ОИВ инфекцияси 2

ОИВ инфекциясининг глобал муаммолиги сабаблари. ОИВ инфекцияси бўйича дунёдаги, Республикада ва тегишли худуддаги вазият. ОИВ инфекцияси бўйича асосий меёрий – директив хужжатлар.

ОИВ инфекциясининг глобал муаммолиги сабаблари.

Бугунги глобаллашув даврида ОИВ/ОИТС хасталиги дунё ҳамжамияти олдида турган энг долзарб муаммолардан бири бўлиб, мутахассисларнинг фикрича, айни пайтда мазкур касалликка чалинганлар сайёрамизнинг барча минтақасида учрайди.

Шу боис мамлакатимизда унга қарши самарали курашиш, хасталикнинг олдини олиш ҳамда беморларга тиббий хизмат кўрсатиш бўйича муайян ишлар қилинмоқда.

Хусусан, бу борада зарур меъёрий ҳужжатлар ишлаб чиқилиб, ҳуқуқий пойдевор яратилган. Жумладан, давлатимиз раҳбарининг 2008 йил 26 декабрдаги “Ўзбекистон Республикасида ОИВ инфекциясининг тарқалишига қарши курашнинг самарадорлигини ошириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги, Вазирлар Маҳкамасининг 2009 йил 5 январдаги “ОИТСга қарши кураш марказларининг ташкилий тузилмасини ва фаолиятини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ҳамда 2014 йил 10 сентябрдаги “2014 — 2016 йилларда Ўзбекистон Республикасида ОИВ инфекцияси тарқалишига қарши курашиш соҳасидаги Давлат дастурини тасдиқлаш тўғрисида”ги қарорлари мазкур йўналишдаги ишларни янада ривожлантиришда муҳим дастуриламал бўлиб хизмат қилаётир. Айниқса, 2013 йил 24 сентябрдан кучга кирган “Одамнинг иммунитет танқислиги вируси келтириб чиқарадиган касаллик (ОИВ инфекцияси) тарқалишига қарши курашиш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни билан ОИВ инфекцияси тарқалишига қарши курашиш бўйича ягона тизимнинг фаолият кўрсатишини таъминлаш, хасталик профилактикаси, унга ташхис қўйиш, касалликни юқтириб олганларни бепул махсус даволаш ҳамда ижтимоий муҳофаза қилиш, шунингдек, ташхис қўйиш, даволаш ва илмий мақсадларда фойдаланиладиган тиббий препаратларнинг, биологик суюқликларнинг хавфсиз бўлиши устидан давлат назоратини, қолаверса, хасталик тарқалиши устидан эпидемиологик назоратни амалга ошириш каби қатор муҳим вазифалар белгилаб берилди.

Айтиш жоизки, бугун мазкур ҳуқуқий ҳужжатлар асосида тармоққа илғор диагностика ҳамда даволаш услублари татбиқ этилиб, нафақат биз фаолият юритаётган Республика ОИТСга қарши кураш маркази, балки вилоятлар, туман ва шаҳарлардаги тиббий муассасаларда ҳам замонавий ташхис лабораториялари, ишонч хоналари ташкил этилиб, уларнинг моддий-техника базасини мустаҳкамлаш, энг замонавий тиббий асбоб-ускуналар билан таъминлашга алоҳида аҳамият қаратилаяпти. Соҳада фаолият юритаётган мутахассисларнинг тажриба ҳамда малакаси тизимли равишда ошириб борилаётир. Бу эса касалликни вақтида аниқлаш, тўғри ташхис қўйиш, хасталик туфайли юз берадиган оғир асоратларнинг олдини олишда қўл келаётир.

Аҳолини ОИВ инфекциясига тест синови билан қамраб олиш ва касалланганларни барвақт аниқлаш мақсадида ҳар йили 3 миллион нафар киши тиббий кўрикдан ўтказилмоқда. Хусусан, жорий йилнинг ўтган даври мобайнида биргина хорижга кетаётган ва чет давлатлардан Ўзбекистонга кириб келаётган 500 минг нафардан ортиқ шахс мазкур тестдан текширилиб, уларга ОИВ инфекцияси профилактикаси тадбирлари бўйича тегишли маслаҳатлар берилди.

