Әсем ән мен тәтті күй

Казталовка ауданы, Казталов ауылы

 

 

 

 

 

Әсем әнмен тәтті күй

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

I. Қазақтың ұлттық музыкалық мәдениеті

1.1. Музыканы тыңдай және түсіне білу.

1.2. Құлақтан кіріп бойды алар

1.3. МУЗЫКАНЫҢ КӨРКЕМДІК ӘСЕРІ

1.4. МУЗЫКА ЖАНРЛАРЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ

II. Нұрсұлтан Назарбаев: Ұлы даланың жеті қыры мақаласы

2.1. Дала фольклоры мен музыкасының мың жылы

III. Батыс Қазақстан облысы Орала қаласының Казталовка ауданының қазақстан республикасының еңбек сіңірген мәдениет қызметкеріның өмірбаяны.

3.1. Қатимолла Бердіғалиев

IV. Әсем әнмен тәтті күй ән шашу

4.1. Сыныптан тыс шара

4.2 Ашық ұйымдастырылған оқу қызметі

V. Қорытынды

Қолданылған әдебиет тізімі

 

 

 

                                                         Кіріспе

      Музыка өнері – әр ұлттың ертеден келе жатқан мәдени талғамының бір арнаға құйылып, асқақты күйімен дамып отыратын көптеген ғасырлық үнінің жемісі. Музыка – жалпы өмірдің, бүкіл дүниенің, қимыл – іс әрекетін бейнелейтін, диалектикалық құбылыстарды адам сезімімен біріктіріп, өмір қайшылықтарын әсерлі дыбыстардың ұйқаса үндесу жиынтығы.

         Музыка – әлемде тіршілік ететін адамзаттың немесе адамдар мүддесіне қызмет жасайтын бүкіл өмір мен оның құбылыстарының өзара қарым – қатынаста сырласа үндесуін сезімге жеткізетін құрал. Музыка өмірдегі динамикалық құбылыстардың айнадан көрінетін үнсіз келбет – кескіні ғана емес, оны сырттай суреттеп қана қоймай, ол – таңғажайып сырлары бар мелодиялық үндесуімен ішкі сезім күйлеріне әсер беріп, тыңдаушысын белгілі нысанаға бейімдеп баурап алады. Былайынша айтқанда, адам жан – күйін тәрбиелейтін, эстетикалық қабілетін дамытатын, сенсорлық мәдениетке баулитын, іске батыл жетелейтін эмоциялық құралдардың бірі – музыка. Ол – адам қоғамымен бірге дамып, қоғамдық формацияларды басынан кешіріп келе жатқан тарихи процестің бірі. Сондықтан да оның туу, шарықтау, даму, өркендеу, биіктеу, шеңберіне жету кезеңдері бар. Әр ұлттың музыкалық біліктілігі мен арнасы әр түрлі уақытта өсіп, дамып жетілді. Бұлардың даму процесі де өмірдің өзі туған сезімдерге байланысты. Музыкада әр қоғам өз көрінісімен ұлттық колорит арқылы көзге елестеп, сезімге әсер етіп жатады. Музыканы тыңдай білу, оны түсініп ,ұғыну жеке адамның өмірден алған тәжірибесіне байланысты. Әдебиет сияқты музыка да барлық кәсіп иелерінің сусындай ләззат алатын өмір талшығы. Ләззатты тек тыңдаумен емес, тыңдалған музыкалық үнді сезініп түсіну арқылы ала алады. Бірақ музыкалық әуенді ұқпайтын, оны сезінбейтін, оған елеңдемейтін есту мүшелері жоқ. Есту мүшесінің бірі құлақ болса, музыканы тек құлақ арқылы тыңдаймыз, оны біз барлық ішкі сезімімізбен тыңдап ұғынамыз. Психологиялық процестердің өз ара қатынасымен бірде қабылдап, бірде еске түсіріп, бірде көз алдында елестетіп, қайтадан жаңғыртып, түйсік сезіміне жеткізу арқылы музыканы түсіне аламыз. Музыка құр шуыл, жай ызың ғана емес , оның ішкі бейнесі үшін сезіммен тыңдауға дағдыланған жөн. Музыканы түсіне білуге байланысты ең негізгі де бастапқы қадам осыларға байланысты.

      Қазақ халқы – ежелден ән-күй өнеріне құштар ұлттың бірі. Олардың қарапайым музыкалық аспаптарының үнінен қазақ ұлтының сыршыл сезімдерінің таңғажайып құбылыстарымен ұштастырыла берілгенін байқауға болады. Өз даласының күн көру кәсібіне тән, өмір құбылыстарының адамдар түйсігімен байланысып жатқанын музыка аспаптары біздің заманымызға дейін жеткізе алды. Халық өнерінің ән-күй алтын қорлары ауыздан ауызға тарап, ел арасында өшпес із қалдырып, ұрпақтан-ұрпаққа мұра ретінде тапсырылды. Қазақ елі жаугершілік соғыстарды, шетел феодалдарының басып алушылығын басынан көп кешірді. 200 жылдай басып алушылықтан жаншылған, 100 жылдай жоңғарлықтан соғысын басынан өткізген қазақ халқының тарихи мұңы музыкада өз өрнегін қалдырды. Бұларды жеткізуші талант иелері халықтың өз ішінен табылды. Олар туралы кейінірек тоқталып, идеялық жағын аша, музыкалық шеберлікті сөз етпекшіміз. Халық игілігін тонап, қала, қыстық, мәдениетті өртеп, сындырып жоқ еткен жаугершілік соғыстар халықтың ән-күй музыкалық дарынды туындыларын жоя алмады. Оның себебі қазақтың музыкалық туындыларды тыңдап және оны түсіне білетіндігінен еді. Өмір сазынан туған сан алуан өлең, күй, терме, айтыс, жыр, сыңсу, естірту, жоқтау, т.б. музыкалық туындылар өміршең қорға айналып, өзін бағалай білетін ұрпақтарына табыс етеді.

      Өздерінің туыстас түрік тектес елдерімен салыстырғанда, қазақтар да сөзге шешенділіктерімен ерекшеленеді. Қазақтар сөз сөйлемдерін белгілі бір дәрежеде әдемілікке ұштастырады.Сондықтан да қазақ халқының поэзиясының дамуы жоғарғы сатыға жеткен. Олардың мақалдары да, насихат, нақыл сөздері де әдейі қолданылған ұйқастарға негізделінеді.Тарихи жыр, айтыстар, салт өлеңдері, жоқтаулар т.б. бәрі де жиын-тойларда әрдайым жырланады және оларды жұрт емірене тыңдайды.Қазақ өзінің қарапайым домбырасының, қобызының, сыбызғы-сырнайының үндерімен күрделі тақырыптарға құрылған музыкалық күй туындыларын бере алады.

     Қазір қазақ музыкасы кәсіби денгейге дейін өсіп жетілді. Симфониялық шығармалар, опералар, балеттер туды. Халқымыздың музыкалық талғамын жаңа белеске көтерді. Аз уақытта фольклорлық сипаттағы өнер кәсіби талап-талғамға сай биіктен көрінді. Халықтың ғасырлар бойғы ел аузында сақталып келген тамаша әндері мен күйлері қазақ композиторларының шығармашылығына арқау болды. Мысалға, Е.Брусиловскийдің «Ер Тарғын» операсы, М.Төлебаевтың «Біржан Сара »операсы,Мұхамеджановтың «Ғасырлар үні» ораториялық шығармасы – халық музыкасының қайнар бұлағын негізге алған туындылар. Осы шығармалар қазақ халқының әуені әдемі, тынысы кең, мазмұны терең музыкасының халықтың жүрегінен жылы орын алғанын көреміз.

    Құрманғазы, Дәулеткерей, Ықылас, Тәттімбет, Абай, Ақан, Біржан, Мұхит, Ыбырай сияқты дарындарымыздың туғызған шығармалар біздің дәстүрлі өнерімізден ерекше орын алады.

    Қазіргі уақытта музыка өнері өз дамуында жаңа кезеңге жетті. Музыка шығармашылығының түрлі тәсілдермен дамытылуда. Музыка мәдениетінің түрлі салаларында белсене жұмыс істеп отырған композитор жастардың саңлағы өсті. Олардың шығармалары театр және филармония орындаушыларының репертуарына лайықтап шығарылды. Театр мен киноны дамытуда, радио мен теледидардың жұмысында композиторлардың рөлі арта түсті.Халқымыздың сезімі мен ойын білдіретін музыкасы халыққа арналып, халықтың сүйіспеншілігіне бөленеді. Егемендік алған ҚР тұңғыш елінің музыка өнері бүкіл дүние жүзінде кеңінен танылды. Оның халықаралық беделі орындаушыларымыздың аса үздік табыстарымен еселеп арттырылуда.

Музыка мәдениетінің маңызды ерекшелігі оның көп ұлтты сипатында. Музыка деген – үлкен тақырып, оның атқаратын міндетіне, ән сазының, музыкалық көркемдікке, музыкалық шығармалардың түрлеріне, олардың даму жолдарына толық тоқтап, шағын кітапшада үлкен мағұлмат беру мүмкін емес болғандықтан, әрқайсысының сипаты мен мазмұнына жекелеген мысал арқылы тоқталып өтеміз. Кітапшаға еңгізілген материалды шартты түрде үшке бөлдік: 1) Музыканы тыңдай және түсіне білу, 2)Музыкалық көркемдік, 3) Музыка жанрларының түрлері

Музыканы тыңдай және түсіне білу.

    Адам баласының өмірінде өнер үлкен орын алатынын ең алдымен айта кеткен жөн. Жас сәби жарық дүниеге келген күннен бастап өнердің ортасында өседі. Өнер – архитектура, скульптура, бейнелеу өнері және графика, көркем әдебиет, би , театр, кино және музыка болып бірнеше салаға бөлінеді. Өнердің осы аталған салалары әр кезеңде біртіндеп пайда болды. Табиғат құбылыстары мен адамзат қоғамының дамуына байланысты, өнердің түрлері өзгеріп, дамып отырады. Әсіресе музыка өнері үлкен өзгеріске түсті. Сондықтан да қазіргі өнерлі жастарға эстетикалық тәрбие берудің құралы болып саналады.

Біз күнделікті өмірде музыка, концерт, ән-күй кеші, ария, контата, симфония, опера деген сөздерді жиі естиміз де, олардың үнінен тамылжыған әр-алуан музыкалық шығармаларды сүйсіне тыңдаймыз. Ерекше бір рахатқа бөленіп, шабыттанып қаламыз. Тіпті жұмыс кезінде де жүрек тебірентерлік жақсы ән мен тәтті күйлер беріліп жатса, оны ынтамен тыңдай отырып істеген ісімізді қалай тез бітіп қалғанын сезбейтінде кездер болады. Өнердің басқа түрлеріне қарағанда, музыканың осыншалық әсері молдығының себебі неде деген орынды сұрақ тууы да осыған байланысты.

Құлақтан кіріп бойды алар

  Әсем ән мен тәтті күй,

  Көңілге түрлі ой салар,

   Әнді сүйсең менше сүй ,- деген Абай сөздерін еріксіз еске алуға тура келеді. Өйткені әсем ән мен тәтті күй, біріншіден, адамның рухани шабытын арттырады, серпілтеді, екіншіден, көңіл кірбіңінің жоғалуына себепші болады.

 

Сондай-ақ, лебімен көңілге жылы тиген музыка сарыны кейде кісінің бастан кешкендерін, жастық шақтары көз алдына елестейді.Кейде тіпті арман асуына жетелеп, ерлікке, батырлыққа бағыттайды.

    Өзіміз сүйіп оқитын ақын, жазушыларымыз өз басынан өткен күйініш – сүйінішін, өмірге деген көзқарасын, көрген – білгенін, замандастарының еңбектегі ерліктерін оқырмандарына прозамен , поэзия арқылы, қалам ұшымен қағаз бетіне түсіріп жеткізсе, композитор да дәл солай еңбек етеді.Бірақ ол өзін тебіренткен жақсылық пен жамандықты, бақыт пен қайғыны, батырлық пен зұлымдықты, бостандық пен теңдікті, табиғат көріністері сияқты құбылыстарды нотаға түсіріп, бейне арқылы музыка тілімен айтып береді.

     Егер бау-бақшада құстардың ішіндегі ең бір сымбаттысы бұлбұл өз бетінше, өз еркінше құбылта сайрап, адамның көңіліне әуенімен әсер ететін болса, адам да, сол бұлбұлдай бас бостандығы мен теңдікті аңсап музыка ырғақтарының үнімен аңғарта , тамылжыған күйлер шығарады.Халық композиторы Дина Нұрпейісованың қасиетті саусағынан күмбірлеп шыққан домбыра үні өмірдің қилы кезеңін сан қырынан көзге елестетеді.Композиторлар Альябьев пен Хамидидің әйелдер даусына арнап жазылған «Бұлбұл» атты әндері қазақ сахнасында Б.Төлегенованың орындауында әсем де, үнді естіледі.Тыңдаушылардың жан дүниесін тербеп ерекше әсер қалдырады.

     Күй атасы Құрманғазының шығармалары-қазақ халқының музыкалық өнеріндегі үлкен бір белесі, өз кезінде жоқшылық пен жалшылыққа, зорлық пен үстемдікке қарсы күй шығарған.Бастан кешірген қиыншылықтарын сол күйлерінің негізгі тақырыбы етіп отырды. Мысалы, оның «Аман бол, шешем, аман бол» деген күйін алайық. Бұл – бастан аяқ тыңдаушыларын желпіндіріп, өзіне еріксіз тартып отыратын терең мазмұнды, әсем үнді шығармалардың бірі. Домбыраның күмбірлеген жағымды дауысы адамның жүрегінен шыққан сөз ше, «Аман бол, шешем, аман бол» деп естіліп тұрғандай. Дүниеде адамға анадан ардақты ешкім жоқ. Құрманғазының «Балбырауын», «Адай» және «Сарыарқа» атты күйлері де әрі мазмұнды, әрі әсерлі, нағыз жүректен шыққан туындылар, халықтың той – тамашаларын, бәйгемен қыз қуу сияқты ойын – сауықтардың, сондай – ақ кең байтақ дала бейнесін осы күйлер арқылы бейнелеген. Бұларды орындап тұрғанда,қазақтың құладүз боз жоталы, тау-қыратты, тепсең-шалғынды кең даласы күмбірлеп сөйлеп, тыныштық күйі қимылға түскендей сезінеміз.Тынысы кең, құшағы жазира дала күйге қосылып, күңіреніп тұрғандай боп естіледі.Домбыра үнінен сықақ сезім құйқылжи биікке көтеріліп ,дала тынысына үн қосып жатқандай, адамның ішкі жүйесін ләззат сезімін баурап алып, туған жерге сүйіспеншілік одан сайын арта түседі.

     Қазақ халқының ерте заманнан бері келе жатқан музыка аспаптары мен қобызда ғана орындалатын белгілі бір мазмұны бар музыкалық шығармалардың түрін күй дейді.Музыкалық сауаты жоқ халық арасынан шыққан өнерлі күйшілер өмірде болып жатқан әр алуан жағдайларға байланысты өздерінің реніш-қуанышын, жүрек сырын қос ішекке қосқан.Домбыра мен қобыздың әсем үндері арқылы тыңдаушы қауымға «Адамның күйі, жайы, ішкі жан дүниесінің сыры» деп баяндайтын болған.Күйді орындаушы тыңдаушы қауымның арасында отырып, орындалатын күйдің шығу тарихын, оның қысқаша мазмұнын ауызша айтып беріп, күйді орындап шығатын.Біз білетін күйлердің барлығының мағынасына сай аттары бар.Күйдің аты мазмұнына, ал мазмұны күйдің өз атына сай келіп отырған. Оған дәлел Дина Нұрпейісованың «16-жыл», «Той бастар», «Бұлбұл», «Жеңіс», Дәулеткерейдің «Топан», «Қосалқа», Құрманғазының «Серпер», «Бозшолақ», «Түрмеден қашқан», Тәттімбеттің «Сары жайлау», «Былқылдақ» т.б туындылардың мазмұндары, ойналу ырғақтары шығарманың аттарына сай үйлескен. Күй, бағдарламалық шығарма, симфониялық поэма тәрізді, белгілі бір сюжетке құрылған.Барлық оқиға желісі музыка тілімен беріледі. Бұндай күрделі сюжетке құрылған, композициялық желісі, байланысы бар кесек туындыларды тыңдай білгенмен, толық түсіне білу үшін күйді бірнеше рет тыңдап ұғыну керек. Кейде тыңдаушының музыкалық түсінігі мен білімі аз болып, музыкалық шығарманы түсінбей қалады.

Академик А. Қ. Жұбанов қазақ халық күйшілері мен ақындардың өмірі мен шығармашылығына көптеген зерттеулер жүргізді: «Ғасырлар пернесі» (1958 ж.) , «Замана бұлбұлдары» (1967 ж.) деп аталатын монографиялық еңбектері шықты.

     Ол Құрманғазы туралы былай деп жазған еді: «...Құрманғазы Орал түрмесінде жатып шешесіне арнап «Қайран шешем» күйін шығарады. Күй қапастағы халді суреттегендей жай басталады. Әлден кейін, жарқ етіп туған айдай, жарқын кейіпке көшеді. Күй әсерленіп, қызынып, шапқан аттың алыстағы сарыны естілгендей болады. Аяғында баяғы ауыр дыбыстар, еріксіздік үндері қайталанып келіп, ең соңында тағы да үміт сәулесі елестегендей болады. Құрманғазы алдағы өмірден үміт күтеді.

    Осы сапарда Құрманғазының «Түрмеден қашқан» күйі шығады. Бір шенеунік түрменің қасынан өтіп бара жатып, Құрманғазының осы күйді тартып отырғанын естіп: «Мына бір тұтқынның домбыра тартысы ұнамайды, қашу күйі сияқты, сақ болыңдаршы»,-депті. Ал шынында да «Түрмеден қашқан» күйінде басынан аяғынан шейін ат шабыс, қуу, қашу, айқай-сүрен дыбыстары бар. Еш жерінде тыныштық дыбыс жоқ деуге болады. Әншілердің тілімен айтқанда, бұл күй аяғына дейін дем алмастан бірақ-ақ тартылып шығады.

    «Кісен ашқан» басынан аяғына дейін орнықты жай екпінді күй. Әуеннің өткірлігі сай-сүйегіңді сырқыратады. Әрине, онда кісенді кесіп жатқан алмас араның құлағыңды жаратын дыбысы жоқ. Күйде аяғын кісен қиған тұтқынның жан қиналысы бар. Тіпті бір Құрманғазының ғана емес жалпы еңбекшінің аяқтары кісендеулі тәрізді, ауыр жағдай суреттеледі. Бұны психалогиялық күй десек қателеспейміз. Бірақ ескерте кететін нәрсе күйде үлкен трагедиямен қатар үлкен астарлы күш жатыр.

    А.Жұбанов пен Л.Хамидидің «Абай», Мұқан Төлебаевтың «Біржан-Сара» опералары мен Сыдық Мұхамеджановтың «Ғасырлар үні» ораториясы қазақ халқының басынан кешкен тарихи кезеңнің шиеленіскен оқиғаларға толы, қайшылығы мол өмір көріністері мен жайып салып, сезімге әсер беріп отырады. Бұл айтылған опералардан ағартушы ұлы ақын Абайдың, бас бостандығын аңсаған қазақ қыздары Ажар мен Сара, шыншыл ақын Біржанның арияларын тыңдай отырып, сонау ХІХ ғасырдағы зорлық-зомбылық заманындағы қазақ даласын да көз алдыңа келтіресің.

Музыканы, өнердің басқа салалары сияқты, көзге көрсете, қолға ұстайтын етіп жасауға болмайды. Музыкада айтылатын ой мен оқиға сазды дыбыстар арқылы беріледі. Адамның ой өрісінің кеңеюіне әсем әуендер ғана әсер етеді. Атап айтқанда, қоғамдық тартыс пен халық көтерілісі, табиғат көрінісі, сүйіспеншілік пен өшпенділік, адамның бақыты мен қайғысы сияқты құбылыстардың барлығы да музыканың құдіретті үнді тілімен беріліп, жан-күй сезіміне толқынды күй салып, әсер туғызады.Бұл сияқты қиыннан-қиысқан құдіретті күш ұлы дарын иелерінің ғана қолынан келеді. Бұндай музыкалық шығармаларды ұғынып тыңдай білу де әркімнің құштарлығы мен талабына байланысты. Музыка тыңдауға барлық адам қабілетті. Бірақ бұған да әркімнің өзінше жаттыға білуі керек.

    Музыканы тыңдап, дұрыс түсіне алмайтын «ойға олақ» адамдардың бар екені рас. Музыканы есту көп адамдарда бірден оянбайды. Еткен еңбегіне, көздеген мақсатына қарай, күйкілжің тұрмыс күйбеңі арасында жүріп, музыкаға жас кезінен көңіл бөлмейтін адамдар да кейіннен музыкалық қабілетін дамыта алады. Музыканы тыңдай білудің арасында алшақ айырмашылықтың бар екені бәріне белгілі. Сондай, музыкалық шығармаларды – оның ішінде күрделі бағдарламаланған симфониялық, оркестрлік, ораториялық туындыларды – тыңдай білу мен оны түсіне білудің де арасында көптеген айырмашылық бар. Бірақ бұл мәселенің төңірегінде қолға ұстатарлық әдіс-тәсіл ережелерін айту қиын. Музыкалық шығармаларды көп тыңдаумен қатар сол өнер туындылары туралы кітапшаларды оқып жаттығу керек. Біз де күрделі шығармалардың мазмұнын ашып, ой желісін көрсетіп, музыкалық туындыларға біраз талдау жасап шығамыз. Осының өзі музыканы қалай тыңдап, қайтіп түсіне білуге жетекшілік әдіс көрсетеді.Қысқасы, музыканы сүймейтін, өзі де дауыстап ән айтпайтын адам жоқтың қасы. Тек оны тыңдап, түсіну қабілеті әркімде әр түрлі.

     Біреулер жеңіл музыка жағын ұнатса, екінші біреулер күрделі шығармаларды тыңдауды жақсы көреді. Дегенмен қандай музыкалық шығарма болмасын оның адам жанына әсері мол, эстетикалық талғамын дамытады, ойын байытады.

     Қапан Мусиннің «Жайлауда» атты симфониялық поэмасын тыңдасақ, ғанибет қиялға түсінеміз. Көсіліп жатқан тау етегінде жайылымды, көк орай шалғын шуылын, сылдырай аққан арна, бұлақты, сол жайылымда жатқан отар-отар қой мен табын-табын ірі қараны көріп,бие сауып жүрген адамдардың арасында жүргендей боламыз. Құлаққа солардың қимылы, үні естіліп жатады.

    Айта келгенде, музыкалық шығарманы қандайда болмасын автордың өз   тыңдаушысына айтайын деген түпкі ойын жеткізеді. Тыңдаушы сол музыка арқылы ой түйеді, қиялын дамытады, дүние сұлулығын сезінеді. «Дарын деген табиғатқа жақындау» деп Л.Толстой айтқандай, музыка қаншама дарынды болса, табиғат құдіретін адам жанына соншама жақындата түседі.

һ ...Егер суретші, архитектор, скульптор өздерінің шығармаларында өмірдің кесек бір бөлігін, мезгілін, бояумен, нақышпен көзге көрсететін болса, композитор өз шығармаларында тарихи оқиғаларды аса әсерлі әуенмен тыңдаушы құлағына жеткізеді. Айтарлықтай түсінік туғызы алады.

    Сыдық Мұхамеджанов – қазақ совет музыка мәдениетіне елеулі үлес қосқан дарын иелерінің бірі. Ол өзі қалаған оратория жанрын көпшілік сүйіп тыңдау үшін көп жылдар еңбек етті. «Ғасырлар үні» ораториясы симфониялық оркестрдің сүйемелдеуімен қазақтың меклекеттік хор капелласы төрт солистің қатынасуымен бірінші рет орындағанда, залда отырғандар ду қол соғып, ораторияны шын жүрекпен қуана қарсы алды. Оның мазмұнына аса жоғары баға берді. Шынында, бұл оратория қазақ халқының тарихын, оның қара түнек пен теңсіздікте өткен өмірін баяндайды. Автор ораторияны әрбір бөлімін тарихи шындыққа байланыстыра отырып орынды аттар берген. Музыканың тіл байлығы, интонациясы,ырғағы халық музыкасы мен бір сарындас және оған сәйкес келіп отырады.Оратория сегіз бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімі «Жыраудың балладасы» деп аталады. Бұл бөлімде, автор қазақ халқының ерте кездегі ауыр өмірі мен қайғы - қасіретін қарт жырау әнімен баяндап береді. Композитор жыраудың ариясын әуелі баритонға береді. Мұнан соң ол ән әйелдер мен ерлер хорына көшіп, соңынан симфониялық оркестрдің сүйемелдеуімен жалпы хорға ауысады. Тыңдаушы қауым қарт жыраудың дауысынан кең-байтақ, жазира қазақ жерінде мал баққан, жан баққан жұрттың мұңын естиді.

      Ораторияның «Шапқыншылық», «Ақтабан шұбырынды», «Октябрь әні», «Бесік жыры», «Жас қазақ», «Еңбек мерекесі», «Отан туралы гимн» атты бөлімдерінде композитор біздің елімізде болған ұлы өзгерістерді жыр етеді. Онда әсіресе коммунизм орнату жолында қол ұстасып, бірге күресіп жатқан совет халқының лениндік партияның ұлт саясатының арқасында қолы жеткен табыстарын жырлайды. С. Мұхамеджановтың әндері мен романстары бірі саздылығымен, бірі наздылығымен дүйім жұрттың көңіліне ұялап, қолқалар қалаулысына айналды. Астанада айтулы әншілер салатын Сыдық әндері қайда барсаң да қарсы алдыңнан шығады. Алыс жайлауда, мал баққан жас шопан жапанды жаңғыртып «Шолпанымды» шырқайды. Қырманнан қайтқан қыз – келіншек «Тербеледі тың даланы» әндетеді. Қоймаға астық әкеле жатқан шофер де «Машинаның есігін айнадай ғып қоймас па ем» деп көңіл – күйін құйқылжытады»,- деп жазды.

     Бұл айтылған ойлар күй тыңдаушы, ән сүйетін адамдардың композитордың  творчествосына айта салған сөзі ғана емес, тербеліп шыққан терең жүрек сезімдері болып саналады. Жүректен шыққан терең мағыналы сөздерді естігенде, композитордың творчествосы халық қазынасына айналып, шын мәнінде республикамыздың музыкалы мұрасына үлкен үлес қосқанын байқатады.

    С. Мұхамеджановтың ораториясын тыңдағанда, әндерін естігендеріңде, осы жоғарыдағы берілген талдау жүйесін еске алып, тарихқа тереңірек бойлап, музыкалық үнге елегізе, құшырлана асқақ сезіммен тыңдасаңыздар, оның музыкалық сырын түсіну қиынға соқпайды. Музыка мелодияларының үйлесімен әуелеткен үн осы айтылған мазмұнға дәл келіп, өмірдің желілі оқиғаларымен сәйкесіп жатады.

     Міне, ораторияны тыңдауға кеңес ететін әдіс – тәсіліміздің бірі – осы. Бірақ бұны әркім өз ішкі сезімімен ұштастыра білген жағдайда ғана музыкалық ләззат ала алады. Сыршыл жүрек бұл айтылғандарды асыра ұғынып, ораторияның өн бойына терең бойлап алады. Оратория шығармаларын кесек біртұтас туындыдай байланыстыра, әр бөлімнің маңызын мазмұнына сай ұғына білген адам ғана тарихи шындыққа терең бойлап, сюжеттік желі – мен өз сезімін қабыстыра алады. Осылай етіп тыңдау – музыканы түсінудің бірден – бір тәсілі.

     Бұл салада композитор Ғазиза Жұбанованың творчествосы да ерекше сөз етуге тұрарлық. Абай атындағы опера және балет театрының хоры, қазақтың хор капелласы мен симфониялық оркестрдің орындауындағы ақын Хамит Ерғалиевтің «Оралдың отты түндері» поэмасы бойынша жазылған «Арайлап атқан таң» ораториясы да Ғ. Жұбанованың аса сәтті шыққан туындыларының бірі. Бұл – композитордың күрделі шығармаларының ішіндегі ең бір ұтымды шыққан дүниесі болумен қатар, республикамыздың оратория жанрының одан әрі дамуына елеулі үлес қосты. Композитор бұл ораториясында поэма текстісіне орай музыка үнін, ритмін сай келтіріп, Орал өзені өңірінде жаңа заман орнату жолында құрбан болған азаматтармен қатар, азамат соғысының батыры Чапаев образын шеберлікпен бейнелейді. Бұл оратория да сегіз бөлімнен тұрады. Кіріспе, «Жаралы Жайық», «Чапай келді ауылға» бөлімдерінде оркестр мен хордың үні қайғылы күңгірт, ырғақты жай музыкадан кенет өзгеріп, труба мен барабанның дабылына, марш екпінді салтанатты музыкаға ауысып кетеді. Бұнда композитор Орал өзенінің бойына бақыт, теңдік әперуге келген коммунист партиясы мен Совет үкіметінің өкілі ер Чапаев бастаған қызыл әскерлердің жергілікті ел, жұрт, бала-шағамен кездескенін елестететін картинаны көз алдымызға төндіреді.Ораторияның келесі бөлімдері «Атамандар майданы», «Ақтар Оралда» және «Финал» деп аталады.

    Бұл ораторияның тақырыптары өзіндік сипат алады. Бұндағы халық өмірі революцияның отты жылдарын еске түсіреді. Кешегі көтерілісшілер мен бас бостандығының жорықшылары, халық құрметіне бөленіп, игілік істе құрбан болғандар жайынан сюжеттік желі құрылып, кесек дүниелі музыканың пәрменді кең үнімен болашаққа иек артып, арналап құлаш жайып жатқан мол тынысты халық қимылы сезімге оралып, құлақта тұрып қалады. Ораторияның атына қарай оның ішкі мазмұнын сезініп түсінуге болады. Таң деген сөзден болашақ үміт, ыссы леп есіп тұрғандай, таң шапағы, таң сәрісі, таң шұғыласы деген ұғым тек таң сөзімен тіркесе алады. Таң деген сөздің өзінен осы ұғымдар елес береді. Егер оны таң демей, түн деп алса, басқаша, тіпті керісінше ұғынуға болар еді. Ораторияның «Арайлап атқан таң» деп алуынан оптимистік шығарманы күту орынды. Музыка да осы атына сай шығу керек. Бұны Ғ.Жұбанованың орындап шыққандығын ораторияны тыңдай отырып сезіне аласыңдар. Міне, тыңдай да түсінудің бір тәсілі шығарманың атымен де байланысты, әрқашанда бұған көңіл бөліп отырыңдар.

     Композитор – Дмитрий Шестаковичтің ХХ ғасырдың есте қаларлық кезеңін баяндайтын, Ұлы Отан соғысың қиын-қыстау мезгілінде пайда болған «Ленинградтық VII симфониясын» еске түсірейік. Ленинградтың блокада жайын, Ұлы Отан соғысының сұрапыл жылдарын, азап шеккен Ленинградтық тарихи мәңгі өшпес ерлік обрыздарын көз алдыңа елестетпей қоймайды. Осы айтылған симфонияның өзіндік ерекшеліктеріне тоқталсақ, оның музыкалық картиналарының темаларының, бейнелерінің айқын әсерлігінің ерекшелігі байқалады. Музыкаға жанды тіл, жүрек бітіп, музыка үні жаңа үнмен ұштасып жігерленеді, жүрек сырын шертіп, жеңіске жетелейді.

    Бірінші қойылым концертіне келген жұрттың көбі әскери киімділер, майданнан жауынгерлер де келген. Көбінің қолында автомат. Бүгінгі жұрт мүлдем бөлекше-түстері сұсты және көңілдері алып ұшқандай. Бұл тегін де емес. Өйткені бүгінгі концерт-аса маңызды, үлкен оқиға. Оны бәрі де түсінеді. Біз өз замандасымыз жазған музыканы, өз қаламызға арналған музыканы, бүгінгі жағдайымыздан туған музыканы тыңдайық деп отырмыз... Әрине, жұрт сондықтан тас түйіліп тына қалған, олардың көңілі сондықтан да алабұрта түседі.Сахнаға оркестр шықты... Міне, дирижер да көтерілді...

Соғыс-жайы халықтың және бүкіл адамзат баласына қатысты қасірет- музыкада тап осы «Жетінші симфониядай» еш уақытта да шынайы және мұншалық ойлы қорытындыланып көрсетілген емес...

Симфонияның бірінші тақырыбының бейнесі тамаша, батыл, әрі кең құлашты бейне. Тап бір өмірдің өз өзегінен шыққандай, ойлы лирикалық сезімге құралған, екінші тақырып та аса әсерлі.

