ПРЕЗЕНТАЦИЯ ПО ХИМИИ НА ТЕМУ "СУВНИНГ КАТТИКЛИГИ"

ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI  TABIIY FANLAR FAKULTETI KIMYO  TA’LIM YO’NALISHI I KURS ‘‘A’’GURUH  TALABASI JO’RAYEV DOSTONNING  KIMYO ASOSLARI FANIDAN MUSTAQIL ISHI BAJARDI: TEKSHIRDI: D.JO’RAYEV F.NASRIDINOVA ANDIJON 2016 ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI TABIIY FANLAR FAKULTETI KIMYO TA’LIM YO’NALISHI I KURS ‘‘A’’GURUH TALABASI JO’RAYEV DOSTONNING KIMYO ASOSLARI FANIDANBAJARDI: D.JO’RAYEVTEKSHIRDI: F.NASRIDINOVA

MAVZU: SUVNING QATTIQLIGI VA  UNI YUMSH ATISH USULLARI REJA:  KIRISH I. ASOSIY QISM I.1. SUVNING FIZIK KIMYOVIY XOSSALARI I.2. SUVNI SANOATDA TAYYORLASH USULLARI I.3. SUVNING QATTIQLIGI VA UNI YUMSHATISH  USULLARI II. XULOSA  III. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR MAVZU: SUVNING QATTIQLIGI VA UNI YUMSH ATISH USULLARIREJA: KIRISHI. ASOSIY QISMI.1. SUVNING FIZIK KIMYOVIY XOSSALARII.2. SUVNI SANOATDA TAYYORLASH USULLARII.3. SUVNING QATTIQLIGI VA UNI YUMSHATISH USULLARIII. XULOSA III. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

Kirish. Suv barcha tirik organizmlarning hayot birligi hisoblanadi. Tabiatda bo’ladigan barcha metobolitik jarayonlarlar suv ishtirokida boradi. Shuning uchun ham suv yuzasini ¾ qismini tashkil etadi. Tabiatda eng ko’p tarqalgan element kislorod bo’lsa, kislorodning vodorod bilan hosil qilgan asosiy birikmasi suv (H20) dir. Suv tarkibida massasi jihatdan 88,8% kislorod va 11,2% vodorod bor.

I.1.FIZIKAVIY XOSSALARI. Suvning +4°C dagi zichligi 1 g/sm3 ga teng. Suvning solishtirma issiqlik sig’imi 1 kkal/g yoki 4,18 J/g ga teng. Demak, 1 g suvni isitish uchun 4,18 kJ issiqliq sarf qilinadi. Suv tirik organizmlar va o’simliklar uchun eng kerakli modda hisoblanadi, chunki suv yaxshi erituvchidir. Tirik organizmlar va o’simliklar ozuqa moddalarni suv orqali tabiatdan qabul qiladilar. Suvning molekulalari o’zaro vodorod bog’lari orqali bog’langan. Shu sababli 0°C da muzlaydi, 100°C da qaynaydi. Suvning tarkibidagi vodorod izotoplari turiga ko’ra: H20 (oddiy), D2O (og’ir) va T30(o’ta og’ir) suv bo’ladi. Lekin tabiatda asosan H2O holida uchraydi.Og’ir suvning fizikaviy xossalari: zichligi 1,1005 g/sm3.Og’ir suv kimyoviy reaksiyalarga sekinroq boradi. H20 ni uzoq, vaqt elektroliz qilganda elektrolizyorda D20 ham to’planadi. Undan moddalarning spektral xossalarini o’rganishda (vodorod — deyteriy almashinuvi) va yadro reaktorlarida neytronlardan sekinlashtirgich sifatida foydalaniladi. Suvning +4°C dagi zichligi 1 g/sm3 ga teng. Suvning solishtirma issiqlik sig’imi 1 kkal/g yoki 4,18 J/g ga teng. Demak, 1 g suvni isitish uchun 4,18 kJ issiqliq sarf qilinadi. Suv tirik organizmlar va o’simliklar uchun eng kerakli modda hisoblanadi, chunki suv yaxshi erituvchidir. Tirik organizmlar va o’simliklar ozuqa moddalarni suv orqali tabiatdan qabul qiladilar. Suvning molekulalari o’zaro vodorod bog’lari orqali bog’langan. Shu sababli 0°C da muzlaydi, 100°C da qaynaydi.Suvning tarkibidagi vodorod izotoplari turiga ko’ra: H20 (oddiy), D2O (og’ir) va T30(o’ta og’ir) suv bo’ladi. Lekin tabiatda asosan H2O holida uchraydi.Og’ir suvning fizikaviy xossalari: zichligi 1,1005 g/sm3.Og’ir suv kimyoviy reaksiyalarga sekinroq boradi. H20 ni uzoq, vaqt elektroliz qilganda elektrolizyorda D20 ham to’planadi. Undan moddalarning spektral xossalarini o’rganishda (vodorod — deyteriy almashinuvi) va yadro reaktorlarida neytronlardan sekinlashtirgich sifatida foydalaniladi.I.1.FIZIKAVIY XOSSALARI.