Республикада ретровирусга қарши махсус даво чораларини қўллаш, беморларни махсус даволаш учун Глобал жамғарма лойиҳаси ҳамда давлат бюджети ҳисобидан йилига ўртача 4 миллион АҚШ доллари миқдорида маблағ ажратилмоқда. ОИТСга қарши кураш марказларида диспансер ҳисобида турадиган беморларнинг иммун ҳолати махсус лаборатория текширувлари асосида мунтазам кузатиб борилаяпти. Бундан ташқари, ОИВ инфекцияси билан хасталанган беморларга ОИТСга қарши кураш бўйича Республика маркази қошидаги клиникада малакали тиббий ёрдам кўрсатиш йўлга қўйилган.

Қолаверса, мамлакатимизда ОИВ инфекциясининг онадан болага юқишининг олдини олишга катта эътибор қаратилмоқда. Шу мақсадда жорий йилнинг ўтган даврида 549 минг 81 нафар ҳомиладор аёл ОИВ инфекциясига текширувдан ўтказилиб, хасталик аниқланганларда касалликнинг онадан болага ўтишини олдини олиш бўйича махсус профилактика (АРВП) тадбирлари бажарилаётир.

ОИВ/ОИТСнинг олдини олишда ҳар биримиздан, энг аввало, соғлом турмуш тарзига қатъий риоя қилишимиз, миллий менталитетимизга хос фазилатларни турмуш тарзимизга чуқур сингдиришимиз талаб этилади. Шу билан бирга, ўз саломатлигимизни асрашга алоҳида эътибор қаратишимиз, ўткинчи ҳою ҳаваслар таъсирига тушиб қолишдан эҳтиёт бўлишимиз даркор. Буни “Камолот” ёшлар ижтимоий ҳаракати, маҳаллалар билан ҳамкорликда таълим муассасалари ва меҳнат жамоаларида соғлом турмуш тарзи тарғиботига бағишлаб ташкил этилаётган давра суҳбатлари, учрашув ҳамда семинарларда ҳам мунтазам таъкидлаймиз.

Таҳлилларга кўра, ОИВ инфекциясини юқтириб олганларнинг ҳаммасида ОИТСнинг ривожланиш даври бир хил кечмайди. ОИВ инфекциясининг ОИТС даврига ўтишини секинлаштириш, яъни беморнинг умрини соғлом одамнинг умригача узайтириш касалликка чалинган шахсларнинг ўз саломатлигига масъулият билан ёндашиши ва даволаниш тартибига риоя қилишига боғлиқлиги бугунги кунда исботини топган.
ОИВ инфекциясини юқтириб олмаслик учун, аввало, киши соғлом турмуш тарзига риоя этиши, ахлоқан пок бўлиши, қолаверса, тери ҳамда шиллиқ қаватлар бутунлиги бузилиши билан кечадиган тиббий ва нотиббий муолажалар вақтида бир марта ишлатиладиган шприц, ниналардан ҳамда стерил анжомлардан фойдаланиш, бошқалар ишлатган соқол, тирноқ олиш асбоблари, тиш чўткаси каби гигиеник воситалардан фойдаланмаслиги керак. Булар нафақат ОИВ инфекциясидан, балки бошқа юқумли таносил касалликлари ҳамда вирусли гепатитларнинг В, С турлари юқишидан ҳам ҳимоя қилади.

ОИТС хасталиги, унга чалиниш сабаблари ва оқибатлари ҳақида деярли барча балоғат ёшига етган инсонлар эшитган ҳамда бошланғич тушунчаларга эга. ОИТС (Орттирилган Иммунитет Танқислиги Синдроми) ОИВ инфекциясининг якуний босқичи ҳисобланади. Шу боис ОИВ (Одам организмидаги иммунитет танқислигини келтириб чиқарувчи Вирус) инфекциясини инсон кўзи илғамас, жинс, ирқ ва чегара билмас қотилга қиёслаш мумкин. Илк бор 1981 йил аниқлангандан буён, у дунёдаги ҳар бир мамлакатда минглаб йўқотишларга олиб келди, бутун жаҳон миқёсида эса 32 миллиондан ортиқ кишиларнинг умрига зомин бўлди. ЮНЭЙДС (UNAIDS) ҳисоботига кўра, фақат 2017 йилнинг ўзида Ўзбекистонда тахминан 1900 киши шу касаллик туфайли вафот этган.