     Кенет қайдағы бір алыстан, тап бір ұмыт болған бағзы заманнан талып шыққандай боп, тықылдаған барабан үні әрең естіледі құлаққа. Одан барабанға шыңылдай флейта қосылады. Бұл не ? Тап ғасырлар түпкірінен прусс майдангерлерінің қурап қалған аруақтары көтерілгендей... Тасыраңдап бір ырғақпен тарс – тарс басқан, адамға жат, автоматты қозғалыс қаптап келе жатыр. Тұрпайы марштың даңғырлаған үні бірте – бірте өрекпіп өсе түседі. Темір – терсек киінген әскерлер өздерінің тықылдаған барабан сымағымен және шыңылдаған флейтасымен енді қайтадан аруаққа айналды. Аждаһа марш бірде өкіреді, ұлиды, гүрсілдейді. Әбден жетілдірілген техника келе жатыр, талқандаудың тас керең, тарсылдақ машинасы келе жатыр, мотор мінген, темір құрсанған тас мүсіндер келе жатыр, фашист әскерлері келе жатыр. Әйтсе де бұл прустың мәлім бораны ғой, тек ол жойқын дамудың көзсіз метрикалық инерциясында дарылдаудың масқара шегіне жеткен.

Біз тосудамыз, біз күйрету күштеріне күйрете соққы беретін күштердің қарсы шығуын бар ниет, бар тілегімізбен тосудамыз. Солай болатынын біз білеміз. Өйткені солай болуға тиіс. Тіпті солай болды да:жаңа тақырып басталды және ол бірден жүрекке жылы тиіп, жан–жүйемізді баурап алды. Бұл – осы күнгі орыс тақырыбы. Бұл – жарқын және адамдық тақырып. Мұндағы әрекет қан майдан боп қайнайды, аңыздағыдай астан – кестен арпалыс болып алас ұрады. Одан кейін тыныштық орнайды, міне, біз енді бүкіл адамзат алысқан, миллиондар мерт болған шексіз ғаламат майдан даласының үстінде тұрғандаймыз. Музыкадағы осынау тыныштықтан ұлағатты дерлік,- бүкіл жер шарының бар денесі дір еткендей және оның кеудесінде көлбей түсіп біздің Совет жері жатыр, бұл – бағзы заманнан бері қан көрсе, көкірегін қарыс айыра күрсінумен келе жатқан жер...Осынау майдан даласы шексіз, миллиондаған өмірдің қазасын аза тұтқан адамзат қайғысының да шегі жоқ...

Төбесінде артиллерия оғының отты тілі әлі күнге алау атқан туған қаланың қаңырап қалған бос көшелерімен үйге қайтып келе жатып, біз қазіргі заманғы адамзат күресінің трагедиялық эпопеясы енді мәңгі-бақи сомдалғаны туралы ойладық. Ол өнерде сомдалды, музыкада өмір бақи қалды».

    Күндер өтеді, жылдар өтеді. Батыр қаламыз Ленинградтың айналасында болған сұрапыл соғыста арпалысқан еліміздің азаматтарының мәңгілік өшпес бейнесін музыка тілімен баяндаған бұл көркем туынды ғасырлар бойы өмір сүреді. Еліміздің ерлігі, қолы жеткен жеңісі адамзатқа, болашақ ұрпақтарға  ескерткіш ретінде қалады.

    Бұл шығармадан түсінетініміз тек қана осы ма, біздің айтайын дегеніміз шығарманың өміршеңдігі, оның өшпес атақ алғандығы ғана емес, әрине, бұл жерде оның ең маңызды жағы. Біздің айтайын дегеніміз мынау:Отан соғысының отты жылдарының бір көрінісін Ленинградтықтардың өмірімен байланыстыра отырып және осыны ақыл ой тақырып етіп алып, композитор бар талантымен болған оқиғаны көзге елестетеді. Бірақ ол жай сурет немесе суретшінің нақышына келтірілген түрлі түсті бояуы арқылы көз алдымызға төніп тұрмайды. Оны көзбен көріп, қолмен сипалап ұстай алмаймыз. Бұл симфониядағы тақырыпшаларды көзге елестету үшін, олардың бір-бірімен байланысын аңғарту үшін қаншама бояу керек болар еді және оларды орналастыратын орын іздер едік. Бірақ сонда да бір сурет арасындағы оқиға байланысын аңғарып түсіне алмай, суретке қарап телміріп ойланып біраз уақыт тұруға тура келер еді. Суреттегі оқиғаларды көзбен көріп, оған жиеркеніш туғызатындығымыз хақ. Бірақ бұл да сезімімізге музыка үндей әсер ете алмас еді. Еткен әсері қарадүрсін болар еді.

     Бұл тарауда күрделі шығармаларды қалай тыңдау, ондағы музыканы қалай түсіну жайын әңгімеледік. Біраз мысалдар келтіріп, кейбір шығарманың мазмұнын ашып, олардың маңызына біраз тоқталдық. Біз әңгіме – түсінігімізді ең ауыр музыкалық жанрдан бастадық. Оның себебі құдіретті, пәрменді музыкаға бірден көңіл аудартудан туды. Біз ән салу, өлең айту, терме оқу сияқты жеңіл музыкадан бастасақ, бұларды кім білмейді»дегендей, оқырмандар музыкаға тіпті үстірт қарауы мүмкін. Шынында да, әндердің текстісі, ой құралымы сөзбен берілген идеясы, оған қоса ақынның ой тұжырымы болады. Ән тыңдаушылардың көпшілігі осыған көңіл аударып алады да, алдымен сезімдерін санаға аудара қояды. Ал музыка тыңдаушылар үшін бұ да дұрыс емес, себебі әннің сазынан музыкалық ләззат алудың орнына саналы сөздерді ақылға тоқи бастайды. Сондықтан ән тыңдауға да біраз шеберлік, өткір жүрек, ұшқыр қиял керек екендігіне тоқталып, тыңдау мен түсінуге кеңес береміз. Ол үшін көптеген әндердің текстідегі мазмұнын ашып, музыкалық сазының мазмұнымен үндесуін талдап көрсетпекшіміз. Әннің шығу төркіні мен қоғамдық уақыты болады. Ән тиянақты іс–әрекеттің бір көрінісіне жазылады. Сол көрініс адамдардың психологиясынан қалай орын тепкенін байқатады. Сол себептен ертедегі өлеңді жаңаларымен салыстыра тыңдаңдар.

      Қазақ композиторлары халықтық салт әндерін өз шығармаларына арқау етіп, оның көркемдік жағын көтеріп, шығарманың құндылығын арттыруда. Оған мысал композитор Е.Г.Брусиловский «Қыз Жібек» операсында терме әнін басты кейіпкерлердің бірі Шегенің айтуымен құнды пайдаланған.

Көктемнің жадыраған бір күнінде жиналған жастар киіз үй төңірегінде ән айтып, би билеп жатқан кез. Көңілді күлкі аралас сымбатты ән айтқын қыздардың дауысы естілуде. Ол дауыстың ішінен ақ марал сұлу Жібекке арналған екінші әннің үні естіледі құлаққа. Бұл ерекше әннің иесі сұлу Жібекті іздеп келе жатқан мырза жігіт Төлеген дауысы еді. Көрісу сценасында бас қосқан екі жас бірін-бірі іштей ұнатып тұрған мезгілде ару Жібектің сыр-сипатына, көрсеткен ізетіне риза болған Төлегеннің жолдасы ақын Шеге қолына домбырасын ұстап, мақтау сөзін шырқап әндете жөнеледі. Шегенің бұл айтқан терме әні көтеріңкі көңілмен шапшаң айтылып, тыңдаушыларын риза етеді.

Жар-жар, терме әндері композитор М.Төлебаевтың шығармашылығынан елеулі орын алады. Біржан мен Сара операсының үшінші пердесінде жар-жарды бастап жібергенде, халықтың тамаша тұрмыс-салт өлеңінің музыка мәдениетінің әр жақты дамуы күшті әсер, ықпал тигізіп, операны құлпыртып жібергенін көреміз.

     Шеберлікке не жетсін! Сарыны сан қырлы музыканы түрлі қалыпқа түсіріп ойнауға болады. Жүректен шыққан әуезді мелодиялар жастар мен үлкендерге, сонымен қатар түрлі музыка аспаптарының әсем үндеріне арналып та жазыла береді.

Қазақтың халық арасынан шыққан қобызшысы Ықыластың « Жез киік» атты күйінде кең байтақ жазық дала да қуғын көрген бейшара киіктің өмірін бейнелейді. Сол ерке киіктің өмірін негіз ете отырып, адамның да сол жез киіктей еркіндікте болуын арман етеді. Ол арманын күйші әсем үнді қобыз арқылы көпшілікке ұғымды түрде жеткізе білген.

    Қорыта айтқында, музыка-өнердің басқа салаларының түсіндіруге күші жетпейтін күрделі бейнелерін адамның сана-сезіміне құйып, ой-өрістің дамуына әсерін тигізетін құдіретті құрал. Өйткені кейбір музыкалық шығармаларды тыңдау кезінде қандай да түсіне алмайтын адамда әр түрлі эмоциялық құбылысқа қалай берілгенін байқамайтын да кездері болады. Мысалы: Д.Шестаковичтің «Ленинградтық симфониясын» тыңдай немесе осы симфонияның мазмұнын баяндайтын кинокартинаны көріп отырып, болып жатқан оқиғаға ен-жар қарап қала алмайды. Ал Шолоховтың «Адам тағдыры» атты әңгімесі бойынша Сергей Бондарчук қойған киноны көрген кісінің өзі де Ұлы Отан соғысына қатысып жүргендей әсерде болады.

    Музыка үнінде әсем дүние қорлары жатқан сияқты. Өйткені кішігірім музыкалық шығармадан бастап ария, соната, симфониялық поэма мен симфонияда, концерт пен кантатада, оратория мен операда терең идеялар, философиялық ойлар, драмалық тартыстар, фантастикалық қиялдар болады. Ондай музыкаларды тыңдап түсінгенде ерекше құдіретті күш беретін әсем дүниенің есігі ашылады, бойға қуат, ойға шабыт енгендей сезіледі. Біздің жастарымыз әрі мәдениетті, әрі жан-жақты дамыған азамат болу үшін тек музыканы жақсы көріп қоймай, қайсыбір музыкалық аспаптарда ойнап, музыка теориясын үйрене білу мақсатын алдына қоюда. Осы мақсатпен балабақша,мектеп,колледж ,жоғарғы оқу орындарындағы хор, би, оркестр, жеке әншілердің көркем өнерпаздар үйірмелеріне қатысады. Өнердің барлық салаларынан білім алуға тырысады. Бұл олардың музыкалық сауатын ашады сонымен қатар түрлі аспаптарда ойнауына мүмкіндік жасайды.

МУЗЫКАНЫҢ КӨРКЕМДІК ӘСЕРІ

Бұл тарауда көпшілікке айтарымыз-ләззәт алар көркемдіктен хабар беру. Адам баласының сезім мүшесімен түрлі дыбыс қасиеттерін тыңдап, олардың бірінен-бірі ажырата білетін бойға біткен ерекше дарындылығы бар. Әркім күнделікті өмірде қаншама жағымды, жағымсыз дыбыстарды естіп, сезім мүшелерімен қабылдап отырады. Соның ішінде адамның дауысы бірінен-бірін ажырату қабілеті өте жоғары. Мысалы, мектепте бірге оқыған балалар бөлек кеткен соң да өзіне таныс жолдасының дауысын еске түсіріп, қайта жаңғырта алады. Міне, адам баласының өзіне тән дауысының тембры, әсемділігі, сөйлеу, жүру, өлең айту ерекшелігімен қатар, дауыс пен дыбыс ерекшеліктері де көп уақытқа дейін есте сақталады. Әр халықтың өз мәдениетіне сай музыка аспаптары бар. Осы музыка аспаптарының да өздерінше бас ерекшеліктері мен музыкалық сазы болады. Оған сәйкес халық музыкасының да өзіндік ерекше қасиеттері мол. Мысалы: қазақтың әндері мен күйлерін грузин, өзбек, украин, үнді және венгрдің халық музыкасымен салыстырсақ, өзіндік алшақ үн айырмашылығын байқаймыз. Радио мен телеледидардан беріліп жатқан музыканы қай халықтың музыкасы екенін тыңдаушылар ажырата алады. Оған себеп адамның сол халықтың музыкасын тыңдап түсіну практикасының барлығын, екіншіден, оның интонациясы, ырғағы, ойналуы жылдамдығы т. б. ерекше көркемдіктерінің үні тыңдаушының ойында, санасында сақталатындығын көреміз.

Адам музыканы тыңдағанда одан өзінше ләззат алады дедік. Музыканың көркемдік, әсем саздар шығаруында музыканың көптеген заңдары, ерекшеліктері, көркемдік қасиеттерінің бір салада, бір бағытта үн қосып, адамға эстетикалық азық беруі – өзінше бір табиғи құрылыс.

Біз музыканы қалай тыңдап, түсіну туралы біраз әңгіме еттік. Қандай да музыканы сезініп түсіну үшін, оның кейбір көркемдік қасиеттерін, оның заңдарын, теорияларын, олардың жанрларға бөлінуін т.б. жайларын білмей болмайды.

Музыканы сүю, білу және түсіну үшін әуелі музыкалық терминдерді біле білу орынды болмақ. Кейбір адамдар: «Классикалық күрделі шығармаларды қаншама тыңдасақ та оны түсіне білу өте қиын»,-дегенді айтады. Осы ойға жартылай келісе отырып, музыканы тыңдап қана қоймай, оны түсіне тыңдау үшін музыка көркемдігін білу керек. Музыканы тыңдап түсіне білетін адамдарға музыка өз сырын ашып, өмірді терең түсініп, халықтың ой-пікірін білдіруге жәрдемін тигізеді. Музыка өмірдегі адамның ішкі дүниесін танытып, адамдарды ұйымшылдыққа, бірлестікке шақырып, оларды алға қойған міндетін жеңіп шығуға жігерлендіреді. Өнердің музыкадан басқа салаларынан театрды, киноны және живописьті түсініп қабылдау үшін де біраз уақыт еңбек сіңіріп үйрену керек.

Музыканы тыңдау, оны түсіне білу – адам үшін рухани байлық. Музыканы ұға білген адам ғажайып сарайға еніп, керемет музыка сазынан ләззат алып, онымен тілдескендей сезінетіні, оның музыка тану ой-өрісі кеңейе беретіні сөзсіз екенін айттық.

Әрбір композитор музыканың жазылу, оқылу және тыңдалу заңдарын еске ала отырып, өзінше түрлі бейнелер жасайтыны мәлім. Жоғарыда айтқандай, музыканы тыңдап үйрену үшін оның әуезді, мәнерлі үн беретін заңдарын білген жөн. Музыканың негізгі әсемдік үн беретін көркемдік қасиеттерін айтар болсақ, олар мыналар: мелодия, гармония (көп дауыстық), ырғақ, өлшем, екпін (шапшаңдық), регистр (дыбыстардың жоғары, төменділігі), тембр (дыбыс әсемділігі, бояуы), фактура, тональность(мақам), интервал және лад (үйлесім) т.б.

1.                              Мелодия деген сөз грек халқының екі сөзінен пайда болған. Әннің мелодиясы сөзімен сәйкес үндеседі.

Мелодия – музыканың жаны, негізгі арқауы. Адам ән айтқанда, музыкалы аспаптар баян, қобыз, скрипкада ойнағанда, мелодияның дыбысы естіледі. Мелодияның атқаратын ролі жайлы орыстың музыка зеріттеушісі А.Н.Серов былай деген: «Мелодия да негізгі көркемдік музыка дыбыстарының ішіндегі таң қалдыратыны, бұнсыз барлығы өңсіз, түссіз, жансыз...» Оның сыртында музыкада негізгі рөл атқаратын мелодиялық сипат, астар бар, онда азды – көпті әсемдік сән беретін музыкалы тілдер бар. Мысалы, қазақтың халық әндері «Зәуреш», «Жайдарман», «Балқурай» сияқты әндердің негізгі мелодиядан тұрады. Бұлардан мелодия үні әсемдікпен астасып, шалқи естіледі.

Көлемі үлкен музыкалық шығарманың да, әндердің де қайсысында болмасын, құлаққа жағымды мелодиясы болады. Композиторлар А.Жұбанов пен Л.Хамидидің «Абай» атты операсынан Абайдың ариясын мысалға келтіруге болады. Егер де музыкалық шығарма тыңдаушыға ұнайтын болса, оның есінде ұзақ сақталады. Құлағынан кетпей ызыңдап тұрғандай болады. Сезім суреттерін көзге елестетеді. Мелодия, негізінде, әр жақты болып келеді. Ол – музыканың негізі болғандықтан, басқа әсемдік беретін салаларымен тығыз байланысты болады.

2.                              Дыбыс деп мелодияның ең бір кішкене бөлігін атаймыз. Сондықтан қандай дыбыстар бар екенін анықтап алғанымыз жөн. Фортепиано аспабын алсақ, онда ең төменгі дыбыс пен ең жоғары дыбыстарды кездестіруге болады. Дыбыстар көп болғанмен олар оқтын-оқтын түрлі жорғылықта қайталанып отырады. Музыкадағы негізгі дыбыстар жетеу, ал олардың өзіне тән атаулары бар: «до, ре, ми, фа, соль, ля, си.».

3.                              Интервал (аралық) деп биіктігі әр түрлі екі дыбыстың ара қашықтығын айтамыз. Интервалдардың өздеріне тән аттары бар: прима-бір дыбыстың екі рет қайталануы,секунда – ең жақын екі дыбыстың ара қашықтығы, терция- үш дыбысты қамтиды,кварта- төрт дыбыстан, квинта- бес дыбыстан, секста- алты дыбыстан,септима- жеті дыбыстан, октава- сегіз дыбыстан алынып, екі дыбыстың арасын мелодиялық үнмен жалғастырады. Интервалдардың мелодияға беретін әсемдік қасиеттері шексіз. Қазақтың халық әні «Япурай»секунда интервалымен басталса, «Қамажай» таза квинтадан басталады, композитор Варламовтың «Қызыл сарафан» романсы секста интервалымен, композитор А.Жұбановтың «Қарлығашы» квинтамен әуендете жөнеледі.

4.                              Лад (үйлесім) деп тұрақты және тұрақсыз дыбыстардың үндеуінен пайда болған үндесу қатынасын айтамыз. Жоғарыдағы айтқан негізгі дыбыстар тұрақты және тұрақсыз болып екіге бөлінеді. Әрбір мелодия сол тұрақты, тұрақсыз дыбыстардың байланысынан туады. Түрлі әндерді ырғағына келтіріп ойнау үшін оның заңдарын білу керек болады. Біздің күнделікті айтып жүрген әндеріміз, тыңдап жүрген музыкалық шығармаларымыз көңілді, шатты, марш екпінімен, көтеріңкі немесе көңілсіз, күңгірт, қайғылы және мұңды болып орындалады. Міне, осыған байланысты музыкада негізгі екі лад бар. Біріншісі – мажор (ашық, жарқын) дыбыстар үндестігі арқылы шаттық сезімді, ашық көңілді білдіретін лад, екіншісі – минор (қоңыр,ұяң) дыбыстар үндестігі арқылы күңгірт, жұмсақ, мұңды ой туғызатын лад.

Глинканың «Руслан және Людмила» операсының увертюрасы, Хамидидің «Қазақ вальсі» мажор ладтарымен жазылса, Чайковскийдің «Алтыншы симфониясының» соңы, Вердидің «Травиата» операсының кіріспесі,Абайдың «Қараңғы түнде тау қалғып», Соловьев-Седойдың «Москва маңындағы кештер» сияқты шығармалары минор ладтармен жазылған.

5.Гармония деп аккордты көп дыбыстардың бір – бірімен үндесуін айтамыз. Мелодияға көркемдік үн беретін – гармония. Ертеден келе жатқан қазақтың музыкалық халық шығармашылығы жеке дауысты болып келді. Қазіргі ойналып жүрген әндер мен күйлер, музыканың негізгі бір әсемдік тірегі гармониямен үндесіп, бояуы қоюлай, әсемденіп ойналып келеді. Мысалы, жеке дауысты Мариямның «Дударай» атты әнінің негізімен жазылған композитор Е. Брусиловскийдің симфониялық поэмасы оркестрдің ойнауында сол гармониялық әсем дыбыстардың көмегімен ойды толық білдіретін үлкен көркемдік шығарма болып естілетінін тыңдап түсінеміз.

Күнделікті естіп жүрген әндер мен хорларда немесе аспаптарға арналып жазылған түрлі шығармаларда бірнеше аккордтардың қосындысын байқаймыз. Олар бір – бірімен өз заңдарына бағынып, өте тығыз байланысты болып отырады. Осы аккордтардың байланысының арқасында бізге естілетін әндер, хорлар, музыкалық шығармалар көп дауысты әсем үндердің қосындысы сияқты тыңдалады. Музыкалық шығармалардың барлығына кең дауыс, әсем үн беріп тұрған музыканың әсемдік тілінің бірі-гармония. Гармония үлкен – кішілі музыкалық шығармалардың эмоциялық жалынды мазмұнын терең түсініп сезінуге көмек береді. Композитор Григтің «Пергюнт» атты драмасынан Солвейгтің әнін гармониялық сүйемелдеу аккордынсыз ойнап тыңдасақ, құлақ құрышы қанбай, көп кемшілікке әкеліп соғатыны сөзсіз. Ал сол секілді П.Чайковскийдің «Неаполитандық әнінің» мелодиясын жеке ойнап көріңдер. Ал осы әнді автор жазған гармониялық сүйемелдеу аккордтармен ойнасақ, әннің тамаша мелодиясының ролі одан әрі арта түседі, адамға шабытты ой туғызады. Адам музыка үніне тербеліп шаттыққа бөлегендей болады.

Музыкада пайдаланылып жүрген аккордтар екіге бөлінеді:1) аккорд үндерінің үйлесуі, 2) аккорд үндерінің үйлеспеуі. Осы аккордтардың бірінші бөлімі құлаққа өте жағымды, сүйкімді болып келсе, екіншісі құлаққа жағымсыз, сүйкімсіз болып естіледі. Сондықтан аккордтар мелодиямен өз ара тығыз байланыса отырып, адам сезіміне әсер етеді. Сол себептен де гармонияның музыкалық шығарманы әсемдеудегі орны өте үлкен де, түрлі бейнелерді көрсетуде атқаратын орнының шегі жоқ екені белгілі.

6. Тональдік (мақам, қалыптық) деп лад дыбыстарының өз ара бірлестігінің қандай биіктікте тұратынын білдіретін ұғымды айтамыз. Қандай музыкалық шығармалар болмасын, әр уақытта бір тональдікте да жазылады. Ол жазылған тональность мажорлы немесе минорлы болып келеді. Музыкалық шығарманың тональдіктерінің аты сол шығарманың ішіндегі дыбыстардың негізгі тұрақтыларының атымен аталады. Мысалы, Шопеннің ноктюрні до-минор тональдігінде десек, бұл шығармадағы негізгі дыбыс до болады. Міне, музыкалық шығармаға әсем және көркемдік сән беріп, оны толықтырып отыратын әсемдік тілдің бірі тональдік деп аталады.

7. Ритм (ырғақ) деп дыбыстардың әр түрлі ұзақтық ара қатынасын айтамыз. Ырғақтың музыкада атқаратын орны өте жоғары. Біздің күнделікті айтып жүрген немесе естіп жүрген әндеріміздің дыбысын бір қалыпты ұзақтықпен айтатын болсақ, ол ән емес, ешбір мелодияға ұқсамайтын жай дыбыстар жиынтығы болып шығар еді. Осыған орай, әрбір мелодияны құратын дыбыстар ырғағы жағынан түрлі ұзақтықтарда болып келуі – заңды. Адам сөйлегенде, жүргенде, өзінің үйренген сөз ырғағымен сөйлейді, жүреді. Жазушы өлең шығарғанда немесе өлеңді дауыстап оқығанда, ол әр уақытта сол өлеңнің ырғағымен оқиды. Екінші сөзбен айтсақ, ол – ырғақпен сөйленіп, ырғақпен оқылып тұр деген сөз. Ал сол секілді, музыканың да өзіне тән ырғағы бар. Айтылып немесе ойналып жатқан музыкалық шығармаларды зер сала тыңдап отырсаңыз, онда қатты немесе жай шығатын дыбыстар қосындысын байқайсыз. Осы қатты немесе жай шығып тұрған дыбыстар такт деп аталатын бір бөлшектің ішінде болып келеді. Көпшілікке жақсы таныс вальстің ырғағын байқасақ, ол әр уақытта да үшке саналады да, бір, екі, үш деп айтып, бірге келетін дыбыстың күштілігі үштік дыбыстарынан қаттырақ шығады.

Музыканы үйренуге негізгі көңіл аударатын нәрсенің бірі – ырғақ. Адамның күнделікті өмірінің бәрі әр түрлі ырғақтан тұрады. Адам жүрісінің, сөзінің қозғалыстарының нотаға түсіретін болсақ, музыка ырғағы әр түрлі болып келеді. Мысалы, бұған М.И.Глинканың «Камаринская» атты симфониялық поэмасы мен М.Төлебаевтың «Біржан-Сара» операсының би екпінін салыстырсақ та жеткілікті. Ырғақты теңіз толқынымен салыстыруға болады. Ол қашан да тынымсыз. Үлкен, кіші, жай, екпінді толқын болатыны секілді, ырғақ та ұзақ, қысқа дыбыстардан тұрады.

Композитор Шопеннің «Вальсі» мен Глинканың «Иван Сусанин»операсынан «Краковяктың» ырғағын мысалға атауға болады. Музыкада ырғақ пен екпін (жылдамдық) бірімен-бірі өте тығыз байланысты болып келетіндіктен, екпіннің ерекшелік қасиетіне тоқталып өтуге тиістіміз.

8. Темп (екпін)деп музыкалық шығарманың ойналу жылдамдығы желісін айтамыз. Композитор қандай музыка жазбасын, әр уақытта оның ойналу немесе айтылу жылдамдығын шығарманың басында көрсетеді.

Музыкалық шығармаларды ойналу барысында екпін өте көп болғанмен, олар негізгі үш бөлімге бөлінеді. Бірінші – өте жай ойналатын шығармалар. Екіншісі – орта жылдамдықпен орындалатын, үшінші – шапшаң және тез жылдамдықпен орындалатын шығармалар. Жоғарыда айтылған үш түрлі жылдамдықтардың өзі бірнеше бөлімге бөлінеді. Музыкалық шығарманы композитор көрсеткен жылдамдықпен ойнау шарт. Себебі композитордың тыңдаушыға айтайын деген түпкі ойы бұзылмас үшін, шығармашының өзі көрсеткен жылдамдығында орындаған жөн. Ал көрсеткен жылдамдығынан тыс кету ойналатын шығарманың мазмұнын, көркемдік қасиеті мен ойын төмендетіп жібереді. Мысалы: композитор Брусиловскийдің «Шолпан» атты әні орта екпінмен орындалатын болса, біз оны екі рет жайлатып ойнайтын болсақ, оның тіпті әндік қасиеті қалмайтыны сөзсіз. Сол секілді Құрманғазының «Алатау» атты күйі жай салмақпен, Алатаудың бейнесін домбыраның үнімен көрсетсе, ал «Балбырауын» күйі қатты екпінмен ойналып, қазақтың ертеден келе жатқан ойын сауықтары – «ат шаптыру», «бәйге», «көкпар тарту», «қыз қуу» т.б. күй ішінде араласып жүргендей болады. Бұл екеуінде екпін екі түрлі екенін көреміз. Бұл жағдай адам сезіміне екі түрлі әсер етеді. Ол – екпіннің арқасында іске асады.

9. Тембр (бояуы) деп музыкалы аспаптар мен адам дауыстарының өздеріне тән әсемдік ерекшеліктерін айтамыз. Қандай да музыкалық аспаптар болмасын оның өзіне тән әсемдік ерекшелігі бар. Атап айтсақ, қобыз бен домбыра, фортепиано мен аккардион, труба мен кларнеттің өздеріне тән тембрлерін тіпті музыканы түсінбейтін адамның өзі де ажыратып бере алады. Музыкаға мәнерлі үн беретін қасиеттің бірі – тембр.

Ал адам даусына келсек, мұнда да сондай: әрбір адамның өзіне тән дауыстарының ерекшелігі бар. Атап айтсақ, ҚР халық әртісі Б.Төлегенованың тамаша дауысын естісек, бұл айтып тұрған – Бибігүл екенін бірден танимыз.

Композитор үлкен-кіші дауысқа немесе музыка аспаптарына көркемдік шығарма жазғанда, үнемі белгілі адам дауыстары мен музыка аспаптарының тембрлік ерекшеліктерінің еске ала отырады. Мысалы, Моцарттың «Свадьба Фигаро» атты операсындағы Фигароның ариясы орташа баритонға (шырқаған қоңыр дауысқа) арналып жазылса, Чайковскийдің «Пиковая дама» операсындағы Лиза мен Полинаның дуэты сопрано (әйелдің жіңішке дауысына) арналып жазылған.

Ал симфониялық, халық аспаптар оркестірінде орындалатын музыкалық шығармаға қатысты барлық аспаптардың тембрлері бар. Сондықтан үлкен оркестрді тембрдің «энциклопедиясы» деуге болады. Міне, осы жоғарыда айтылған оркестрлік улкенді-кішілі музыкалы аспаптардың әрбіреуіне тән әсем тембрлері оркестр үніне қосылып, ерекше зор тембрдің пайда болуын әзірлеп береді. Егерде симфониялық оркестр, қазақтың халық аспаптар оркестрі, орыс халқының оркестрі мен өзбек халқының оркестрі ойнайтын болса, тыңдаушы ойланбай-ақ әрбіреуін ажыратып бере алады. Себебі осы айтылған оркестрлердің өздеріне тән оркестрлік тембрлері болады. Соның арқасында біз оларды тез ажырата аламыз. Осы секілді хорда және түрлі ансамбльдерде өздеріне тән жалпы тембр бар. Тембрлік үннің адамға әсері күшті. Дауыстың төменгі, орташа, биік болуына қарап, шығарманың мазмұнын да ажырата аламыз. Әрқайсысы сезімге әр түрлі әсер етеді.

10. Полифония деп екі немесе бірнеше тәуелсіз мелодиялардың бір мезгілде теңдес ойналуын айтамыз. Полифонияның жәрдемімен композитор шығарманың мазмұнын терең және жан жақты етіп көрсете алады. Мысалы, үш дауысты болып өңделген халық әні «Қараторғай» мен Чайковскийдің «Пиковая дама» операсынан Лиза мен Полинаның дуэті осы полифонияның заң тәртібі мен жазылған. Бұл дуэтте екі дауыс бір-біріне бағынышты емес, екеуі жеке-жеке өзіндік әсемділігі бар мелодиялардан құралып, бір толық ойды білдіріп тұрады. Ал «Евгений Онегин» операсынан Ленский мен Онегиннің атыс алдындағы дуэтін және Біржан мен Сараның дуэтін айтар болсақ, екеуінің айтып тұрған әндерінің мазмұны бірдей болғанмен, олардың мелодиялары бөлек. Бірақ та екі мелодия жалпы ойы жағынан екі адамның бір-біріне өшпенділік пен сүйіспеншілік ойларын білдіретін толық бейнені көрсетеді. Міне, осындай екі, үш, төрт т.б. дауыстардан пайда болатын көркем шығармаға әсемдік, сәндік үн беретін музыка жанрының бірі – полифония.

11. Музыкалық фраза. Біз күнделікті өмірде адамдардың бір-бірімен тілдесіп сөйлесетінін білеміз. Адам сөйлескенде, сөздерден құрастырылған сөйлемдерді пайдаланады. Музыканың негізі, мелодияның құрылысы да дәл осындай болып келеді. Музыканы тыңдап отырып, мелодияның өзі бірнеше бөлімдерден құралатынын байқаймыз. Музыкалық тілмен айтқанда осы мелодияның бөлімдерін фраза деп атайды. Мелодияның әсемділігі мен көңілге қонымдылығы, сезімділік әсері фразаның құрылысына байланысты болып отырады.

Музыкалы аспаптарға жазылған шығарманың мелодиялық фразалары жеке дауысқа жазылған әннің фразаларынан қиындау екенін байқаймыз. Ал тыңдаушы ойналып жатқан шығарманы қандай фразаларға бөліп және оларды қалай ойнайды деген сұрақ беруі мүмкін? Бұл сұраққа қысқаша жауап берсек, композиторлар шығарманы жазғанда, түрлі фразаларды сол өзінің ойлағанындай ойналсын деп әр түрлі музыкалы терминдермен белгілеп көрсетеді. Мысалы: «жай», «қатты», «жылдамдата», «жайлатып», «екпіндете», «өте жай», «өте жылдам», «әндете», «жалынды», «қайғылы», «жүрекпен» т.б. ойланатын сөздер жазып көрсетіп отырады. Екінші бір айта кететін жағдай осы жоғарыда айтылған музыкалы терминдер көпшілігінде латын тілінде жазылады. Мысалы: ленто – жай; лярго – кеңінен; анданте – салмақпен, асықпай; алегретто – жылдамдата; аллегро – тез; престо – өте жылдам деп жазылады. Міне, әрбір орындаушы шығарманы орындар алдында композитор жазған музыканы жақсылап үйреніп, көрсеткен барлық белгілерді мезгілінде іске асырып, ойнай білуі шарт. Осы жоғарыда айтылған мәселелерді және композитордың тыңдаушыға жеткізейін деген түпкі ойын іске асыру үшін орындаушы жете үйреніп, көп еңбектенеді. Сондықтан орындаушы шығарманың ойын, формасын, фразаларын жақсы түсініп, көпшілікке таныстыра алатындай болғанда ғана орындап береді.

