Открытый урок на тему: УЛХБАЪ ЧЧВУРНАН ЕРИНАРИН РОЛЬ

              Дарснан тема: «Улхбаъ ччвурнан еринарин роль»

           (дарснан пландин жикъи вариант, 6 класс)

Дарснан метлебар:

–образовательнйир – мелзнан ва бик1бан улхбаъ ччвурнан еринар жюрбежюр саягъ ишлетмиш ап1уб;

–ччвурнан еринар дюзди ишлетмиш ап1уб, улхбаъ ч1алнан пайси ччвурнан еринар ишлетмиш ап1увалин мяналувал;

–тербияламиш ва артмиш ап1бан – улхбан культура тербияламиш ап1уб; ч1алнаан вердиш’валариан удукьувал ади хьувал артмиш ап1уб; бабан ч1алниинди улхбахьна гьюрматлувал тербияламиш ап1уб.

Техника жигьатнаан дарснан тяминвал: компьютер, экран, видеопроектор.

Дарснан гъябгъювал

1.Текрар ап1уб. Аьгъювалар актувлизация ап1уб. Вардихьан гьерхуб.

–Ччвурнан ерин фу ву?

–Ччвурнан еринарихьан  ч1алнан фуну паяр гьюдюхюз шулу?

Мянайиз дилигну, лексикайинна-грамматикайин фуну разрядариз ччвурнан еринар пай шулу?

 Ччвурнан еринар дюзди дик1бан гьякьнаан фу  аьгъячвуз? (Слайд )

Дарснан темайин зиин ляхин.

1.Ччвурнан еринарин лексикайин мяна тяйин ап1уб.

Алдарди текрар шулайи гафар кайи текстнан анализ. (Слайд)

–Гъи ухьу инандирмиш хьидихьа, улхбаъ ччвурнан еринарин роль фукьан важиблу вуш ва фици ччвурнан еринар лазим йишвахь ишлетмиш ап1уз удукьувал важиблу вуш.

Текст урхай.

Саб ражари бедрейиан дяхнин удар адабхъуру. Дяхнин удар ругдин ва гъванарин арайигъ гъябхъру. Дяхниз гъюдючв1уз ккунди хайлин вахт гъабхьнийи. Фукьан читинди вуйишра, саб вахтналан гъванаригъян дяхнин ц1абар гъязяргуз хъюгъю. Гьамци, ригъукк йишв абгбаъ женгнаъ айи дяхин яшамиш хьуз хъюбгъю. Гъванаригъ ва гъицибкъу ругдигъ дяхниз ип1руб бихъурадайи, амма уьмрихьна вуйи ккунивали, гужниинди ламвал абгуз дяхин чалишмиш шулайи.

–Му текстнаъ фу дюз дар, уччвуди ебхьурдар?

– Ученикарин жавабар.

– Текрар хьувалар арайиан адагъбан бадали ухьу гьап1ну ккунду?

– Текрар шулайи гафарин ерина  лазим ччвурнан еринар ишлетмиш ап1инай.

Текст бик1ай ва урхай.

Къайд: ччвурнан еринар улхуб тясирлуб хьпан гъуллугънаъ шулу, лазим дару текрар хьувалар арайиан адагъуз кюмек тувру. (Слайд)

2.Ччвурнан еринарин синтаксисдин роль. К1ул’инди ляхин.

– Ичв ляхин ахтармиш ап1урухьа. (Слайд)

Гъачай гьамус лигурухьа, ччвурнан еринар предложениейин фуну членар хьуз мумкин вуш. Дурариккан ц1ар ккадатурхьа.

Къайд: ччвурнан еринар предложениейин фун -вушра члендин ролиъ хьуз мумкин ву.

3.Алдарди гизаф ччвурнан еринар ишлетмиш дап1найи текстнан анализ.

– Ччвурнан еринар улхбаъ лазим вуйиваликан ухьу гъапнийхьа. Гьаму лазимвал субут ап1бан бадали, текстнан  зиин ляхин гъабхурхьа.

Текстнахъ хъебяхъай.

Думу саринубра дайи, дидиз чан лак1амра адайи, ва сарихьанра пуз шулдайи, ярхи кьюрдну думу наан айиш ва диди фу ип1ури гъабхьнуш.  Думу кючйиризди адабхъиган, биц1идари дидиз гъванар, маргъвар йивури гъахьну. Гуч1бу думу гъулан гъирагъдизди гьебгри гъабхьну. (Слайд)

– Гьаму текстнаъ улхуб фтикан гъябгъюраш, ухьуз мялум вуйин?