Ушбу жаҳон миқёсидаги офатга қарши самарали курашишда халқаро ҳамкорлик катта аҳамиятга эга. АҚШнинг Ўзбекистондаги элчихонаси келтирган маълумотларга кўра, ўтган 15 йил ичида Америка Қўшма Штатлари ОИТС/ОИВга қарши глобал курашиш учун 80 миллиард доллардан ортиқ маблағ сарфлади. ЮНЭЙДС ҳисоб-китобларига кўра, биргина 2020 йилнинг ўзида ОИТСга қарши курашиш учун 26,2 миллиард доллар керак бўлади.

Марказий Осиё давлатларида қанча аҳоли ОИВ-инфекцияси билан яшайди? Бу борада махсус тиббий ёрдам кўрсатиш марказларида расмий қайд қилинган кишилар сони БМТнинг ЮНЭЙДС дастури доирасида келтирилган рақамлардан фарқ қилади. Бундай фарқ 1,5 ва ҳаттоки 2 баробарни ҳам ташкил қилади. Бунинг сабаби, ОИВ инфекциясига чалинган кишиларнинг фақат маълум бир қисмигина махсус тест-текширувлардан ўтган ва расмий қайд этилган.

UzAnalitics сайти мазкур мамлакатларда расмий қайд этилган ва БМТнинг ЮНЭЙДС дастурида келтирилган маълумотларга асосланган ҳолда минтақанинг ҳозирги кундаги ОИВ статистикасини эътиборингизга ҳавола қилади.

Юқорида келтирилган расмий маълумотлар ва ЮНЭЙДС дастури доирасидаги ҳисобларга кўра, Марказий Осиё давлатларида ОИВ инфекциясини тарқалиш даражаси дунёнинг бошқа минтақаларига нисбатан анча паст. Қозоғистон, Ўзбекистон, Қирғизистон ва Тожикистонда ОИВ инфекцияси билан яшаб келаётган кишилар сони ушбу давлатлар аҳолисининг 0,1 фоиздан 0,2 фоизгача бўлган қисмини ташкил қилади.

Айни пайтда энг юқори курсаткич Шарқий ва Жанубий Африка мамлакатларида кузатилади. Ушбу минтақа давлатларида аҳолининг ОИВга инфекциясига чалинган кишилар сони аҳолининг деярли 7 фоизини ташкил қилади. Шунингдек, Ғарбий ва Марказий Африка ҳамда Кариб денгизи бассейни давлатларида ҳам бу кўрсаткич нисбатан юқоридир – 1,2-1,5 фоиз.

Аммо, Марказий Осий давлатлари ОИВ статистикасининг дунёнинг бошқа минтақаларига нисбатан паст кўрсаткичларига қарамай, ОИВ инфекциясига чалиниш ҳолатларини йилдан йилга янада камайтириш, унинг олдини олиш, даволаш ва тарқалишини чеклаш ҳамда шу мақсадда кенг қамровли чора-тадбирлар ва ишларни давом эттириш, тегишли дастурларни жорий қилиш бугунги куннинг долзарб масалаларидан биридир.

ОИТС тўғрисида нималарни билишимиз керак?

Бутун жаҳонда миллионлаб инсонларнинг умрига зомин бўлаётган, кўплаб оилаларнинг тинчлигини бузаётган ва шу билан биргаликда дунёдаги давлатлар иқтисодига катта зарар етказаётган ОИВ инфекцияси ўзининг оқибатлари билан инсониятнинг энг долзарб муаммоларидан бири бўлиб қолмоқда. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг ОИВ/ОИТС бўйича дастури (ЮНЭЙДС)нинг берган маълумотларига кўра дунё бўйича айни кунда 37 млн ОИВ инфекцияси билан яшаётган шахслар ҳисобга олинган. Касаллик турли ёшдаги аҳоли орасида, айниқса, навқирон 20 — 49 ёшлилар ўртасида кўпроқ қайд этилиши билан ажралиб турибди.