Сонымен бұл тарауда айтарымыз музыка тыңдай, түсіне білуге жаттығу керек. Ол үшін әр тыңдаушы музыканы сүйіп тыңдап, жоғарыда айтылған музыканың көркемдік қасиеттерін білу қажет. Мысалы, дауысқа жазылған әндер мен хорға және үлкенді-кішілі музыкалық аспаптарға арналып жазылған шығармаларды тыңдап отырып, мелодиясының дамуын, гармония мен полифониялық әсемдік дыбыстарының үндестіктерінің өзгеруін, қандай ырғағы мен екпінінің және кейбір әсемдік қасиеттерін байқап, жалпы ойын түсінген дұрыс. Сонда ғана адам музыка тыңдауға үйреніп алады да, орындаушыға сын көзімен қарайтын болады. Шынында, музыкалық терминдер мен әсемділіктерді, дауыс ырғақтары ойналу, айтылу екпіндерін білген жақсы: тыңдап, түсінуге жеңілдік туғызады. Әркім дауысты, әуенді түсіне білуге, жай әннен күрделі шығармаларды ажырата білуге міндетті. Сопраноны баритон деп шатастырмай, симфонияны оратория мен романстан ажырата алады.

МУЗЫКА ЖАНРЛАРЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ

Біз кіріспеде жалпы шолу бердік те, бірінші бөлімде музыканы қалай тыңдау, қалай түсіне білу керектігі туралы айттық, тыңдау мен түсінудің негізі музыкалық шығармалардың ойына, мазмұнына, көркемдік қасиеттеріне, аспап түрлеріне байланысты. Сондықтан бұнда шолу жасап, кейбір күрделі және қарапайым шығармалармен таныстырдық. Ал екінші бөлімде музыкалық көркемдік терминдерімен таныстырдық.

Кітапшаның осы бөлімі «Музыка жанрларының түрлері» деп аталады. Бұл бөлімде жалпылама баяндаудан гөрі нақтылыққа көшіп, әрбір музыкалық туындыға анықтама беріліп, оның шығу, даму, кемелдену кезеңдерінен, қай қайраткердің шығармасы екендігі жайынан мағұлмат айтылады. Бұл ретте классикалық шығармаларға, сосын қазақ халқының музыкалық жанрларының даму жайына көбірек тоқталамыз. Сондықтан бұл бөлімде алдыңғы бөлімдерде айтылған мазмұндық, сюжеттік пікірлер бірен – саран қайталанып жатса, оны жай қайталама түсіндіру деп ұқпау керек: әрбір жанрға жеке тоқталғанда, оның өзіндік қасиетін ашпай, тарихи жетістігін айтпай кетуге болмайды.

Музыка шығармаларының жанрлары көп. Ерте уақыттан келе жатқан жыраулық ән, терме, жар-жардан бастап опера мен оркестрлік үлкен концертке дейін дамып жетілген көптеген жанрларымыз бар. Әрине, бұлардың бірқатары дүние жүзілік классикалық музыкалардан үлгі-өнеге ала дамыды. Сонымен музыка жанрларын алдымен екі топқа бөліп аламыз: дауысқа жазылған музыка және сөзі жоқ, мелодияға (сазға) жазылған аспаптық музыка. Бұлардың әрқайсысы бірнеше түрге бөлінеді. Айталық, сөзіне жазылған музыка ән, ария, терме, айтыс, романс,каватина, баллада, т.б болып бөлінеді. Бұларды екінші сөзбен айтқанда, жалпы музыкада вокальдық музыка деп атайды. Вокал деген сөз дауыс деген ұғымды береді. Солай болғандықтан бұлардың қай-қайсысында да адам дауысы негізгі орнын атқарады. Бұны қазақ тілінде дауысқа жазылған музыка деп атайды.

Аспаптық музыка дегеніміз – аспаптар сазының үндесуінен туатын музыка. Аспаптық музыка да бірнешеге бөлінеді: жыр, ертегі, мадақтау не жоқтау одалары, күй, сюита, соната, симфония, балет т.б.

Музыка жанрларының бөліну тәртібі олардың формасына байланысты, яғни ойын нысанаға алынған материалдың түрлі аспаптармен берілу құрылымына қарай түр-түрге ажыратыла бөлініп, әрқайсысы өзіндік атауға ие болады.

Қандай болмасын, музыкалық жанрлардың өзіндік ұлттық колориттік қасиеттері бар. Қазақ музыка жанрлары да өзінің кешегісі мен бүгінгісін баяндайтын ұлттық колоритке бай. Сондықтан да олардың мазмұны өзгеріп жаңарып отырады. Өткен өмірдің желісімен жазылған қайғылы мұң музыкалары қазіргі заманның тілек-мүддесімен ұштасып жазылады. Сонымен байланысты оның мазмұны да, түрі де өзгеріп дамыды.

Жанр музыкалық шығармалардың түрлері деген ұғымды білдіреді. Бұл сөз француздар тілінен жалпы халықтық өнерінің терминіне айналды. Жанр деудің орнына түр деп те айтыла береді.

Музыка, негізінде, халықтық. Осы күнгі әдебиеттерде халықтық музыка деп бір бөлек айтылады да, жеке композиторлардың атымен (Шопендікі, Моцарттікі, Бахтікі, Құрманғазынікі т.б.) аталады. Әрине, қай музыканы да жеке адам шығарады, сондықтан композиторы белгілі музыкаларды да халықтікі (Француздікі, немістікі, орыстікі) деп те атасақ, орынды.

Ән музыкасы – дауысқа арналып жазылған мелодиялы музыкалық шығарма.

Алғашқы қоғам дәуірінде ән музыкасы күнделікті тұрмыста, еңбекте, өзіне лайықты орын алады. Ән музыкасы алғашқы кезеңінен бастап, бүгінгі күнге дейін үлкен тарихи кезеңдерден өтті. Әр қоғамның өзіне тән, тұрмыс-салт өлең-әндері өз ырғағымен, өз сазымен ауыздан-ауызға тарап, халық ортасында бағасын алып отырды.

Сәбидің дүниеге келгенінен бастап анасының бесік жырының үніне бөленіп, сазына тербеліп өсетіндігі белгілі. Өлеңнің адам өмірінде маңызды орын алатындығын ақын Абайдың сөзімен:

«Туғанда дүние есігін ашады өлең,

Өлеңмен жер қойнына кірер денең,

Өмірдегі қызықтың бәрі өлеңмен»,- деп тұжырым жасаймыз. Өлең-әннің адам өмірімен бірге өтетіндігі туралы бұдан артық дәл баға жоқ. Шаттық, бала уату, жар-жар айту, жоқтау, әр қилы бейбіт уақыттың үнін сипаттайды. Ал жаукершілік, басып алушылық кезіндегі, жер-судан босу, тұрмыс қыспағының ауырлығын да мұңды сазбен әнге қосып айтқан.

«Мына заман қай заман, қысқан заман,

Басымыздан бақ дәулет ұшқан заман.

Шұбырғанда ізіңнен шаң борайды,

Қаңтардағы қар жауған қыстан жаман».

Осы өлеңнің сөздері де, шерлі әні де қазақ даласын Жоңғар феодалдарының басып алу 100 жылдық соғысын көз алдымызға елестетеді. «Ақ табан» шұбырындысына ұшыраған халықтың айдаланы шарлап жүрген көшін, сыңсыған үнін сезінеміз. Бұл өлеңнің сөзі мен сазы сәйкес жазылған.

Қандай ән болмасын, сөзімен ән сазы байланысты болып келеді. Академик Б. Асафьев ән мен сөздің бірлігі туралы былай деп жазды: «Эпос мәнді болып келетін, өте нәзік лирикадан көңілге бек қонымды драмалық мазмұндағы әңгімеге дейін, толып жатқан интонациялық түр-сипатпен бейнеледі. Ән әуенінің осы ерекше әсерлілігі өлеңнің бейне мазмұнын нәзік интонациялық жаймен көрсетуге мүмкіндік береді». Сөз сияқты, ән адамның үнімен шығады да, құлаққа естіледі. Бірақ та бұл екеуінің арасында елеулі айырмашылықтар бар. Сөйлеу тілінде дауысты, дауыссыз дыбыстардың үндестігінен, сөздердің қабыса, қиыса, жанаса тіркесуінен сөйлемнің мазмұны ұғынылады. Ал әнде дыбыстардың жоғары – төмен дауысталуы арқасында мелодиялық әсемдік жасалып, сана-сезімге әсерін тигізіп, рухани қанағаттандырады. Кейбір музыкалық шығармаларды сөзсіз, тек сазбен ғана айтса да мелодиялық әсемдігі жойылмайды. Мысалға композиторлар Р. Глиердің, С. Мұхамеджановтың дауыс пен оркестрге арнап жазған концерттерін алуға болады. Ән мен хор туралы СССР халық артисі А. В. Свешников былай дейді: «Ән салу – таңғажайып өнер. Ол – ең ұлы өнерлердің бірінен саналуға тұрарлық. Ән адамның жан сезімін оятып, жүректің ең нәзік қылын қозғайды және адам нені сүйіп, не нәрсеге жан-тәнімен берілсе, оның бүкіл... сезімін тудырады. Хор әні – халықтың бүкіл музыкалық білім мен тәрбие берудің ең ықпалды құралы». « Әлбетте, ән салуды немесе ән тыңдауды жек көретін адамды таба қою мүмкін емес. Мейлі, кейде есту қабілеті, ән салуға даусы жетпей жатсын, сонда да адамның әнге деген құштарлығы таңғажайып. Ал мұның өзі кейбір жағдайда біздің әрқайсымыздың сұлулыққа ұмтылғыштығымыздан ғана емес, өлеңмен біз әрқашан өзіміздің сезіміміздің жаңғырығын табатындығымыздан, өйткені халық ғасырлар бойы өзінің ойы мен талғамын әнге қосып, қуанышы мен қайғысын, өз Отанына деген сүйіспеншілігін әнмен айтып келеді ғой.

Уақыт бізге ғасырлар жасаған әндердің өмір елегінен өтіп, маржандай тазарған, санаға сары алтындай ұялайтын ең жақсы үлгілерін ғана жеткізіп отыр; ал мұның мәнісі – сол әнді коллектив болып шығаратын халық талғамының қалтқысыз тазалығы мен жоғарылығында.

Әрине, өнердің әннен басқа қандай түрі болса да, адамды сонау өткен ондаған, кейде тіпті жүздеген жылдарға көз жіберіп, сол заманның сезім әрекетінен туған, қайталанбайтын дәуір сезінуін, уақыт танысын музыка тілінің түсінікті де айқын үлгілерімен бере алмас еді. Әлдеқашан өткенді еске түсіру немесе ежелгінің суреттерін көз алдынан өткізу – тек әннің қолынан келетін іс».

Классик қазақ ақыны, халық композиторы Абайды «Жақсы ән мен тәтті күй құлақтан кіріп, бойды алар, әнді сүйсең менше сүй»,- деп әнге зор мән беріп, өзінің әнді тыңдай білетіндігін айтады. Композитор ән жазарда ойына келген әндерге сөз, өлең іздеп біраз еңбек етеді. Сол секілді, керісінше, композитроға ұнаған ақынның, жазушының өлеңдері жақсы әннің шығуына себепкер болады.

Композитор Н.Тілендиевтің Абайдың мына өлеңіне жазған:

«Жасымда ғылым бар деп ескермедім,

Пайдасын көре тұра тексермедім,

Ер жеткен соң түспеді уысыма

Қолымды мезгілінен кеш сермедім», - деген тамаша әні солай туған.

Ән дегеніміз – үнділік көркемдік қасиеттері бар мелодиядан құралады. Сөзі бар жақсы әндерді кей бір кездерде музыкалы аспаптармен ойнауға да болады: одан ән мелодиясының көркемдік қасиеттері жоғалмайды. Өйткені бұл әндердің қанатты сөздері есте болады да, адам тыңдағанда өзінше қайталап отырады. Мысалы: Б.Жамақаевтың «Махаббат вальсі» мен қазақтың халық әні «Ғайни» т.б. әндерді келтіруге болады.

Бүгінгі біздің дәуірімізде айтылып жүрген әндер дауысына қарай халық әні, лирикалы ән, эстрадалық ән боп бөлінеді. Кейбір үлкен музыкалық шығармалар немесе музыкалық аспаптарға арналып жазылған шығармаларды ән деп атайтын жағдайлар да бар. Композитор Римский-корсаков «Садко» операсында «Индия қонағының әні» (« песня индийского гостя», композиторлар Мендельсон мен Чайковский фортепианоға жазған «Сөзсіз әндерін» («Песня без слов») аспаптың адам дауысын елестетіп әндете ойнайтын күйімен жазған.

Қазақтың ертеден келе жатқан әндері бірде халықтың ауыр тұрмысын көрсетсе, бірде ішкі сезімге, ойлылыққа, пәлсафалық толғаныстарға, тұрмыстың шаттық күйіне арналып жазылып отырады. Мына өлеңдердің әндерін естеріңе түсіріп, сазымен айтып көріңдер:

«Уа Зәуреш, сенің үшін елден келдім,

Баяғы өзің көрген жерден келдім.

Сен неге мен келгенде тебіренбейсің,

Иіскеп бір сүйейін деген едім.

(«Зәуреш».)

Жаз болса жердің жүзі жайнап тұрған,

Ән шырқап бұлбұл құстар сайрап тұрған.

Болғанда қырық күн шілде сарша тамыз,

Ыстық боп жердің жүзі қайнап тұрған.

(«Жаз болса».)

Қазақ халқының музыкалық шығармашылығын жинап және оған көп еңбек еткен А. В. Затаевичтің «Қазақтардың мың әндері» жинағы асқан сұлу мелодиялары болашақ Моцарттарға, Бетховендерге, Шопендерге, Мусоргскийлерге және Григтерге бай материалдар екен. Барлық жерлер де – зыряндарда, буряттарда, шуваштарда, марицтерде және тағы басқаларда – болашақтың данышпан музыканттары үшін ғажайып сұлу мелодиялардың бастаулары...Әнді тыңдай отырып, тек болашақтың музыкасы туралы ғана емес, онымен бірге елдің болашағы туралы да ойлайсың. Біздің елде әр тілде сөйлейтін еңбек адамдары бірін-бірі құрметтейтін болады және ежелден бері сақтап келген бар сұлу сипатын жүзеге асырады.

Халық әндерінің бір ерекшелігін айтпай кетуге болмайды. Әрбір әнді байқап қараса, олардың өлеңдері бірнеше шумақтан пайда болып, сол шумақтардың ішіндегі тармақтары бір-бірімен ритм жағынан сәйкестеніп келеді. Ал бірінші шумаққа жазылған ән мелодиясы екінші, үшінші шумақтарда да сол күйінде өзгермей айтыла береді. Бірақ та кейбір өлеңдерді әндеріне сәйкес әр шумақтың екінші, үшінші қатарлары (екі рет) айтылады. Мысалы: «Илігай», «Тілеуқабақ», «Япурай» т.б. өлеңдері шумақпен қатар қайырмасы жазылып отырады. Қайырма шумақтан кейін айтылады.

Музыкалық шығарма толық біткен ойды білдірсе, оны период деп, оның ішіндегі бөлекшелерді сөйлемше деп атайды. Мысалы, композитор Соловьев-Седойдың «Москва маңындағы кештер» әні екі сөйлемнен құралып, екіншісі қайталанып, бір толық период жасайды.

Романс – романсе деген испан сөзі. Орта ғасырларда Испанияда жергілікті роман тілінде айтылатын лирикалы әндер пайда бола бастаған. XVI ғасырдан бастап романс деген жанр тұрақталып, басқа европалық елдерге тарайды. XVIII – XIX ғасырларда романс деген сөз мағынасы кеңейіп, жеке дауысқа арналып, музыкалық сүйемелдеумен жазылған күрделі де кең екпінді шығармаларды айтатын болған.Романс – музыкалық аспаптың сүйемелдеуімен бір дауысқа жазылған лирикалы ән.

Романстың әннен айырмашылығы сол екі-үш бөлімнен құралып, фортепианоның сүйемелдеу партиясы жеке дауыспен таласқандай болып айтылады. Мысалы, композитор Шуберттің «Мельник и ручей» деген романсы үш бөлімнен құралған. Бұл романстың мазмұнында жас бала бұлаққа келіп, өзінің сүйіспеншілік қайғысын жорытады. Бұлақ суы оны жұбатады. Бұнда композитор адам баласын табиғатпен сөйлестіру аллегориялық шеберлігін музыка мелодиясының ырғағымен көрсете білген.

Романс тек дауысқа ғана жазылып қоймай, соңғы кезде музыка аспаптарына да арналып жазылып жүр. Мысалы, А. Жұбановтың қобызға, К. Күмісбековтың виоленчельге арналып жазылған романстарын естеріңе түсіріңдер. Жай әндер мен романстан басқа көлемді әндері де бар, оларды ария, ариетта, ариоза, каватина, баллада деп атайды,бұл терминднр Италия сөздерінен шыққан . Ария деп көлемді драматикалық көтеріңкі шабытпен айтылатын операның, оратория мен кантатаның бас кейіпкерінің жеке дауыспен, оркестрдің сүйемелдеуімен орындайтын әнін айтамыз. Мысалы, композиторлар А. Жұбанов пен Л. А. Хамидидің «Абай» операсының бірінші және төртінші актысындағы Абайдың ариясы мен М. Төлебаевтың «Біржан – Сарасындағы» Біржанның ариясын, М. И. Глинканың «Руслан мен Людмиладағы» Русланның ариясын айтуға болады. Қорытып айтсақ, ария – операдағы бас қаһарманның түпкі ойы мен мақсатын жинақтап көрсететін күрделі терең ойлы шығарма.

Ария жанры соңғы кезде кейбір музыка аспаптарына да арналып жазылып жүр. Мысалы: композитор А. Жұбанов қазақ халық аспабы қобыздың үніне «Ария» жазды. Бұл арияның бай лирикалық мелодиясы қоңыр дауыспен басынан аяғына дейін толқынданып, адамның жүрегіне қайғылы мұңын шаққандай болады.

Алуан сиқырлы үні бар қобыз аспабы ерте кезде бақсылардың қолында зарлы үн шығарса, міне бүгінгі күнде халықтың көңіл-күйін жырлайтын өнерге айналды.

Камералық шығармалар деп музыкалы аспаптармен дауысқа арналып жазылған, соло (жеке), дуэт (екі), трио (үш), квартет (төрт) т.б. түрлі ансамблдердің орындайтын шығармаларын айтамыз. Соло дауыспен музыкалық аспаптарға жазылған, асқан шеберлікпен ойналатын скрипкаға, фортепианоға т.б. аспаптарға жазылған күрделі концерттік шығармаларды айтуға болады.

Камера деген сөз латын тілінен шыққан, бөлме деген ұғымды білдіреді.

XVI ғасырда камералық шығармалар аз кісілер үшін бөлмеде ойналатын. XIX ғасырдан бастап үлкен концерттік залдарға шыға бастады. Жоғарыдағы әндердің барлығы, сонымен бірге түрлі музыка аспаптарына арналып жазылған пьесаларкамералық шығармалар деп аталады. Мысалы, А. Жұбановтың фортепианоға жазған «Тәжік билері», Брамстың «Венгер билері» мен квартеті, Бетховеннің шекті аспаптар квартеттері мен секстеттері (алты дауысты), Мусоргскийдің ән ансамбльдерін, «Картины с выставка» деген шығармаларды камералық шығармалар деп қараймыз.

Камералық шығармалардың ішінде прелюдия, фуга, ноктюрн, баллада, соната, токката, экспромт, баркарола, рондо және менуэт т.б. музыкалық терминдер кездеседі. Осы айтылған терминдерге қысқаша түсінік беріп, мысалдар келтірейік.

Прелюдия деп музыкалық аспаптарға арналып жазылған, пьесалардың алдында ойналатын шағын бөлімді айтамыз. Прелюдия деген латын тілінен шыққан алдын ала ойнаймын, бастаймын деген ұғымды білдіреді. И. С. Бахтың орган аспабына жазылған прелюдиясы бар. Прелюдия деп бұрын тек қана көлемді шығарманы айтатын болсақ, Шопеннің шығармасынан бастап тек прелюдия ғана емес, сонымен қатар балладаның, ноктюрнның жанрлық формасы қайта құрылып, басқа бағыт алды. Кейін прелюдия жеке концерттерде ойналатын көлемді шығармаға айналды. Рахманиновтың до-диездік прелюдиясы оған мысал болады.

Фуга деп әр түрлі дауыс жоғарылығында бірінен соң бірі ойналатын екі, үш, төрт т.б. дауыстардың бір мезгілде орындалуын айтамыз. Музыканың бұл формасы XVII ғасырдан бастап шыға бастады. Фуга – полифонияның (көп дауысты) ең жоғары дамыған түрі. Фуганың негізгі темасы үлкен емес, есте қалатын шағын мелодиядан құралады. Ертеде фуга прелюдиядан кейін жазылатын болған. ХVIII ғасырдан бастап фуганың көлемі мен мазмұны тереңдеп, Бах пен Гендельдің шығармаларында аса үлкен орын алды. Бахтың 48 прелюдиясы мен фугасы бар.

Ноктюрн деп лирикалық жалынмен, жай салмақпен ойналатын романтикалық шығарманы айтамыз. Ноктюрн – ноктюрне деген француз сөзі (түнгі) деген ұғым. ХVIII ғасырда түрлі музыка ансамбльдері кешкі мезгілде, ашық далада (серенада секілді) пьесалар ойнайтын болған. Белгілі пианист және композитор Ф.Шопеннің фортепианоға арнап жазған ноктюрндері кешкі табиғат көрінісі мен романтикалық көңіл-күйді баяндайды.

Баллада деген – латын тілінде балло (билеймін) деген сөз. ХVIII ғасырдың соңында ХІХ ғасырдың басынан бастап баллада поэзияға ауысып, одан музыкаға көшеді. Ертеде ақындар баллада деп өзінің көлемді поэзиялық өлеңдерін атаған. Міне, соған байланысты кейіннен композиторлар баллада сөздеріне музыка жазып, сюжетіне байланысты әндер шығарған.

Халықтың фантастикалық ертегі сюжеттеріне арнап Мацкевич, Шиллер, Гете, Байрон, Гейнелер балладалар жазды. Мысалға, Щуберттің, Гетенің сөзіне жазған «Орман патшасы» («Лесной царь») балладасы көпшілікке таныс. «Лесной царь» балладасында әнші ертегі айтқандай болып, оның дауысында сырқат баланың тынысы мен ат үстіндегі әкесінің жұбату сөзі, фантастикалық балладаның тасқын түсі мен сиқыршы орман патшасының әні естіледі. Ал сүйемелдеуші фортепиано партиясында аттың шапқанындай дегбірсіз үн естіледі.

Баллада деп орта ғасырда би музыкасын айтқан болса, кейіннен хабарлап айтылатын ән жанрына көшеді. Бертін келе әндік және фортепианолық баллада эпикалық, фантастикалық және драмалық сюжетті шығармаларды музыка тіліне көшіре бастайды. Бұған мысал Глинканың «Ночной смотр», Верстовскийдің «Черная шаль» және композитор В.Белыйдың «Баллада о капитане Гостело» деген шығармаларын, Шопеннің балладаларын және композитор С.Мұхамеджановтың «Домбыра туралы балладасын» атауға болады.

Токатта деп аса үлкен шеберлікпен орындалатын фортепиано мен органға арнап, тез жылдамдықпен жазылған прелюдияның формасына ұқсас шығарманы айтамыз. Токатта «токкарс» деген италия сөзінен шыққан, қазақша «жөнелу» деген ұғым береді. Прокофьев пен Бахтың токкатталары мысал бола алады.

Экспромт деп фортепианоға жазылған, үлкен шеберлікпен, күтпеген жерден суырып-салма әдіспен пайда болған, лирикалы және патетикалық қарқынды шығарманы айтамыз. Экспромт «экспромтус» деген латын тілінен шыққан, бізше әр уақытта дайынмын деген түсінік береді. Бұған мысал ретінде Е.Бруселовский, Шуберт, Шопен және Скрябиннің экспроматтарын айтсақ та жеткілікті.

Айта келгенде, композиторлық шеберлікпен, суырып-салма әдісімен пайда болған экспромт жанрларын біз композитор Е.Г. Брусиловскийдің шығармашылығынан байқай аламыз, оның экспромты үш бөлімнен тұрады:

Бірінші бөлімі марш екпінді, қарқынды болып келеді. Сол басталған екпінді күш ешбір жерде тоқталмай алға ұмтыла түсіп,алдында пайда болған кедергілердің барлығын ығыстырып, кең-байтақ қазақ даласын көзге елестетеді. Музыка үні шырмалып адамша тіл қатқысы келеді. Дегенмен адамның құдіретті күшінің арқасында әсем дыбыстар үні гармониялық бір тілге ұласып, тыңдаушының көңілін көкке көтергендей сезім туғызады.

Екінші бөлімі алғашқы өткен тақырыпқа қарама-қарсы, жай, салмақты, лирикалы мелодияның нәзік үні өмір көркін елестетін музыкаға ұласады. Негізгі тақырып роялдың жоғарғы тілдерінде жайбарақат ойналып, еңбек жетістігінің рақатына шомып отырған ойымызды біресе ақырын соққан самал желге, біресе мөлдіреп аққан бұлақ суына, біресе кең байтақ далада пайда болған көлге, бау-бақшаға душар етіп, көз алдымызға төндіреді.

Үшінші бөлімде сол тақырып орта регистрде бірер қайталап, төменгі регистрге көшеді. Сәлден соң басқа да қысқа тақырыптар пайда болады. Бірақ олардың бәрі де кеңейіп өріс алмай, алғашқы тақырып жеңіп, күтпеген жерден музыка ұлғая ойналады.

Композитордың осы айтылған шығармасы көптеген фортепиано үшін жазған шығармаларының ішіндегі ең бір құнды ойнау шеберлігі тілейтін шығармалар қатарына жатады. Бұл экспромт қайсыбір шабыт кең пианисттерінің концерттік репертуарларына ене алады.

Баркарола деп музыкалы аспаптар мен дауысқа арналып жазылған, қайық үстінде аспаппен ойналып айналатын лирикалы мелодияны айтамыз. Баркарола шығармасында сүйемелдеу музыкасы су толқынын елестеткендей болып әсер береді. Баркарола – «барка» деген Италия сөзі, қазақша «қайық». Баркарола жанрының өте кең тараған жері – Венеция. Композиторлар Щуберт пен Глинканың фортепиано мен дауысқа арнап жазылған, Мендельсон, Шопен және Чайковскийдің фортепиано үшін баркаролдары бар.

Рондо деп музыкалы аспаптарға арналып жазылған, негізгі тақырыбы бірнеше рет өзгеріп қайталанып отыратын шабытты шығармаларды айтамыз. Рондолық формада негізгі тақырып ең кемінде үш рет өзінің бастапқы тональдігінде шығарма бойынша қайталанылады. XVII ғасырдан бастап рондолық форма анағұрлым дамып, күрделі шығармаға айналды.

Рондо «ронд» деген франция сөзінен шыққан, қазақша «дөңгелек» деген ұғым береді. Мысалы, көпшілікке белгілі А. Моцарттың рондосы бар.

Менуэт – франция биі. «Мену» деген сөз, қазақша «ұсақ,аз» деген ұғым береді. XVIIғасырдан бастап менуэт жанры биге айналып, композитор Люллидің творчествосында классикалық тұрақты формаға көшті. XVIII ғасырдан бастап би музыкасы ретінде Россияға ауысты. Бах, Гайдн, Моцарт, Бетховен, Глазунов пен Чайковскийдің шығармашылығында біраз орын алады.

Соната – жеке музыкалы аспаптарға немесе ансамбльдерге арналып жазылған, үш, төрт бөлімнен тұратын классикалық музыка жанры.

Соната деген сөз италияның «сонере» деген сөзінен алынған, қазақша «үн шығару»деген ұғымды білдіреді.

Классикалық соната бөлімінің өзіне тән мазмұны мен идеясы бар, күрделі, көркем бейнелі шығарма. Классикалық сонатаның әр бөлімі тыңдаушы мен оқушыға түсінікті болу үшін, қысқаша мазмұнына тоқталып өтелік.

Бірінші бөлімі шапшаң, екпінді, жылдам болып келеді де, адамның өмірімен тығыз байланыса құрылып, сонымен бірге оның бақытты өмір үшін күресетін, сезімді елестеткендей, көркемдік бейнелермен беріледі. Қайсыбір сонаталардың бірінші бөлімі (Бетховеннің «Патетикалық» сонатасы) шабытпен екпінді шиеленіскен қызу жағдайлар мен дүниеге оптимистік көзқарас терең мағынада беріліп отыратын драматикалық шығарма болып келеді.

Екінші бөлімі жай, салмақты лирикалы ән мелодиясынан құралып, ашық мәнерлі, айқын дауысты боп келеді. Бұл бөлімнің өзіне тән тақырыптары бар: «анданте» – салмақпен, «адажио» – жай, жарқын, әсем, «лярго» – кеңінен, ашық дыбыспен т.б. Жай бөлімнің мазмұнында іштей қайғыру, ренжу немесе философиялық ойға шому бейне түрде музыкамен беріледі. Тіпті кейбір сонаталардың жай бөлімі өлікпен қоштасу(Бетховеннің 12-сонатасы Шопеннің сонатасы және Шуманның квартеті) сияқты сарында ойналады.

Үшінші бөлімі көбінесе тез, шапшаң ойналып, симфонияның финалы секілді, көңіл көтерерлік би музыкасы мен ырғақтары арқылы оптимистік музыкаға ауысады. Бұл бөлімнің ерекшелігі сол тұрмыстағы жағдайды көркем бейнемен бейнелеп, халық әндері мен билеріне тән қасиеттерді мәнерлі ұштастырып отырады. Музыканың бұл жанры – халық арасына өте кең тараған. Классикалық со натаның формасы Батыс Европаның Бах, Гайдн, Моцарт, Бетховен, Лист, Шопен, Григ сияқты композиторларынан басталып, орыс композиторлары Скрябин, Мясковский, Рахманинов, Чайковскийлер арқылы совет композиторлары Раков, Богатырев, Филипенко сияқты талант иелеріне келіп жетті.

Аса үлкен шабытпен ойналып, тыңдаушысының ой сезіміне күшті әсер беретін классикалық соната жанрынан аса күшті шығармаларды айтар болсақ, Л. В. Бетховеннің шығармасына жататын 32 фортепионалық сонатасының ішінен программалы «Потетикалық-8», «Лунная-14», «Аврора-21», «Аппасионата-23» сонаталарын айтамыз.

Увертюра - симфониялық оркестрлер ойнау үшін музыка аспаптарына арналып жазылған көлемді шығарма. Увертюра симфониялық музыканың негізгі саласының бірі болып саналады. Увертюра өзінің тарихи даму жолында симфониялық музыканың арқауы: симфония және симфониялық поэманың тұрақты жанрға айналуына үлкен әсерін тигізді. Басқаша айтсақ, симфониялық поэманың негізі увертюрадан шыққан. Увертюра қазақша аш, ашу, бастау деген ұғым береді. Өзінің алғашқы пайда болған кезінде увертюра үлкен драмалық шығармалардың алдында (опера, балет, оратория және пьеса) музыка аспаптарымен ойналатын болған. ХІХ ғасырдан бастап увертюра тек опера, оратория ғана ойналып қоймай, өз алдына жеке ойналатын программалы симфониялық үлкен шығармалардың аттарын да увертюра деп атай бастаған.

Увертюра XVIII ғасырдың аяғында операның кіріспесі ретінде шығармаға айналып, италиялық симфония, франциялық увертюра деген атқа ие болады да, келе-келе симфония прологі боп қалыптаса бастайды.

Глинканың «Иван Сусанин», «Руслан және Людмила», Чайкоквскийдің «Черевички», Римский-Корсоковтың «Псковитянка», Бородиннің «Князь Игорь» операларының увертюралары операның жалпы мазмұнымен байланысты болып отырады.

Операдан бөлек жазылған симфониялық увертюралар неміс композиторы Бетховен, орыс композиторлары Чайковский, Балакирев т.б. шығармаларынан байқалады. Классикалық увертюраға жататын Бетховеннің «Эгмонт», «Леонора», «Кориолан» атты көркем шығармаларын мысалға келтіруге болады. «Эгмонт» увертюрасы, Гетенің шығармасы бойынша, шетел қанаушыларына қарсы жалпы халықтық күресті баяндайды. Ал Глинканың «Арагонская хота», «Испан увертюрасы», «Мадридтің түні» атты шығармалары испан халқының әсем мелодияларынан құралып, күрделі көркем образ жасап, сондағы халық тұрмысын елестетеді. Қазақ композиторларының ішінен Брусиловскийдің «Дударай» атты увертюрасы «Дударай» әнінің негізінде жазылған.

