«Келісілді» «Бекітемін»

ОӘБ басшысы ООӘІжАҰЖ проректоры

________Абдыкаримова С.З ________ Джумамухамбетов Н.Г.

«____»__________ 2018 ж. «____»__________ 2018 ж.

ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

SрKT 3213 «Шаруашылық қызметін талдау»

«5В050800 – Есеп және аудит» мамандығында оқитын білім алушылар үшін

Оқыту түрі – күндізгі

Курс - 3, семестр - 5

Астана, 2018

МАЗМҰНЫ

1	Пәннің жұмыс оқу бағдарламасы	3
2	Студентке арналған пәнді оқыту бағдарламасы (Syllabus)	10
3	Пән бойынша тапсырманың орындалу және өткізілу кестесі	18
4	Пәннің оқу-әдістемелік қамтамасыз етілу картасы	19
5	Дәрістер жиыны (қарастырылатын сұрақтар, дәріс тезистері, иллюстрациялық және үлестірмелі материал, ұсынылатын әдебиеттер тізімі)	21
6	Семинар (тәжірибе) сабақтарының жоспары	81
7	Пәнді оқыту бойынша әдістемелік нұсқаулар	83
8	Білім алушының өздік жұмысына арналған материалдар: үй тапсырмасының мәтінін теру, әр тақырып бойынша өзін-өзі бақылау материалдары, ағымдық жұмыс түрлерінің, рефераттардың және әдебиеттері мен күрделілігі көрсетілген басқа да үй тапсырмаларының орындалуы бойынша тапсырмалар	86
9	Білім алушының оқу жетістіктерін бақылау және бағалау материалдары (жазба бақылау тапсырмалары, тест тапсырмалары, өзін-өзі тексеру сұрақтары, емтихан билеттері және т.б.)	111
10	Оқу сабақтарын бағдарламалық және мультимедиялық қамтамасыз ету	113
11	Арнайы кабинеттер, кеңселер мен зертханалардың тізімі	113
	Қосымша А. Кезеңдік тексерулерді есепке алу парағы	114
	Қосымша Б. Толықтырулар мен өзгертулерді тіркеу парағы	115

ПӘННІҢ ОҚУ ЖҰМЫС БАҒДАРЛАМАСЫ

SрKT 3213 «Шаруашылық қызметін талдау»

«5В050800 – Есеп және аудит» мамандығында оқитын білім алушылар үшін

Оқыту түрі – күндізгі

Курс - 3, семестр - 5

Астана 2018

«Шаруашылық қызметін талдау» пәнінің оқу жұмыс бағдарламасы «Қазақ технология және бизнес университеті» АҚ Ғылыми Кеңесінің шешімі бойынша 201___жылғы «_03_» қыркүйекте, №_1_хаттама, бекітілген «5В050800 – Есеп және аудит» мамандығының оқу жұмыс жоспарына сәйкес жасалды.

Пәннің оқу жұмыс бағдарламасы «Қазақ технология және бизнес университеті» АҚ «Экономикалық» факультеті білім беру бағдарламалары бойынша Комитетінің отырысында 2018 жылғы «_29_» тамызда, №_1_хаттама, мақұлданды.

Төрағасы _______________________ Нургалиева А.Ш.

Пәннің оқу жұмыс бағдарламасы «Қазақ технология және бизнес университеті» АҚ «Экономика, есеп және аудит» кафедрасының отырысында 2018 жылғы «28» тамыз, №_1_ хаттама, талқыланды.

Кафедра меңгерушісі: ____________________ Сартов У.К.

Құрастырған: ________________ Садуакасова Кунсулу Жилкайдаровна, э.ғ.к.,

ассоц.профессор (доцент)

1 ОҚЫТУШЫ ТУРАЛЫ АҚПАРАТ

«Экономика, есеп және аудит» кафедрасының ассоц. профессоры, экономика ғылымдарының кандидаты.

Байланыс телефоны: ұялы тел. 87072245240.

Кафедрада болатын уақыт: дүйсенбі және бейсенбі 13.00 – 17.00 сағат.

Оқу сабағының жүргізілу уақыты мен орны: 5 семестрде сабақ кестесi бойынша жүргiзiледi.

Ғылыми-зерттеу бойынша қызығушылығы: бухгалтерлік есеп, аудит, талдау.

2 ПӘН ТУРАЛЫ АҚПАРАТ

Атауы

Кредит / сағат саны

Дәрістер саны

Семинар (тәжірибелік) сабақтар

БАОӨЖ

СОӨЖ

БАӨЖ

СӨЖ

«Шаруашылық қызметін талдау»

3 / 135

3. ПРЕРЕКВИЗИТТЕР

- Статистика,

- Эконометрика,

- Қаржылық есеп 1.