– Гьап1ну ккунду, текснан мянайин гъавриъ ахъбан бадали?

Къайд: (Слайд). Ччвурнан ериндиз лексикайин чан мяна адар, хъа диди фуну гафнан ерина ишлетмиш ап1ураш, гьаддин  мяна чахьна гъадабгъуру. Дидин якьин мянайин  анжах контекстдиан гъавриъ ахъру.

3. Мюгькам ап1уб.

Экрандик кайи текстнак зиин ляхин. (Слайд)

– Ихь улихь хьайиб аьлакьалу текст гьисаб ап1уз шулин?

– Ученикарин жавабар.

– Ухьуз дициб къайд ап1уз фти мумкинвал тувру?

– Ученикарин жавабар.

– Текстнаъ предложенйир фтин кюмекниинди кит1на?

Узуз йиз дада шадур, ужуб юк1в айир, гъянир вуди к1ваин вузуз.

Дугъан машнаъ кьарц1ар ахьнайи. Думу гизафси чан ц1ару улариинди аьлхъюйи. Дурариъ бязи вахтари ригъ ат1абгнайиси рябкъюйи. (Слайд)

Къайд: ччвурнан еринар текстнаъ предложенйир аьлакьалу ап1бан гъулугънаъ шулу.

3.1. Учебникдихъди ляхин.

3.2. Художествойин текстнаъ, халкьдин мисалариъ ччвурнан еринар ишлетмиш ап1уб.

Дупнайи гафар субут ап1бан бадали, гьаму жюрейин табшуругъ теклиф ап1уз шулу.

Тувнайи шиърин ч1ук1нак ва халкьдин мисаларик кайи ччвурнан еринар улупну, дурарин падеж ва разряд тяйин ап1уб (табшуругъ кайи карточкйир ученикарихьна тувуб).

Йиз дуст, ич бай, сагъул увуз игитриз,

Лап гьарурин юк1вар гизаф шад гъап1у.

Увкан гъахьну намуслу бай аьхириз,

Табасаран халкьдин кьимат за гъап1у.

Рази гъахьну увкан му ихь гъуландар,

Уву дюрхну гьау гьякь фронтдиз.

Лап багьа ву ихь халкьариз яв гьунар,

Вафалу дуст, Советарин ватандиз,

                                                          (М.Шамхалов)

Халкьдин мисалар

Сабуну ул тмуну улихъ мюгьтаж дарибшри.

Жвуву аьхю гъап1у бачук1, жвуван улариъ абхъур.

Жарари гъап1уб - хилариз рягьят, жвуву гъап1уб - к1ваз рягьят.

Бахтсузрихъ чан хура  хъебгур. (Слайд)

Къайд: шаирари чпин яратмиш ап1бариъ художествойин ч1ал шикиллуб хьпан метлебниинди ччвурнан еринар ишлетмиш ап1уру.

3.3.. Мяна жигьатнаан дюзди гъюру ччвурнан еринар ишлетмиш ап1ури, предложенйир дюзди хъабалгай. (Слайд)

Предложенйирик кайи гъалат1ар кадагъай (ляхин жутнаъ гъабхуру).

1.Узу гьяятдиъ уч1вну. (думу)

2.Учв Сулеймандиз кьюб туп гъахну (дугъу).

3.Фуж-вуш  биц1и мудур гьаз ву? (ихь).

4.Яв машнаъ  инч1 айи. (дугъан)

3.4.Тамаши «Юкьубпиб – артухъ». (Слайд)

Артухъ вуйи ччвурнан ерин улупай ва думу гьаз артухъуб вуш, субут ап1инай.

1. Ухьу, гьаму, думу, узу. ( кас улупру ( улупбан)

2. Жвув, учв, чиб, тму ( хътакбан (улупбан))

3. Му, гьаму, учву, гьатму. ( улупбан (кас улупбан)

4. Фук1а, касра, сарра, йиз (инкарвалин (эйсивалин)

3.5.Тест (мелзналан).

Мялимди гъапиб дюзиб вуш, ученикари чру карточка, хъа гъалат1 кайиб вуш, уьру карточка за ап1уру.

