviy tizimi             Maktabgacha ta`lim muassasalari, faoliyat yo’nalishiga ko’ra, quyidagi turlarga                                                                bo’linadi:  • Bolalar yaslisi, bolalar yasli bog’chasi, bolalar bog’chasi, uydagi bolalar bog’chasi (mustaqil  muassasa yoki filial sifatida).  • Maktabgacha tarbiya va boshlang’ich ta`lim mussasasi (bolalar bog’chasi­maktab).  • Tarbiyalanuvchilarni bir yoki bir nechta yo’nalishda (til, badiiy estetik, sport va boshqalar)  tarbiyalovchi maktabgacha ta`lim muassasalari.   • Tarbiya jismoniy va ruxiy rivojlanishdagi og’ishlarni kvalifikatsion yaxshilovchi tiklovchi  turdagi bolalar bog’chasi.  • Tibbiyot gigiena, profilaktika va sog’lomlashtirish, tadbir va proseduralarini amalga oshiruvchi  zaiflashgan bolalarni nazorat qilish va sog’lomlashtirish bog’chasi.  • Birlashtirilgan turdagi bolalar bog’chasi (birlashtirilgan turdagi bolalar bog’chasiga  rivojlantiruvchi, tiklovchi va sog’lomlashtiruvchi guruhlar umumlashtirilgan ko’rinishda kiradi).

Maktabgacha ta`lim muassasalarining asosiy maqsadlari  Maktabgacha ta`lim, olinish shakli va usullaridan qat`iy nazar, quyidagi maqsadlarni o’z oldiga qo’yadi:  • Bolalarni maktabda o’qishga maqsadli va tizimli tayyorlash;  • Bolalarning shaxsiy qobiliyatlari va iste`dodlarini rivojlantirish;  • Bolalarni milliy, umuminsoniy va madaniy qadriyatlar bilan tanishtirish, bolani intellektual rivojlantirish;  • Bolalarda yuqori ma`naviy va odob axloq asoslarini shakllantirish;  • Bolalarning jismoniy va ruhiy sog’ligini mustahkamlash.  Maktabgacha ta`lim maqsad va vazifalarni amalga oshirishda ijtimoiy va xayri tashkilotlari, mahalla, xalqaro fondlar faol ishtirok tadilar.

Umumiy o`rta ta'lim Umumiy o’rta ta`lim tushunchasi  Umumiy o’rta ta`limning maqsadi ishtirokchilarni madaniy va maishiy, xalq  xo’jaligining turli sohalarida faoliyat ko’rsatish uchun zarur bo’lgan fan  asoslarining tizimli bilimlari, mahorat va malaka bilan qurollantirishdan  hamda maxsus ta`lim olish (kasb­hunar, texnik, o’rta, oliy) imkoniyatini  yaratishdan iboratdir. Umumiy o’rta ta`lim tizimi  O’zbekistonda majburiy, bepul, muddati 9 yildan iborat bo’lgan umumiy o’rta  ta`lim mavjud bo’lib, u boshlang’ich (1­4­ maktab sinflari) va o’rta (5­9­  maktab sinflari) ta`limga bo’lingan.

Imkoniyatlari  Boshlang’ich ta`lim umumiy o’rta ta`lim olish uchun zarur bo’lgan bilim va malakaning, savodxonlik  asoslarining shakllantirilishiga yo’naltirilgan. Birinchi sinfga bolalar 6­7 yoshdan qabul qilinadi.  Boshlang’ich ta`lim O’zbekistonda majburiy, bepul va barchaga taalluqli hisoblanadi. Bu maktab  yoshiga etgan barcha bolalar umumiy yoki maxsus (nogiron bolalar va  rivojlanishdan orqada qolgan  bolalar) boshlang’ich maktabga borishlarini bildiradi. Bolalarni boshlang’ich ta`limga jalb qilish mos  keluvchi yoshidagi bolalarning 100% tashkil qiladi. Bola boshlang’ich maktabni tugatar kan, u o’qish,  yozish va hisoblash mahoratiga ga bo’lishi kerak.  O’quvchiga nazariy fikrlash elementlari, o’rgatilgan  harakatlarni boshqarish mahorati singdirib boriladi. Nutq madaniyati, shaxsiy gigiena asoslari,  sog’lom hayot tarzi va jamiyatda o’zini tutish bilimlari ham berib boriladi. O’quv fanlarining sifat va  tirkibi boshlang’ich maktabda, maktab turi va o’qitish sharoitlariga ko’ra o’zgarib turadi.  Maktabning barcha birinchi sinf o’quvchilari bepul o’quv kitoblari va o’quv asboblari bilan  ta`minlanadi. 1996 yildan beri kam ta`minlangan oilalardan bo’lgan 1­9­ sinf o’quvchilari har yili  davlat byudjeti hisobidan o’quv ashyolari hamda qishki kiyim komplektlari bilan ta`minlanadi.  O’zbekistonda boshlang’ich va o’rta ta`lim tashkil qilinishi va tarkibiga ko’ra bir ­ biri bilan bevosita  bog’liq. Har bir umumta`lim maktabi ikkala pog’onada umumiy o’rta ta`limni amalga oshiradi. Bu  boshlang’ich maktabda bitiruvchilarning to’liq hisobini olib borishni va  umumiy o’rta ta`lim tizimida  uzluksizlikni ta`minlaydi.