Kimyoviy xossalari. Suv molekulasida vodorod-kislorod qutbli bog’lanish bo’lganligi va ularning o’zaro 104° burchak ostida joylashganligi sababli uning molekulalari qutblangan. Shu sababli oddiy sharoitda metall va metallmaslar (ftor va xlor) bilan reaksiyaga kirishadi: 37-rasm. Suv molekulasining qutbliligini ko’rsatuvchi sxema: a —suv molekulasining fazoviy tuzilishi, b—rasm molekulasi tashqi elektr maydonida, v - suv molekulasining qutbli ekanligini va doimiy dipol momentiga ega ekanligini ko’rsatuvchi sxema. Kimyoviy xossalari.

Suv molekulalari vodorod bog’lanish orqali bog’langan. Shu sababli oddiy sharoitda suv suyuq modda. Suvda ko’pchilik moddalarda eriydi va suvning molekulalari turli ionlar bilan gidratlar hosil qiladi. Suvning bu xususiyatini quyidagi 38-rasmdan ko’rish mumkin. Suv ishqoriy va ishqoriy-yer metallar bilan ta’sirlashib ishqorlarni hosil qiladi: Suv molekulalari vodorod bog’lanish orqali bog’langan. Shu sababli oddiy sharoitda suv suyuq modda.Suvda ko’pchilik moddalarda eriydi va suvning molekulalari turli ionlar bilan gidratlar hosil qiladi. Suvning bu xususiyatini quyidagi 38-rasmdan ko’rish mumkin.Suv ishqoriy va ishqoriy-yer metallar bilan ta’sirlashib ishqorlarni hosil qiladi:

Yuqori temperaturada suv bug’iga boshqa metallar bilan ham birikib oksid hosil qiladi: Suv ko’pgina murakkab moddalar bilan reaksiyaga kirishadi:

Bu reaksiyalar natijasida tegishli asos, kislota yoki kristallgidratlarhosil bo’ladi: Suv ham oksidlovchi, ham qaytaruvchi vazifasini bajara oladi. Chunki suvning tarkibida H+ va O-2 mavjuddir. Shu sababli suv metall gidridi bilan reaksiyaga kiri-shib, oksidlovchi: Kislorodni biriktirib olib vodorod peroksid hosil qilish reaksiyasida qaytaruvchi bo’la oladi: Bu reaksiyalar natijasida tegishli asos, kislota yoki kristallgidratlarhosil bo’ladi:Suv ham oksidlovchi, ham qaytaruvchi vazifasini bajara oladi. Chunki suvning tarkibida H+ va O-2 mavjuddir. Shu sababli suv metall gidridi bilan reaksiyaga kiri-shib, oksidlovchi:Kislorodni biriktirib olib vodorod peroksid hosil qilish reaksiyasida qaytaruvchi bo’la oladi:

I.2.SANOATDA SUVNI TAYYORLASH Iste’mol uchun va texnologik jarayonlarni amalga oshirish uchun suv hayot manbai, erituvchi, xomashyo va energiya tashuvchi vosita vazifalarini bajaradi. Suvning kundalik hayotda o’ta muhim modda ekanligi e’tiborga olinib, u maxsus tayyorlash jarayonlaridan o’tadi. Bu jarayon quyidagi asosiy boskichlarni o’z ichiga oladi: 1.Tabiiy suvni mexaniq kushimchalardan tozalash tindirish. Bunda oqib keladigan suv katta sig’imli inshootlarga yig’iladi va ma’lum muddat saqlab I.2.SANOATDA SUVNI TAYYORLASH

2.Tindirish boskichidan keyin suvni unda "muallaq." holda keladigan mikrogeterogen zarrachalardan tozalash uchun bu zarrachalar koagulyasiyalanadi. Bu jarayonda suvga Fe2(S04)3, Al2(S04), va CuS04 kabi elektrolitlardan tegishli miqdorda qo’shiladi. Bu moddalar koagulyantlar deyiladi, chunki suvdagi muallaq zarrachalar musbat va manfiy zaryadli bo’lgani sababli, bu kuchli elektrolitlar Fe3+, Al+3, Cu2+ ionlarini hosil qilib, zarrachalarni o’zlari bilan yirik zarrachalar hosil qilib cho’kmaga tushiradi. 3.Suvni filtrlash. Ba’zi hollarda yuqoridagi ikkala bosqichda ham suvni mexanik qo’shimchalardan tozalash imkoniyati bo’lmasa u "mato"li, qog’ozli yoki boshqa turdagi filtrlar orqali o’tkazilib, tozalanadi. 4.Suvni dezinfeksiyalash. Suvni unda mavjud bo’lgan mikroorganizmlar, mikroblar, zararli kimyoviy moddalardan tozalash uchun xlor gazi, xlorli ohak solingan naychalar, ozon, kislorod gazi bilan qayta ishlanadi. Bu moddalar kuchli oksidlovchi xossalariga ega bo’lgani uchun mikrob va zaharli kimyoviy moddalarni oksidlab zararsizlantiradi. 2.Tindirish boskichidan keyin suvni unda "muallaq." holda keladigan mikrogeterogen zarrachalardan tozalash uchun bu zarrachalar koagulyasiyalanadi. Bu jarayonda suvga Fe2(S04)3, Al2(S04), va CuS04 kabi elektrolitlardan tegishli miqdorda qo’shiladi. Bu moddalar koagulyantlar deyiladi, chunki suvdagi muallaq zarrachalar musbat va manfiy zaryadli bo’lgani sababli, bu kuchli elektrolitlar Fe3+, Al+3, Cu2+ ionlarini hosil qilib, zarrachalarni o’zlari bilan yirik zarrachalar hosil qilib cho’kmaga tushiradi.3.Suvni filtrlash. Ba’zi hollarda yuqoridagi ikkala bosqichda ham suvni mexanik qo’shimchalardan tozalash imkoniyati bo’lmasa u "mato"li, qog’ozli yoki boshqa turdagi filtrlar orqali o’tkazilib, tozalanadi.4.Suvni dezinfeksiyalash. Suvni unda mavjud bo’lgan mikroorganizmlar, mikroblar, zararli kimyoviy moddalardan tozalash uchun xlor gazi, xlorli ohak solingan naychalar, ozon, kislorod gazi bilan qayta ishlanadi. Bu moddalar kuchli oksidlovchi xossalariga ega bo’lgani uchun mikrob va zaharli kimyoviy moddalarni oksidlab zararsizlantiradi.