Симфониялық поэма деп бір бөлімді, сюжеті бар, симфониялық оркестр үшін жазылған күрделі музыкалық шығармаларды айтамыз. Былайынша айтқанда, симфониялық поэма увертюра түрінің бірі десек те болады. Музыканың бұл жанры XIX ғасырдың орта кезінде пайда болған. Симфониялық поэма заңды түрде программалы болып келеді. Бұл жанр, жеке музыканың формасы ретінде, Венгер композиторы Ф. Лист (1811-1886) және орыс композиторлары Глинканың, Римский-Корсоковтың, Чайковскийдің, Балакиревтің, Глазуновтың шығармасынан үлкен орын алады. Композиторлар Ф. Листың «Тэссо», «Гамлет», «Прометей», «Праздничные звоны», А. Сметанның «Менің Отаным», «Вышеград», «Шарка», Балакиревтің «Русь», «В Чехии», Глазуновтың «Тамара», «Степан Разин» атты симфониялық программалы поэмалары кімге болса да белгілі.

Симфониялық поэманың мазмұны, жоғарыда айтқандай, сюжетті, әр жақты: халық өмірінен алынған тарихи шындықтар мен ертегі-аңыздар, халықтың бостандық үшін күрестері мен табиғат көріністерін баяндайтын образды күрделі шығарма болып келеді. Композитор Е. Брусиловскийдің Абайға арнап жазған «Жалғыз қайың» атты симфониялық поэмасында, Абайдың әндері мен халық әндерін де шеберлікпен пайдаланып, Абай дәуірінің көрінісін оркестрдің үнімен күрсеткен. Совет композиторлары Б. Нерсосовтың «Александр Матросов», А. Свечниковтың «Шорс», А. Нестеровтың «Краснодондықтар», Д. Гаджиевтің «Бейбітшілік үшін» Қазақ композиторларының ішінен М. Төлебаевтың «Қазақстан», Қ. Қожамияровтың «Ризвангуль», В. Великановтың «Бейбітшілік жолы», Қ. Мусиннің «Халықтар бақыты үшін», Е. Рахмадиевтің «Аманкелді, «Толғау», М. Қойшыбаевтың «Мәншүк» атты симфониялық поэмалары бар.

Соңғы кезде ән-симфония шығармаларын да симфониялық поэма деп атап жүр. Оған мысал композитор В. Юровскийдің (А. Алигердің сөзі бойынша) «Зоя» атты музыкалық драмалы поэмасы бар. М. Төлебаевтың «Қазақстан» атты симфониялық поэмасы туралы академик А. Жұбанов былай деп жазды:»Мұнда автор бір жағынан туған жерінің табиғат сүретін берсе, екіншіден, сол жерді жайлаған бақытты елдің шұғылалы өмірін, оның өршіл ойын баяндайды. Қазақтың күйлерінде көп кездесетін ат шабыстың ырғағы арқылы композитор даланың сән-салтанатын, жаңа өмірдің, ат шабыстың дүрсіліндей, жер жарған жеңімпаз үнін береді. Осы кейіп бірде шырқаған әннің үнімен, даланың өзіндей шалқыған кең тынысты мелодиямен арқауласады. Ол тақырып коммунизм құрып жатқан елдің жеңіс үні, қуаныш үні сияқты болып естіледі. Лирикалық өрнек беретін жерде композитор полифониялық әшекеймен безендіреді. «Қазақстан» - жарықты, бақытты алдан іздеудің, үлкен мақсаттың жыры. Поэма басынан аяғына дейін лиркалық түйінде жүреді. Сондықтан кейбір үрлеп ойнайтын мыс аспаптар араласқан жердің өзінде де, алғашқы алған лирикалық түйін бұзылмайды. Шаттық сезімін де, жаңалықтың сарынын да композитор «ұрдажық» ноталармен емес, лирикалық, жан қылын шертерлік үндер арқылы беріп, шын мәнісінде әсерлі шығарма дәрежесінде көтереді. Мұнда шиеленіскен үлкен драмалық коллизия, қарама-қарсылық тартыс туғызатын жағдай композициялық орын алмайды. Шығарма басынан аяғына дейін бейбіт түрде дамып отырады. Әрине, осының бәрі поэманың жалпы «Сөздігіне» әсерін тигізген. Оркестр табиғатын жақсы білу, әр аспаптың өз бояуын тауып пайдалану, формалық жақтарды қатты ұстау, ішіне «сөз арасын былғайтын» бөтен сөз енгізбей, тұжырымды етіп қана бітіру арқасында, поэма тыңдаушылар алдында үлкен құрметке ие болып келеді.

Күрделі музыкалы шығармалардың ішінде симфония деген жанрдың аты жиі кездеседі. Симфониялық музыка деп XV – XVI ғасырлардан бастап бір бөлімнен тұратын музыкалық инструменталдық шағын шығармаларды атайтын болған.

Симфония – грек халқының сөзі, «дыбыстар бірлестігі» деген мағынада. Симфонияның көлемі үлкен, философиялық терең идеялы көркемдік шығарма болып келеді. Симфония әр уақытта үлкен музыкалы коллектифтен (70-80 адамдық) құрылатын оркестрге арналып жазылады. Симфониялық поэма, фантазия музыкалық шығармалар форма жағынан дами келіп, классикалы бірнеше бөлімнен құралатын симфонияның шығуына әсер етеді. Әрбір бөлімнің жеке аты, сонымен қатар көркемдік образы бар, бірақ та барлық бөлімнің жалпы идеясы бір классикалық симфония боп ХVІІІ ғасырдан бастап реттеліп қалыптасты.

Бүгінгі біздің дәуіріміздегі симфонияның тарихы ертедегі опера увертюрасының дамуымен тығыз байланысты. Кейіннен ол – форма жағынан дами қалыптаса түсіп, инструменталдық басқа жанрлардың (балеттік сюита, камералық соната және концерт) пайдалы әсерінің арқасында жеке күрделі, өзгеше музыка жанрына айналады.

Классикалық симфониялық шығарманың бірінші бөлімі (аллегро) жылдам болып келеді де, адам баласы өмірінің күресі мен тартысын, еңбек пен жетістік әрекеттерін баяндайды. Музыка үні адамға үлкен қайратты ой туғызып, драмалық тартыс ықпалды болып келсе, екінші бөлімі (анданте, адажио) жай салмақпен сазды мелодия болып отырады да, сезімді оятатын лирикалы сүйіспеншілікті суреттейді. Бұл бөлімнің мазмұны адамның ішкі сезімін оятатын, қайғы-қасірет, реніш, қуаныш, әсемдік, философиялық ой мен толғаныс күй-сырын сипаттайды. Екінші сөзбен айтқанда, бұл бөлімнің жай да салмақты өтілуін «қадамдап қозғалу» деп те атайды. Бұнда да симфониялық бояу бөлімін өлікті жерлеу маршы ретінде пайдаланылады. Бұған Бетховеннің 3, 7 – симфониясы мен Мясковскийдің 16-симфониясы жатады.

Үшінші бөлімі (аллегро) жылдам билейтін музыкаға негізделіп келеді. ХVІІІ ғасырда симфонияның бұл бөліміне тым сыпайы кербез «менуэт» деп аталатын француз биі қолданылса, кейіннен композитор Гайдн вальсі пайдаланатын болған. Ал ХІХ ғасырдан бастап неміс композиторы Бетховен симфонияның осы бөлімінің темпісімен мазмұнын тереңдетіп батыл өзгертеді. Сол кезден бері симфонияның үшінші бөлімі, мазмұны мен идеясы жағынан бірінші, екінші бөлімдері секілді, өмір бостандығы мен бақыттылық лебізін, тұрмыс тартысының шиеленісу арасалмағын көрсететін күрделі бөлімге айналады. Қорыта айтқанда, композитор осы бөлімде менуэт, вальс, скерцо (қалжың, әзіл) сияқты көңілде шаттық сезім тудыратын (көтеріңкі көңіл, демалыс, ойын-сауықтар) би ритмді музыканы пайдалана отырып, өмірдің шабыты қаһарлы не асқақты көріністерін есте қаларлықтай етіп музыка мелодиясымен әсер береді.

Симфонияның төртінші бөлімі – финал (соңы) – өте жылдам, тез темпта жазылады. Көпшілік классикалық симфонияның финалы жарқын, сүйсінерлік, дүниеге оптимистік көзқарасты баяндайды. Классикалық симфонияның ішінде күнделікті тұрмысты елестететін сцена (Чайковскийдің 1, 2 – симфониясы) немесе көпшіліктің мерекелі күйін көрсететін түрлері бар (Бетховеннің 3, 7-және 9-симфониясы, Чайковскийдің 3, 4-симфониясы, Бородиннің 2-симфониясы).

Композитор Гайднның бірнеше симониясының финалдарында тұрмыстың әрбір жағын көрсетумен қатар, халықтық музыка аспаптарда жиі ойнайтын мелодиялары мен аң аулаушылардың рожкамен беретін дыбыс белгілері де шеберлікпен пайдаланылған.

Ал Бетховеннің 3, 5, 7 және 9 – симфонияларының финалына тоқтайтын болсақ, олар да бұқара халықты салтанатты той мерекесін бірлестік пен пікірлестік жағдайда көрсететін философиялы мазмұны бар, қоғамдық, әлеуметтік образдар басым болып келеді. Орыстың музыка сыншысы В.Стасов, Бетховеннің «Батырлық» симфониясының финалы туралы: «Бұл музыка бір топ халықты, халықтың мейрам-мерекесін, әр түрлі адамдар тобын бір-бірімен алмастырылғандай елестетеді: біресе жай халық, біресе әскерлер жүріп келеді, біресе балалар-міне, осылардың барлығы бір ауыл аймағындағы әсем табиғат көрінісінде беріледі»,-деп бағалайды.

Симфониялық музыкалық жанрдың даму тарихына ерекше үлес қосқан-неміс композиторы Л.В.Бетховен. Оның үлкен шабытпен бүкіл халықтық салтанатты мейрамды көрсететін ұлы ой өрісінен шыққан атақты 9-симфониясында бірінші рет симфония оркестрінде ән квартеті мен хорда қосып (Шиллердің «Оды к радости» тексті бойынша), батыл жаңалық ашты. Бұл симфонияның негізгі темасы «Тема радости» бақыт тақырыбы мен «Обнимайтесь миллионы», «Түнектен жарыққа» деген ұранды сөздерді музыканың үніне бөлендіреді.

Классикалық симфонияның негізін салған композитордың бірі австриялық Иосиф Гайдн (1732-1809). Оны «Симфония әкесі» деп те атайды. Гайдынның шығармасынан жүзден астам симфонияны кездестіреміз. Соның ішінде Париждік – 6, Лондондық – 6 және программалы шығармаларда кездеседі: «Таң алдында», «Күн жартысы», «Кеш», «Охота», «Қоштасу симфониясы» т.б.

Симфониялық жанр орыс және совет композиторларыны шығармаларын да өте кең орын алады. Чайковскийдің «Қыстық қиял», «Монфред» (Байронның сюжеті бойынша), «Потетикалық – 6», Бородиннің «Батырлық – 2», «Батыр словяндық» Глинканың «Комаринскаясы» мен «Вальс фантазиясы» (симфониялық фантазия), Н.Мясковскийдің 16, 21, 27-, Шестаковичтің «5, 11, 7- Ленинградтық», Ю.Шапориннің «Куликов даласында», Н.Капптың «Жастар симфониясы», Е.Бруселовскийдің 3-4-5-6-симфонияларын айтуға болады.

Осы шағын шығарманың қуанышты үні Отанымыздың жарқын бейнесін, коммунизмге қарай қарштап адымдаған совет адамдарының өресін шаттық күйлі ән мелодиясымен тыңдаушыларды үлкен сезімге бөледі.

1944 жылы Ұлы Отан соғысының қызып жатқан кезінде жарыққа шыққан «Аманкелді» атты симфониялық поэмасында В.Великанов қазақ халқының арасынан шыққан батыр Аманкелді Имановтың ерлік образын симфониялық оркестрдің сазды үнімен баяндайды. Композитор – батырдың қазақ даласына бақыттың келе жатқанын сезген ірі тұлғасын көрсете келе, оның ел арасынан сарбаздар жинап, Совет үкіметінорнату үшін елі, халқы үшін күрескен ерлігін баяндайды. В.Великановтың «Қазақ симфониясы» Ұлы Отан соғысында қол жеткен совет халқының ұлы тарихи жеңісінің бақытты үнін шабытты көркемдікпен суреттейді. Композитордың негізгі ойы жалпы ел, халық қуанышын музыкалық картинамен көрсету еді. Шығарманың музыкалық интонациясы қазақ халқының әндерімен іргелес, сыбайлас болып келген. Симфонияның негізгі тақырыптары өте айқыен және әсерлі. Композитор үлкен шеберліктің арқасында симфониялық үнімен соншалықты қиын, жалпылама образды көрсетіп, оны халықтың музыка байлығымен ұштастыра білгені – үлкен творчестволық жетістік. Бұл шығарманың «Қазақ симфониясы» деп аталуының мәні осыдан.

Қазіргі замандағы симфониялардың тақырыбы мен ойы бұрынғы симфониялардың темасына әлдеқайда өзгеше. Қазіргі біздің заманның жетістігі, еңбек ерлері, Отан даңқын батырлықпен асқақтатқан адамдар, Отанға, елге, жерге деген сарқылмас ұлы сүйіспеншілік үндері, халық достығы, бейбітшілік тақырыбы ұлы гармониялық үндестікке айналып отыр.

Концерт – музыканың көлемді жанрының бірі. Концерт сөзінің екі түрлі мағынасы бар: бірінші, өнер шеберлерінің қатынасуымен өткізілетін музыкалық кештің атын концерт деп атайды; екінші, концерт деп көлемді де күрделі түрде жазылған аспаптық музыка жанрын айтады.

Концертті жеке артисттер мен үлкен-кіші музыкалық коллективті симфониялық оркестр, халық аспаптар оркестрі, хор және камералық ансамбльдер бере алады. Сондықтан күнделікті өмірде симфониялық концерт, камералық концерт, хор концерті немесе жеке әнші, фортепианода, скрипкада ойнайтын адамдардың концерті, радио мен телевизордан беретін концерт деп жекелеп атайды. Концерт деген сөздің бірінші мағынасын осы сияқты атаулардың өзі анықтай түседі.

Музыканың бұл жанры Италияда ән музыкасы формасында пайда болып, кейіннен аспаптық музыкаға ауысады. Концерт деген сөз италияның сөзінен шыққан, бізшебәсекелесу деген үғым береді. Бұнда жеке дауыс пен көмектесуші аспаптың дыбыстары бәсекелесе жымдаса үндесіп тұрады деп ұғыну керек.

Концерт жанрын классикалық композиторлардың творчествосынан көп кездестіруге болады. Бұл жанрға композитор Моцарт көп жаңалықтар енгізіп, оның негізгі соло скрипка, виолончель мен фортепиано т.б. аспаптар партиясын ойнау үшін аса үлкен шеберлік техникасының болуын талап етіп жазды. Моцарттың концерттерінен бастап соло ойнаушы аспап пен симфониялық оркестр арасында өзіндік жарыс болып, сол жарыста жеке инструмент партиясы жеңіп шыққан. Моцарттың творчествосынан концерт жанры классикалы үш бөлімді болып орын алып, біздің дәуірімізге жетіп отыр.

Орыс композиторларының творчествосынан концерт жанры өте үлкен орын алды. Чайковскийдің бірінші си-бемоль минорлық фортепиано мен симфониялық оркестр үшін жазған концерті осы жанрдың дамыған жоғарғы сатысы деуге болады. Концерттің басталуы оркестрдің шақырылу үнімен басталып, әндік салтанатты темасы фортепианоның күшті аккорттарына қосылып, триумф шаттық үні үш рет қайталанып, фортепианоның тамаша коденциясы адамда ұлы айбынды, шаттық сезім туғызады. Музыка зерттеушісі А.Альшвангтың осы концерттің кіріспесіне «өмірдің манументті гимні» деп берген анықтамасы дәл келеді. Концерттің негізгі түпкі мазмұны адамның бақытты сезімімен ұштасып, өмірге деген сүйіспеншілігін баяндайды. Композиторлар Хачатурянның скрипка мен симфониялық оркестр үшін, Шестаковичтің скрипка, фортепиано, виолончель үшін, Кобалевскийдің скрипка, Чайкиннің баян мен оркестр үшін жазылған концерттерін еске түсіріндер.

Концерт музыкалық аспаптарға жазылумен қатар, дауысқа да арналып жазылып жүр. Мысалы: Глиэрдің, Шестаковичтің, Мұхамеджановтың дауыс пен симфониялық оркестр үшін жазылған концерттері бар. Қазақстан композиторларының ішінен бірінші рет Н. Мендіғалиевтің фортепиано мен симфониялық оркестр үшін жазған концертін тыңдаған боларсыздар. Қазақтың музыка мәдениетіне енген тұңғыш фортепиано мен симфониялық оркестр үшін жазған бұл концерттің құндылығы сол: оның әрбір бөлімі классикалық концерттердің формасымен жазыла отырып, оның ритмі, интонациясы, көркемдік қасиеттері, жалпы идеясы қазақ халық музыкасымен ұлттық колоритте ұштасады. Домбыраның дыбысы, қоңыр үні терең сырлар ұққызып, жүрекке жайлы әсер етеді.

Опера деген Италия тіліндегі шығарма, еңбек деген ұғымнан пайда болған. Музыка өнерінің ішіндегі ең көлемді жанрдың бірі – опера. Опера деп көлемді оқиғаны баяндайтын, әншілер, хор, оркестр, бишілер т.б. көптеген өнерлердің қосындысынан пайда болған музыкалық драмалы жанрдың түрін айтамыз.

Опера жанры XVI ғасырда Италияда пайда болып, кейінірек Европа, Азия елдеріне тарап кеткен. Опера жанрының өмірге келуіне бірінші себеп болған өнердің өзіндік музыкалы драмасы. Опера жанрын көлемді жанрлардың қатарына қосу себебі операда ең әуелі либретто болу шарт, сахнаға бейімделген драмаға ыңғайлап музыка жазылып, онда ән, ария, ариоза, каватина, дуэт, трио, квартет, оркестр, хор, би өнерлері мен коллективтер қатысып қоймай сахналық көріністер (декорациялар), костюмдер, түрлі шұғыла жарықтар арқылы көрсетілетін музыкалы драма пайда болады.

Композитор толғанып, белгілі либреттаға негіздей отырып, оған музыка жазуға кіріседі. Операның музыка желісі либреттадағы өмір оқиғаларында ән, ария, ариоза, хор, би, оркестр тілдеріне шеберлікпен түсіріп, тыңдаушы мен көрерменді музыкасының әдемілігі, әсемділігі, жүрек сырын шертетіндігі мен құлаққа жағымды, жүрекке қонымды, адамның жанын тебірентетін музыка әуенімен еліктетеді. Опера тематикасы үлкен тарихи болған оқиғалардың негізіне құрылып, драматургиялық конфликтерді, философиялық мәселелерді өзек етіп, тыңдаушы мен көруші қауымын, жеке кейіпкерлердің мінез-құлқын музыка тілімен баяндап отырады.

Музыка тарихында опера жанрына елеулі еңбек сіңірген композитор классиктер көптеген түрлі операларды жазып, өнердің алтын қазына қатарына үлестерін қалдырды. Бұл жөнінде Моцарттың «Свадьба фигаросы», Вагнердің «Тангейзері», Россинидің «Цивиль шаштаразысы», Вердидің «Аидасы», Пуччинидің «Чио-Чио-саны», Глинканың «Иван Сусанині», «Руслан мен Людмиласы», Чайковскийдің «Евгени Онегині», «Қарғаның мәткесі», Мусоргскийдің «Борис Годуновы», «Хованщинасы», Доргомыжскийдің «Русалкасы», Бородиннің «Князь Игорь», Римский Корсаковтың «Саткосы», Хренниковтың «Анасы», Шапориннің «Жас гвардиясы», Брусиловскийдің «Қыз Жібегі», «Дударайы», «Ер-Тарғыны», Төлебаевтың «Біржан-Сарасы», Жұбанов пен Хамидидің «Абайы» т.б. көптеген шығармалар сахнадан орын алды.

Қазақ халқының опералық өнері де ең әуелі 1930 жылдары «Еңлік Кебек», «Айман-Шолпан» секілді музыкалық драмадан басталып, 1935 жылы опера жанрының пайда болуына тікелей ықпалын тигізді. Опера жанры туысымен сол операда қатысып ойнайтын басты кейіпкерлердің, екінші сөзбен айтқанда дарынды әншілердің, тууын өрістетті. Егер басты кейіпкерлердің рольдерін ойнайтын әншілер болмаған жағыдайда ол опера сахнаға қойылмаған да болар еді. Міне, сондықтан опера жанры көптеген компонеттердің керектігін талап ететін синтетикалық жанрға жатады. Октябрь революциясына дейін қазақ халқының өнері жеке-жеке ән салудан, домбыра, қобыз, сырнай тарту мен ою-өрнектерден ілгері көтеріле алмаған болса, жаңа заман дәуірі музыка байлығының арқасында опера өнерінің көп ұзамай пайда болуына тікелей әсерін тигізді.

«Ән сюжеттерінің молдығы және сан алуандығы,- деп , халықтар музыкасын зерттеуші, профессор А.Д.Кастальский қазақ әншілерінің қандай тақырыпқа болса да музыка тілімен үн қосуға өздерінің ерекше қабілетті екенін, әсіресе олардың мелодиялық жағынан дарындылығын сипаттайды».

1944жылы опера театрының репертуарына А.Жұбанов пен Л.Хамидидің «Абай» (либреттосы М.О.Әуезовтікі) операсы енді. Бұл опера кейіннен біраз өңделуге түсіп, бүгінгі театрдың мықты репертуарының біріне айналып отыр. Ұлы Отан соғыс жылдарында қазақ композиторларының «Абай» операсын жарыққа шығаруы қазақ халқының опера өнерінің бағы бір айтарлықтай табысы еді.

«Операда Абай әлеуметтік әділетсіздікке, кертартпа шірік салт-санаға батыл қарсы тұрған, өмірден өгейлік көріп, жапа шеккенәлсізді дүлей қара күштен қаймықпай арашалап, қысылтаяңда жөн тауып, оны қатаңдық астына алатын кемеңгер данышпан ел ағасы ретінде көрінеді. Абай – заманының алдыңғы қатарлы ойшылы, халқының зар-мұңын жырына қосқан гуманист ақын, жастардың жанашыры, әрі ақылшысы. Абай операда жалғыз көрінбейді, оның Айдар – сынды өнерпаз ақын інісі бар, өзінің асыл арманын, ақындық өнерін, әділет үшін күрескен ізгі ісін осы Айдар сияқты абзал жастар өрбітпек, алға апармақ. Түнек түнде жалғыз шырақтай болған ұлы Абайдың үміті де осы Айдар – сынды талапты, өнерпаз жастар, соларды медеу тұтады, солар үшін жанын отқа салады. Жалғыз Айдар емес, қалың бұқара халық та Абай жағында: халқын өнер-білімге шақырған ағартушы Абай, нашарды қанатының астына алған гуманист Абай, халқының үміт-мүддесін жырына қосқан ақын Абай операда әлеуметтік әділетсіздікке қарсы күрес-тартыс үстінде тұлғаланылады.

Операда жақсы болашақты, жарық дүниені аңсаған алғыр ой мен етектен тартқан ескішілдіктің, надандықтың бітпес шайқасы бірден басталып кетті. Бір-біріне қарама-қарсы осы екі идеяның ссайысы бүкіл шығармаға өзек болады, оқиғаның өзі осы қақтығыстан өрбіп дамиды,- дейді А.Жұбанов.

«Абай» операсын жазғандағы авторлардың мақсаты қазақ халқының арасынан шыққан бұқара халықтың досы, прогресшіл, шыншыл ақын Абайдың ерекше тұлғасын тек әдебиет саласында қалдырып қоймай, сонымен қатар Абайдың музыкалық мұрасын пайдалана отырып, опера сахнасында да мәңгі қалдыру еді. Бұл операда Абайдың образымен сәйкес бостандық пен теңдік іздеген халық образы анық бейнеленеді. Сонымен қатар, ел арасындағы айтыс, тартыс, өшпенділік, ескі әдет-ғұрыптар да жақсы көрсетілген. Бір сөзбен айтқанда, А.Жұбанов пен Л.Хамидидің жазған музыкалық мұрасы жұртшылығымыздың есінде мәңгі сақталатын қазақ операсының бірі болып саналады.

Қазіргі қазақтың академиялық опера театры Абайдың есімімен аталады. Оның құрамында көрнекті әншілер мен келешегі зор балетшілер, талантты режисерлар мен суретшілер істейді.

Қымбатты студенттер! Музыка өнерінің үлкенді-кішілі көптеген жанрларына аздаған түсініктер мен мысалдар келтіріп, соның ішінде музыканың ең көлемді жанрының бірі операны айта келіп, қазақ совет өнер саласында опера өнерінің қалай пайда болып дамығаны көрсетіліп, классикалы қазақ операсына қысқаша түсінік берілді.

Бүгінгі күні музыка мәдениеті даму үстінде. Бірінен соң бірі өмірге келіп жатқан музыканың барлық жанрлары мазмұны мен ойы жағынан терең болып, қазақтың музыка мәдениетін келешекте де дамыта беретіндігінің ерекше айғағы болатынында күмән жоқ.

Сіздерге ұсынылып отырған осы шағын еңбекте музыка өнерінің адам баласының өмірінде елеулі рөл атқарып, адамға пайдалы ықпалын тигізетіндігі туралы айтылды.

Қорытып айтқанда, оқырмандардың осы кітапшада айтылған музыканы тыңдай және түсіне білу туралы ойлар мен пікірлерді күнделікті өмірде іске асырып, музыка өнерін өмір азығы ететіндігіне сенемін.

Ұлы даланың жетті қыры

Кеңістік – барлық нәрсенің, ал уақыт – бүкіл оқиғаның өлшемі. Уақыт пен кеңістіктің көкжиегі тоғысқан кезде ұлт тарихы басталады. Бұл – жай ғана әдемі афоризм емес.

Шын мәнінде, немістердің, италиялықтардың немесе үнді халықтарының жылнамасына көз жүгіртсек, олардың мыңдаған жылды қамтитын төл тарихындағы ұлы жетістіктерінің дені осы елдер қазір мекен етіп жатқан аумақтарға қатыстылығы жөнінде сұрақ туындайтыны орынды.  Әрине, ежелгі Рим деген қазіргі Италия емес, бірақ италиялықтар өздерінің тарихи тамырымен мақтана алады. Бұл – орынды мақтаныш. Сол сияқты, ежелгі готтар мен бүгінгі немістер де бір халық емес, бірақ олар да Германияның мол тарихи мұрасының бір бөлшегі. Полиэтникалық бай мәдениеті бар ежелгі Үндістан мен бүгінгі үнді халқын тарих толқынында үздіксіз дамып  келе жатқан бірегей өркениет ретінде қарастыруға болады.

Бұл – тарихқа деген дұрыс ұстаным. Сол арқылы түп-тамырымызды білуге, ұлттық тарихымызға терең үңіліп, оның күрмеулі түйінін шешуге мүмкіндік туады.

Қазақстан тарихы да жеке жұрнақтарымен емес, тұтастай қалпында қазіргі заманауи ғылым тұрғысынан қарағанда түсінікті болуға тиіс. Оған қажетті дәйектеріміз де жеткілікті.

Біріншіден, қосқан үлестері кейінірек сөз болатын протомемлекеттік бірлестіктердің дені қазіргі Қазақстан аумағында құрылып, қазақ ұлты этногенезінің негізгі элементтерін құрап отыр.

Екіншіден, біз айтқалы отырған зор мәдени жетістіктер шоғыры даламызға сырттан келген жоқ, керісінше, көпшілігі осы кең-байтақ өлкеде пайда болып, содан кейін Батыс пен Шығысқа, Күнгей мен Теріскейге таралды.

Үшіншіден, кейінгі жылдары табылған тарихи жәдігерлер біздің бабаларымыздың өз заманындағы ең озық, ең үздік технологиялық жаңалықтарға тікелей қатысы бар екенін айғақтайды. Бұл жәдігерлер Ұлы даланың жаһандық тарихтағы орнына тың көзқараспен қарауға мүмкіндік береді.

    Тіпті, қазақтың кейбір ру-тайпаларының атаулары "қазақ" этнонимінен талай ғасыр бұрын белгілі болған. Осының өзі біздің ұлттық тарихымыздың көкжиегі бұған дейін айтылып жүрген кезеңнен тым әріде жатқанын айғақтайды. Еуропацентристік көзқарас сақтар мен ғұндар және басқа да бүгінгі түркі халықтарының арғы бабалары саналатын этностық топтар біздің ұлтымыздың тарихи этногенезінің ажырамас бөлшегі болғаны туралы бұлтартпас фактілерді көруге мүмкіндік берген жоқ.

Сонымен бірге ұзақ уақыттан бері біздің жерімізде өмір сүріп келе жатқан көптеген этностарға ортақ Қазақстан тарихы туралы сөз болып отырғанын атап өткеніміз жөн. Бұл – түрлі этностардың көптеген көрнекті тұлғалары өз үлестерін қосқан бүкіл халқымызға ортақ тарих.

   Бүгінде төл тарихымызға оң көзқарас керек. Бірақ қандай да бір тарихи оқиғаны таңдамалы және конъюнктуралық тұрғыдан ғана сипаттаумен шектелуге болмайды. Ақ пен қара – бір-бірінен ажырамайтын ұғымдар. Бұлар өзара бірлескенде жеке адамдардың да, тұтас халықтардың да өміріне қайталанбас реңк береді. Біздің тарихымызда қасіретті сәттер мен қайғылы оқиғалар, сұрапыл соғыстар мен қақтығыстар, әлеуметтік тұрғыдан қауіпті сынақтар мен саяси қуғын-сүргіндер аз болмады. Мұны ұмытуға хақымыз жоқ. Көпқырлы әрі ауқымды тарихымызды дұрыс түсініп, қабылдай білуіміз керек.

Біз басқа халықтардың рөлін төмендетіп, өзіміздің ұлылығымызды көрсетейін деп отырғанымыз жоқ. Ең бастысы, біз нақты ғылыми деректерге сүйене отырып, жаһандық тарихтағы өз рөлімізді байыппен әрі дұрыс пайымдауға тиіспіз.

Сонымен, Ұлы даланың жеті қырына тоқталайық.

Дала фольклоры мен музыкасының мың жылы

Бұл жоба  аясында бізге "Дала фольклорының антологиясын" жасау керек. Мұнда Ұлы дала мұрагерлерінің өткен мыңжылдықтағы халық ауыз әдебиетінің таңдаулы үлгілері – ертегілері, аңыз-әфсаналары, қиссалары мен эпостары жинақталады.

   Сонымен қатар қазақтың қобыз, домбыра, сыбызғы, сазсырнай және басқа да дәстүрлі музыкалық аспаптарымен орындауға арналған маңызды туындылар топтамасын – "Ұлы даланың көне сарындары" жинағын басып шығару қажет.

   Ұлы Даланың фольклоры мен әуендері заманауи цифрлық форматта "жаңа тыныс" алуға тиіс. Бұл жобаларды жүзеге асыру үшін көшпенділердің бай мұрасын жүйелеуге қабілетті ғана емес, сондай-ақ оның өзектілігін арттыра алатын отандық және шетелдік кәсіби мамандарды тарту маңызды.

Біздің мәдениетіміздің негізгі сюжеттерінде, кейіпкерлері мен сарындарында шекара болмайды, сол себепті оны жүйелі зерттеп, бүкіл Орталық Еуразия кеңістігі мен барша әлемде дәріптеуге тиіспіз.

Ауызша және музыкалық дәстүрді жаңғырту қазіргі заманғы аудиторияға жақын әрі түсінікті форматта болуы керек.

  Атап айтқанда, көнерген сөздер мен мәтіндерді суреттерімен қоса беруге, айқын видеоматериалдар формасында ұсынуға болады. Музыкалық дыбыстар мен әуендер табиғи аспаптармен ғана емес, олардың заманауи электронды нұсқалары арқылы да шығарылады.

Сонымен қатар фольклорлық дәстүрдің ортақ тарихи негіздерін іздеу үшін Қазақстанның түрлі өңірлері мен өзге елдерге бірнеше іздеу-зерттеу экспедицияларын ұйымдастыру қажет.

6. Тарихтың кино өнері мен телевизиядағы көрінісі

Қазіргі замандағы халықтардың тарихи таным-түйсігінде кино өнері ерекше орын алады. Жалпы халықтың санасында фильмдердегі жарқын кинообраздар іргелі ғылыми монографиялардағы деректі портреттерден гөрі маңыздырақ рөл атқарады.

Сондықтан тез арада Қазақстанның өркениет тарихының үздіксіз дамуын көрсететін деректі-қойылымдық фильмдердің, телевизиялық сериалдар мен толықметражды көркем картиналардың арнайы циклін өндіріске енгізу керек.

 Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген мәдениет қызметкері (1989), мәдиниет саласынын еңбек сіңірген қайраткері (2010) Қатимолла Бердіғалиев 1952 жылы 29 қаңтарда Орал облысы Казталов ауданы Тереңкөл ауылында дүниеге келген. Осы аудандағы Алма Оразбаева атындағы орта мектепті 1969 жылы бітірген. 1975 жылы Орал қаласындағы Құрманғазы  атындағы музыкалық училищесінің А.Ф.Муравьев  класын  бітірген. 1977-1989 жылдары Аудандық мәдениет үйінде автоклуб меңгерушісі, үйірме жетекшісі және әдістемеші  қызметтерін атқарды. Қатимолла – табиғи талант иесі. Оның кең диапозонды, әдемі де ырғақты дауыспен салған әндері тыңдаушы жүрегін еріксіз елең еткізіп, жүрегінен жол табады. Оның репертуары өте бай. Қазақтың халық әндері, Мұхиттың, Ғ.Құрманғалиевтің кең тынысты қажет ететін әндерімен қатар, терең философиялық мән-мағынаға толы өткен ғасырлардың Бұхар, Базар, Қашаған т.б. көптеген жыраулардың терме жырлары, халық композиторларының әндері бар. Қатимолла Бердіғалиевтің өнерін облыс, республика жұртшылығы жақсы біледі. Ол бірнеше дүркін Бүкілодақтық, Республикалық байқаулардың лауреаты. 1985 жылы алғаш рет ақындар айтысына қатысты. 1987 жылы Ұлы Қазан төңкерісінің 70 жылдық торқалы тойына арналған Орал облыстық ақындар айтысына, Казталов ауданының бас ақыны ретінде қатысып, үлкен ақындық өнер танытты. Ол өзінің сөз саптаушылық талантымен көзге түсіп, 1987 жылы «Облыс ақыны» деген атаққа ие болды. Көптеген  халықаралық  айтыстардың  жеңімпазы. Бүгінде жыр көшінің жетегінде келе жатқан, кейінгі жас балауса ақындардың өнерге жол сілтер ұстаз-ағалары ретінде көріне білген Қатимолла Бердіғалиев аз уақыт ішінде Республиканың халқына танылып үлгерді. Қатимолланы тек Қазақстан ғана емес Ресей, Моңғол, Қырғыз, Өзбек республикаларының ақындары құрмет тұтады. 1989 жылы Алматы қаласындағы Наурыз айтысында І орынды иеленсе, қазан айында Алматыдағы ақындар айтысында Монғолияның ақыны Мұхамедқызы Егеуханмен айтысып ІІ орынды жеңіп алды. 1990 жылы Алматы қаласындағы Наурыз айтысында ІІ орынды қанжығасына байласа, 1991 жылы Ақтөбе қаласында өткен ақындар айтысында І орынды жеңіп алып, көп кешікпей 1992 жылы Тама Есет Батырдың мерей тойындағы айтыста бас жүлдені жеңіп алды. Сол жылдың қазан айында Қызылорда облысының Қазалы ауданында өткен ақындар айтысында І орынды иеленді. 1991 жылы Қаратөбе ауданы Мұхит совхозында өткен әнші, сазгер сал Мұхиттың 150 жылдық мерей тойындағы ақындар айтысында І орынды, 1992 жылы Оралда өткен Сырым Датовтың 250 жылдық тойында да І орынды жеңіп алды.1993 жылы өткен Көкшетау қаласында Ақан Серінің 150 жылдық мерей тойындағы ақындар айтысында бас жүлдені, сол жылы Қызылорда облысының Жалағаш ауданында өткен Бұхарбай батырдың тойында тағы да бас жүлдені жеңіп алды. 1993 жылы Торғай облысында Шақшақ Жәнібектің мерей тойында бас жүлдені қанжығасына байлады. Қатимолла Бердіғалиев айтыспен қатар бірнеше дүркін жыршы, термешілердің облыстық, республикалық, халықаралық байқауларына қатысып лауреат атанды. Соның бірі 1997 жылы қазан айында Алматы қаласында өткен Мұхтар Әуезовтің 100 жасқа толу мерей тойында «Мұхтар Әуезов және ұлы дала музыкасы» атты халықаралық фестивалға қатысып лауреат атанды. Өзінің 50 жылдық мерейтойы қарсаныңда 3 компакт диск, Мұхиттың, Абайдың әндерін және өз орындауындағы халық әндерінің жиынтық шығармаларын  шығарды. 2011 жылы Қатимолланың  жаңа 3 аудиодискісі  жарық  көрді. Оның ішіне таңдамалы күйлер, Мұхиттың, Ғарифолланың термелері, және облыс композиторларының әндері кірді. Қатимолла Бердіғалиевтің өлеңдері «Орал өңірі», «Жалын» баспалары мен республикалық газеттерде жиі-жиі жарияланып тұрады. «Жүзден жүйрік» шыққандар» атты кітапшасында өмір жолдары мен айтыс өлеңдері басылып шықты. Қазіргі уақытта Ғ.ҚҰрманғалиев атындағы облыстық филармонияның әншісі, Оралдағы Құрманғазы атындағы саз колледжінде жастарға дәріс беруде.

 

 

 

Тақырыбы: «Бала-бақыт, бала-болашақ»

 

Мақсаты: Әрбір бала ата-анасымен бақытты, ата-ананың көз қуанышы, өмірінің мәні, жалғасы, Тәуелсіз еліміздің болашақ  ұрпақтары. Бүлдіршіндеріміз еш қиындық көрмей, бал-бұл жанған жүздеріңнен күлкі кетпесін. Балаларды армандарына жетуге талпындыруға тәрбиелеу.

Жүргізуші: Қайырлы күн!

 Бүгінгі жайдарлы жаздың шаттық пен қуанышқа толы алғашқы мерекесі Халықаралық балаларды қорғау күні. Бақытты балғындар, жалынды жасөспірімдер мерекелеріңіз құтты болсын. Бүгінгі мерекені ашу үшін құттықтау сөз «Ақбота» бөбекжайының меңгерушісі Фарзия Асқарқызына сөз кезегі беріледі.

Жүргізуші: Сәби үні әр үйдің ырысы, берекесі,

Балапаны ананың, көңілінің еркесі.

Жүрегіңнің жалғауы, болашақтың ұл-қызы,

Құтты болсын балғын жас, балалар мерекесі!

«Егеменді ел болдық!»,- деп қуанған халықпыз,

Достық үшін, бірлік үшін әрқашанда жаныппыз.

Балалық шақ, балғын жүрек, пәк жүректі бөбектер,

Әсем жырмен көркемдейміз, еркіндікті танып біз.

Ән: «Әрқашан күн сөнбесін» 

Жүргізуші: Бала адамның жүрек еті, сенері,

Болашағы, демеушісі, тірегі.

Сәби үшін жаратылған жүрегі,

Ата-ананың бір үстінде тілегі!

Би: «Шляпа» орындайтын «Гулдер» тобының бүлдіршіндері.

Балалар бізге қонақ келді қошеметпен қарсы алайық«Сайқымазақ кіреді»

Жүргізуші: Бүгін сендер құлпырған құндыз бәрің,

Жиып берем көгімнің жұлдыздарын.

Серпіп алға жалғайтын тіл тағдырын,

Жыр тағдырын жалғайтын ұл-қыздарым!

Би: «Көбелек» орындайтын «Жемістер» тобының бүлдіршіндері.

Жүргізуші: Балалық шақ балдәуренге асығам,

Біле алмайды өтпеген өз басынан.

Бала деген өмірдің мол қызығы,

Қуанышы, шырқайтын ол асыл ән.

Набиолла Жанэльдің орындауында «Балапан» әні.

Жүргізуші:Балалар сендер ертегі тыңдағанды жақсы көресіздерме?

 Ертегі «Қызыл телпек»

Жүргізуші: Сен қандай сүйкімді едің. Жаным балам,

Жүзіңе қарап тұрмын дамылдаған.

Бал күлкі, былдырлаған, тәттім менің,

Суреттей әлемдегі салынбаған.

Би: «Өзбек» орындайтын Гулдер тобының бүлдіршіндері.

Жүргізуші: Неткен құдірет! Күн ғой сәби күлгені,

Жарқыратып жібереді-ау дүниені.

Жетедіме күлген сәби жүзіне,

Жарты әлемнің барлық жалын гүлдері.

Би: «Флешмог» екі топтың бүлдіршіндерінің орындауында.

Жүргізуші: Ата-аналар, ұзақ өмір сүріңдер,

Қызықтарын балалардың көріңдер.

Бақытты өмір аясында өркендеп,

Қуанышпен аман-есен жүріңдер!

Осымен бүгінгі «Бала-бақыт, бала-болашақ» атты ертеңгілік концертміз тәмәнданды назар қойып тыңдағандарыңа рахмет.

 

 

  «Оралым – достықтың қаласы»

Мақсаты: Жас ұрпақтың ой - өрісін, ұлттық психологиясын, интернационалдық сезімін балабақшадан бастап тәрбиелеу мақсатында, бір – бірін сыйлауға, құрметтеуге баулу. Қазақстанда тұратын халықтардың өнерімен таныстыру.

Тәрбиеші: Құрметті қонақтар, ата – аналар! Сіздерді 1 – Мамыр Қазақстан халықтарының бірлігі күнімен құттықтаймыз! Мамыр мерекесі достықтың, бірліктің мерекесі. Бұл мерекені әрбір ұлт өзінің ең қуанышты мерекесі деп біледі. Бүгін сіздерді ұлттар достығының фестивалін тамашалауға шақырамыз.                                

  1 – бала:   Ажарланды бар аймақ,

                   Тасығандай береке.

                   Мамыр келді арайлап

                   Құтты болсын мереке!

  2 – бала:   Цвети, расти наш Казахстан

                   Страна моя родная.

                   Тебя мы любим все,

                   От края и до края!

  3 – бала:   Жомарты жалпақ даланың,

                   Береке еді май қандай.

                   Көтерген достық жалауын

                   Мереке еді май қандай!

 

  4 – бала:  Мы фестиваль наш

                  Посвящаем нашей дружбе

                  Пусть яркость праздничных флажков,

                  В честь мудрости народов видят люди!

Балалар қолдарына жалауша алып «Мамыр келді» әнін айтады.

  1 – бала:    Туып өскен байтақ жерім

                     Отаным сен өзіңсің.

                     Қазақстан - туған елім,

                     Арманым сен өзіңсің!

  2 – бала:     Шалқытып мерекеде ән салайық,

                     Би билеп, біз өнерге тамсанайық!

Би: «Қамшымен би» (төрт ұл бала билейді)

 1 – бала:     Кел билейік, кел билейік,

                    Неге тұрсың билемей?

                    Кел билейік, кел билейік,

                    Неге тұрсың үйренбей?

2 – бала:     Тақпақ айтып жаңаша,

                   Би билейміз татарша.

Би: «Татар биі»

Тәрбиеші: Біздің Республикамызда көптеген ұлттар тұрады. Олар бір – бірімен дос, бауыр. Осы достықты білдіретін «Ағайынбыз бәріміз» деп аталатын әнді орындап берейік.

Ән: «Ағайынбыз бәріміз»

   1 – бала:      Пусть всегда торжествует братство,

                       Наша дружба стабильность, покой!

                       Казахстан – наша гордость, богатство

                       И всегда ты нам нужен такой!

 2 – бала:      Русские таланты,

                        Задушевный стиль

                        Башмачки ибанты,

                        Русская кадриль.

Би: «Орыс биі» орындалады.

  1 – бала:      Ленты в венках, цветы,

                      Говор их так нам знакомый.

                      Всем говорят «Здоровенько бувы»

                      Это Украйнский танец веселый.

Би: «Украин биі»

Тәрбиеші: Балалар, ойын ойнауға да кезек келген сияқты.Барлығымыз дөңгеленіп тұрайық. Қазір біз «Біз доспыз» деп аталатын ойын ойнаймыз.

Ойын: «Біз доспыз»

   1 – бала:      Шығыс әні шалынса құлағыңа,

                       Қол соғып қарсы алыңдар қонағыңды.

   2 – бала:      Өзбекше қыздарыңыз би билесе,

                       Даңғырада ойнайтын ұлдарың бар.

Би: «Өзбек биі»

Тәрбиеші: Балалар, сендер көріп тұрғандай біздің Республикамызда көптеген ұлттар тұрады. Қане, атап көрейікші?

-          Балалардың жауабы.

Ән: «Достық»

               1 – бала:        Құтты болсын бүгінгі мерекеңіз,

                                      Денсаулық пен әкелсін берекесін.

 

                2 – бала:       Корей биін алып келген ортаңызға

                                      Айгерім мен Динадай қыздарың бар.

Би: «Корей биі»

                1 – бала:       Все знают народ Латино – американский

                                      Красив наряд их, танец классный.

 

               2 – бала:        Знаменитый Самбо мы подарим вам,

                                      А вы в ответ похлопайте нам.

Би: «Самбо биі»

Ән: «Бейбітшілік жыры»

Тәрбиеші:    Жарқылда жаңа Орал,

                       Ол да менің мерейім.

                       Құтты болсын, алақай,

                       Тек биіктен көрейін.

                       Көшелер гүлденді,

                       Мақтанып тұрғандай,

                       Қуаныш көзімде

                       Төгілді жыр қандай!

Осындай тілекпен 1 – Мамыр мерекесіне арналған ертеңгілігіміз аяқталды. Достығымыз, ынтымағымыз жараса берсін!

 

 

 

«Ардақтайық ананы»

 

Мақсаты; Балаларға 8наурыз –аналардың халықаралық мейрамымен

таныстыру. Балаларды барлық аналарға деген сүйәспеншілікке баулу, ана еңбегін ардақтап,құрметтей білуге тәрбиелеу.Балалардың логикалық ой-өрісін, тіл байлығын, ойлау қабілеттеріндамыту.

          Құрметті де ардақты аналар, ақ жаулықты әжелер, апалар, балалар!

Бүгін біз көктемнің алғашқы күні осы әсем залға 8-ші Наурыз аналар мерекесін тойлауға жиналып отырмыз. Көктеммен бірге келген дәстүрлі

мерекелеріңіз құтты болсын! Көңілдегі қуаныштың шуағы өмір бойы сөнбесін, мейірімді жанарлардан шапағат жер дүниені жылытсын деп тілеймін! Бүгін біздің ертеңгілігімізге қош келдіңіздер.

Өтілу түрі;

1-бөлім  «Ардақтайық ананы» ертеңгілік концерт.

2-бөлім  «Кішкентай арулар» сайысы.

             Балаларға ең жақын сіз ғой ана

             Сіздің ыстық құшағыңыз бізге пана.

              Сіздерге теңестірер еш нәрсе жоқ.

              Теңесе олар бір-ақ нәрсе отан ғана.

Бәрі; Мерекелеріңіз құтты болсын ардақты аналар! Ендеше осы ардақты

         аналарымызға арналған бүлдіршіндеріміздің тақпақтарына кезек

         берейік.

Фариза; Құтты болсын ақ анам

               Сегізінші Наурызың!

               Қасымда бол әрқашан

               Жайсын жарық жұлдызың

               Тілейді бақыт бір саған

                Әлпештеген ұл қызың.

Сұлтанмұрат; Әлпештеген аялаған

                         Ақ сүт берген апатайым

                         Сәлем жазып бүгін саған

                          Мерамыңмен құттықтаймын.

Асемгул; Құтты болсын ардақты анам

                 Асыл анам мерекең

                 Құтты болсын теңдік алған

                 Қуанышты мерекең.

Ән; Айналайын ақ мамам.

Жүргізуші; Ана дейміз бәрімізде аңқылдап

                    Ана дейді жас сәби де жарқылдап.

              

 

Айсамал; Шай қайнатып келемін

                  Шекер салып жан әжем

                  Өзім құйып берейін

                  Балдай тәтті бал әжем

Али;      Жүреді олар арман боп

               Тұрады олар маржан боп

                Балалары бақытты

                Аналарда арман жоқ

Сұлтан; Аналарды сүйеміз

               Сөзін ойға түйеміз

               Әжені де ардақтап

               Әдеппен бас иеміз

Ән; «Ақ әжем»

Жүргізуші; Бүгін наурыздың сегізі

                     Игіліктің негізі

                     Әдемі сөз

                     Анаға айтар лебізі

                     Құтты болсын мерекең

Амирхан; Мен гүлдерді жұлмаймын

                  Торғайларды қумаймын

                  Айтқан сөзді тыңдаймын

                  Анашымды сыйлаймын

Руслан; Мәпелейсің мені анам

               Қолыңдағы құсыңдай

               Құлпыра өсіп демалам

               Құшағыңда қысылмай

Еркеназ; Құттықтаймын гүл беріп

              Өзімнің туған анамды.

              Адамдар қыз, ұл болсын.

              Аналардан жаралды.

Аманат; Айтып көп әңгімем

              Тыңдасаңыз бар енді

              Бұл күні мен алдымен

              Құттықтаймын әжемді

Би; «Қамажай» кішкентай арулар қыздарымызды ортаға шақырамыз.

Жүргізуші; Армысың ару ана, абзал ана

                    Анаға тең келетін бар ма дана-деп.

Әйбеке; Мен деп кірпік қақпаған

               Менсіз тамақ татпаған

              Бақыты үшін баланың 

              Анам- сау жүр ақ мамам

Серік:    Сегізінші наурыз келді

               Шаттық сезім ап келді

               Қуанышты күнде енді

               Құттықтаймыз сіздерді.

 

Айзере ; Нұрын төккен маған

                  Шуағымсың сен

                 Айналайын анам

                  Қуанышыммен!

Аяна;         Менім әжем, гүл әжем

                    Алтын әжем, күн әжем

                    Апам үшін мен үшін 

                    Нағы ана тілі әжем.

Ән; «Төлдер»

Бәрі; Ана-біздің күніміз

          Ананың біз гүліміз

          Ұландарды қуанытып

           Ұзақ өмір сүріңіз

Құрметті ардақты аналар! Мерекелеріңіз құтты болсын! Енді сіздерге арналған бүлдіршіндеріміздің сыйлықтары бар. Аналарға сыйлықтар беру.

«Кішкентай арулар» сайысы.

Мақсаты; Балаларға ұлттық салт- дәстүрімізді, өнерді бүлдіршін қыздардың бойына дарыту. Ана тілін, халқын сүйе білуге үйрету.

Қыз балаларымыз бен аналарымыздың мерекесіне арналған кішкентай арулар сайысын бастауға рұқсат етіңіздер!

 Жүргізуші;       Мың бұралған арулар аңдап басып 

                             Келеді міне ортаға толқып тасып

                            Аруларын сыйлаған халқым

                            Көңілді қошеметпен қарсы алайық

Ортаға кішкентай аруларымызды шақырайық.

1. Бірінші ару- ақша маңдай, үлкен кіші мақтанғандай, ортаға Сағынғали      

    Фаризаны шақырамыз.

2. Екінші ару- Өз әлінше жақсыларды жақтағандай, ортаға  Төлеген Дананы шақырамыз.

     3 Үшінші ару- достарын сары алтындай сақтағандай ортаға Дастан            Назымды шақырамыз.

4Төртінші ару- ажарлы, ақша бетті, құлағына алтын сырға жарасар, ортаға Сәрсенғалиева Аселді шақырамыз.

5Бесінші ару- қара шашты, қиғаш қасты, таңылған айдын көлдің аққуындай ортаға Көпжасар Кәусарды шақырамыз.

Міне осы алдымыздағы бүлдіршіндердің сұлулығы мен инабаттылығын сүйкімділігі мен ақылдылығын, бағалайтын әділқазылыр алқасымен таныстырып өтейік.

1 Асел Кериева

2 Ата-ана

1-кезең Өзін-өзі таныстыру

             Кішкентай арулар келіп жетті танысуға

             Бойындағы бар дарынды дарытуға

             Қорықпастан сахнаға келіп жетті

             Әдеппен ізетпен танысуға –дей келе аруларымыз өзін-өздері  

                  таныстырады.

2-кезең  Жанарған сананың

               Ұмытады мұны кім?

                Ата-салты бабаның

                Алып келді осы күнге-дей келе аруларымыз сұрақтарға жауап    

                    береді.

1. Қазір жылдың қай мезгілі?

Назым. Көктем мезгілі.

2. Көктем айларын айтып берші?

Наурыз, Сәуір, Мамыр

2.Апта күндерін атап берші?

Кәусар; Дүйсенбі, Сейсенбі, Сәрсенбі, Бейсенбі, Жұма, Сенбі, Жексенбі.

3. Наурыз айында қандай мерекелер бар?

      Дана. 1) 8-наурыз Аналар мейрамы

                 2) 22-наурыз Ұлыстың ұлы күні,

4. Төрт түлік малдарды айтып берші?

Асель! Қой, Сйыр, Жылқы, Түйе, Ешкі.

Төлдерін қалай атаймыз?

Қошақан, бұзау, құлыншақ, ботақан, лақ.

     5.Ана туралы қандай мақал білесің?

         Фариза; Ана сүті бой өсіреді

                  Ана тілі ой өсіреді.

3-кезең. Ата көрген оқ жанар

               Ана көрген тон пішер демекші біздің кішкентай аруларымыз қалай құрақ құрау керек екендігін көрсету.

Ән; «Көктемде»

4-кезең. Ал кімнің өнері бар қаншалықты

               Би билеп, ал біреуі ән салыпты

               Бүгінгі байқауда бәйге алуға

               Тамаша өнер көрсет жан салып бір деп кішкентай аруларымыздың      

                  өнерлерін тамашалайық.

Фариза. ән; «Қошақан».

Назым. Би; «Өзбек»   

Кәусар. «Көркем жаттығу»

Дана. ән; «Қуыршақтар»

Асель. «Мәнерлеп оқу»

Ән; «Құттықтаймын мама» Саз жетекшісі. Гулзира

5-кезең. Сымбатына сән киім жарасатын

               Аспандағы айменен таласатын

               Өнеріне тұлғасы сай келетін

               Бүлдіршінге қызығып қараса

               Сән үлгісін ортаға шығып көрсету.

Енді сөз кезеңін әзіл қазылар алқасы мен ата-аналарға сөз берейік.

Осымен «Гүлдер» тобының «Кішкентай арулар» сайысы аяқталды.

Мерекелеріңіз құтты болсын. Сау болыңыздар. Рахмет.

Тәрбие сағаты тақырыбы: «Елімнің еркіндігі – Тәуелсіздік» 

Мақсаты: Желтоқсан көтерілісінің сипатын насихаттай отырып, желтоқсан құрбандарын мәңгі есте сақтау: жас ұрпақ бойына еліне, жеріне, ұлтына деген патриоттық сезімін қалыптастыру.

Көрнекілік: Слайт, ширмалар

Тәрбиеші; Құрметті «Ақбота» бөбекжайының  ұжымдары,  балабақша бүлдіршіндері, бүгін еліміздің сан мыңдаған жылдар бойы армандаған, сол жылда дүр сілкіндірген Желтоқсан оқиғасымен келген, тарихымызда алтын әріптермен жазылып қалатын «Тәуелсіздік күні» мерекесіне арналған «Елімнің еркіндігі тәуелсіздік» атты тәрбие сағатымызды бастаймыз.

Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Әнұраны орындалады.

                                            Мен- қазақпын мың өліп  мың тірілген,

 Жүрегегімде таныстым мұң тіліммен.

Жылығанда жүрегім мың тұтылып,

Қуанғанда күлкімнен түн түрілген.

16-желтоқсанда қазақ жастары орталықта алаңға шығып, Қазақстан тәуелсіздігін талап етті. Бұл күн- Қазақстан тарихында тәуелсіз Қазақстан Республикасының туған күні деп алатын әріппен жазылды. Сондықтан да желтоқсан бүкілхалықтық

мереке. 

-Балалар, біз осы тәуелсіздікке оңайлықпен қол жеткізген жоқпыз. Оның бір көрінісі желтоқсан оқиғасы.

Желтоқсан оқиғасында ерен ерлігімен көзге түскендер өте көп, солардың бірі көрінісі желтоқсан оқиғасы.

Желтоқсан оқиғасында ерен ерлігімен көзге түскендер өте көп, солардың бірі – Қайрат Рысқұлбеков.

Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев біздің көпұлтты тәуелсіз мемлекетіміздің тұңғыш президенті.  Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев кішкентайынан спортты, белсенді демалысты жақсы көрді, сол себепті Республикадағы барлық тұрғындар спортпен айналасып, дені сау, бақытты салауатты өмір сүргендерін армандайды.

-Балалар, егеменді еліміздің тәуелсіздігік алғанымызға биыл 26 жыл болды.

Слайт: «Желтоқсан желісі»

Мұзға жанған желтоқсанның жалауы,

Құтты болсын Тәуелсіздік мейрамы.

Ол әркімге еркін өмір сыйлайды,

Жақсы атақпен нұр шапағын жинайды.

Тәуелсіздік туралы кім тақпақ біледі екен.

Аслан:

Тәуелсіздік еліміз,

Мәңгі жасар жеріміз.

Тәуелсіздік жасаған,

Аға,әпкелеріміз.

Ән: «Тәуелсіз ел ұраны»

Руслан:

Он алтыншы желтоқсан,

Тәуелсіздік алған күн.

Мерекеге ел тосқан,

Шырқатып ән салған күн.

Рамзан:

Жүректе намыс оты лапылдаған,

Күш –жігері жастардың сарқылмаған.

Отан үшін олар шығып алаңға,

Қарсы ағып өзендей тасқындаған.

 Темірлан:

Желтоқсанның  қанды суық ызғары,

Қалық әскер қазағымды қорлады.

Тәуелсіздікті қолдаған жастардың,

Отан үшін табандары тозбады.

Би «Шайхана» 

Көрініс: «Ляззаттың анасына жазған хаты»
Анашым жүрегімнен шыққан соңғы сөзімді жаза отырып, менде Тәуелсіздіктің құрбаны болдым. Елім үшін жерім үшін жан пида мына әділетсіз заманда теңдік үшін тәуелсіздік үшін қаншама жастар болып алаңға шықтық.

Мені сөкпеңізші кінәсіз екенімді күндердің күні дәлелденеді.

Бұл заманда әділеттілік орнайтын уақытта келер.

Сіздің маңдайымнан сипағаныңызды сағындым. Аман жүріңіз.

Би «Қазақстан»

Туған халқымыздың тарихын, батыр ұл-қыздарымыздың ерлігін, жеріміздің байтақтығын, байлығын ақын ағаларымыз жырлап келеді. Сол жырларды жаттап, көкейге түйіп, елімізге лайықты азамат болып өсуге міндеттіміз, басқаша болуға біздің құқығымыз жоқ, бүгінгі бақытты күніміз үшін қаншама ерлер тер төкті, жанын қиды. Сол батырларымыздың армандаған ұрпағы біздің білімді, дені сау Отанымыздың лайықты ұл-қызы болып өсуі қажет. Апа - ағаларымыздың қайталанбас ерлігіне тағзым етеміз. Осымен құрметті қонақтар «Гүлдер» тобының дайындаған «Елімнің еркіндігі –Тәуелсіздік» атты  тәрбие сағатымыз  аяқталды.

 

 

«Жасыл шырша жанында»

Екінші кішілер тобы

Мақсаты: Балаларды қыс ерекшелігімен, жасыл шыршамен таныстыру. Мерекені сиқырлы, есте қалатындай етіп өткізу. Балалардың ән айтып, еркін би билеуіне жағдай жасау.

(Әдемі әуенмен балалар қол ұстасып залға кіреді)..

Жүргізуші:      Аспан жерге төгеді

                          Ақ күмісін уыстап.

                          Жаңа жыл да келеді,

                          Бізге қарай жылыстап.

Балалар, қыс түсті, жер беті аппақ қарға оранды. Көптен күткен Жаңа жыл мерекесі де келді. Міне, біз де шыршамызды безендіріп, әдемілеп, Жаңа жыл тойын тойлауға жиналдық.

                                       Қуантып елді,

                                       Жаңа жыл келді.

                                       Өсетін болдым,

                                       Бір жасқа енді.

                                       Шыршаға бардық,

                                       Әсем  ән салдық.

Жүргізуші: Балалар, бүгін барлық жерде сендер сияқты балалар Жаңа жыл мерекесін тойлап жатыр. Біздер де Жаңа жылды көңілді өткізейік.

                               Ән: «Мерекеге келдік»

Ән айтып болған соң залға бауырсақ пен түлкі жүгіріп кіреді:

Бауырсақ: Тимеші маған, Жаңа жылды тойлауға мен де барам.

Түлкі: Жоқ, жоқ. Мен сені жеп қоям.

(Түлкі бауырсақты қуады, жете алмайды. Жүргізуші басын шайқайды)

Жүргізуші:  Тиме бауырсаққа. Жаңа жылда бір – біріңді ренжітуге болады ма екен?

Түлкі: Жарайды (бауырсаққа қарап қолын бір сілтейді)

            Ой, қандай әдемі шырша?!

            Жасыл желек жамылған.

            Асыл моншақ тағынған.

            Қандай әсем шыршаңыз

            Көптеп күтіп сағынған.

Бірақ, сендер мені Жаңа жылды тойлауға шақырған жоқсыңдар ғой.

Мен сендердің шыршаларыңның шамын сөндіріп тастаймын.

(Шырша шамы сөнеді)

Жүргізуші: Әй, қу түлкі, шыршамыздың шамдарын жаға көр.

Түлкі: Жоқ, жақпаймын. Бірінші менің көңілімді көтеріңдер.

Жүргізуші: Қазір біз саған «Ойыншықтар» деп аталатын ән орындап береміз.

Ойын: «Қар лақтыру »

Түлкі: Балалар, әндерің де, билерің де қандай әдемі?! Өздерің қандай әдемісіңдер?! Жарайды, шырша шамын жағайын.

                           Қуант бізді таңырқат,

                           Шамдарыңды жарқырат.

(Барлығы қол шапалақтайды)

Хоровод «Шырша жыры»

Залға Қола әскер  машина мініп келеді: Сәләматсыңдар ма балалар. Жаңа жылдарыңыз құтты болсын!

Жүргізуші: Қош келдің, кішкене әскер. Сенің бізге әкелген қандай өнерің бар?

Қола әскер:  Жасыл шырша жайнаған

                      Жарқыраған нұрменен.

                      Қандай ғажап айнала,

                      Құлпырғандай нұрменен.

Жүргізуші: Біздің де сізге көрсетер өнеріміз бар. Біздің әскерлер би билеп береді.

Би: «Аяз ата»

Әскер: Мен жолда келе жатырып қар домалақтап жасадым. Соны сіздерге сыйлаймын.

Жүргізуші: Рахмет, саған қола әскер.

(Қола әскер шығып кетеді)

 

Бауырсақ: Ой, балалар, мен жаңа келе жатқанда Аяз атаны көріп едім. Мына түлкіден қашып жүріп, сендерге айтуға ұмытып кетіппін.

Жүргізуші: Ой, балалар, онда не тұрыс. Қане, Аяз атаны Ақшақармен бірге шақырайық.

Барлығы. Аяз ата а – у!

Аяз ата: Келе жатырмын, келе жатырмын.

                           Амансыңдар ма, қонақтар!

                           Есенсіңдер ме, балаларым!

Ақша қар: Жаңа жылдарың құтты болсын!

                  Қандай әдемі шырша?!

                  Біз бір ертегінің ішінде жүргендейміз.

Жүргізуші: Аяз ата, біздің балалар сізге ән айтып бергісі келіп тұр.

Ән: «Сәлеметсіз бе, Аяз ата?»

Аяз ата шаршап орындыққа отырады.

Ақшақар.   Далада қар борайды

                   Ақ мамыққа орайды.

                   Мұз болады қатады,

                   Жып – жылтыр боп жатады.

Менің ұлпақарларым қайда? Келіңдер, бәріміз билейік.

Би: «Ұлпақарлар»

                         Қараңдаршы далаға,

                          Дала аппақ ақша қар,

                          Тал мен үйлер қалада

                          Жамылыпты ақ шатыр.

                          Жаңа жылдық кеште

                          Көтереміз көңіл біз,

                          Түсіреміз еске

                           Ертегілер елін біз.

Ертегі: «Шұбар тауық»

Аяз ата балаларға сыйлық үлестіреді.

«Сиқырлы күз»

Мақсаты: Балаларды күз әлемімен таныстыру. Күз мезгілінде болатын ерекшеліктерді сахналандыру. Балаларды күз байлықтарымен, күзгі еңбекпен таныстыру. Табиғатты сүю, қорғауға тәрбиелеу.

 

Әсем әуен ойнап тұрады. Балалар орман корінісімен безендірілген залға кіреді.

Жүргізуші: Балалар, біздер күзгі орманға келдік. Күзгі орманның жапырағы қандай екен? Қане, қарайықшы. Жапырақтары сары, қызғылт, қызыл. Өте әдемі екен?! Солай ма балалар? Ал орманды кім әдемілеп қойғанын білесіңдер ме?

Хор: «Күз» 

    1 – бала:                             Алтын, сары, қызыл, көк –

                                                 Алуан – алуан жапырақ.

                                                 Күзгі бақта күлімдеп,

                                                 Көз тартады атырап.

    2 – бала:                             Күн шуаққа маужырап,

                                                 Жатыр еді атырап

                                                 Ағаштардан жамырап

                                                 Ұшты кенет жапырақ.         

     3 – бала:                             О, алақай тамаша!

                                                  Шашу шашты жапырақ,

                                                  Бақтың іші алаша,

                                                  Аунар ма едім, жатып ап?!

Қыздар жапырақтармен би билейді.

Би: «Жапырақтар»

(Билеп болғаннан кейін қыздар жапырақтарды жерге шашып кетеді. Оларды ұлдар жинайды. Көп жинаған бала жеңімпаз болып есептеледі)

Ойын: «Кім жапырақты көп жинайды»

Жүргізуші: Балалар, тыңдап көрейікші, орман бізге не деп жатыр екен? (тыңдайды)                                                                          

                             Әдемі әтеш

                             Таң атпай тұрыпты

                             Ойқастап жүріпті

                             Жан – жаққа қарапты

                             Айдарын  тарапты, -  бізге келе жатқан кім екен?