4. ПОСТРЕКВИЗИТТЕР

- Басқарушылық талдау,

- Қаржылық есептілікті талдау.

5. ПӘННІҢ ҚЫСҚАША СИПАТТАМАСЫ

Шаруашылық қызметті талдау курсында кәсіпорынның шаруашылық қызметін экономикалық талдау пәнінің зерттеу әдістері, міндеттері мен оны ұйымдастыру сұрақтары: кәсіпорын ресурстарын тиімді пайдалануға, айналым құралдардың айналымдылығын жылдамдатуға, өндіріс рентабельдігін көтеру сұрақтары, кәсіпорынның қаржылық жағдайын зерттеу сұрақтары мазмұндалып қарастырылады. Шаруашылық қызметті талдау пәнінің зертеу мәні болып экономикалық құбылыстардың және принциптердің себепті-салдарлы қатынастары табылады.

Пәнді оқып-үйрену мақсаты: Курстың мақсаты – болашақ мамандарды шаруашылықтағы нақты жағдайды сипаттауда қаржылық экономикалық талдау әдістерін қолдануға, тиімді басқару шешімдерін негіздеуде, сонымен қатар кәсіпорынның қаржы-шаруашылық жағдайын жақсарту жолдарын ұсына білуді үйрету.

Пәнді оқып-үйрену міндеттері:

−кәсiпорын қызметiне экономикалық талдау жүргiзудiң теориялық, әдiстемелiк және тәжiрибиелiк негiзiн игеру;

−шаруашылық субъектісіне жекелеген талдау түрлерiн қолдану дағдысын иелену, басқару шешiмдерiн қабылдауға қажеттi ақпараттарды талдай бiлу; талдау әдiстерiнiң қолданылуын жете меңгеру;

−кәсiпорында орын алған жағдайлардың себебiн және оған әсер ететiн факторларды анықтай бiлу; ұйымның қаржылық жағдайын бағалай бiлу;

−кәсiпорынды тиiмдi ұйымдастыра бiлу және ең тиiмдi шешiмдердi қабылдап үйрену; қаржылық активтердің құрамы мен қозғалысын талдау және бағалау әдістемесін жете меңгеру.

Құзыреті (оқытудың нәтижесі). Шаруашылық субъектісінің қызметiне экономикалық талдау жүргiзудiң теориялық, әдiстемелiк және тәжiрибелiк негiздерiн меңгеру; шаруашылық субъектілерінің қызметін экономикалық бағалау мақсатында талдау әдістерінің әр-түрлерiн қолдану, басқару шешiмдерiн қабылдауға қажеттi қаржылық ақпараттарды талдай бiлу; кәсiпорында орын алған жағдайлардың себебiн және оған әсер ететiн факторларды анықтай білу; шаруашылық қызметті экономикалық талдау әдiстерiн практикада қолдану дағдыларын жете меңгеру.

6. ПӘННІҢ МАЗМҰНЫ

а) Дәріс сабақтардың тақырыптары

№	Дәріс тақырыптары	Сағат саны
1	Экономикалық талдаудың пәні мен міндеттері, объектісі және мазмұны.	2
2	Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері.	2
3	Факторлық талдау әдістемесі	3
4	Қаржылық коэффициенттер әдістері	1
5	Кәсіпорын балансының активтерін талдау	3
6	Кәсіпорын балансының пассивтерін талдау	3
7	Кәсіпорынның төлем және несиеқабілеттілігін талдау	2
8	Кәсіпорынның балансының өтімділігін талдау	1
9	Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау	3
10	Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштерін талдау	3
11	Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін талдау	2
12	Маржиналдық талдау негізінде басқару шешімдерін негіздеу әдістемесі	2
13	Кәсіпорынның банкрототтық ықтималдылығын бағалау және талдау	3
	Барлығы:	30

b. Тәжірибелік (семинар) сабақтардың тақырыптары

№	Тақырыптары	Сағат саны
1	Экономикалық талдаудың пәні мен міндеттері, объектісі және мазмұны.	1
2	Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері.	1
3	Факторлық талдау әдістемесі	1
4	Қаржылық коэффициенттер әдістері	1
5	Кәсіпорын балансының активтерін талдау	1
6	Кәсіпорын балансының пассивтерін талдау	1
7	Кәсіпорынның төлем және несиеқабілеттілігін талдау	1
8	Кәсіпорынның балансының өтімділігін талдау	1
9	Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау	1
10	Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштерін талдау	1
11	Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін талдау	1
12	Маржиналдық талдау негізінде басқару шешімдерін негіздеу әдістемесі	1
13	Кәсіпорынның банкрототтық ықтималдылығын бағалау және талдау	3
	Барлығы:	15