5.Suvni deaeratsiyalash. Suv unda erigan S02, C02, 02 kabi gazlardan tozalash uchun gazsizlantiriladi. Bunda suv maxsus qurilmalarda aylanma harakatga keltirilib, gazlar chiqarib yuboriladi. 6.Suvning qattiqligini aniqlash va uni yumshatish. Sanoati rivojlangan hududlarda texnologik jarayonlarda foydalanilgan suvlar "oqava suv"lar deyilib, ulardan foydalanish uchun bu suvlarni ham yuqoridagi usullar (birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi usullar) yordamida tozalanadi. Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, iste’mol va sanoat ehtiyojlari uchun suvni yaroqli holga keltirish katta mehnat va mablag’ talab kiladigan ekologiya va iqti-sodiy tadbirdir. Shu sababli har qanday ishlab chiqarish jarayonida, turmushda suvdan tejab foydalanish zarur! 5.Suvni deaeratsiyalash. Suv unda erigan S02, C02, 02 kabi gazlardan tozalash uchun gazsizlantiriladi. Bunda suv maxsus qurilmalarda aylanma harakatga keltirilib, gazlar chiqarib yuboriladi.6.Suvning qattiqligini aniqlash va uni yumshatish. Sanoati rivojlangan hududlarda texnologik jarayonlarda foydalanilgan suvlar "oqava suv"lar deyilib, ulardan foydalanish uchun bu suvlarni ham yuqoridagi usullar(birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi usullar) yordamida tozalanadi. Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, iste’mol va sanoat ehtiyojlari uchun suvni yaroqli holga keltirish katta mehnat va mablag’ talab kiladigan ekologiya va iqti-sodiy tadbirdir. Shu sababli har qanday ishlab chiqarish jarayonida, turmushda suvdan tejab foydalanish zarur!

I.3.SUVNING QATTIQLIGI VA UNI YO’QOTISH USULLARI Suvda turli tuzlar, ayniqsa, Ca2+ va Mg2+ — ionlari tutgan tuzlarning eriganligi tufayli "suvning kattiqligi" yuzaga keladi. Suvning qattiqligi deb, 1 litr (1000 ml) suvda erigan Ca2+ va Mg2+ lar tuzlarining "mg/ekv" (milligram ekvivalent) midoriga aytiladi. Shu tushunchaga asosan "suvning qattiqligi" quyidagicha hisoblanadi: I.3.SUVNING QATTIQLIGI VA UNI YO’QOTISH USULLARISuvda turli tuzlar, ayniqsa, Ca2+ va Mg2+ — ionlari tutgan tuzlarning eriganligi tufayli "suvning kattiqligi" yuzaga keladi.Suvning qattiqligi deb, 1 litr (1000 ml) suvda erigan Ca2+ va Mg2+ lar tuzlarining "mg/ekv" (milligram ekvivalent) midoriga aytiladi.Shu tushunchaga asosan "suvning qattiqligi" quyidagicha hisoblanadi:

Suvning qattiqligi uch xil: a) vaqtinchalik, b) doimiy, v) umumiy bo’ladi. а)Vaqtinchaliq qattiqlik suvda erigan Ca(HS03)2, Mg(HCO,)2 Fe(HC03)2 bo’lishi ham mumkin) tuzlar tufayli yuzaga keladi. uchun karbonatli qattiqlik ham deyiladi. Buni vaqtinchalik Shuning (ba’zan qattiqlik deyilishigasabab, suv qaynaganda bu qattiqlik yo’qoladi. Shu sababli suv qaynatilgan idishlarda "quyqa”, ya’ni suvda- karbonat tuzlari hosil bo’ladi. Bu usulda suvni yumshatganda erimaydigan suvning qattiqligi 5—7 mg • ekv/l gacha kamayadi. b. Doimiy qattiqlik suvda erigan CaCl2, CaS04, MgCl2 va MgS04tuzlari tufayli yuzaga keladi. Bu qattiqlik suvni qaynatganda yo’qolmaydi. v. Doimiy qattiqlik bilan vaqtinchalik qattiqliklarning yig’indisi Suvning qattiqligi uch xil: a) vaqtinchalik, b) doimiy, v) umumiy bo’ladi. а)Vaqtinchaliq qattiqlik suvda erigan Ca(HS03)2, Mg(HCO,)2 (ba’zan Fe(HC03)2 bo’lishi ham mumkin) tuzlar tufayli yuzaga keladi. Shuning uchun karbonatli qattiqlik ham deyiladi. Buni vaqtinchalik qattiqlik deyilishigasabab, suv qaynaganda bu qattiqlik yo’qoladi. Shu sababli suv qaynatilgan idishlarda "quyqa”, ya’ni suvda-erimaydigan karbonat tuzlari hosil bo’ladi. Bu usulda suvni yumshatganda suvning qattiqligi 5—7 mg • ekv/l gacha kamayadi.b. Doimiy qattiqlik suvda erigan CaCl2, CaS04, MgCl2 va MgS04tuzlari tufayli yuzaga keladi. Bu qattiqlik suvni qaynatganda yo’qolmaydi.v. Doimiy qattiqlik bilan vaqtinchalik qattiqliklarning yig’indisi umumiy qattiqliq deyiladi. Suvning umumiy qattiqligiga asoslanib, suv turli qattiqlik darajasidagi turlarga ajratiladi.

Agar qattiqlik 0 dan 4 mg • ekv/l (yoki 4°) bo’lsa. juda yumshoq suv deyiladi. Bunga distillangan, yomg’ir va qor suvlari kiradi. •Qattiqligi 4—7 mg-ekv/l (4° dan 7° gacha) bo’lsa, bunday suv yumshoq suv deyiladi. Bunday suv kishilar iste’mol qilishi uchun yaroqli bo’ladi. Bu suvga ichimliq suvlari deyiladi. •Qattiqligi 7—14 mg • ekv/l bulgan suv qattiq suv deyiladi. Bu suv iste’mol uchun ham, texnologik jarayonlar uchun ham yaroqsiz bo’ladi. •Qattiqligi 14 mg• ekv/l dan (14° dan) yukori bulgan suv o’ta qattiq suv deyiladi. Agar qattiqlik 0 dan 4 mg • ekv/l (yoki 4°) bo’lsa.juda yumshoq suv deyiladi. Bunga distillangan, yomg’ir va qor suvlari kiradi.•Qattiqligi 4—7 mg-ekv/l (4° dan 7° gacha) bo’lsa, bunday suv yumshoq suv deyiladi. Bunday suv kishilar iste’mol qilishi uchun yaroqli bo’ladi. Bu suvga ichimliq suvlari deyiladi.•Qattiqligi 7—14 mg • ekv/l bulgan suv qattiq suv deyiladi. Bu suv iste’mol uchun ham, texnologik jarayonlar uchun ham yaroqsiz bo’ladi.•Qattiqligi 14 mg• ekv/l dan (14° dan) yukori bulgan suv o’ta qattiq suv deyiladi.

Suvning qattiqligini yo’qotish uchun quyidagi usullardan foydalaniladi: Fizikaviy usullar. Suvni qaynatish va distillash bu usulning asosini tashkil etadi. qaynatganda vaqtinchalik qattiqlik yo’qoladi, suv qisman yumshaydi. Dis-tillanganda suvning umumiy qattiqliigi yo’qoladi, suv to’liq yumshaydi. Suvning qattiqligini yo’qotish uchun quyidagi usullardan foydalaniladi:Fizikaviy usullar. Suvni qaynatish va distillash bu usulning asosini tashkil etadi. qaynatganda vaqtinchalik qattiqlik yo’qoladi, suv qisman yumshaydi. Dis-tillanganda suvning umumiy qattiqliigi yo’qoladi, suv to’liq yumshaydi.