Залға әтеш кіреді: Сәлеметсіздер ме балапандар! Бүгін сендер қандай әдемісіңдер?! Мен де бүгін әдемімін, қараңдаршы (әрі – бері жүреді)

Жүргізуші: Балалар, әтеш әдемі ме?

-          Иә, әдемі!

Әтеш: Балалар, сендер жаңбырдың қалай жауатынын білесіңдер ме?                                                                                                                                  

-          Иә, білеміз!

Әтеш: Өте жақсы. Жаңбырдың балалар, өте жай, кішкене түрі болады. Оны салу үшін қолымыз ды жай шапалақтаймыз (балалар қолдарын жай соғады, әуен жай ойнайды). Сонымен қатар үлкен, қатты жаңбырлар да болады ( балалар қолды қаттырақ, тезірек соғады,әуеннің дауысы қатты шығады).

«Қандай жаңбыр» ойыны ойналады.

 (Әтеш басқарады: «Жай жаңбыр» дегенде қолды жай соғады. «Қатты жаңбыр» дегенде қолды қаттырақ соғады.)

 

Жүргізуші: Сары әтеш, біз жаңбыр туралы ән де білеміз. Тыңдағың келе ме?

Әтеш: Әрине.

Ән: «Куз»

Әтеш: Ой, балалар, сендермен уақыт өте көңілді өтті. Рахмет сендерге балалар! Мен енді достарыма кетейін. Сендердің қандай ақылды, көңілді екендеріңді айтайын. Сау болыңдар балалар.

           1-бала:                   Қуандырып біздерді

                                          Мерекелі күз келді

                                          Кел, жемісті алтын күз

                                          Кемелденсін халқымыз.

          2-бала:                    Көк майсалы көрікті

                                          Алқаптағы көк егін

                                          Бұл күндері киіпті

                                          Сары жібек көйлегін.

Жүргізуші: Балалар, мен бір сыбдыр естіп тұрған сияқтымын. Кім екенін білгілерің келе ме?

Залға түлкі келеді:

Мен түлкімін күлкілі,

Кім білмейді түлкіні.

Алдамаймын ешкімді,

Алтынданған күз күні.

Жүргізуші: Қу түлкі, сіздің бізге келгеніңіз қандай жақсы болды! Біздің балалар сізге би билеп бергісі келіп тұр.

Түлкі: сендер сондай кішкентайсыңдар, билей аласыңдар ма?

Балалар «Би билегім келеді» әніне билеп береді.

Түлкі: Ой, жарайсыңдар, кішкентайлар!

 Жүргізуші: Балалар, енді мен сендерге жұмбақ жасырам, тыңдаңдар:

      Менің атым ұзынқұлақ

      Ылғи түнде жортамын

      Қалдырмаймын ізімді

      Өте қатты қорқамын.

                              (қоян)

Залға қоян келеді:

Сәлеметсіңдер ме балалар! Сендерде болып жатқан қандай той? Қандай көңілді сендерге?

Жүргізуші: Сұр қоян, біз бүгін «Алтын күз» мерекесін тойлап жатырмыз.

Қоян: Мен сендерге ойын ойнауға сәбіз алып келдім. Кім тез жинайды екен?

                                         Ойын: «Кім шапшаң?»                                                                          

Түлкі: Сұр қоян, осы сені неге желаяқ деп атайды?

Қоян: Соны да білмейсің бе? Мен өте тез жүгіремін ғой. Сондықтан мен желаяқ атандым.

Түлкі: Ой сұр қоян, мақтанба. Сен менен де тез жүгіре алам деп ойлайсың ба?

Қоян: Әрине, сен менімен жарыссаң жете алмай қаласың.

( Түлкі қоянды қуады, жете алмайды).

Түлкі: Сұр қоян, сен расында жеткізбейді екенсің.

Қоян: Балалар, сендер мен сияқты секіре аласыңдар ма? Олай болса менің қимылымды қайталаңдар.

( Балалар қоянмен бірге билейді)

Түлкі:  Бүгін біздер ойнадық та

            Ән салдық та, биледік

            Қоштасатын кез де келді

            Біздер енді кетейік.

Қоян: Сау болыңыздар, балалар!                                                                                              

Жүргізуші: Балалар, бүгін бізге әтеш те, қоян да, түлкі де келді. Ал сиқырлы күз болса әлі жоқ. Біздер «Күз» әнін орындап, сиқырлы күзді ортаға шақырайық.

Ән: «Күз»

Залға күз кіреді:

                                Сәлем, өрен достарым

                                Алақанды тос бәрің

                                Қымбатты сый алыңдар,

                                Қызығыма қаныңдар.

 

                                Ән салыңдар, күліңдер

                                Жайнап гүлдей жүріңдер,

                                Кел, күз тойын тойлайық

                                Би билейік, ойнайық!

 

Сәлеметсіздер ме балалар! Дауыстарың қандай әдемі! Сендер мен туралы әндетіп жатырсыңдар ма? Мереке басы ән болар, береке басы дән болар,- дейді халқымыз. Мен көктемде еккен мол астықты жинап, қамбаларды алтын дәнге толтырдым. Сондықтан халық мені «Жомарт күз» , - деп те атайды

Жүргізуші:   Күз арқылы білеміз

                       Жомарттықтың салтын біз

                       Біз өзіңді сүйеміз,

Балалар:       Рахмет саған алтын күз!

Ән: «Күз жомарт»

 

Күз: Балалар, мен ағаштарды сары түске бояп келе жатқанымда мына сары, әдемі орамалды тауып алдым. Бұл сиқырлы орамал. Осы орамалмен ойын ойнайықшы.

 (Ойынның соңында орамал астына алма салынған кәрзеңке қояды)

Күз:          Орамалды ашайық,

                 Астында не, қарайық?

                 Бұл не?

                 Себет қой!

Кәрзеңкенің бетін жапырақтар жауып тұрады.Ал жапырақ астынан алма шығады. Күз балаларға алма үлестіреді. Балалар күзге рахметін айтып қоштасады.Ертеңгілік аяқталады.

 

 

 

«Қазақстан – Республикам менің!»

 

     Мақсаты: Егемен еліміздің рәміздерін қастерлеуге, Отанын сүюге, туған жерінің, туған елінің патриоты болуға тәрбиелеу. Балаларға мерекелік көңіл – күй сыйлау.     

Қазақстан Республикасының Әнұраны орындалады.

Жүргізуші: Балалар, сендер осы Отан деген сөзді қалай түсінесіңдер? Отан дегеніміз не?

-          Отан – біздің ауылымыз, қаламыз.

Жүргізуші:  Біздің Отанымыз қалай аталады?

-          Қазақстан Республикасы.

Жүргізуші:  Біздің еліміздің рәміздері қандай?

-          Елтаңба, Ту, Әнұран.

                                                  Жерінде бабасының,

                                                  Елінде атасының,

                                                  Көңілінде әжесінің,

                                                  Төрінде әкесінің

                                                  Дарытқан бар асылын,

                                                  Мен – қазақ баласымын!

 

                                                  Қолында анасының,

                                                  Жолында ағасының,

                                                  Төсінде даласының,

                                                  Тапқан өз жарасымын,

                                                  Мен – қазақ баласымын!

 

Ән: «Отан»

 

Залға тыңшы кіреді:

Тс-с-с... Тыныш, тыныш,. Бұл не шу? (балаларға қарайды)

-          Сәлеметсіздер ме, балалар?

-          Сәлеметсіз бе!

Жүргізуші: Тыңшы төрлетіңіз, қош келдіңіз!

Тыңшы: Рахмет, рахмет! Бұл не жиын, бұл не той?

Жүргізуші: Тыңшы, біздер бүгін Отанымыздың туған күнін атап өтуге жиналдық.

Тыңшы: Е – е... Ендеше дүркіретіп той жасамайсыңдар ма?

Жүргізуші: Жасап жатырмыз. Бізбен бірге тойлаңыз.

Тыңшы: Тойласақ, тойлайық. Балалар, сендер ойын ойнағанды жақсы көресіңдер ме?

Балалар: Өте жақсы көреміз.

Тыңшы: Ендеше, «Қыз қуу» деп аталатын ұлттық ойынды ойнайық.

Ойын «Қыз қуу»

Би: «Қазақ биі»  «Гүлдер» тобының биші қыздары Айжан мен Айзерені қошеметпен ортаға шақырамыз.

Тыңшы: Қандай өнерлі балалар?! Жарайсыңдар!

 

                                         Елімнің аты, жерімнің аты,

                                         Өзіңмен биік, Республикам!

                                         Жақсының аты, ғалымның хаты,

                                         Өзіңмен биік, Республикам!

 

                                         Білімді ұрпақ, білікті маман,

                                         Беделің сенің, Республикам!

                                         Болатын балаң, ары сау адам –

                                         Мерейің сенің, Республикам!

 

                                         Бәсеке деген оңай сын емес,

                                         Ұшпасын бағың, Республикам!

                                         Қазақтың атын, қазақтың затын,

                                         Тұмар ғып тағын, Республикам!

 

Тыңшы: Т-с-с...(Жерге құлағын тосып тыңдайды) Балалар, сендерге қонақ келе жатқан сияқты.

 

Дүркіретіп әуенмен Таусоғар мен Желаяқ келеді:

-          Сәләматсыздар ма балалар!

-          Тойларың тойға ұлассын!

Балалар: Сәләматсыз ба!

Жүргізуші: Балалар, бізге ертегі – аңыздардың кейіпкерлері Таусоғар мен Желаяқ келді. Таусоғар, мынау қолыңдағы не?

-          Бұл тау ғой. Доп қылып ойнап жүрмін.

Жүргізуші: Желаяқ, аяғыңа не байлап алғансың?

-          Е-е. Бұл тас қой. Қатты жүгіріп, досым Таусоғардан асып кете берген соң аяғыма байлап алдым.

-          Тәрбиеші: А-а... Енді түсіндік. Қонақтар, төрге жайғасып қонақ болыңыздар. Қазір біздің балалардың айтысын тамашалайсыздар.

Айтыс: «Қыз бен ұлдың айтысы»

Барлығы: Ей, жарайсыңдар.

Таусоғар: Ей, Желаяқ, екеуміз еріккенде ойнайтын ойынымыз бар еді ғой. Мына балаларға соны үйретейік.

Желаяқ: Үйретсек, үйретейік. Балалар, біздер бала кезімізде «Көтермек»  деп аталатын ойынды жиі ойнаушы едік. Қазір сол ойынды есімізге түсіріп көрейік.

Би: «Татар биі»  «Гүлдер» тобының бишілерін Төлеген Санжар,Талгатова Сабинаны ортаға шақырамыз.

                                           Астана мен Алматы,

                                           Алатау асқақ аясы.

                                           Алқабында атақты,

                                           Алқызыр апорт алмасы.

 

 

                                           Өзіңдікі туың да,

                                           От пен ауа суың да.

                                           Жаса, Қазақстаным,

                                           Белді бекем буын да!                              

Тыңшы: Ал, балалар, мерекені әрі қарай тойлай беріңдер. Ал біз болсақ, ертегі еліне қайтайық. Сіздермен бірге ұақытты көңілді өткіздік. Сау болыңыздар.

Ән: «Мен кішкентай баламын»

Жүргізуші:   Мен қазақпын қаныммен сүйегіммен,

                     Сән – салтанат, салтымды сүйемін мен.

                     Бақ орнатам, осынау кең далаға,

                     Мұрагермін, оған да иемін мен!

Осылай қазағымның бостандығын көрсем екен, еңбегін, өнерін көркейтсем екен, елім деп еңіреген халық ұлдарына үш би өз кеңестерін, ақыл даналықтарын айтып отыр.

(Ортаға үш би шығады)

 

                                                       Төле би: (Жасқайрат Темірлан)

                                    Шешендіктен не пайда,

                                    Артында сөзі қалмаса.

                                    Батырлықтан не пайда,

                                    Халқына қайран қалмаса.

 

                                                      Қазыбек би: (Қазбеков Аслан)

                                    Отбасыңда білгір қартың болса,

                                    Ол жазылған хаттан кем емес.

 

                                                    Әйтеке би: (Қазбеков Руслан)

                                    Елім аман, жұртым тыныш,

                                    Батыр ұрпақ аман бол.

                                    Өсіп - өнер өрендерім,

                                    Арқа сүйер панам бол!

Бала:        Баба өсиетіңізді естідік,

                  Қабыл алды жас ұрпақ.

                                                        Төле би:

                                       Балалар, сендер аман болыңдар,

                                       Елімізді көркейтіңдер.

 

Бала:  Рахмет, сізге би ата.

Жүргізуші:  Осылай билер елінің ұлы мен қызын болашаққа білімді, ал елін тәуелсіз мемлекет болуын армандаған бабаларымыздың армандары орындалып, Қазақстан тәуелсіз мемлекет болды.

 

        Осымен біздің ертеңгілігіміз аяқталды келесі кездескенше сау болыңыздар.

 

 

Тақырыбы: «Ұстаздар ұлы тұлға»

Мерекелік кештің мақсаты балалардың білім нәрімен сусындатып, бүгінгі өмір талабына сай ұлттық тұлға қалыптастырушы, ата-ананы, үлкенді сыйлай білуге тәрбиелейтін мұғалім еңбегін сыйлап, қадірлей білуге үйрету болды.

Құрметті ата-аналар, аяулы ұстаздар!

Бүгін біздің «Ұстаздар ұлы тұлға!» атты мерекелік шарамызға қош келдіңіздер.

                Армысыздар ардақты ұстаздар!

                   Баршамыздың сауатымызды ашып,

                Білім нәрімен сусындатып, өмірге қанат қақтырған ұлағатты  

                   ұстаздар мерекелеріңіз құтты болсын!

Енді құттықтау сөз осы біздің балабақшамыздың әдіскері Гулназ Дикартқызына беріледі.

Құтты болсын ұстаздарым мерекең,

Артсын сенің абыройың, берекең.

Осы күні ұлы тойды тойлайық,

Қуанышты ұзақ болсын мерекең!- дей отырып,

Осы бүгінгі ұстаздар күніне «Гүлдер» тобының бүлдіршіндері өз өнерлерін ұсынады.

Ән:  «Арйайдай»  орындайтын  саз жетекшісі.

Енді бүлдіршіндеріміз тақпақтарын айтады.

Ранида: Ән салғызып билетіп,

               Ылғи бізбен жүреді.

               Тақпақтыда үйретіп,

               Ойнатады, күледі.

Аманай: Қызық-қызық ертектер,

                Біздерге оқып береді.

                Жылауықта, тентекте.

                Сол апайға көнеді.

Әсет:   Келген кезде бақшаға,

  Думандаттық бәріміз.

               Қуанышқа толы ғой,

             Біздің сәби шағымыз.

Айбек: Біз бақшаға келеміз,

             Біз бақытты баламыз.

             Тәрбиеші апайдың,

             Айтқан тілін аламыз.

Жүргізуші: Асыға сәлем жолдап біз,

                         Бірге өсіп ен жайлаған ұл мен қыз.

                         Тәтті күй асқақ ән мен әсем биді,

                         Сіздерге тарту етіп ұсынамыз-дей келе алдарыңызда балабақшамыздың мың бұралған бишілерін ортаға шақырамыз.

Би: «Жылқышы»
Жүргізуші: Сыйлар бәрін еліңіз.

                         Сізге жырда, тілекте,

                         Шыңға өрлей беріңіз

                     Білім сеуіп жүрекке

                         Домбырасын қағып қап

                     Төгілдірер нелер сөз,

                     Шабыты асқақ шарықтап

                     Ортаға шықсын өнерпаз.

Ән: «Бала тілегі» орындайтын Набиолла Жанэль

Жүргізуші: Ақыл қосып ойыңа,

                         Талпындырар асыл шын.

                         Мұғалімдер тойына,

                         әннен шашу шашылсын-дей отыра

Ән: «Құтты болсын мерекең» ұстазым туралы ән сіздерге арналады аяулы ұстаздар қабыл алыңыздар.

Жүргізуші: Ұстаздар ұлттың тірегі.

                         Ұстаздар-мектеп жүрегі.

                         Ұрпаққа жетер ұстазбен.

                         Халықтың ұлы тілегі-дей келе отырып бүлдіршіндердің тақпақтарын жолдайды.

Жүргізуші: Ұрпақпен өмір жолы жалғанады,

                         Көңілді күндер тусын алдан әлі.

                         Ән-шашу, әсем әуен, түрлі өнер,

                         Бүгінгі күн сіздерге арналады.

Ал енді осы мереке иелерінің құрметіне өнерлі балалардың өнерін тамашалайық.

Би: «Өзбек»

Жүргізуші: Ұқсаттың да сіз бізді балаңызға,

                         Ұқсатып ек біз сізді анамызға.

                         Жақын тарттық біртіндеп бауыр бастық,

                     Жүргеніңді ұнатып арамызда.

                         Бар баланың сенгені өздеріңіз,

                         Сол сенімді ақтаумен өрледіңіз.

                         Құтты болсын ұстаздар мерекеңіз,

                         Жана берсін жасампаз еңбегіміз.

                         Жана берсін еңбегің,жана берсін,

                         Мерейіңе шәкірттер қана берсін.

                         Айнала балалар мен гүлге толып,

                         Мейрамыңыз зор бақыт ала келсін

Көңілдің ақ тілегін көл етеміз,

Тілектермен нығайсын мерекеңіз.

Баршаңызға жолдаймыз аппақ алғыс,

Осымен аяқталды мерекеміз.

 

Құрметті ата-аналар, аяулы ұстаздар.

«Ұстаздар –ұлы тұлғалар» атты шарамыз аяқталды. Сау болыңыздар.

               

 

 

 

 

Құтты болсын жаңа жыл!

Құттықтау сөз «Ақбота» балабақшасының әдіскері Гулназ Дикартқызына беріледі.

Жүргізуші: Қандай жақсы шыршамыз

                    Ән шырқайық бәріміз.

                     Тақпақ айтып, бй бйлеп

                      Жаңа жылды бастайық.

Армысыздар құрметті ата-аналар, балалар және қонақтар!

Сіздерді жаңа жыл мерекесімен құттықтай отырып, жаңа жыл тек қана

жаңа табыс, береке, бірлік әкелсін дейміз. Міне көптен күткен қыс мезгіліде ортамызға келіп жетті. Қыс айында бәріміз асыға күткен тамаша бір мереке бар. Ол қандай мереке қане айтыңдаршы? Дұрыс айтасыңдар.

Ол мереке Жаңа жыл! Жаңа жылды тойлау үшін осы әсем шырша жанына

Барлығымыз жиналып отырмыз.

Жүргізуші:  Ақ көңілім айналды аппақ қарға

                     Көңілдене қосыл сен ән мен жырға.

                      Қыс қызығы басылмай ұласады.

                      Қуанышы көп болсын жаңа жылға дейн.

Отырып сіздерге арналған «Гулдер» тобының «Құтты болсын жаңа жыл» 

 ертеңгілігін тамашалауға шақырамыз. Балалар!

Қараңдаршы шыршамыз қандай әсем, ойыншықтарымыз қандай әдемі.

Балалар: ендеше бізбен бірге бір жыл бойы бірге болған бар қызықты бірге өткізген

бірге қуанып, бірге ренжіген ұлу жылына рахметімізді айтып, өнерімізді көрсетейік.

Балалар  ескі жылымыз қалай аталады?

Ұлу жылы, әне өзіде келе жатыр бәріміз қосылып «Қош келдің ескі жыл»

Сіздің құрметіңізге ән айтылып, тақпақ айтып жаңа жыл келгенше бірге болыңыз.

Ескі жыл: Ескі жылың есіркеп

                  Жаңа жылың жарылқап

                  Елінде болсын тыныштық

                  Бейбіт күнін жарқырап

                  Қоштасамын бүгін мен

                  Сіздерді қыймас күңілмен.

                  Келер барыс жылында

                  Жақсылығымыз көп болсын!

                  Аман болсын аспаның.

                  Аман болсын жас - кәрің!

Балалар   ендеше бәріміз ескі жылымен шыршаны айналып «Қош келдің жаңа жыл»

                 әнін айтайық.

Ескі жылдың құрметіне «Гулдер» тобының бүлдіршіндері тақпақтарын айтып береді.

    Назым, Дәурен.

Назым. Далада қар борайды

             Ақмамаққа орайды

             Мұз болады қатады.

             Жып – жылтыр боп жатады.

Дәурен:  Әдемілеп біз ілген

                Ойыншықтар тізілген

                Қандай жақсы шыршамыз

                Ән шырқайық баршамыз.

Аяулы да құрметті ұлу жылы сен құтты жыл болдың. Біз ризамыз саған ескі жыл!

Сіз бізден қуанышын мен қызығында аяған жоқсын!

Жүргізуші: Ал балалар, балалар.

                    Ескі жылдай аға бар.

                    Оны ортаға алып біз

                     Қоштаса билеп қалайық.

Балалар:  Ескі жылды шығарып салайық.

Хормен: Қош сау бол ұлу жылы.

Балалар бізге қандай жаңа жыл келеді?

-Жылан жылы, енді бәріміз жылан жылын қарсы алайық.

Қош келдің жаңа жыл2013 жыл келді.

Жүргізуші: Келді міне жаңа жыл аппақ болып ән болып, жұмбақ болып

                     тақпақ болып. Ауламыздың тұсына қонып жатыр.

                    Аяз болып, мұз болып, қатқақ болып.

                    Қонысыңыз құтты болсын, жылан жылы

                    Қоңарсын балабақшаға қоныс болып.

Балалар:   Қане бәріміз Аяз ата мен ақша қарды ортаға шақырайық.

Балалар: Аяз ата, Аяз ата, Аяз ата.

Аяз- ата сәл отырып деміңізді алыңыз келгеніңіз қандай жақсы болды.

Өзіңізбенбірге мерекені тойлап, бй бйлейік!

               Аяз ата бата береді.

-          Құтты болсын жаңа жыл

-          Елге бақыт әкелсін

-          Жаратқан жалғыз Аламыз

-          Несібені мол берсін

-          Білім қуған жастарға

-          Мұратқа жетер жол берсін

-           Ақпейілді жандарға

-          Шаттық өмір дем берін.

-          Ауру сырқау адамға

-          Құлан таза ем берсін

-          Қызыл тудың халқына

-          Бар жақсылық тез келсін!

-          Әумин!

Ақшақардың сөзі: Сәлем асыл достарым

                                   Сендерге тілек қосамын

                                   Шырша тойын жасайық

                                   Тойлап көңіл ашайық

                                    Балапан өсіп құс болар

                                    Жақсыдан жақсы іс қалар

                                    Жылан жылы халыққа

                                    Зор қуаныш құт болар.

Жүргізуші: Жаңа жылда жаңа табыс әркімге.

                    Бақыт болсын таусылмайтын әркімде

                    Отан аман, заман тыныш бейбіт күн

                    Тыйылмасын сәби, бөбек күлкің де .

«Гулдер» тобының бүлдіршіндері ортаға шығып тақпақтарын айтады. Дәурен, Назым, Жәңгір 

Дәурен: Әдемілеп біз ілген

               Ойыншықтар тізілген

               Қандай жақсы шыршамыз

               Ән шырқайық баршамыз,

Назым: Далада қар борайды

               Ақ мамыққа орайды

               Мұз болады қатады.

               Жып – жылтыр боп жатады.

Жәңгір:   Жаңа жыл

                 Жаңа жыл

                 Жаңа жылда жаңа жыр

                 Жасыл шырша жанында

                 Билеп барлық бала жүр.

Балалар: Енді Аяз ата мен бірге бәріміз шыршаны айналып ән айтайық.

Ән шырша әні.

«Гулдер» тобының бір топ қыздары ортаға шығып би «Колебельная» биін билеп береді.

Ендеше кезекті тақпаққа береиік.

Бекарыс, Кәусар, Ислям, Лунара, Мерей, Сабина Е.

Бекарыс: Ақ қырауға малынған

                  Сақалыда, мұртыда

                  Аяз ата сағынған

                  Сәлем берді жұртына.

Кәусар: Әлде қарлы боранда

               Тау басынан түстіме.

                Аяз ата оралды

                 Ақ тон киіп үстіне.

Ислям: Тамаша, тамаша

               Шыршамыз тұр жараса

               Басында әсем жұлдызы

               Көз тоймайды қараса.

Лунара: Аспан жерге төгеді

                Ақ күмісін уыстап

                 Жаңа жылда келеді

                 Бізге қарай жылыстап.

Мерей: Шыршамыз тұр жарасып

              Ойыншықтар тізілп

              Көз алмаймыз тамсана

              Қарап тұрмыз қызығып.

Сабина Е .     Көрікті бөрікті

                         Аяз ата келіпті

                         Беріп жатыр таратып

                          Алма, кәмпит өрікті.

«Гулдер» тобының бір топ ұлдары би билеп береді би марячка:                     

   Дәурен, Абылаихан, Архат, Сұлтанмұрат, Ислям, Жәңгір, Бекарыс.

 Балалар тақпақтарын айтады. Дана, Асел, Ботагуз, фариза, Нәзік, Архат, Зарина.

Дана:  Шаттық жыр

            Шаттық жыр

             Дидарында шаттық жүр

             Аяз ата ортада 

              Арқасында қапшық жүр.

Асел:  Тамаша тамаша

            Аяз ата келеді

            Әнімізге қосылып

             Бізге сыилық  береді.

Ботакөз:   Тауда туып, тауда өске

                    Шырша келді ортаға

                     Қандай жақсы шыршамыз

                      Ән шырқайық баршамыз.

Фариза:  Жарқырайды жыл шамы

                 Жыл келгенін тосамыз

                 Шыр айналып шыршаны

                  Әнге біздер басамыз

Нәзік:  Құтты болсын жаңа жыл

              Шыршамыз тұр жараса

               Жанымызда Аяз ата жүр

               Қуанады балаша.

Архат: Өлең де, ән әзір

              Ойында әзір, бәрі әзәр     

               Кел жаңа жыл біздерге

               Кел жаңа жыл, жаңа жыл

Зарина: Жаңа жылымен, жаңа жылымен

                Құттықтаймыз әрине

                 Атамызды, анамызды

                 Қонақтардың бәрінде.

Балалар бәріміз Аяз ата мен бірге шыршаны айналып ән айтайық ән: Аяз ата, 

      Құрметті ата – аналар осы бүгінгі жаңа жыл мерекесінде «Гулдер» тобының бүлдіршіндердің ата – аналардың кішкене ғана қойылымы бар.

Соны барлығымыз тамашалайық ертегілер «Жыл басына таласқан жануарлар»

Жылқы, түйе, сиыр, қой, ит, тауық, тышқан, жан жануарлардың бәрідеадамның жылына азалыққа таласты:

Жылқы - Әсем ағасы.

Түйе – Архаттың анасы

Сиыр – Сұлтанмұраттың анасы

Қой – Дананың анасы

Ит – Лунараның папасы

Тауық – Мақсаттың апасы

Жылқы айтады      Мен адам үстіне мінсем алысын жақын етемін, күшімді болса көреді, сүтімді болса ішеді, қылыма дейін арқан еседі, адамға меннен пайдалы мал жоқ жыл ағасы мен боламын дейді.

Түйе айтады: - Сен адам жұмысын қалсаң арпа, сұлы, шөп асайсың, тамағың үшін құл болдың мына мен сен көтере алмайтын ауырды көтерем неше айшылық алыс жерлерге барамын. Аш болдым деп арпа сұлы сұрамаймын. Көде болса – көде жусан болса – жусан,

Не кез келсе соны қорек етіп, табылса су ішіп табылмаса шөлге де шыдап жүре беремін жыл ағасы болу маған лайық деді.

Сиыр айтады: - Адам егін ексе менімен егеді сүтімді ішеді, құрт, май, істейді,

Қой айтады:  Мен болсам қазақ үйін немен жабар еді, жүнімді алып киіз істейді, жабағымнан күні тігеді, арқан жіп еседі, сүтімнен құрт май алады – дейді.

Ит айтады:  Мен болмасам сенің көбіңді не ұры ұрлап, не қасқыр жеп тауысар еді. Сенің бәріңінің мен бақташыңмын, дұшпан көрінсе абалап, үріп немесе  хабар беремін.

Тауық айтады:    Мен болмасам кісі ерте тұрып жұмысына бармай ұйықтап қалар еді.

Мен таңертең тұрып шақырып, хабар айтамын. Таң атты деп көп отырсаң жұмысыңнан

қаларсың, жатар уақыт болды деп түн ортасында да шақырамын, кем болса тағы шақырамын демалар мезгіл болды деп – дейді.

Түйе өзінің биіктігіне сеніп меннен бұрын кім көреді деп тышқанның сөзін қостап бәрі де

Жымиып қарап тұрды. Біраздан сон тышқан жоғарлап түйенің үстіне шығып, өркешінің басына мінді де отырды, сонымен бәрінен бұрын жылды тышқан көріп хабар беріп жылдың басы болған. Түйе бойына сеніп жылдан құр қалды.

Құрметті қонақтар, балалар 2013- шы жаңа жылға арналған мерекеміз аяқталып қалды

Көріп тамашалағандарыңа рахмет. Жаңа жыл құтты болсын, отбастарыңызға тек бақыт пен қуаныш әкелсін!                                                                                              

Тақырыбы:       Лаула мәңгі желтоқсанның алауы.

Мақсаты: Балаларға тәуелсіздік күні туралы түсінік беру. Тілдік қорын жетілдіре отырып, батырлар есімін естірту. Елін, жерін, отанын сүюгеқұрметтеуге, қорғауға, үйрету, паттриоттық сезімдегі өлеңдерді, тақпақтарды ұлттық нақышпен , көркем тілді айта білуге жеке тұлға ретінде ой - өрістерін даытуға жаттықтыру.

Көрнекілігі: желтоқсан құрбаны болған асыл азаттардың суреттері, Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздері, олардың авторлары.

      Балалар бүгін біз дүниені дур сілкіндірген, Тәуелсіздік туын ең алғаш көтерген әйгілі

1986 жылы 16- желтоқсанына арналған   “Лаула мәңгі желтоқсанның алауы “  атты тәрбие сағаттымыз  бастаймыз. Балалар, біздің еліміз тәуелсіздікке оңайлықпени қол жеткізген жоқ. Тәуелсіздік ата-бабаларымыздың талай жылдардан бері аңсап келе жатқан армандармен  ата-әжелеріміздің көз жасымен, аға-апаларымыздың қанымен келді, өз тілін, мәдениетін елінің болашағын дамытамын деген қазақ халқы тәуелсіздіктің туын алғаш көтеріп 1986 жылы 16-желтоқсан күні таңертеңгі сағат 10-дар шамасында алға беибіт шеруге шыққан еді. Оның себебі 26 жыл бойы республиканы үздіксіз басқарып  келе жатқан. Д.А. Қонаев орнынан түсіріліп, оның орнына Колбин  ешкімнің  пікірінсіз ұсынылған еді. Осы қайшылықтар ел намысын жаншыған соншалық, қаладағы студен жастар мен жұмысшы жастары. « Қазақ елінің көсеші сайлансын» « Өз ұлтымыз өзіміздің қазақ басқарсын»  деген ұранымен  алауға шығады. Алайда жастардың бұл тілегін ешкім елең қылмай алаңнан кетуін талап етеді.

    Бірақ  жастар өз дегенімізге жетеміз деген мақсатпен алаңды босатпайды. Бұл қарсылыққа шыдамаған үкімет басшылары жастарға қақаған аязды боранда мұздай су шашып, қыздардың шашынан сүйреп қорлық көрсеткен.

    Желтоқсан оқиғасында құрбан болған аға – апаларымыз: Қайрат Рысқұлбеков, Ләззат Асанова, Ербол Спатаев, С.Мұхамеджанова.

     Балалар осы желтоқсан оқиғасында құрбан болған аға-апаларымызға кім тақпақтарын айтады:

Ақерке:     Тәуелсіздік оңайлықпен келмеді

                   Бізге бұны ешкім аяп бермеді,

                   Тәуелсіздік – Қайрат, Ләззат, Ерболдың

                   Тас көшеде тас-талқан боп өлгені

Темірлан:   Қайрат деген атым бар

                   Қазақ деген затым бар

                   Күнадан таза басым бар                              

                   Жиырма бірде жасым бар

                   Қасқалдақтай қаным бар

                   Бозторғайдай жаным бар

                   «Еркек тоқты – құрбандық»

                   Атам десең атыңдар!

Али:       Желтоқсан айы естесің

                   Дауыл боп бұрқап ескенсің

                   Азаттық күні қашаннан

                   Көкейін елдің тескенсің

Балалар осы желтоқсан оқиғасынан кейін біздің еліміз 1991 жылы16 желтоқсанда өз тәуелсіздігін алды. Бұл күні Қазақстан Республикасы тәуелсіз ел болып жариялнды.

Қазақ халқы еркіндікке жету үшін қаншама қиын қыстау кезеңдерін басынан кешірді. Мыңдаған жылдық тарихы бар Қазақстан Республикасы – көп ұлтты мемлекет. Осы көп ұлт бір шаңырақ астында ынтымақ,достық, бірлікте өмір сүреді.

       Балалар еліміздің елбасы кім?

-          Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев

Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздері?

-          Елтаңба, Ту, Әнұран

Тудың түсі көгілдір, аспан түстес, көгілдір түс- ашық аспан, тыныштықтың белгісі.