ОИВ инфекцияси нима?

ОИВ инфекцияси – одамнинг иммунитет танқислиги вируси келтириб чиқарадиган сурункали юқумли касаллик ҳисобланиб, вирус бемор одам организмида унинг бутун ҳаёти давомида сақланиб қолади. Инфекция дастлаб яширин тарзда кечади, бу давр айнан хавфлироқ бир неча ойдан 5 — 10 йилгача ва ундан ҳам ортиқроқ давом этиши мумкин. Касалликнинг яширин даврида, вирусни юқтириб олган шахслар кўринишидан соғлом бўлиб, уларда касалликнинг ҳеч қандай белгилари кузатилмайди. Касалликнинг шу даври анча хавфли ҳисобланиб, ОИВни юқтириб олган шахслар ўзлари билмаган ҳолда касалликни бошқаларга юқтириб юришлари аниқланган. ОИВ инфекциясида одамнинг ташқи муҳит тажоввузидан ҳимояловчи иммунитет тизими меъёрда ишлаб турса, у йиллар давомида вируснинг тажовузини босиб туради. Аммо, вақт ўтиши билан вирус организмда кўпайиб аста-секин иммун тизимини мутлақо издан чиқаради ва натижада ОИТС ривожланади.

ОИТС — «Аср вабоси»

Орттирилган иммунитет танқислиги синдроми (ОИТС) — бу одамнинг иммун тизимини иммунитет танқислиги вируси шикастлаши натижасида касаллик белгилари келиб чиқадиган ОИВ инфекциясининг сўнгги босқичидир.

Касаллик қандай йўллар билан юқади?

Касаллик бир одамдан бошқа одамга асосан 3 хил йўл билан юқади:

— ОИВ билан зарарланган одамлар билан ҳимояланмаган жинсий алоқа қилганда — жинсий;

— гиёҳванд моддаларни гуруҳ бўлиб томир орқали қабул қилганда, вирус билан зарарланган, текширилмаган қон ва унинг таркибий қисмлари қуйилганда, зарарсизлантирилмаган жарроҳлик, доялик, стоматологик ва бошқа тиббий асбоблар орқали тиббий муолажалар олганда, шприц ва игналардан умумий фойдаланилганда — парентерал;

— инфекцияни юқтириб олган ҳомиладор онадан болага ҳомиладорлик даврида жароҳатланган йўлдош орқали, бола туғилиши жараёнида туғуруқ йўллари жароҳатланиши туфайли ва болани эмизиш жараёнида она сути орқали — вертикал йўл билан юқиши исботланган.

Касаллик белгилари қандай?

Вирус қонга тушганидан сўнг дастлабки даврларда одам ўзини соғлом ҳис этади. Бу ҳолат ҳаттоки 8 —  10 ва ундан кўп йилларгача давом этиши мумкин. Вақт ўтиши билан вируслар сони организмнинг ҳимояловчи хужайраларидан ортиб кетганидан сўнг дастлабки клиник белгилар: сабабсиз узоқ давом этувчи йўтал; одамнинг қисқа вақт ичида кескин озиб кетиши; ҳароратнинг узоқ вақт сабабсиз кўтарилиши; узоқ вақт ич кетиши (диарея); оғиз бўшлиғи ва турли аъзоларнинг яллиғланиш белгилари; хавфли ўсмаларнинг ривожланиши номоён бўла бошлайди. Беморлар ОИВнинг бевосита таъсиридан эмас, балки юқоридаги қўшимча касалликларнинг асоратлари туфайли азият чекадилар.

ОИТС бу ҳаёт тугади дегани эмас...