Kimyoviy usullar. Bu usullarga ishqorlash, sodalash, fosfatlash va ionitlar bilan ishlash kiradi. Bularning barchasi suvda erigan tuzlarni kimyoviy reaksiya nati- jasida suvda yomon eruvchi birikma holiga o’tkazishga yoki ionitlar vositasida ion almashuvi tufayli suvli eritmadan chiqarib yuborishga asoslangan. Kimyoviy usullar. Bu usullarga ishqorlash, sodalash, fosfatlash va ionitlar bilan ishlash kiradi. Bularning barchasi suvda erigan tuzlarni kimyoviy reaksiya nati-jasida suvda yomon eruvchi birikma holiga o’tkazishga yoki ionitlar vositasida ion almashuvi tufayli suvli eritmadan chiqarib yuborishga asoslangan.

Ishqorli usulda suvning qattiqligini yuqotishda suvga tegishli miqdorda NaOH yoki Ca(OH)2, qo’shiladi. Bunda karbonatli qattiqlik yo’qoladi: Ishqorli usul bilan suvning qattiqligini to’liq, yo’qotib bo’lmaydi. Bu usul oxirgi vaqtlarda deyarli qo’llanilmaydi. Sodali usulda. Suvga uning qattiqligi qiymatidan kelib chiqqan holda Na2C03 yoki Na2CO3 • 10H2O qo’shiladi. Ishqorli usulda suvning qattiqligini yuqotishda suvga tegishli miqdorda NaOH yoki Ca(OH)2, qo’shiladi. Bunda karbonatli qattiqlik yo’qoladi:Ishqorli usul bilan suvning qattiqligini to’liq, yo’qotib bo’lmaydi. Bu usul oxirgi vaqtlarda deyarli qo’llanilmaydi.Sodali usulda. Suvga uning qattiqligi qiymatidan kelib chiqqan holda Na2C03 yoki Na2CO3 • 10H2O qo’shiladi.

II. XULOSA: Xulosa o’rnida shuni aytishimiz mumkinki, suv barcha tirik organizmlarning hayot birligi hisoblanadi. Yer yuzasida suvning qariyb 97% ini dengiz, okean suvlari tashkil etib, ular iste’molga yaroqsizdir. Qolgan 2-3% ini esa daryo, ko’l va yer osti suvlari tashkil etadi. Bundan ko’rinib turibdiki, chuchuk suv zahiralari juda ham ozdir. Ulardan oqilona, tejab ishlatishimiz har birimizning vazifamizdir. II. XULOSA: Xulosa o’rnida shuni aytishimiz mumkinki, suv barcha tirik organizmlarning hayot birligi hisoblanadi. Yer yuzasida suvning qariyb 97% ini dengiz, okean suvlari tashkil etib, ular iste’molga yaroqsizdir. Qolgan 2-3% ini esa daryo, ko’l va yer osti suvlari tashkil etadi. Bundan ko’rinib turibdiki, chuchuk suv zahiralari juda ham ozdir. Ulardan oqilona, tejab ishlatishimiz har birimizning vazifamizdir.

III. Foydalanilgan adabiyotlar. 1. I.R.Asqarov, K.G’.G’opirov ‘‘Kimyo asoslari’’. “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashr. Tosh. 2011. 3. www.ziyonet.uz 2. I.R.Asqarov, K.G’.G’opirov, N.X.To’xtaboyev 9-sinf uchun darslik. “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashr. Tosh. 2010. III. Foydalanilgan adabiyotlar.1.I.R.Asqarov, K.G’.G’opirov ‘‘Kimyo asoslari’’. “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashr. Tosh. 2011.2.I.R.Asqarov, K.G’.G’opirov, N.X.To’xtaboyev 9-sinf uchun darslik. “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashr. Tosh. 2010.3.www.ziyonet.uz

E’tiboringi z uchun