Тудың ортасындағы алтын күн елімізге нұр сәулесін төгіп тұр. Күн астындағы қалықтаған қыран құс – ерліктің белгісі. Туда қазақтың ұлттық ою- өрнегі бейнеленген.

    Қазақ елінің елтаңбасында шаңырақ, қос пырақ ат, төменгі жағында елдің аты жазылған. Ат адам қанаты, шаңырақ – үлкен ортақ үйді білдіреді. Бұл біздің еліміздегі барлық еншілес халыққа ортақ бақыт тілейтінінің белгісі. Шаңырақтың уықтары күнді бейнелейді. Үш уық үш жүздің бірлігін көрсетеді.Бидай масақтары біздің еліміздің өсіп - өркендеуін білдіреді.

     Әнұран – салтанатты ән. Оның әуенінен Отанға деген сүйіспеншілік,досқа ашық құшағымыз, еркіндікке құштар көңіліміз жақсы көрініс тапқан.

Балалар Отан және рәміздер туралы тақпақтар айтады.

Фариза:    Айнымайды аспаннан

                  Біздің тудың бояуы

                  Оны халқы қашанда

                  Биікке іліп қояды

Алижан:   Елтаңбасы елімнің

                  Елдігімнің белгісі

                  Мұнда да бар ерлігім

                  Халқымыздың бірлігі

Дармен:   Бақыт бірлігі – күн талабы

                 Тоқтамайды дүбір әні

                  Мәңгі бақи шырқалады

                  Республика әнұраны

Дана:       Отан деген атамекен

                 Отан деген туған жер

                 Отан – ана, Отан –үлкен

                 Қазақтан туған ел!

 

Ән:        ҚР –ң әнұраны орындалады.

Кең байтақ, туған өлкем – Қазақстан,

Мен сені әрқашанда мақтан тұтам

Төбеңде көк байрақты желбіретіп,

Жасашы, жасай берші Қазақстан! – деп бүгінгі « Лаула мәңгі Желтоқсанның алауы» - атты ашық тәрбие сағаты аяқталды.

Жыл басы-Наурыз!

Мақсаты:Қазақ халқының салт-дәстүрін,әдет-ғұрпын өсіп келе жатқан ұрпақа санасына сіңіріп ,ұлттық қасиеттерге баулу.Ұлыстың ұлы күні Наурыз мерекесін қарсы алу арқылы балаларды Отан сүйгіштік ,табиғатты қорғау ,еңбектің қадір-қасиетін сезіну ,үлкенді сыйлау,жаман әдеттен аулақ болу ,ізгі қасиеттерді бойларына сіңірту.

Көрнекілік:Залымыз ою өрнекпен безендірілген ,әжелеріміз ұлттық қазақи кәжакайлар ,ерекше ұлттық бұйымдармен әшекейленген ,балалар әсем ұлттық киімдер киген.Залда музыка әуені қосылулы тұрады.

Жүргізуші:

Наурыз келсе құт келгені халайық,

Тамашамен ел көңілін табайық.

Ұлыстың ұлы күнін сағындырған ,

Есік ашып ,шашу шашып,

Ел болып қарсы алайық!(Шашу шашып, шығып келеді)

Жүргізуші:

Бүгінгі Ұлыстың ұлы күні-наурыз мерекесін тойлауға жиналып отырмыз .Наурыз деген сөзді қазақшаға аударатын болсақ «Жаңа күн» деген ұғымды білдіреді .Жаңа күн ,яғыни жаңа жылдың алғашқы күні.Күн мен түннің теңеліп ,табиғаттың оянған күні. Құрметті қонақтар «Гүлдер» мен «Жемістер»  тобымен бірлесіп  дайындаған Наурыз – біздің жаңа жыл аты ертенгілігімізге қош келдіңіздер.

Ән: «Жемістер» тобынын орындауындағы «Көктем» әні.

Аружан.

Наурыз  тойы әдемі ,

Әжем еске түсірді.

Бізге арнап әдейі,

Наурыз көже пісірді.

Ақнур.

Наурыз тойы-елдің тойы,

Көктем тойы-төлдің тойы.

Әжеме еріп ауылымды,

Араладым күні бойы.

Сұлтан.

Наурыз келді тамаша ,

Ән айтамыз таласа .

Аңсар.

Осыншама жақсылық.

Алып келген наурызым ,

Төрлет бизге нұр беріп .

Шуақ шашып ақ жүзің,

Мирас.

Наурыз күні той думан ,

Ортамызды ашайық.

Сабина.

Ән мен күиді төгілтіп.

Інжу маржан шашайық.

Аяна .

Наурыз шаттық әніміз,

Салтанатты сәніміз.

Ән салайық бәріміз,

Би билейік бәріміз.

Кәусар.

Наурыз тойы ,
Құтты болсын халайық.

Кәне достар ,

Шырқап әнге салайық.

Рахман.

Армысың халайық,

Әркез арман болайық,

Назерке.

Наурыз тойын қуана ,

Жылды қарсы алайық.

Әділет.

Құтты болсын Наурыз ,

Арманымыз сәніміз.

Нурсара.

Наурызды қарсы алып ,

Қуакнамыз бәріміз.

Жүргізуші:«Жемістер» тобының бүлдіршіндерінің орындауында

Би : «Қамажай»

Жургізуші:Құрметті ата-аналар жемістер тобының бүлдіршіндерін «Жыл басы –Наурыз» ертенгіліктерін тамашаладыңыздар .Енді ортаға «Гулдер» тобын  бүлдіршіндерін шақырайық.

Жүргізуші:Баурласқан тәнтіміз

                    Бұзылмаған антымыз .

                    Кең даланың ежелгі,

                    Қазақ дейтін халқымыз.

                   Өзге ұлттай біздің де,

                   Бар дәстүр мен салтымыз.

«Гулдер» тобының орындауында

ән:«Наурыз»

«Гулдер» тобының бүлдіршіндерінің ортаға тапақтарын айтуға шақырайық.

 

 

Жанель.

Ұлы күні ұлыстың ,

Күні мен түнді теңеген.

Тәтті дәммен ырыстың,

Татьық наурыз көжеден.

Айхан.

Тапақ айтам жыл басы ,

Құлағың сап тыңдашы.

Бар бөбекке өзіңдей,

Тыныш өмір сыйлашы.

Айбек.

Тақпағым бар жаттаған,

Соны айтам мақтанам.

Бір жасқа мені өсірді,

Жаңа жыл жаңа аттаған.

Бекзат.

Әнімде саған ,биімде,

Құт қонақ өзің үйіміз.

Қуаныш сыйлап  еліме,

Күлімде наурыз күлімде.

Әмірхан.

Жыл басы –Наурыз ,мереке,

Ақ нұрға әлем баянды.

Наурыз тойы береке,

Тіршілік жаңа оянды.

Жүргізуші:

Ұлыстың ұлы күн –

Жаңғырады қазақ үні.

Түрленді Жер анамыз,

Бүршігін жарып гүл.

Тігіліп киіз үйлер,

Төгілді күміс күйлер.

Ойнап ұлттық ойын,

Орындалды ән,билер

«Гүлдер» тобының «Арқан тартыс» ойыны.

Мақсаты:Балалардың қимыл қозғалыстарын дамыта отырып ,ойлау қабілетерін дамыту.Ойынға деген қызығушылығын ояту.

Шарты:Балалар екі топқа бөлініп ,ортаға қарай келіп арқанын екі жағыныан ұстап өздерінің күштерімен тартысып белгіленген жерден қай топ жығып кетеді сол топ женіске жеткені

Мадина.

Наурыз келді тамаша ,

Ән айтамыз таласа.

Әжем атам той тойлап.

Қуанып жүр балаша.

Аманай,

Күттіріп келген,жал басы,

Бізбен бірге тойлашы.

Дастарханыма көп-көп,

Береке ырыс сыйлашы.

 

Ерғазы.

Наурыз тойы-елдің тойы,

Көктем тойы-төлдің тойы.

Әжем еріп-ауылымды,

Араладым күні бойы.

Рустан.

Ата бабам тойлаған,

Наурызым армысын,

Қызыққа еш тоймаған ,

Дархан дала,қарлы шың.

Жүргізуші:«Гүлдер»тобының орындауында ән: «Зеңгір көктем»

Жүргізуші:Камзол киген қынай бел,

                   Толған ою .өрнекке.

                    Билесін деп сұрайды ел,

                    Өнерлерін көрмекке.

                    Алуан дыбыс шығарып,

                    Өркестерден шалқиды ел.

                    Білектерін бұралып,

                    Қазақ биін билейді.«Гүлдер» тобының орындауында би: «Қара жорға»

Жүргізуші:Балаларға  ата –бабамыздан келе жатқан салт дәстүрдің бірі «Көрсу» рәсімінен шағын көрністі қабыл алыңыздар.

Жүргізуші:Ән қосылып әніңе,

                    Сән қосылып сәніңе .

                     Ырысты боп Жаңа жыл!

                     Бақ дарысын бәріңе!

                     Ой қосылып ойыңа,

                     Бой қосылсын бойыңа!

                     Аман –есен жетейік,

Келесі Наурыз тойына!-дей келе ертеңгілігімізді аяқтаймыз.Зейін қойып ,тыңдағаныңыздарға көптен-көп рахмет!Ата –аналардыңдайындаған дастарханынан дәм татуға  шақырамыз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сиқырлы күз

 

Мақсаты:Балалардың  күз мезгілі  туралы түсінігін кеңейту,күздің ерекшеліктері мен табиғат құбылысында  болатын өзгерістер туралы айтып ,қоршаған ортаға деген  сүйспеншілігін артыру,адамгершіліке әдептіліке ,тәрбиелеу.Сөйлеу қабілетерін дамыта отырып ,сөздік қорын молайту.

Безендіру: Мерекеге сай безендірілген зал.Әдемі сазды әуен ойналып тұрады .Бүлдіршіндер тәрбиешімен  бірге  орман көрнісімен безендірілген залға кіреді . .Балалардын қолдарында жапырақ болады.

Тәрбиеші:Құрметті қонақтар,ата- аналар  бүлдіршіндер  .Бүгінгі  «Гүлдер» мен «Жемістер»  тобының дайындаған «Сиқырлы  Күз»аты ертеңгілігіне қош келдіңіздер .

                       Армысыздар,халайық,

                        Бармысыздар  халайық.

                        Күзгі тойды жұп жазбай ,

                        Келіңдер қарсы алайық.

Балалар ,іздер күзгі орманға келдік .Күзгі орманның жапырағы қандай екен ?Солай ма балалар? Ал  орманды кім әдеміліп қойғанын білесіндер ме?

Балалар :Сиқырлы күз әдеміледі .

Тәрбиеші:Дұрыс балалар .

Тыңдандаршы ,жел соғып жатыр.Қане ,бәріміз желмен  бірге үрлейік(уф-ф...урлиді)

Тәрбиеші:  Балалар ,тындап көрикші,орман бізге не деп жатыр екен ?(тындаиды)

                               Әдемі әтеш

                              Таңатпай тұрыпты

                              Ойқастап жүріпті

                              Жан –жақа қарапты

                              Айдарын тараты ,

-бізгк келе жатқан кім екен?

Залға әтеш кіреді : Сәлеметсіздер ме балалар .Бүгін сендер қандай әдемісіндер ?!

Мен де бүгін әдемімін ,қарандаршы (әрі –бері жүреді )

 

Тәрбиеші:Балалар ,Әтеш әдемі ме?

-Иә,әдемі !

 

Әтеш :Балалар сендер күзде пісетін көкеністер мен жеміс –жидектерді білесіндер ме?

 

Балалар: Иә ,білеміз !

 

Әтеш :өте жақсы

 

Тәрбиеші: «Кім тапқыр» екенін анықтау үшін,менің жұмбағымды шешіп көріндер ?

 

Ал ,енді балалар біздер бүгінгі мерекеге арнап жатаған тапақтарымызды  айтып жібериік

 

Гүлжахар .

Берекесі сыйлауға

Өлкемізге күз келді.

Жемістерді жинауға

Шақырады біздерді.

 

 

 

 

 

Бекзат.

Алма өрік қамбаларға

Толтырады әкеп алтын күз

Шәкірт болып парталарға

Отырады кеп алтын күз.

 

Айхан.

Көрінеді шалғайдан

Бел-белестер сарғайған

Сары жапырақ төгілген

Тоғайда көрдім мен.

 

Диана .

Күн шуақты маужырап

Жатыр еді атырып

Ағаштар мен жамырап

Ұшты қане жапырақ.

 

Ерғазы.

Көкеністер бәрі де

Денсаулыққа пайдалы

Бұны жатқа біліндер

Оларды жақсы көріндер

 

Рустам.

Алтын, алтын, сары алтын

Алтын күзде нұр жатыр.

Ақ бидайды оратын

Алақай-ау күн жақын .

 

Айбек.

Қарашы күз  келді ,күз келді.

Сары алтын жауыпты іздерді.

Құс біткен керуен түзеді

Көңілсіз неліктен күз келді.

 

Ералы .

Жеміс мол теретін

Күз дос екен бізбенен

Бәрін тауып беретін

Жомарт екен күз деген

 

Әтеш:Ой, балалар,сендермен уақыт өте көңілді өтті.Рахмет сендерге балалар!Мен енді достарыма кетейін.Сау болыңыздар!

 

Тәрбиеші:Балалар,мен  бір сыбдыр естіп тұрған сияқтымын .Кім екенін  білгілерің келе ме?

 

Залға түлкі келеді :    Мен түлкімін күлкімін ,

                                        Кім білмейді түлкіні .

                                       Алдамаймын ешкімді ,

                                       Алтындаған күз күні .

Тәрбиеші:Қу түлкі ,сіздең бізге келгеніңіз қандай жақсы болды !Біздің балалар сізге тапақ айтып бергісі келіп тұр.

 

«Жемістер «тобының  Көкеністер шеңбері .

 

Аружан .

Мен шиемін шиемін

Күнің көзін сүйемін

 

Аяна.

Мен өрікпін өрікпін

Табиғатқа көрікпін

 

Ағнұр.

Мен алмамын алмымын

Таңдай жұлар бар дәмін .

 

Би: «Циган.»

 

Түлкі :Ой ,жарайсыңдар ,кішкентайлар !Сау болыңыздар.

 

Тәрбиеші:Балалар,енді мен сендерге жұмбақ жасырам ,тыңдандар:

                           Менің атым ұзын құлақ

                           Ылғи түнде жортамын

                           Қалдырмаймын ізімді

                           Өте қатты қорқамын.

                                                                      (қоян)

 

Залға қоян келеді:

 

Сәлеметсіңдер ме балалар!Сендерде болып жатқан қандай той?

 

Тәрбиеші:Сұр қоян ,біз бүгін «Алтын күз» мерекенін тойлап жатырмыз.

 

Қоян:Мен сендерге келе жатып жолдан мына бір нәрсені тауып,оның не екенін түсінбей тұрғаным ?

 

Тәрбиеші:Балалар, қарандаршы  мынау біз ән салатын мекрафонға ұқсайды ғой ,ендеше ән айтып берейік.

 

Ән: «Күз»

 

Тәрбиеші: Енді,балалар тапақтармызды айта берейікші.

 

Диана .

Күн шуақты маужырап

Жатыр еді атырып

Ағаштар мен жамырап

Ұшты қане жапырақ.

 

Ерғазы.

Көкеністер бәрі де

Денсаулыққа пайдалы

Бұны жатқа біліндер

Оларды жақсы көріндер

 

Гаухар.

Мен маржандай шейемін

Күн сәулесін суйемін

Жемістерім піскендке

Жерге басымды иемін

 

Амірхан.

Алқаптан бидайды

Қамбаға ел жинайды.

Тырнасы тізілген

Ұнатым күзді мен

 

Айару.

Жайдары күз ,жарқын күз

Аяулы күз алтын күз

Дәнге толы ел далам

Дариядай толқыған

 

 

Әсет.

Мен ұялшақ картопын

Мен емеспін мақтаншақ

Мені жақсы көріндер

Үлкендер мен балалар

 

Қоян :Сендерге көпте-көп рахмет ,балалар!Сау болыңыздар ,балалар!

 

Тәрбиеші:Балалар,Бүгін бізге  әтеш те,қоян да,түлке де келді.Ал сиқырлы күз болса әлі жоқ .Біздер «Күз ырғағы»әнін орындап ,сиқырлы күзді ортаға шақырайық.

 

Ән: «Күз ырғағы»

 

Залға күз кіреді :Сәлем ,өнер достарым

                             Алақанды тос бәрің

                              Қымбатты сый алыңдар ,

                              Қызығыма қаныңдар

                             Ән салыңдар,күліңдер

                             Жайнап гүлдей жүріңдер ,

                             Кел ,күз тойын тойлайық

                             Би билейік,ойнайық!

Сәлеметсіздер ме балалар!Дауыстарың қандай әдемі!Сендер мен туралы әндетіп жатырсыңдар ма?Мереке басы ән болар,береке басы дән болар,-дейді халқымыз.Мен көктемде еккен мол астықты жинап ,қамбаларды алатын дәнге толдырдым.Сондықтан халық тмені «Жомарт күз»,-деп те атайды.

 

Тәрбиеші:Күз арқылы білеміз

                  Жомарттықтың салтын біз

                  Біз өзіңді сүйеміз ,

Балалар :Рахмет саған алтын күз!

 

Тәрбиеші:Біздің балалар ,тек қана қазақ тілінде ғана емес ,орыс тілінде және ағылшын тілінде де еркін тапақтармызды айта аламыз.Ендеше ,соған назар аударайық.

 

 

Жанель.

Уиневэ зи уезе из кәулд

Уиневэ зе уезе из хот

Уизэ уи лайк ит оо нот

Мадина .

Сприң из гриин

Сашмэ из брайт

Оутм из иеләу

Уинтер из уайт.

 

 

Ранида .

Воды зашумели

Быстрого ручья

Птички улетели

В теплые края.

Би: «Қазақ биі:

Тәрбиеші:Ал,енді құрметті қонақтар!Күзгі сән үлгісімен «Гүлдер» мен «Жемістер» тобының балаларын ортаға шақырайық (Сән үлгісі)

Тәрбиеші:Құрметті қонақтар ,Осымен «Гүлдер» мен «Жемістер» тобының ертеңгілігі жабық деп жариалаймыз.Назар аударғандарыңызға көп-көп рахмет.Сау болыңыздар!

 

 

 

 

«Сиқырлы күз»

 

Мақсаты: Балаларды күз әлемімен таныстыру. Күз мезгілінде болатын ерекшеліктерді сахналандыру. Балаларды күз байлықтарымен, күзгі еңбекпен таныстыру. Табиғатты сүю, қорғауға тәрбиелеу.

 

Әсем әуен ойнап тұрады. Балалар орман корінісімен безендірілген залға кіреді.

 

Жүргізуші: Балалар, біздер күзгі орманға келдік. Күзгі орманның жапырағы қандай екен? Қане, қарайықшы. Жапырақтары сары, қызғылт, қызыл. Өте әдемі екен?! Солай ма балалар? Ал орманды кім әдемілеп қойғанын білесіңдер ме?

Балалар: Сиқырлы күз әдеміледі.

Жүргізуші: Дұрыс балалар.

Тыңдаңдаршы, жел соғып жатыр. Қане, бәріміз желмен бірге үрлейік. (уф –уф... үрлейді)

Ал енді қолымызға бір – бір жапырақ алып «Күз келгенде» әнін айтып берейік.

 

Хор: «Күз келгенде» 

 

    1 – бала:                             Алтын, сары, қызыл, көк –

                                                 Алуан – алуан жапырақ.

                                                 Күзгі бақта күлімдеп,

                                                 Көз тартады атырап.

 

    2 – бала:                             Күн шуаққа маужырап,

                                                 Жатыр еді атырап

                                                 Ағаштардан жамырап

                                                 Ұшты кенет жапырақ.

                                             

   

 

 3 – бала:                             О, алақай тамаша!

                                                  Шашу шашты жапырақ,

                                                  Бақтың іші алаша,

                                                  Аунар ма едім, жатып ап?!

 

Қыздар жапырақтармен би билейді.

Би: «Жапырақтар»

(Билеп болғаннан кейін қыздар жапырақтарды жерге шашып кетеді. Оларды ұлдар жинайды. Көп жинаған бала жеңімпаз болып есептеледі)

Ойын: «Кім жапырақты көп жинайды»

 

Жүргізуші: Балалар, тыңдап көрейікші, орман бізге не деп жатыр екен? (тыңдайды)                                                                           

                             Әдемі әтеш

                             Таң атпай тұрыпты

                             Ойқастап жүріпті

                             Жан – жаққа қарапты

                             Айдарын  тарапты, -  бізге келе жатқан кім екен?

Залға әтеш кіреді: Сәлеметсіздер ме балапандар! Бүгін сендер қандай әдемісіңдер?! Мен де бүгін әдемімін, қараңдаршы (әрі – бері жүреді)

Жүргізуші: Балалар, әтеш әдемі ме?

-          Иә, әдемі!

Әтеш: Балалар, сендер жаңбырдың қалай жауатынын білесіңдер ме?

                                                                        

                                                                            

-          Иә, білеміз!

Әтеш: Өте жақсы. Жаңбырдың балалар, өте жай, кішкене түрі болады. Оны салу үшін қолымыз ды жай шапалақтаймыз (балалар қолдарын жай соғады, әуен жай ойнайды). Сонымен қатар үлкен, қатты жаңбырлар да болады ( балалар қолды қаттырақ, тезірек соғады,әуеннің дауысы қатты шығады).

«Қандай жаңбыр» ойыны ойналады.

 (Әтеш басқарады: «Жай жаңбыр» дегенде қолды жай соғады. «Қатты жаңбыр» дегенде қолды қаттырақ соғады.)

 

Жүргізуші: Сары әтеш, біз жаңбыр туралы ән де білеміз. Тыңдағың келе ме?

Әтеш: Әрине.

Ән: «Жаңбыр»

 

Әтеш: Ой, балалар, сендермен уақыт өте көңілді өтті. Рахмет сендерге балалар! Мен енді достарыма кетейін. Сендердің қандай ақылды, көңілді екендеріңді айтайын. Сау болыңдар балалар.

  

          

          1-бала:                   Қуандырып біздерді

                                          Мерекелі күз келді

                                          Кел, жемісті алтын күз

                                          Кемелденсін халқымыз.

 

          2-бала:                    Көк майсалы көрікті

                                          Алқаптағы көк егін

                                          Бұл күндері киіпті

                                          Сары жібек көйлегін.

 

Жүргізуші: Балалар, мен бір сыбдыр естіп тұрған сияқтымын. Кім екенін білгілерің келе ме?

Залға түлкі келеді:

Мен түлкімін күлкілі,

Кім білмейді түлкіні.

Алдамаймын ешкімді,

Алтынданған күз күні.

Жүргізуші: Қу түлкі, сіздің бізге келгеніңіз қандай жақсы болды! Біздің балалар сізге би билеп бергісі келіп тұр.

Түлкі: сендер сондай кішкентайсыңдар, билей аласыңдар ма?

Балалар «Би билегім келеді» әніне билеп береді.

Түлкі: Ой, жарайсыңдар, кішкентайлар!

 

 Жүргізуші: Балалар, енді мен сендерге жұмбақ жасырам, тыңдаңдар:

    

     Менің атым ұзынқұлақ

      Ылғи түнде жортамын

      Қалдырмаймын ізімді

      Өте қатты қорқамын.

                              (қоян)

 

Залға қоян келеді:

Сәлеметсіңдер ме балалар! Сендерде болып жатқан қандай той? Қандай көңілді сендерге?

Жүргізуші: Сұр қоян, біз бүгін «Алтын күз» мерекесін тойлап жатырмыз.

Қоян: Мен сендерге ойын ойнауға сәбіз алып келдім. Кім тез жинайды екен?

                                         Ойын: «Кім шапшаң?»

 

                                                                            

Түлкі: Сұр қоян, осы сені неге желаяқ деп атайды?

Қоян: Соны да білмейсің бе? Мен өте тез жүгіремін ғой. Сондықтан мен желаяқ атандым.

Түлкі: Ой сұр қоян, мақтанба. Сен менен де тез жүгіре алам деп ойлайсың ба?

Қоян: Әрине, сен менімен жарыссаң жете алмай қаласың.

( Түлкі қоянды қуады, жете алмайды).

Түлкі: Сұр қоян, сен расында жеткізбейді екенсің.

Қоян: Балалар, сендер мен сияқты секіре аласыңдар ма? Олай болса менің қимылымды қайталаңдар.

( Балалар қоянмен бірге билейді)

Түлкі:  Бүгін біздер ойнадық та

            Ән салдық та, биледік

            Қоштасатын кез де келді

            Біздер енді кетейік.

 

Қоян: Сау болыңыздар, балалар!                                                                                              

Жүргізуші: Балалар, бүгін бізге әтеш те, қоян да, түлкі де келді. Ал сиқырлы күз болса әлі жоқ. Біздер «Күз» әнін орындап, сиқырлы күзді ортаға шақырайық.

Ән: «Күз»

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Залға күз кіреді:

                                Сәлем, өрен достарым

                                Алақанды тос бәрің

                                Қымбатты сый алыңдар,

                                Қызығыма қаныңдар.

 

                                Ән салыңдар, күліңдер

                                Жайнап гүлдей жүріңдер,

                                Кел, күз тойын тойлайық

                                Би билейік, ойнайық!

 

Сәлеметсіздер ме балалар! Дауыстарың қандай әдемі! Сендер мен туралы әндетіп жатырсыңдар ма? Мереке басы ән болар, береке басы дән болар,- дейді халқымыз. Мен көктемде еккен мол астықты жинап, қамбаларды алтын дәнге толтырдым. Сондықтан халық мені «Жомарт күз» , - деп те атайды

Жүргізуші:   Күз арқылы білеміз

                       Жомарттықтың салтын біз

                       Біз өзіңді сүйеміз,

Балалар:       Рахмет саған алтын күз!

Ән: «Күз жомарт»

 

Күз: Балалар, мен ағаштарды сары түске бояп келе жатқанымда мына сары, әдемі орамалды тауып алдым. Бұл сиқырлы орамал. Осы орамалмен ойын ойнайықшы.

Ойын: «Сиқырлы орамал»

 

(Ойынның соңында орамал астына алма салынған кәрзеңке қояды)

 

 

Күз:          Орамалды ашайық,

                 Астында не, қарайық?

                 Бұл не?

                 Себет қой!

Кәрзеңкенің бетін жапырақтар жауып тұрады.Ал жапырақ астынан алма шығады. Күз балаларға алма үлестіреді. Балалар күзге рахметін айтып қоштасады.Ертеңгілік аяқталады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

«Алтын күз мерекесі!»

 

Кейіпкерлер:

 

Жүргізуші, Алтын күз, Тұмау

 

Балалар:

Көкеністер мен жемістер

 

Жүргізуші: Армысыздар, құрметті ата-аналар.

Берекелі алтын күз құтты болсын.

Мерекесі халықтың алтын күзге арналған

Ертеңгілігімізді бастайық.

 

Құтты болсын осы шаттық күніңіз,

Баққытты да ұзақ өмір сүріңіз.

Қуанышты жүзіңізбен әрдайым,

Бұл өмірде күліп қана жүріңіз.

 

Бүгін біздің «Берекелді, мерекелі  Алтын күз» атты ертеңгілігімізді бастауға рұхсат етіңіздер.

 

Тақпақтар:

Руслан:  Келді міне күз

                Айнала сары түс.

                 Керемет тамаша,

                Қандай әсем күз.

 

Аслан: Жеміс жидек пісті,

              Қамбаға астық түсті.

              Қызу жұмыс басталып,

              Жинап алды жан салып.

 

Нұртас: Көктен көзін бір алмай,

               Қызғылт тартты кәрі күз.

               Жер қызығын қия, алмай,

               Маужырап тұр сары күз.

 

Нұрлат: Жемісі мал теретін,

                Күз дос екен бізбенен.

                Бәрін тауып беретін,

                Жомарт екен күз деген.

Төлеген Санжар:  Алтын сары, қызыл көк,

                                Алуан, алуан жапырақ.

                                Күзгі бақта күлімдеп,

                                Көз тартады атырап.

 

Жүргізуші:  Балалар, Күз қайда? Мүмкін адасып, бізге келе алмай жатқан шығар? Кәне күз туралы ән айтайық, бізді естіп келіп қалар?

 

Ән:  «Күз тамаша»

 

Күздің музыкасы естіледі, балалар орындықтарға барып отырады.

Залға Алтын күз кіреді.

 

Алтын күз: Сәлеметсіздер ма, балалар! Мені күтіп қалдыңдар ма?

Мен Алтын Күзбін! Ормандарды, тауларды  аралап, барлық жерді сары, қоңыр бояумен боядым! Құстарды жылы жақтарға шығарып салдым!

Міне сендерге де келіп жеттім, мерекелерің құтты болсын!

 

Жүргізуші: Рахмет сізге Алтын күз! Ал біздің балалар сізге күз туралы мақал-мәтел айтқысы келіп отыр! Кәне тыңдап көріңізші!

 

Темірлан:

                 Екпей егін шықпас,

               Үйренбей білім жұқпас.

 

Амирхан. Жердің сәні білім.

 

Мейірім: Арпа, бидай ас екен,

                 Алтын күміс тас екен.

Алтын күз: Тақпақтарыңда, мақал –мәтелдеріңде қандай жақсы!

Рахмет балалар! Сендер дұрыс айтасыңдар күз мезгілі тамаша. Ал мен сендерге сиқырлы қол шатырымды алып келдім. Сиқырлайды. Қолшатырды айналдырам, қыздарды күзгі жапырақтарға айналдырам!

 

Жүргізуші: Би «Жапырақтар»

 

Алтын күз: Рахмет қыздар! Жақсы билейді екенсіңдер.

 

Музыка әуенімен залға Тұмау кіреді.

 

Тұмау: Бұл не? Ап чи! Ештенені түсінбедім! Ап чи! Мында неге жиналып отсыңдар? Неге шулайсыңдар? Мен қайда келдім?

Балалар: Балабақшаға!

 

 

Тұмау: Балабақша? Ал сендер мені таныдыңдар ма?

 

Жүргізуші: Жоқ! Танығанжоқпыз!

 

Тұмау: Күз келді, күн суытты.

Менсіз бола ма күндерін?

Жөтеліп тамақ ауырып

Бұның бәрін сыйлайтын

Тұмау деген достарың! Ап чи!

Егер дендерің сау болса

Тез арада кетіңдер!

Мерекені болгызбаймын

Кәне бұл жерден кетіңдер!

 

Жүргізуші: Ешқайда біз кетпейміз!

Осында ойнап күлеміз!

Күзде бізге келіп тұр,

Сыйлықтарын беріп тұр!

 

Тұмау: ХА-ХА-ХА! Ақмақтар!

Күз мезгілі көңілсіз, ызғарлы,

Ойнауғада ыңғайсыз, сонда нестеп жүрсіз?

 

Жүргізуші: Біз балабақшада әр түрлі ойнаймыз, денсаулыққа пайдалы жаттығулар жасаймыз. Мықты боп өсеміз!

 

Тұмау: Ал мен дүкенге барамын,

Колла чипсы сатып аламын.

Ең пайдалы, дәмді де, түскі асқа кешке де.

 

Жүргізуші: Колла чипсы дегенің

Зиян келтіретін тағамын

Тұмаудан құтқаратын

Витаминдер жеу керек

Жаттығу жасау керек

 

Ойын: «Жаңғақтар мен алмалар»

 

Тұмау: Ия жаттығуларың пайдалы екен! Витаминдер жеу керек пе! Жоқ олай жасамаймыз. Оданда достарымды микроптарды шақырайын! Жыл бойы жинап жүрдім. Сақтап жүрдім арнайы. Қабын ашып қарайды. Кәне микроптар шығыңдар, балаларды тұмаумен ауыртып жіберіңдер! Қабынан микроп ойыншықты алып шығарады да балаларды қуады. Ал балалар орындықтарына қашып кетеді.

 

Алтын күз: Ал біз микроптпрдан қорықпаймыз, құтқарады біздерді, пияз деген көкөніс!

 

Ортаға пияз –бала шығады

Ералы: Сәлеметсіңдер ме балалар!

Ең батылды, пайдалы

Көкеністің ішінде

Ем беретін пиязбын!

Тұмаудан да қорғаймын, Микроптарды жоямын!

 

Тұмау: Ой көмектесіңдер! Көзім ашып барады, қымбатты микроптарым қапқа қашып кетіңдер! Микроптарды қапқа тығады. Енді нестеймін?

А маған бір ой келді, сендерді тұмаумен жұқтыру үшін жаңбырды шақыру керек. Үстерін су болып жөтеліп ауырасыңдар. Ап чи.

 

Жаңбырдың дауысы естіледі. Міне жаңбыр өзі келіп жетті.

 

Алтын күз: Ал біз жаңбырдан қорықпаймыз, қол шатыр алып, ойнауға барамыз.

 

Ойын: «Жемістер мен көкіністер»

Балалар екі топқа 5 баладан бөлінеді, әр топта бір қолшатырдан беріледі. Жерге шалшық кетергі секілді қойылады Музыкамен бір-бірден қолшатырда алыпшалшықтан өтіп айналып келіп келесі балаға қолшатырды беру тиіс.

Кейін ойын жалғасы береді. Қай топ бірінші өтіп шықса сол жеңеді.

