Открытый урок по родному языку на тему :"Существительное.Обобщение.

Дербентский  район

МКОУ «  СОШ 1 имени М.Ярагского поселка Белиджи»

Открытый урок по родной (лезгинской) литературе

на тему :« Етим Эминан уьмуьр ва яратмишунар»

(6-а класс)

Провела учитель родного языка и литературы

МКОУ  «СОШ 1 имени М.Ярагского поселка Белиджи»

Качаева Аксана Абасмирзоевна

(16.11.2018 год)

Тарсунин тема:ЕтимЭминануьмуьрваяратмишунар.

Тарсунинмурадар:алатайтарсара к1елайбур тикрарур;

ЕтимЭминануьмуьрдикайнияратмишунрикай

малуматаргун; к1елунин устадвалхкажун.

Тадаракар: учебник-хрестоматия, ЕтимЭминаншииррин к1ват1алар, шикилар.

                                          Ч1ал хуьх,лезгияр, чилхуьх, лезгияр!

                                           Лезгихалкьдинкъилихникьуьлхуьх, лезгияр!          

                                      Тарсунинфиниф:

       I.            Тарстешкилун.

-  Аялар, куьнетарсунизгьазурвалакунани?

     II.            Тарсунинкьилваметлебарачухарун.

- Къенинчиачухтарсунин тема « ЕтимЭминануьмуьрваяратмишунар» я. И тарсуначна к1елунин устадвалхкажда, алатайтарсарайавайчирвилерахтармишдаваЕтимЭминануьмуьрдикайнияратмишунрикай ц1ийи малуматар гуда.

  III.            Алатайтарсарайавайчирвилерахтармишун.

-Чазчизвайвал, лезгиярКавказдинкъадимхалкьарикай сад я. Адахъвичиндегьзаманринтарих, ч1ал, мецинэсерар, литература ва культура ава. Лезгихалкьдивичинмецинэсерардегьзаманрилайинихътеснифнава. Абур, сивяй-сивизфиз, инсанринарада чк1изва.

- Аялар, квезгьихьтинмецинэсерарчида? ( Маниярнимахар, къаравилиярнириваятар, мисаларни миск1алар)

- Маниярквезлугьуда?(Манияр – халкьдин рик1 алаймецинэсерринсажуьре я. Абуршиирринкъайдадатесниифнава, кьилди-кьилдикуплетрикайвабендерикайибарат я.  Маниярсашумудчкадал пай жезва: халкьдинадетрихъгалазалакъалуманияр, муьгьуьбатдинманияр, яшайишдикайманияр, къагьриманвилин мания рва мсб.)

-Къагьриманвилинманиярквезлугьуда? ( Халкьдинигит, къагьриманрухвайриннирушаринкъаматарганвайманийризкъагьриманвилинманиярлугьуда)

                      ( Аялриадетрихъгалазалакъалуманиярлугьун)

- Махаргьихьтинбуржеда? (Чпинмана-метлебдизкилигнамахар пуд чкадал пай жезва: суьгьурдин, гьайванрикайваяшайишдинмахар)

( Муаллимдимахунайса ч1ук к1елзава, аялримахунин т1вар важуьрелугьузва)

1.     Хьанакьван, хьаначкьвансакесибгада. Адан т1вар Къагьриман тир. Амхандизгьич муьт1уьгъ хьанач: садрасуьргуьндизракъурна, кьведраракъурна, пудра ракъурна, мадватандизхквез, ада халкьдихъкъалкутазхьанакьван. Ада хандизаксирехътухузхьана: хандиз муьт1уьгъ жемир, гьамничунхьизАллагьдихалкьнавайинсан я, к1валахиз вичингъилелдифу т1уьрай лугьузвай. ( « КесибдинхваКъагьриман»)

2.     Абасавайвилаятдаса ч1ехи хан яшамишжезвай. Амгзафзулумкар тир. Ада тахсирквазни ,квачизниинсанризекежазаяргудай. Идахъгалаз сад хьиз, адазгьамишавичиийизвайкрардуьзбуряз, вичвиридалайнигзаф кар чидай хан язаквадай. Гьавиляйрахадайла, масадан дуван ийидайла, ада вичинсуьгьбет ик1башламишдай:

Эфендияр! Залай акьуллуинсан и дуьньядагьич садни авайди туш. Куьне рик1ивай зисуьгьбетдихъяб акала, куьнниакьуллуинсанархьурай!... ( «Акьуллуданарбан»)

3.Дуьньядаллацу жив хьтин балк1ан алаваамгьарпакамахърагъэкъеч1дайла, гьуьлуькай хкеч1из, пуд сефердадуьньядалэлкъвена, мадницизгьахьхъийизва. Гьахъгафаряниибур?    