Дунёнинг кўп давлатларида ОИВ инфекциясига қарши вакцина ва дори воситасини яратиш бўйича илмий изланишлар олиб борилмоқда ва яқин йилларда ушбу касалликдан бутунлай ҳоли қилувчи дори воситалари яратилиши ҳам эҳтимолдан йироқ эмас. Қувонарли томони шундаки, бугунги кунда ОИВ инфекциясини юқтириб олган одамнинг умрини соғлом одамнинг умричалик чўзиш мумкин. Бунинг учун вирусга қарши даволаш усули — ретровирусга қарши терапия мавжуд. ОИВ ретровируслар оиласига мансуб вирус бўлгани учун унга қарши дори воситаларини — ретровирусга қарши препаратлар деб, унга қарши даволаш усулини эса ретровирусга қарши терапия (РВҚТ) деб юритилади. РВҚТ вирусни тўлиқ йўқ қилмаса ҳам, унинг бемор қонида кўпайиб боришига йўл қўймайди, яъни унинг таъсирида қонда вируслар сони камайиб, иммунитет кучаяди, вирусга қарши курашувчи ҳужайраларнинг (СД4) сони ортиб, беморнинг аҳволи яхшиланиб боради, ОИВ инфекцияли шахсни соғлом ҳаёт кечириши ва узоқ умр кўришига имкон яратади.

1 декабр «Бутун жаҳон ОИТСга қарши кураш» куни

Бутунжаҳон ОИТСга қарши кураш куни 1988 йилдан бошлаб дунё бўйлаб ҳар йили 1 декабр куни нишонланади. 2004 йилдан бошлаб мазкур сана Бутунжаҳон ОИТСга қарши кураш ташаббусининг Глобал бошқарув қўмитаси бутун дунё бўйлаб фуқаролик жамияти, ОИТСга қарши кураш соҳасида фаолият юритаётган турли ташкилотлар ва ҳукумат идоралари билан биргаликда ҳар йили Бутунжаҳон ОИТСга қарши кураш кунини нишонлаш муносабати билан муайян бир мавзуни белгилаб олиб, тегишли чора-тадбирларни ўтказиш амалиётини йўлга қўйган.

Республикамизда касалликнинг олдини олиш борасида қандай ишлар амалга оширилмоқда?

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 25 январдаги «Ўзбекистон Республикасида одамнинг иммунитет танқислиги вируси келтириб чиқарадиган касаллик тарқалишига қарши курашиш ягона тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПҚ-3493-сонли Қарори, Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Одамнинг иммунитет танқислиги вируси келтириб чиқарадиган касаллик тарқалишига қарши курашиш ва шифохона ички инфекцияларини профилактика қилиш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида» 2018 йил 22 июндаги ПҚ-3800 сонли Қарорларининг ижросини таъминлаш юзасидан амалга оширилган тадбирлар натижасида сўнгги йиларда Республикада ОИВ инфекцияси бўйича эпидемик вазиятда барқарорлашиш кузатилди.

ОИВ инфекцияси ва қон орқали юқувчи бошқа инфекцияларнинг олдини олиш мақсадида Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқланган «Ўзбекистон Республикасида 2015 — 2017 йилларда гемоконтакт инфекцияларнинг олдини олишни янада такомиллаштириш бўйича комплекс чора-тадбирлар режаси» амалга оширилди. Давлат дастурлари асосида даволаш-профилактика муассасаларини моддий-техника базасини мустаҳкамлаш борасида амалга оширилаётган ишлар натижасида ОИВ инфекциясининг парентерал йўл (инъекцион муолажалар орқали) билан юқиши кўрсаткичи йилдан-йилга камайиб бормоқда.