 

Ойынан кейін Тұмау чукіріп жүреді

 

Тұмау: Ап чи, маған не болды?

 

Жүргізуші: Денсаулық мықты болу үшін спортпен шұғылдану керек, және таңғы жаттығу жасау керек! Ал егер осындай пайдалы жемістер мен көкөністерді жесен, мүлде жазылып кетесін!

 

Ортаға көкөністер мен жемістер шығады тақпақтарын айтады

 

Тақпақтар:

Роллан: Асханадан шықпаймын,

                Атым-пияз бұқпаймын.

                Көзден жасты шығарып.

                Тұмаудан бірақ сақтаймын.

 

 

 

 

Нұрсұлтан: Өсіретін бойыңды,

                      Дамытатын ойынды.

                      Қоянған да азықпыз

                      Сәбіздерміз жазықсыз.

 

Тимур Санжар: Ақ түсім бар қант алар.

                             Қызыл түсім қанға-нәр.

                             Зияным жоқ, біліп қой

                             Қызылшамын пайдам бар.

 

Тұмау: Балалар мені кешіріңдерші, сендермен қалуға рұхсат етіңдерші. Мен енді жақсы болам спортпен шұғылданам, көкеністермен дос болам, сендермен қызықты ойын ойнаймын.

 

Жүргізуші: Балалар Тұмауды кешіреміз бе?

 

Онда бәріміз бірге ұлдардың биін тамашалайық.

 

Би: «Зонтик»

 

Алтын күз: Балалар, сендермен болғаныма қуаныштымын. Қаншама қызықты ойын білесіңдер, әдемі тақпақ пен ән айтасыңдар! Сендер сондай ақылды балалар екенсіңдер!

Бірақ менің де сендерге арнап әкелген сыйлықтарым бар. Бұл жапырақтар жәй ғана емес, сыйқырлы жапырақтар.

 

Ортаға себетті қояды орамалмен жабады.

 

Тұмау: Қазір біз алтын күз екеуміз сыйқырлы сөздер айтамыз!

Сендер көздеріңді жұмыңдар, бірақ ешкім қарамайды. Балалар кһздерін жұмғанда, тұмау себетті айырбастайды басқа алмалары бар себетке.

 

Алтын күз: Жапырақтар кәне кей, тәтті алма болыңдар!

Орамалды алайын не болғанын көрейн.

 

Орамалды ашады, алмаларды балаларға таратып береді.

Кәне балалар сыйлықтарды алыңдар!

 

Балалар сыйлақтырға риза болындар!

Тұмау:Қоштасатын кез келді!

 

Екеуі:Балалар сау болыңдар!

 

Шығып кетеді.

 

Ән:Алтын күз

 

Жүргізуші:Балалар осымен бүгінгі Алтын күз мерекесі аяқталды,келесі кездескенше сау болыңдар!!

 

 

 

 

Тақырыбы:       Лаула мәңгі желтоқсанның алауы.

 

Мақсаты: Балаларға тәуелсіздік күні туралы түсінік беру. Тілдік қорын жетілдіре

                   отырып, батырлар есімін естірту. Елін, жерін, отанын сүюгеқұрметтеуге,

                    қорғауға, үйрету, паттриоттық сезімдегі өлеңдерді, тақпақтарды ұлттық

                   нақышпен , көркем тілді айта білуге жеке тұлға ретінде ой - өрістерін даытуға

                   жаттықтыру.

 

Көрнекілігі: желтоқсан құрбаны болған асыл азаттардың суреттері, Қазақстан

                     Республикасының мемлекеттік рәміздері, олардың авторлары.

 

 

      Балалар бүгін біз дүниені дур сілкіндірген, Тәуелсіздік туын ең алғаш көтерген әйгілі

1986 жылы 16- желтоқсанына арналған   “Лаула мәңгі желтоқсанның алауы “  атты тәрбие сағаттымыз  бастаймыз. Балалар, біздің еліміз тәуелсіздікке оңайлықпени қол жеткізген жоқ. Тәуелсіздік ата-бабаларымыздың талай жылдардан бері аңсап келе жатқан армандармен  ата-әжелеріміздің көз жасымен, аға-апаларымыздың қанымен келді, өз тілін, мәдениетін елінің болашағын дамытамын деген қазақ халқы тәуелсіздіктің туын алғаш көтеріп 1986 жылы 16-желтоқсан күні таңертеңгі сағат 10-дар шамасында алға беибіт шеруге шыққан еді. Оның себебі 26 жыл бойы республиканы үздіксіз басқарып  келе жатқан. Д.А. Қонаев орнынан түсіріліп, оның орнына Колбин  ешкімнің  пікірінсіз ұсынылған еді. Осы қайшылықтар ел намысын жаншыған соншалық, қаладағы студен жастар мен жұмысшы жастары. « Қазақ елінің көсеші сайлансын» « Өз ұлтымыз өзіміздің қазақ басқарсын»  деген ұранымен  алауға шығады. Алайда жастардың бұл тілегін ешкім елең қылмай алаңнан кетуін талап етеді.

    Бірақ  жастар өз дегенімізге жетеміз деген мақсатпен алаңды босатпайды. Бұл қарсылыққа шыдамаған үкімет басшылары жастарға қақаған аязды боранда мұздай су шашып, қыздардың шашынан сүйреп қорлық көрсеткен.

    Желтоқсан оқиғасында құрбан болған аға – апаларымыз: Қайрат Рысқұлбеков, Ләззат Асанова, Ербол Спатаев, С.Мұхамеджанова.

     Балалар осы желтоқсан оқиғасында құрбан болған аға-апаларымызға кім тақпақтарын айтады:

Ақерке:     Тәуелсіздік оңайлықпен келмеді

                   Бізге бұны ешкім аяп бермеді,

                   Тәуелсіздік – Қайрат, Ләззат, Ерболдың

                   Тас көшеде тас-талқан боп өлгені

 

Темірлан:   Қайрат деген атым бар

                   Қазақ деген затым бар

                   Күнадан таза басым бар                              

                   Жиырма бірде жасым бар

                   Қасқалдақтай қаным бар

                   Бозторғайдай жаным бар

                   «Еркек тоқты – құрбандық»

                   Атам десең атыңдар!

 

Али:       Желтоқсан айы естесің

                   Дауыл боп бұрқап ескенсің

                   Азаттық күні қашаннан

                   Көкейін елдің тескенсің

Балалар осы желтоқсан оқиғасынан кейін біздің еліміз 1991 жылы16 желтоқсанда өз тәуелсіздігін алды. Бұл күні Қазақстан Республикасы тәуелсіз ел болып жариялнды.

Қазақ халқы еркіндікке жету үшін қаншама қиын қыстау кезеңдерін басынан кешірді. Мыңдаған жылдық тарихы бар Қазақстан Республикасы – көп ұлтты мемлекет. Осы көп ұлт бір шаңырақ астында ынтымақ,достық, бірлікте өмір сүреді.

       Балалар еліміздің елбасы кім?

-          Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев

Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздері?

-          Елтаңба, Ту, Әнұран

Тудың түсі көгілдір, аспан түстес, көгілдір түс- ашық аспан, тыныштықтың белгісі.

Тудың ортасындағы алтын күн елімізге нұр сәулесін төгіп тұр. Күн астындағы қалықтаған қыран құс – ерліктің белгісі. Туда қазақтың ұлттық ою- өрнегі бейнеленген.

    Қазақ елінің елтаңбасында шаңырақ, қос пырақ ат, төменгі жағында елдің аты жазылған. Ат адам қанаты, шаңырақ – үлкен ортақ үйді білдіреді. Бұл біздің еліміздегі барлық еншілес халыққа ортақ бақыт тілейтінінің белгісі. Шаңырақтың уықтары күнді бейнелейді. Үш уық үш жүздің бірлігін көрсетеді.Бидай масақтары біздің еліміздің өсіп - өркендеуін білдіреді.

     Әнұран – салтанатты ән. Оның әуенінен Отанға деген сүйіспеншілік,досқа ашық құшағымыз, еркіндікке құштар көңіліміз жақсы көрініс тапқан.

 

Балалар Отан және рәміздер туралы тақпақтар айтады.

 

Фариза:    Айнымайды аспаннан

                  Біздің тудың бояуы

                  Оны халқы қашанда

                  Биікке іліп қояды

 

Алижан:   Елтаңбасы елімнің

                  Елдігімнің белгісі

                  Мұнда да бар ерлігім

                  Халқымыздың бірлігі

 

Дармен:   Бақыт бірлігі – күн талабы

                 Тоқтамайды дүбір әні

                  Мәңгі бақи шырқалады

                  Республика әнұраны

 

Дана:       Отан деген атамекен

                 Отан деген туған жер

                 Отан – ана, Отан –үлкен

                 Қазақтан туған ел!

 

Ән:        ҚР –ң әнұраны орындалады.

 

Кең байтақ, туған өлкем – Қазақстан,

Мен сені әрқашанда мақтан тұтам

Төбеңде көк байрақты желбіретіп,

Жасашы, жасай берші Қазақстан! – деп бүгінгі « Лаула мәңгі Желтоқсанның алауы» - атты ашық тәрбие сағаты аяқталды.

Тақырыбы: Азаматтықтың ақтаңы.

 

Мақсаты: Балаларға азаматтықтың ақтаңы туралы мағлұмат беру, түсінік қалыптастыру. Тіл байлығын, сөйлеу мәдениетін дамыту. Адамгершілікке,

Отанын сүюге, сыйластыққа тәрбиелеу.

 

Бүгін «Азаматтықтың ақтаңы» атты мерекелік шарамызды бастауға рұқсат

етіңіздер. Баршаңызды тәуелсіздік күнімен құттықтаймыз.

1. Жүргізуші:   Қайырлы күн қымбатты қонақтар, балалар.

      Ғасырлар бойы азаматтықты аңсаған ата- бабаларымыздың жүріп

     өткен жолы, тағдыры ауыр болған. Талай зорлық, зобалаңды

     алапат қырғынды бастан кешірді. Олардың «Азаттықтың ақ таңы атып,

     Тәуелсіздік келсе екен» деген жалғыз арманы болды. Іргелі ел болуды

     көкседі. Сол жолда жандарын да пида етті.

Әнұран: Менің Қазақстаным.

2. Жүргізуші:  Ия бүгінде егемен ел болдық. Ежелгі қазақ жерінде

      Тәуелсіз жас қазақстан мемлекеті көк туын желбіретіп, өзінің тарихи

      таңдауын жасады Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев еліміздің тұңғыш

      президенті болып тағайындалды.

Дарын: Аспан түстес көгілдір

             Тік бұрышты матаның

              Ортасында төгіп нұр

              Күн жаяды шағын.

Ақбота: Астында оның қалықтаған

              Қыран құстың бейнесі

              Азат елдің шалқыған

              Көңілі деп білерсің

1.Жүргізуші: 1991 жылдың 16 желтоқсаны тәуелсіздігіміздің алған күні

    ретінде жарияланды.  Біз бұл күнді мерекеге айналдырдық.

    Міне, біздің де жасымызға жас қосылып өсіп келеміз.

    Еліміздің өз Елтаңбасы, Туы, Әнұраны бар.

Ербол: Есте белгі ұрандар

             Сары алтындай сақталған

             Күн шұғыла қыранда

             Алтын түске қапталған

Әсемгүл: Отан менің атанам

                 Отан- досым бауырым

                 Отан- өлкем астанам

                 Отан- аудан ауылым

Әліби:  Сол жағында матанығ

             Сары түсті жолақ бар

              Мұратындай атамның

              Әсем өрнек ол ұлттың.

    

 

2.Жүргізуші: Тәуелсіздікті барлық ел аңсайды. Олар өздерінің тәуелсіз

                     болуын қалайды. Ешкімге бағынғысы келмейді.

                  Мысалы: Біздің Қазақстанды алсақ біздің қаншама аға-әпкелеріміз \                бейкүнә боздақтарымыз өз елімнің дербес, тәуелсіз болуын қалап

                 Ерліктер көрсетті. Бізді бұл тәуелсіздікке жеткізген аға  

                  әпкелерімізді ешқашан ұмытпаймыз.

                  Тәуелсіздік құрбандары: Қайрат Рысқұлбеков, Ләззат Асанова

                  Ербол Сыпатаев осы аға әпкелерімізді 1минут үнсіздікпен

                  еске алайық аспанымыз ашық болсын.

 

Толқын: Тәуелсіздік жолында

               Талай талай тер төккен

               Билігім өз қолымда

               Еркіндігім, елтаңбам

Ерсұлтан: Көк байрақтың бетінде

                  Қыран бүркіт бейнесі

                  Сол қырандай еркіндеп

                  Бала өседі талапты

Тұрсын: Біз балдырған баламыз

               Дос құшағын елге ашқан

               Тілегіміз тыныштық

                Ашық болсын көк аспан

Аружан: Көк байрақ, көк аспан

                Алтын күн нұр шашқан

                Әлемге таныған

                Тәуелсіз Қазақстан

Арсен: Айнымайды аспаннан

             Біздің тудың бояуы

             Оны халық қашанда

             Биікке іліп қояды.

Мейрамгул: Қатар шапқан қос тұлпар

                      Ай алтында қазақ үй

                      Қалықтаған жас сұңқар

                      Шарықтаған таза күй

                      Бұл таңбасы елімнің

                      Елдігімнің белгісі.

 

Нұржігіт: Әнұраным жан ұраным

                  Айтар әнім, сөйлер сөзім

                  Туған жерім сағынарым

                   Жүрсем егер дүние кезіп.

Жүргізуші: Міне, құрметті қонақтар, мыңдаған жылдық тарихы бар

                  Қазақстан өз тәуелсіздігін алып, бүгінде әлемге танылды,

                  Қазақстан Республикасы кәзіргі кезде бай да бақытты,

                  болашағы зор  тәуелсіз, егеменді ел. Олай болса, осындай

                 мемлекетте тұратын бізде бақыттымыз.

Елімізде әрдайым тыныштық болып, аспанымыз ашық деніміз

Сау болсын Қазақстанымыз көркейіп, жайнай берсін!.                                                

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

«Ана тілін ардақтап, ата салтын көрдік біз!»

 

( Қазақстан Республикасының  тілдер күніне арналған ойын – сауық)

 

Мақсаты: Балаларды мемлекеттік тілде сөйлеуге, қазақ тілін құрметтеуге тәрбиелеу арқылы, ұлттық ой - өрісін, патриоттық сезімін қалыптастыру.

 

Зал әдемі безендірілген. Күй ойнап түр. Балалар күй әуенімен залға кіреді.

 

  Жүргізуші:               Сүйемін туған тілді, анам тілін,

                                     Бесікте жатқанымда ақ берген білім.

                                     Шыр етіп жерге түскен минутымнан,

                                     Құлағыма сіңірген таныс үнім.

 

Ән: «Тілімізді сақтаймыз»

 

Жүргізуші: Жас ұрпақтың ой - өрісі, ұлттық психологиясы, патриоттық, интернационалдық сезімі ана тілі арқылы қалыптасады. Балабақшамыздағы қазақ балалармен қатар өзге ұлт балалары да мемлекеттік тілде сөйлеп, қазақ тілінің қыр – сырын білуде.

                                             

                                               Ақыл – ойын дананың

                                               Ана тілден аламын.

                                               Ана тілім ардақты

                                               Ақ сүтіндей ананың.

 

                                               Ана тілім менің,

                                               Әлдилеген әнім.

                                               Ана тілім – демім,

                                               Ана тілім – жаным.

 

                                            

 

Би: «Айгөлек»

 

Жүргізуші: Алдар ата, сәлеметсіз бе? Біздің мерекеге қош келдіңіз! Төрлетіңіз. Бүлдіршіндерге әкелген қандай сыйыңыз бар?

Алдар көсе: Менің бала кезімде сүйіп ойнаған ойындарымның бірі - асық.Бұл шапшаңдықты, ептілікті талап ететін ойын.Бала кезімде талай балаларды жеңіп кетуші едім.Бірақ, бұл асықпен ойынды бастамас бұрын менің сұрақтарыма жауап берулерің қажет.

-          Біздің Республике қалай аталады?

-          Рәміздеріміз қандай?

-          Бас қаламыз, елордамыз қалай аталады?

-          Біз қай тілде сөйлейміз? (балалардың жауабы)

Дұрыс балалар, сендер сұрақтарға дұрыс жауап бердіңдер. Ал ендігі кезекті ойынға берейік. Қане, менімен кім ойнайды екен?

 

Ойын: «Асық ату»

                                            

                                                                            

                                              

 

                                             Жанымнан да қымбат

                                              Ана тілім маған

                                              Ана сөзін тыңдап

                                              Үлгі өнеге алам.

 

                                              Ана тілім – анам,

                                              Аппақ қардай арым

                                              Мұра еткен бабам

                                              Жарқыраған шамым

   

                                              Ана тілім елім

                                              Қажыр – қайрат күшім

                                              Ана тілім менің

                                              Баста бақыт құсым!

 

Жүргізуші:      Көтеріліп шаңырақ,

                         Уықтары шаншылар.

                         Керегелер керіліп,

                         Өрімдей боп өріліп,

                         Бәріміз жүрсек айналып,

                         Киіз үй боп көрінер, - демекші

 бәріміз «Шаңырақ» ойынын ойнайық.

Ойын: «Шаңырақ»

Асығып – аптығып Шығайбай мен кемпірі келеді.

Шығайбай: Әй, бәйбіше, бол енді! Тойдан кешігеміз.

Бәйбіше: Қазір, байеке! Мына ыстық күлшені мейрамға пісіріп едім (Алдарды көріп қалып), ойбай, мынау Алдар ғой! Енді қайттім?! Мынаны қайда жасырамын?

Шығайбай: (қойнын көрсетіп) Мұнда жасыр!

(Кемпірі ыстық нанды қойнына сүңгітеді)

Алдар: Ассалаумағалейкум, Шығеке! Мейрамың құтты болсын! Кел, байеке, құшақтасып көрісейік!

Шығайбай: Ойбай,күйдім, күйіп барам! Жібер, жібере гөр Алдаржан. (нанды суырып алып Алдарға береді)

Алдар: Кел Шығеке дос болайық. (қол алысып көріседі)

Жүргізуші: Алдар ата, Шығайбай ақсақал, мереке күні ренжісіп жатқандар достасып жатады емес пе? Сіздер де татуласып, құтты той қонағы болыңыздар. Біздің балалардың өнерін көріңіздер.

              Қазақ осы – дала дейтін, күн дейтін

              Қазақ осы - өнер алды тіл дейтін.

              Қазақ осы – қарасың ба, ақсың ба,

              Қоңырсың ба, жатырқауды білмейтін.

 

              Мен – қазақпын, биікпін, байтақ елмін,

              Қайта тудым, өмірге қайта келдім.

              Мен мың да бір тірілдім мәңгі өлмеске,

              Айта бергім келеді, айта бергім!

Ән: «Балабақшада»

Алдар: Шығеке, бәйбішеңіз нан пісіріп еді ғой, сол қайда?

Шығайбай: Нанымызды балаларға үлестірейік. (балаларға бауырсақ үлестіріледі)

Жүргізуші: Рахмет, сіздерге қонақтар! Осымен тіл мейрамына арналған ойын – сауығымыз аяқталды. Тіліміз көркейіп, еліміз нұрлана берсін!

 

 

 

 

«Үздік тәрбиеші 2015»

Мақсаты: Тәрбиешілерді қызметке бейімдей отырып, кәсіби біліктіліктерін арттыру, шығармашылық қабілетін жетілдіру.Теория мен тәжірбиені ұштастыра отырып, кәсіптік құзіреттіліктерін нығайту.Ұжымдық қарым-қатынасқа психологиялық бейімдеу, өзара тәжірбие алмасу.

«Ақбота» бөбекжайының меңгерушісі Фарзия Асқарқызына сөз кезеңін береміз.

«Ақбота» бөбекжайының музыкалық сәлемдесуін тарту етеміз.

 

Жүргізуші:

Қайырлы күн қадірлі қонақтар!

Бүгінгі тәрбиешілердің кәсіби денгейлерін көтеру және біліктілігін бағалау мақсатында ұймдастырылып отырған сайысымызға қош келдіңіздер!

 

Жүргізуші:
Жүректен өлең төгіп, қосқан жырға,
Тұлпардай топтан озған жүйрік тұлға,
Қошеметтеп, халайық қол соғыңдар,
Сайысқа қатысушы тұлғаларға.

Ортаға сайысқа қатысушы тәрбиешілерімізді шақырамыз.

 

Әділ қазылар алдынан реттік номеріңізді алыңыздар.

Байқаудың кезеңдерімен танысып өтейік.

Байқаудың кезеңдері:

І. Ал,қанекей танысайық! (таныстыру, слайт)

ІІ. «Шығармашылық жұмыс» (слайт)

ІІІ. «Кім тапқыр» (сұрақ-жауап, педагогикалық ситуация)

IV. «Уз біліміңді тексер» (тест)

V. «Өз -өнерлерін көрсету» 

-Сайысымызды бастамас бұрын әділ қазылар алқасын таныстырып өтемін:

1-«Ақбота» бөбекжайының меңгерушісі Фарзия Асқарқызы

2-«Ақбота» бөбекжайының кәсіподақ төрайымы Гулнар Патқалинқызы

3- «Ақбота» бөбекжайының медбеке Баян Халиоллақызы

4- есепші «Ақбота» бөбекжайының әдіскері Гульназ  Дикартқызы

 

 

 

 

 

 

Жүргізуші:

Өнер қуып тәрбиешілер өтер деймін,

Бір басына өнері жетер деймін.

Таныстырып өздерін өтсе деймін,

Таныстырып өздерін,

Тамыржытып сөздерін.

 

Жүргізуші:

Бірінші номерлі сайыскерімізге өз-өзін таныстыруды жолдаймыз.

Әділ қазылардан 1-кезең таныстырудың  бағасын сұраймыз

 

ІІ. «Шығармашылық жұмыс» 

Әділ қазылардан 2-кезең  бағасын сұраймыз

 

Музыкалық тарту:

«Ақбота» бөбекжайының қызметкері Айтмағамбетов Медеттің орындауында.

 

Жүргізуші:

Ал, тәрбиешілер сайысқа қалайсыздар,

Сендер өтер әліде бір сын бар.

Асығыңды ал қоржынан қымсынбай кеп,

Жауап айтсаң сұраққа жарайсыңдар-дей отырып сайысымыздың

ІІІ. «Кім тапқыр» (сұрақ-жауап, педагогикалық ситуация)

Әділ қазылардан 3-кезең  бағасын сұраймыз

 

IV. «Уз біліміңді тексер» (тест)

«Ақбота» бөбекжайының саз жетекшісі Аяпова Гулзира

Әділ қазылардан 4-кезең  бағасын сұраймыз

 

Жүргізуші:

Ал кімнің өнері бар қаншалықты,

Би билеп, ал біреуі ән салыпты.

«Өнерлі өрге жүзер» қаншалықты.

Қол соғып барша халық тамсаныпты.

V. «Өз -өнерлерін көрсету» 

Әділ қазылардан 4-кезең  бағасын сұраймыз

Жүргізуші:

Кімдер жүйрік,

Өнерпаз білейікші,

Әділқазы алқасына тек әділдікті,

Ал, тәрбиешілерге сәттілік тілейікші

Сөз кезегін әділ қазыларға береміз.

 

Жүргізуші:

Барына риза болсын көрермендер,

Ой бөлісті, бақ сынасты үміткерлер.

Осымен бұл сайысты тәмамдасақ,

Тағыда жүздесерміз сіздерменен белестерде!

Қош! Сау болыңыздар!

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ортаңғы топта ашық ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінің техналогиялық   картасы

 

Білім беру саласы:   Шығармашылық

Ұйымдастырылған оқу іс-әрекет түрі:  Ән-күй

Тақырыбы: Ұлттық аспап «Домбыра»

Әдіс- тәсілдері: Әңгімелеу, түсіндіру, көрсету.

Мақсаты:      Балаларды ұрмалы, шертпелі аспаптардың түрлерімен, әуен

                         ерекшеліктерімен таныстырып оларды қалай пайдалану  

                          тәсілдерін  ойын әдісімен үйлестіре отырып, игеруге 

                                               болатынын үйрету.

Дамытушылық: әнді жақсы айтып қабылдауға ой өрістерін дамыту.                                    

 

  Тәрбиелік: Қазақ халқының ұлттық аспабын  құрметтеуге тәрбиелеу.

 

Әрекет кезеңдері	Саз жетекшісінің іс-әрекеті	Балалардың іс-әрекеті
Мотивациялық қозғаушы	Шаттық шеңбері.	Күннің көзі ашылып, Көкке шуақ шашылсын Құтты қонақ келіпті Төрімізге еніпті Амандасуға үлкенге, Тәрбиенің басы ғой Ал, кәнікей, бәріміз Сәлем дейік үлкенге Сәлеметсіздер ме, апайлар!
Іздену- ұйымдастырушы	Жұмбақ:  Ұзын мойын екі шек Қатар – қатар тепкішек Басып қалсаң бір-бірлеп, Күй шығады күмбірлеп.   Қазақтың ұлттық аспаптарын ,  сурет арқылы көрсету.домбыра, дауылпаз, жетіген,  сазсырнай, қобыз т.б. Ертеде ұлттық аспаптарды әр түрлі жағдайда пайдаланған. Белгі беру, аң аулау, билеу, бұғы шақыру, жан келгенін білдірту т.б. Екі ішектің бірі қатты, Бірін сәл-сәл кім бұра. Нағыз қазақ, қазақ емес, Нағыз қазақ-домбыра-деген өлең жолында айтылғандай, бүгін біз ең ежелгі, ең жетілген әрі нағыз табиғи ұлттық аспап-домбырамен танысамыз. Балалар айтыңдаршы кімнің үйінде домбыра бар? Балалар мен сендерге домбыраның құрылысымен таныстырайын.  Басы, құлағы, пернелері, мойыны, ішегі, ойығы, шанағы, тиегі, түймесі. Қазақ халқының арасынан домбыраны өте  шебер тартатын атақты өнер адамдары болған. Олар Дина апамыз, Дәулеткерей, Қорқыт Тәтімбет, Сүгір атамыз  т.б өнер адамдары.       Балалар осы аға апаларымыздың  Адай  күйін тыңдаймыз.  Домбыра қазақ халқының арасында өте кең тараған, қос ішекті шертіп ойнайтын аспап. Домбыраны балқарағайдан жасайды. Шерктенде үні таза болу үшін ағашты суға қайнатады. Ішегін ешкінің ішегінен жасайды. Ертеде қазақ халқы небір қуанышты, қайғылы, мұңды оқиғаларды ауыз екі айталмай домбыраның үні арқылы жеткізген. Домбыраның шығуы мен құрылысына байланысты ертеден келе жатқан аңыздар бар. Соның бірі  «Ақсақ құлан» ертегісін күй тыңдату арқылы әңгімелеу.  Бұл ертегіден не түсіндіңдер? -Күй дегеніміз домбыра  немесе басқа ұлттық аспаптарда орындалатын музыкалық шығарма. -Күйші дегеніміз өнерге жақын адамдар. Қазақтың ежелден келе жатқан қандай атақты Құрманғазы, Қорқыт, Дина, Дәулеткерей, Тәттімбет, Сүгір, т.б.  Ұлттық аспап домбыраға жан бітіріп сөйлеткен. Құрманғазының күйлерінің бірі «Сарыарқа» күйін тыңдайық.  Ал Құрманғазы күйлерін халыққа жеткізген Дина апамыз. Ойын:  «Кім домбыра аспапты тез таба алады» Ойын шарты: ортаға 4 бала шығады саз жетекшісі әр түрлі аспаптарды ортаға қояды. Аспаптар аттары айтылады көп аспаптар арасынан айтылған аспап түрін табу керек. Балалар оқу іс-әрекетімізде аспаптардың сырын ашып түрін көріп үнін тыңдадық.  Домбыраның үлгісін түрлі- түсті қағазды  қиып қағаз бетіне жапсырайық.  Балалар жұмыспен айналысып жатқанда «Кеңжайлау» күйі тыңдалады.	Домбыра                                               Атамның үйінде, менің үйімде бар. Біздің үйде бар.                 Адай күйін қызығушылықпен тыңдайды.                                   Балалар түсінгенін айтады.                                         Балалар ойынға қызығушылықпен қатыса алады     Балалар жұмыстанады.
Рефлексивті коррекциялаушы	Балалар бүгінгі оқу іс-әрекетімізде қандай аспаппен таныстық?  Қандай күй тыңдадыңдар?Жарайсыздар балалар оқу іс-әрекетімізге белсенді қатыстыңдар.  Осымен оқу іс-әрекетіміз аяқталды. Сау болыңыздар!	Домбырамен     Адай күйін.Сары арқа күйі.

     

Күтілген нәтиже:

 

Нені білді: Ұлттық аспаптар түрлерін танып білді.

 

Қандай түсінікті игерді: Күйдің түрлерін түсініп игерді.

 

Меңгерген дағдылары  Өздеріне таныс аспапты өз қолдарымен қағаз бетіне

                        Мен іскерліктері:     жапсырды.

                                                       

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ұйымдастырылған  оқу қызметінің   технологиялық  картасы

Тобы: «Гулдер» ортанғы топ.

Білім беру саласы: Шығармашылық

Бөлімі: Музыка

Тақырыбы: «Достық шеңбері»

Мақсаты: Бүлдіршіндердің ой - өрісін, ұлттық психологиясын, интернационалдық сезімін балабақшадан бастап тәрбиелеу мақсатында, бір – бірін сыйлауға, құрметтеуге баулу. Қазақстанда тұратын халықтардың достығымен ынтымақтастығымен тату- тәтті болуға тәрбиелеу.

Алдын-ала жүргізілетін жұмыс: Әр ұлттар туралы әңгімелеу.

Әдісі-тәсілдері: түсіндіру, көрсету, сұрақ –жауап.

Көрнекілігі: әр түрлі ұлттардың суреттері

Билингвалды кампонент:  Достық-дружба- frendship

                                              Шеңбер-круг-circle

                                             Ұлт –нация-tradition                                 

                                                   Күтілетін нәтиже:

Нені білді: Достық шеңбері деген ұғымды.

Қандай түсініктерді игерді: Достық хороводы деген ұғымды.

Меңгерген дағдылар мен іскерліктері: достық хороводы қуыршағын жасауды.

 

 

 

 

 

 

 

 

1952 жылы Орал облысы, Казталов ауданында, Тереңкөл ауылында дүниеге келген.

1975 жылы еңбек жолын А.Оразбаева орта мектебінде мұғалім болып бастап, балалар бақшасының музыка жетекшісі, аудандық мәдениет үйінің әдіскері қызметтерін атқарған.

1991 жылы Орал қаласына Құрманғазы атындағы  саз колледжіне ұстаздық қызметке ауысқан.

2007 жылдан бастап Ғарифолла Құрманғалиев атындағы облыстық филармонияның әншісі. Кең диапазонды әнші, жыршы-термеші, суырып салма ақын. Күрделі де қиын әншілік дәстүр мен классикалық ән өнерінің ерекшелігін үндестіре меңгерген табиғи талант иесі.

Бірнеше дүркін бүкілодақтық, республикалық, халықаралық байқаулардың лауреаты атанып, Ресей, Монғол, Қырғыз, Өзбекстан елдерінде өнерімен танылып ел ықыласына бөленген беделді ақын. Репертуарында қазақтың үш жүзден астам халық әндері, Бұхар, Базар, Қашаған жыраулардың терме жырлары, Мұхиттың, Ғарифолланың, халық композиторларының әндері бар.

1989 жылы Алматы қаласында өткен халықаралық, 1990 жылы Алматы және 1991 жылы Ақтөбе қалаларында өткен республикалық ақындар айтысының жүлдегері.   1992 жылы Тама Есет батырдың мерей тойындағы айтыста бас жүлдені, қазан айында Қызылорда облысының Қазалы ауданында өткен  ақындар айтысында І орынды иеленді.

Есімі алты алашқа мәлім болып, қай айтыста болмасын өзінің суырып салма ақындығымен, өткір де ұтқыр сөздерімен көрермен көңілінен шықты. 1991 жылы Оралда өткен әнші, сазгер сал Мұхиттың 150 жылдығы, 1992 жылы Сырым Датовтың 250 жылдығына арналған айтыстарда жүлделі І орынды жеңіп алды. 1993 жылы Көкшетау қаласында өткен Ақан Серінің 150 жылдығы, сол жылы Қызылорда облысының, Жалағаш ауданында өткен Бұхарбай батыр, 1993 жылы Торғай облысында Шақшақ Жәнібекке арналған айтыстарда Бас жүлдені иеленді.

1991 жылы Құрманғазы атындағы  саз колледжінде алғаш Мұхит класын ашты. Шәкірттері облыстық, республикалық байқаулардың лауреаттары.

Қазақ радиосының алтын қорында Х.Бердіғалиевтің өнері туралы хабар және «Ел продюссерлік орталығында» жазылған 83 әні сақталған.

Қазақстан Республикасы Президентінің қолдауымен Мәдениет Министрлігі шығарған «1000 ән» дискісінде 10 әні енгізілген.

1989 жылы «Қазақстанның еңбек сіңірген мәдениет қызметкері» атағын иеленді.

2011 жылы «Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері» құрметті атағына ие болды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Скачано с www.znanio.ru