-Ахьтиншивава, диде.  Амгьуьлуьншагьдин балк1ан я. Гьаррагъ экъеч1дайла ,ам, сирнавнакъерехдиз экъеч1да, вил акьалнаахъайхъийидалди, пуд сефердадуьньядалэлкъвена, нек1един вире чуьхуьнагарна,  лацукъумадалкъаткана, ахпа, цизгьахьхъийизва.    Балк1ан цяй экъеч1завай чкадал тар ала. Таран к1ук1ни-кук1вакъизилдинпурарнигимишдинкьенерарава, ни гьуьлуьн шив кьунаадал а пурарникьенерар гьалайт1а, шивдиниесигьакасжеда…              ( « Гьуьлуьн шив»)

  IV.            Къугъун. Гьишаирдинбиографиядайва я гьиэсердайкъачунвай ч1ук ят1а чирун.

1.     И лезгихалкьдиншаир 1893-йисуз виликан Самур округдин, гиланАхцегьрайондин ,Хуьруьгринхуьрекесибхизанда хана. Са кап фукъазанмишунпатал  гъвеч1и аялязбубадихъгалазхайихуьряйяргъалНухашегьердизфенай. Сифте ада девлутлудан к1вале нуькервал, ахпа шак1уртвал авуна.Гададипакамалайнянялди к1валахзавай, аммааданруфун тух жезвачир. Дуьньядикайкефи хана, ада дидедизихьтин ч1ал рахкурнай:

Эгервуна ханачирт1а,

Жедачирзунпашман,диде!

Бахтсуздаказзундуьньядиз

Вучизгъана,душмандиде? ( ХуьруьгТагьир)

2.     Сапакамахъванкъведа

Куьчедайса паб рахар:

« Вечрехайикакаяр

Садни амач, чан вахар!

Зунавачизчи к1вализ,

Атайди, лагь ,вужхьана?

Вечрехайикъадкака

Квахьна, заз лап гуж хьана!» ( « Балашанзиянкаркац»)

3.     И шаир 1767-йисуз гиланКьурагьрайондинКьуьчхуьрхуьрележбердинхизандадидедизхьана. Ада хуьруьнмедресада к1елна. Бубакьена, етимхьайигада, к1елун гадарна, са кап фу къазанмишизКъубапатаз фена. Ч1ехи пай эсераруьмуьрдингьахъсузвилерикайнизулумрикай я. Аданшииррикдевлетлуйризниханаризакси экъеч1униз эвергунарниква. И кардиКьурагьринхандизхъелгъана. Хандизадакайвичингьилибанашукьхьана к1анзавай, амманамусмихьишаир рази хьанач.Вахандивичин жаллат1рив аданвилеракъудиз туна. ( Кьуьчхуьр Саид)

4.     Вагьшиинсан, чалайалат,

Чазгерек туш вимярекат.

Йифиз-йикъузгатазжасат,

Кана эллервуна, душман. ( « Душманханариз»)

5.     Гележегдин пеше-дерзичивал, адазвичинбубадичирна. И пешедиадаз Самур, Куьре, Къуба вам аса лезгимагьалринхуьрер, инсанринк1вал-югъ, ацукьун-къарагъунмукьувайчирна, амдуьньядикайхабардаравуна.  Вичинпешедикай туьк1уьрнавай шиирдашаирдилугьузва:

Туп1ун рик1ер т1век-т1век хьана,

Цвадайкьванфуахъкавалар,

Хуьряй-хуьруьз… Гьелекхьана,

Кук1варна агъзуршаламар…  ( МиграгъМардали)

6.     Тандаладаналачпартал,

Я руфунатухдалдифу,

К1валахиз к1анз, физвапатал,

Мурадараваетимдихъ. ( « Етимдикай»)

7.     Виридавунтакабур я, лугьузва,

Вирида вал дамахзава, я Шалбуз.

И дуьньядавучпаталви рик1кузва?

Тахьайт1а ваз аквазвачничичилбуз?! ( « Шалбуздагъдиз»)

    V.            Ц1ийи темадинвинел к1валах.

1.     ЕтимЭминанкъаматдинвинел к1валах.

2.     ЕтимЭминан« Дустариз»шиирдалкхьенвайманидизябгун.

3.     Муаллимдишаирдинуьмуьрдикайваяратмишунрикайсуьгьбетавун.