1.Ччвурнан ерин чав предметар, лишнар, кьадарар ччвур дибисну дарк1ури, анжагъ дурар улупру гафар кахьру ч1алнан пайназ к1уру (чру карт.).

2.Кас улупбан ччвурнан еринар кьадарариз дигиш шулдар (уьру карт.).

3.Фуж-вуш ччвурнан ерин инкарвалин разряддик кабхъра (уьру карт., тяйин дару).

4.Ччвурнан ерин думу  кюмекчи ч1алнан пай ву (уьру карт., кас улуп.).

5.Предложениейиъ ччвурнан еринар анжагъ подлежащее ва дополнение вуди шулу (уьру карт.).

6.Глаголарин ерина ччвурнан еринар ишлетмиш ап1уз шулдар (чру карт.).

7. Му эйсивалин ччвурнан ерин ву (уьру карт.,кас улупбан).

3.6.«Шли ухди ва дюзди?»  (Слайд)

Ляхин командайиъ гъабхуз теклиф ап1уз шулу (тамам ап1бан бадали, якьин вахт улупуру, командйири жавабар кагъзик дик1уру).

1.Фуну ччвурнан ерин 3 сеснакан ва 2 гьярфнакан арайиз дуфна? (яв)

2. Фунуб ччвурнан ериндиз  хюндин ч1ал аьгъя? (му-му)

3.Фунуб ччвурнан ерин междометиейикан ва улупбан ччвурнан ериндикан арайиз дуфна? (гьаму).

4.Фуну ччвурнан еринар арайиъ тире ади дик1уру? (-вуш хъайидар, тяйин дарудар)

5.Ччвурнан еринар предложениейин фуну членар вуди шулу?

6.Ччвурнан еринарин  разрядарин ччвурар дик1ай.

7.Варит1ан жикъи ччвурнан еринар. (яв, му)

8.Думу ччвурнан ериндин йишв’ин табасаран ч1алнаъ кьюб гаф, хъа урус ч1алнаъ саб гаф ишлетмиш ап1уру. (мы – ухьу, учу).

9.Ухьу варит1ан гизаф ччвурнан еринар наан ишлетмиш ап1уру? (халкьдин мисалариъ, мелзнан улхбаъ, художествойин эсерариъ).

10.Ччвурнан еринар ухьу, учу улхбаъ фунуб фила ишлетмиш ап1уру?

3.7.Мялимдин диктовкайиккди гафар дик1уб.

Учв, башкъа, фуж-вуш, гьаккму, фу-вуш, чан, фукьанур? швнур-вуш, бязи, фужк1а.

3.8. Суалариз жаваб  ччвурнан еринариинди тувай.

* Гъи шли кьан гъап1ну? (узу – кас улупру)

* Фуну табшуругъар увуз читинди алахъну? (вари - тяйивалиндар)

* Шлин жаваб дюзиб дайи? (дугъан - эйсивалиндар)

* Дина фуж гъафну? (сарра - инкарвалин)

* Фунур бай ужур ву? (думу - кас улупбан)

3.9. Предложенйир урхай. Ччвурнан еринарин падеж ва разряд тяйин ап1инай.

3.10.Тувнайи гьярфарикан шлубкьан гизаф ччвурнан еринар дюзмиш ап1инай: у, м, гь, а, з, и, р, ц, ф, б, ж, кь. (жавабар доскайик дик1уб).

4.Дарснан натижа (Слайд)

–Гъачай ихь улхбаъ ччвурнан еринари уйнамиш ап1урайи роликан улхухьа:

–ктибтруган алдарди текрар хьувалар арайиз дарфбаан кюмек ап1уру;

–текстнаъ предложенйир аьлакьалу ап1бан гъуллугънаъ шулу;

–бязи ччвурнан еринар кпикьу предложениейин паяр кит1бан дакьатси ишлетмиш ап1уру;

– ччвурнан еринарин лексикайинна-грамматикайин разрядарилан ктибтурайибдин уьмуми мяна асиллу ву.

5.Хулаз ляхин

Гьарсари учвуз кьабул вуйи вариант гъядябгъяй.

1.Чпик ччвурнан еринар кайи халкьдин мисалар агуб ва дурарин мяна ачухъ ап1уб.

2.«Ич хизан» темайиан ччвурнан еринар ишлетмиш ап1ури, аьхю дару текст дюзмиш ап1уб.

3. Ччвурнан еринарин разрядарин кластер (каб) дюзмиш ап1уб.