 Umumiy o’rta ta`lim kerakli bilim hajmi, mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantirish, tashkiliy  mahorat va amaliy tajriba poydevorini qo’yib, boshlang’ich professional yo’nalishni va ta`limning  keyingi pog’onasini tanlashda ko’maklashadi.  Umumiy o’rta ta`lim boshlang’ich ta`limning mantiqiy davomi bo’lsa ham, tarkibiy sifatiga va  o’qitish uslubiga ko’ra farq qiladi. Umumiy o’rta ta`lim ishtirokchining ijtimoiy mavqeini belgilab  olishga bo’lgan ishtieq, qiziqish va qobiliyatlarini, uning shaxs bo’lib shakllanishini ta`minlaydi.  O’quvchi o’rta maktabda fan asaslari bo’yicha tizimli bilimlarni oladi. Ta`lim jarayonida keng  duneqarash shakllanishi va ijodiy fikrlash qobiliyati paydo bo’ladi. Xalqning boy ma`naviy va  madaniy me’rosi bilan tanishtirib borish orqali bolada atrofdagi olamga bo’lgan g’amxo’rlik hissi  uyg’otib boriladi. O’rta maktab o’quvchilar uchun maktab fanlarini mustaqil o’rganishga keng  imkoniyatlar ratib beradi. O’rta ta`limning tarkibiy qismiga majburiy va qo’shimcha  komponentlar kiradi.  Majburiy komponent davlat ta`lim standartlari bilan aniqlanadi va ishtirokchining minimal kerakli  tayyorgarlik darajasini belgilaydi.  Uning muvaffaqi ti o’rta ta`lim muassasalari tomonidan  kafolatlanadi. Bu komponent davlat va jamiyat buyurtmasi, shaxsning qiziqish va talabi asosida  belgilanadi.

 Qo’shimcha komponent ishtirokchining talab va qobiliyatidan, maktabning moddiy­texnik va  kadrlar bilan ta`minlanganlik darajasidan, territoriyaning ijtimoiy iqtisodiy rivojlanishiga  bo’lgan talablardan kelib chiqqan holda belgilanadi. Qo’shimcha o’quv vazifalar hajmi Xalq  Ta`lim Vazirligi tomonidan belgilangan normativlar asosida taqsimlanadi. Maktabning o’quv  tarbiyaviy ishlari, Xalq Ta`lim Vazirligi tomonidan tasdiqlangan, Bazisli uquv rejasi va  umumiy o’rta ta`limning o’quv dasturlari orqali amalga oshiriladi.  O’quv fanlari, umumiy ta`lim dasturlari ro’yxati, o’quv vaqtining davomiyligi Bazisli uquv  reja va umumiy o’rta ta`limning davlat ta`lim standartlari  bilan belgilanadi.  Umumiy o’rta ta`lim qatnab o’qish va bitiruvchilarning yakuniy attestatsiyasi orqali amalga  oshiriladi. Bitiruvchilarga davlat attestatlari, alohida muvoffaqiyatlarga erishganlarga esa  imtiyozli attestatlar beriladi.  Mustaqil ravishda umumiy ta`lim dasturini o’zlashtirgan ishtirokchilarga, Xalq ta`lim  vazirligi tomonidan tasdiqlangan Eksterna haqidagi nizomga asosan, eksterna tartibda  attestatsiyadan o’tish huquqi beriladi.

g iz o ri n x m a t ` ti b n r a E u h c u