Чlехишаирвакамалэгьли, лезгиваДагъустандинлитературайрин XIX асирдинмашгьур классик ЕтимЭмин (СевзихананхваМегьамед-Эмин) 1838-йисуз КуьреокругдинЯлцугъхуьредидедизхьана. ГележегдиншаирдинбубаСевзихан, Цилингринхуьряйкуьчхьана, инакъази тир. Мегьамед-ЭминасифтевичинбубадивайкIел-кхьинчирна, ахпаКьеанрин, Алкьвадринва Вини Ярагъринмедресайрачирвилеркъачуна. Адакайлезги, араб, фарс ватуьркчlаларалсавадлу, и чIаларалвичинэсерартеснифзавай зари хьана. Бубакьейила, аданкъуллугъжемятдижегьилМегьамед-Эминалтапшурмишна.
ЕтимЭминумункъилихрин, рикIачух, чарадандердиникай хабар кьадайинсан тир. Къазивалийидаййисара ада датIанагьахълувилинтерефхвена. Шаирдинкагъазрайаквазвайвал, ада къуншихуьреринкъазийривайникесибинсанриндердияртуькIуьрунтIалабна.
СифтечIаларилайбашламишна, ЕтимЭминхалкьдинарадамашгьурхьана: адангьарсашиир( "Билбил", "Туьквезбан", "Гуьзел яр" вамсб.) сиверай-сивериз, дафтаррайдафтарриз фена, чкlана. Гьахъсузвилериагъавалзавайдуьньядашаиргележегдикайумудхкатнаамукьнач. Адаззулумкаррикесибризийизвайгужаринэхиркъведайдичизвай: "ПачагьдинкIевизулумсакъузвичизжедакъалум", - лагьанашаирди "1877-йисан бунтариз" шиирда.
ЕтимЭминавичинэсеррахайихалкьдинжуьреба-жуьрекъатаринвекилринкъаматартеснифна, абурунмурад-метлеб, фикир-фагьумвакъилихаркъалурна. Муьгьуьббатдикайвадагъвидишегьлидикай лап гуьзелжавагьираркхьена. Амвичел чан аламазмиллишаирдизэлкъвена.
ЕтимЭмин 1884-йисуз яргъалчIугурзаланазардиккечмишхьа­на. АмЯлцугъринсураракучукнава.
ЛезгиваДагъустандинлитературайрин классик ЕтимЭминанэсерарчиреспубликадинхалкьаринваурусчIаларизтаржумаавунва, абурмиллимектебра, педколледжравауниверситетрачирзава, композиторримузыкадалзцигнава, артистрисегьнедилайлугьузва.
ЯлцугъаркуьчхьанвайарандинцIийихуьруьз 1998-йисуз "Эмин-хуьр" тlваргана, 1999-йисуз анашаирдиз художник-скульптор Гь.Гьейбетоваяратмишнавайгуьмбетэцигна.

4.     Аялри« Туькезбан» мани ягъун.( ШаирдиАгъамирзе-эфендидинмедресада к1елдай вахтунда и касдинрушалашукьхьанвай. А рушан т1вар Туькезбан тир. Ярдизлагьанвай и шиирчазвиридалайнифад туьк1уьрайди язжгъизва. Тарихдинрекьяй къачурт1а, амтахминан 1860 лагьаййисузкхьенва. ШиирдаЭминавичин яр « ширин вирт я, хушнямет я» лугьузва.

5.     « Дуьньядиз», « Дуьнья, гьей!» шиирараялрихуралайлугьун.

6.     Муаллимди«Эмина, вичрекьидайла, лагьай ч1ал» к1елун.

И дуьньясафанабагъ я,

КуьнеквезгьуьрметаятIун.

ГвазфидайдивадюкIагъ я,

ШейтIандизлянетая-тIун.

Гьарамнемиркуьнеквезчиз –

Халкьавунавирирекьиз.

Чунхалкьавурчихаликьдиз

Шукургъиз минет ая-тIун.

Шукурхьуй, я сад Аллагь, ваз,

ГьикIфидачунгунагьаргваз

Кьийилани, яраб и чаз

Вунанирягьметая-тIун.

Гьахъ я, чунрекьидавири,

Амукьдачгьичсакасгъейри.

Нечешумудажуз-дири...

Сакасдизмугьлетая-тIун.

А Эминалагьайгафар

Дуьньяакваз, рикIхьана дар.

Я сад Аллагь, чипайгъамбар

Рази жергьуьрметая-тIун.

  VI.            Тарсуниннетижакьун.

- И тарсуначунгьишаирдикайрахана?

- КвезЕтимЭминакай ц1ийи вуччирхьана?

VII.            К1валин к1валах гун. Биография суьгьбетиз, сашиирхуралайчириз.

VIII.