Республикада ОИВ инфекциясининг онадан болага юқишини олдини олиш бўйича тадбирлар Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотининг баённомалари асосида ташкил этилган. Унга мувофиқ, ҳар бир аёл хомиладорликнинг 14 ҳафтасидан жойлардаги тиббиёт муассаси томонидан назоратга олиниб, у ОИВга тиббий текширувдан ўтказилмоқда. ОИВ инфекцияси аниқланган ҳомиладор аёлга баённомада белгиланган муддатдан то туғуруқ амалга оширилгунга қадар вирусга қарши махсус профилактика дори воситалари берилади. Туғилган болага бир ой давомида вирусга қарши профилактик дори препаратлари берилади. Республикамизда ушбу тадбирларнинг тўлиқ ва сифатли амалга оширилиши таъминланаётганлиги сабабли касалликнинг онадан болага юқиш кўрсаткичларининг кескин камайишига эришилди. Агар 2013 йилда касалликнинг ОИВни онадан юқиши 2,3 фоизни ташкил этган бўлса, 2018 йилда бу кўрсаткич 0,3 фоизни ташкил этди.

Республикада ОИВ инфекцияси билан касалланган беморларни даволаш ишларига ҳам алоҳида эътибор қаратилган. Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотининг ОИВ инфекцияли шахсларни даволаш масалаларига бағишланган 14 та клиник протоколи миллий шароитларга мослаштирилди. Натижада ОИВ инфекцияси масалалари соҳасида тиббий хизматлар сифати яхшиланиб, махсус — ретровирусга қарши терапия билан қамраб олинган беморлар сони ортди. Бу ўз навбатида ОИВ инфекцияли беморлар ўртасида оғир оқибатларнинг ривожланиши ва ҳамда касалликнинг бошқа шахсларга юқишининг олдини олиш имконини бермоқда.

ОИВ инфекцияси билан хасталанган беморларга ихтисослаштирилган тиббий ёрдам кўрсатиш мақсадида Республика ОИТСга қарши кураш маркази қошида 60 ўринли махсуслаштирилган шифохона, Вирусология илмий текшириш институтида 30 ўринли бўлим фаолият кўрсатмоқда. Ушбу шифохоналарда 2013 — 2018 йилларда 7,5 мингдан ортиқ ОИВ инфекцияли шахсларга малакали тиббий ёрдам кўрсатилди. Беш йил давомида ОИВ билан касалланган беморларни махсус вирусга қарши даволаш мақсадида Глобал Фонд лойиҳасининг 15,0 млн АҚШ доллари сарфланиб, юқори сифатли дори воситалари харид этилди.

ОИВ инфекцияси тарқалишининг олдини олишда аҳолининг касалликка чалинишга мойил хулқ-атвордаги турмуш тарзини кечирувчи қатламлари орасида профилактика ишларини олиб боришнинг аҳамияти катта бўлиб, бу тадбирлар ўз навбатида Республикадаги вазиятга етарлича таъсир этади. Республика бўйича тиббиёт муассасалари қошида 140 та Ишонч хоналари фаолият кўрсатмоқда.

Ўзбекистон Республикасининг «Одамнинг иммунитет танқислиги вируси келтириб чиқарадиган касаллик (ОИВ инфекцияси) тарқалишига қарши курашиш тўғрисида»ги Қонунининг 15-моддаси ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 25 августдаги 365-сонли қарори билан тасдиқланган «Никоҳланувчи шахсларни тиббий кўрикдан ўтказиш тўғрисидаги Низом» ижросини таъминлаш мақсадида тиббий кўрикдан ўтказиш жараёнида никоҳланувчи шахслар ОИВ инфекциясига текширувдан ўтказилмоқда ва касаллик аниқланганлар диспансер назоратига олинмоқда.

Бундан ташқари, мамлакатимизда ҳар бир фуқаро ўзида шубҳали ҳолатларни сезган тақдирда ихтиёрий равишда текширувдан ўтишлари мумкин. Бунинг учун республикамизнинг ҳар бир вилоятида ОИТСга қарши курашиш марказлари ва туманлараро ОИТСга ташхис қўйиш лабораториялари фаолият юритмоқда. «Одамнинг иммунитет танқислиги вируси келтириб чиқарадиган касаллик (ОИВ инфекцияси) тарқалишига қарши курашиш тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунига асосан текширувлар текширувдан ўтаётган шахснинг хоҳишига кўра, махфийликка риоя этилган ҳолда амалга оширилади. ОИВга текшириш натижалари қандай бўлишидан қатъи назар, шифокорнинг сир сақлаши кафолатланади.

Скачано с www.znanio.ru