Саят-Нова

ՍԱՅԱԹ-ՆՈՎԱ

(1712/1722-1795)

Սայաթ-Նովա - Հարություն (Արութին) Սայադյան

Կյանքը

Ծնվել է -  Ըստ առաջին կենսագիր Գևորգ Ախվերդյանի` Սայաթ-Նովան ծնվել է 1712 թվականին: Իսկ ըստ Սայաթ-Նովայի կյանքի և ստեղծագործության վերջին հետազոտող Պարույր Սևակի հիմնավոր փաստարկումների` բանաստեղծը ծնվել է 1722 թվականին:  Սայաթ-Նովան ծնվել է Թիֆլիսում, կիսաճորտի ընտանիքում: Սայաթ-Նովայի հայրը՝ մահտեսի Կարապետը, ծնունդով Կիլիկիայի Ադանա քաղաքից էր, տեղափոխվել էր Հալեպ, այն տեղից` Թիֆլիս, ուր և ամուսնացել էր Սանահին գյուղից Թիֆլիսի Հավլաբար թաղամասում հաս տատված Սառայի հետ: Տասներկու տարեկանում նա դարձել է ջուլհակի աշակերտ և իր ար հեստի մեջ այնքան է առաջադիմել, որ շնորհիվ նրա հաջողությունների իր վարպե տը պարգև է ստացել: Տասնհինգ տարեկանում նա արդեն գրագետ էր, մնացածը լրացրել է ինք նա կրթությամբ: Սայաթ-Նովան հանճարեղ ինքնուս էր: Սայաթ-Նովան սովորել է գրել, կարդալ և հմտացել աշուղական արվեստի մեջ: Տասնինը տարեկանում վրաց զորագնդի կազմում նա մասնակցել է Նադիր շահի հնդկական արշավանքներին: Այստեղ նա աչքի է ընկել  երգիչի իր աստվածատուր շնորհքով, արժանացել վրաց թագաժառանգ Հերակի համակրանքին, հրավիրվել պալատ և դարձել արքունական երգիչ: Սայաթ-Նովա անունն ստացել է լավ երգելու համար, որ թարգմանաբար նշանակում է երգի որսորդ [Կարծիք կա, թե երգիչը սկզբից ևեթ ընդունել է Սայաթ-Նովա (Սէյաթ Նէվա) գրական կեղծանունը, որը տարբեր ուսումնասիրողներ տարբեր ձևով են բացատրում․ համարել են պարսկերենից թարգմանաբար «երգի-ձայնի որսորդ սիրահար», կամ պարզապես «երգի որսորդ» (պարսկերեն սայադ - որսորդ, նովա - երգ, մեղեդի)։ Կա թարգմանության ավելի քիչ հավանական տարբերակ թուրքերենից՝ «Սայադի թոռ»։ Այս դեպքում հնարավոր է, որ երգչի պապի անունը Սայադ լինի, մի անուն, որը տարածված է եղել հայերի մեջ։ ]:

   Պալատում նա եղել է 1742 (կամ 1744) թվականից մինչև 1752 թվականը: Պալատական դավերն ստիպել են նրան միառժամանակ հեռանալ այդ միջավայրից: Այդ կապակցությամբ նա գրում է «Դուն էն գլխեն իմաստուն իս...» և «Յիս կանչում եմ լալանին» խաղերը: Նրա գրական բուռն գործունեությունն ընդգրկել է 1753-1759 թվականները:

 Պալատից Սայաթ-Նովայի վտարումը պայմանավորված էր ոչ միայն նրա ընդհարումով վրաց թավադների հետ, այլև վրաց Անտոն կաթողիկոսի: Վերջինս Սայաթ-Նովային  գաղափարական մեղադրանք է ներկայացրել: Այդ կապակցու թյամբ բանաստեղծը գրում է. «Ուղղեցեք կրծքիս մահաբեր հրացանը, // Ինձ սուֆի են կոչում»: Սուֆին, սուֆիականությունը կրոնական ուսմունք էր իսլամի մեջ, սկզբնական շրջանում ուղղված էր պաշտոնական իսլամի դեմ, հետագայում հաապատասխանեցվել է պաշտոնական իսլամի պահանջներին: Ստեղծվել են բազմաթիվ միաբանություններ շեյխերի գլխավորությամբ: Այդպիսիք շատ կային նաև Սայաթ-Նովայի ժամանակ: Պալատից վտարվելուց հետո Սայաթ-Նովան օծվում է քահանա և ստանում տեր Ստեփանոս անունը:  Նա ամուսնանում է սանահինեցի Մարմարի հետ և ունենում չորս երեխա: 1761-ին եղել է Պարսկաստանի Գիլան նահանգի Էնզելի նավահանգստային քաղաքի հայկական եկեղեցու քահանա: Այստեղ նա արտագրել է Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգության» պոեմը։

   Սայաթ-Նո վան մահացել է 1795 թվականին` եկեղեցում ապաստանած ժողովրդի հետ մեկ տեղ զոհ գնալով պարսից Աղա Մահմեդ խանի արշավանքներին: Սայաթ-Նովան թաղվել է Թիֆլիսի Սուրբ Գևորգ հայկական եկեղեցում: Հովհաննես Թումանյանի և նկարիչ Գևորգ Բաշինջաղյանի նախաձեռնությամբ 1914-ին նրա գերեզմանին կառուցվել է մահարձան և մայիս ամսվա վերջին կիրակին հռչակվել Վարդա տոնի օր:

ՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆԸ

   Սայաթ-Նովան միջնադարյան քնարերգության վերջին ներկայացուցիչն է։ Նա իր ստեղծագործությունները գրելիս օգտագործել է արևելյան շռայլ պատկերներ։ Իր տաղերում Սայաթ-Նովան կատարելության է հասցրել կնոջ արտաքին գեղեցկոթյան գովքը, դատապարտել է հասարակության չարիքներն ու արատները, բողոքել սոցիալական անհավասարության դեմ։

   Սայաթ-Նովան հայրենասիրական բնույթի տաղեր չունի։

Սայաթ-Նովայի խրատական երգերից՝

1․ Գիր սիրէ, ղալամ սիրէ, դավթար սիրէ։

2․ Աշուղի լիզուն բլբուլ է, օրհնանք ունէ, նալաթ(անեծք) չկա։

Իր ստեղծագործություններում Սայաթ-Նովան կոչ է անում չձգտել հարստության, դառնությանը քաղցրությամբ պատասխանել, անվնաս պահել ապակու նման փխրուն հոգին։

Հովհ․ Թումանյանը Սայաթ-Նովայի մասին՝

«Զգում է, որ էրվում-վերջանում է ինքը, բայց մնում է արի ու բարի, անչար ու անաչառ, վեհ ու վսեմ, որպես աշխարհի ու մարդու մեծ բարեկամ»

Չարենցը Սայաթ-Նովայի մասին՝

Ոսկե բառեր, անգին քարեր, լալ ու գոհար շարել ես դու.–

Քեզ միայն քո յարն է վառել,– քանի՜ յարեր վառել ես դու:–

                                                 *** 

Ո՞ր շահն ունի այդքան ոսկի ու անգին քար, Սայա՛թ-Նովա,–

Չի՜ ունեցել քեզ պես շռայլ խալխը նոքար, Սայա՛թ-Նովա:

Սայաթ-Նովայի տաղերից՝

1․ «Թամամ աշխարհ պտուտ էկա»

2․ «Աշխարհս մե փանջարա է»

3․ «Արի համով ղուլուղ արա»

4․ «Դուն էն գլխեն իմաստուն իս»

5․ «Աշխարհումս ախ չիմ քաշի»