c. БАОӨЖ тақырыптары

№	Тақырыптары	Сағат саны
1	Экономикалық талдаудың пәні мен міндеттері, объектісі және мазмұны.	4
2	Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері.	4
3	Факторлық талдау әдістемесі	3
4	Қаржылық коэффициенттер әдістері	4
5	Кәсіпорын балансының активтерін талдау	3
6	Кәсіпорын балансының пассивтерін талдау	3
7	Кәсіпорынның төлем және несиеқабілеттілігін талдау	3
8	Кәсіпорынның балансының өтімділігін талдау	3
9	Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау	4
10	Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштерін талдау	2
11	Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін талдау	4
12	Маржиналдық талдау негізінде басқару шешімдерін негіздеу әдістемесі	4
13	Кәсіпорынның банкрототтық ықтималдылығын бағалау және талдау	4
	Барлығы:	45

d. БАӨЖ тақырыптары

№	Тақырыптары	Сағат саны
1	Экономикалық талдаудың пәні мен міндеттері, объектісі және мазмұны.	4
2	Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері.	4
3	Факторлық талдау әдістемесі	3
4	Қаржылық коэффициенттер әдістері	4
5	Кәсіпорын балансының активтерін талдау	3
6	Кәсіпорын балансының пассивтерін талдау	3
7	Кәсіпорынның төлем және несиеқабілеттілігін талдау	3
8	Кәсіпорынның балансының өтімділігін талдау	3
9	Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау	4
10	Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштерін талдау	2
11	Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін талдау	4
12	Маржиналдық талдау негізінде басқару шешімдерін негіздеу әдістемесі	4
13	Кәсіпорынның банкрототтық ықтималдылығын бағалау және талдау	4
	Барлығы:	45

ҰСЫНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

а. Негізгі әдебиеттер:

1	Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы» Заңы (29.12.2014 ж. өзгертулер мен толықтырулар);
2	Қазақстан Республикасының «Аудиторлық қызмет туралы» Заңы, 20 қараша 1998 ж. № 304-I (29.12.2014 ж. өзгертулер мен толықтырулар);
3	Закон Республики Казахстан от 7 марта 2014 года № 176-V «О реабилитации и банкротстве» (с изменениями и дополнениями по состоянию на 31.10.2015 г.);
4	Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (Жалпы бөлім) (22.04.2015ж. өзгертулер мен толықтырулар);
5	Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі (06.04.2015 ж. өзгертулер мен толықтырулар);
6	Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексі (21.01.2014 ж. өзгертулер мен толықтырулар);
7	Қазақстан Республикасының «Бюджетке салықтар мен басқа міндетті төлемдер туралы» Кодексі (Салық кодексі), (15.01.2014 ж. өзгертулер мен толықтырулар);
8	Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасында кеден ісі туралы» Кодексі (с 22.04.2015 ж. өзгертулер мен толықтырулар)
9	ҚР Жоғарғы соты 2015 жылы 2 қазанда қабылданған «Оңалту мен банкроттық туралы заңнамасын қолдану тәжірибесі туралы» нормативтік қаулысы.
10	Киселева Наталья Позитивные новшества в процедурах реабилитации и банкротства юридических лиц, 2015год. http://dogovor24.kz/
11	Аманова Г.Д. Экономический анализ. –Астана: АО «Финансовая академия», 2015 г.- 226с
12	Аманова Г.Д., Садуакасова К.Ж. Экономикалық талдау – Астана: «Қаржы академиясы» АҚ, 2016ж. – 220 б.
13	Анализ хозяйственной деятельности предпрития. /Учебник под общ ред В.И.Стражева, М. Высшая школа, 2008 г.
14	Губина О.В., Губин В.Е. Анализ финансово- хозяйственной деятельности. Практикум. 2008
15	Анализ финансово- хозяйственной деятельности предприятия: Учебное пособие М.В. Мельник, Е.Б. Герасимова, 2008
16	Джаншанло Р.Е. Теория экономического анализа: учебное пособие 2014 г.
17	Джаншанло Р.Е. Ұйымның қаржылық жағдайын талдау: оқу құралы 2013 г.
18	Жуманова Б.К. Финансовый анализ: учебное пособие 2014 г.
19	Басовский Л.Е. Комплексный экономический анализ хозяйственной деятельности: учебное пособие 2014 г.
20	Дюсембаев К.Ш. Анализ финансовой отчетности: Учебник. -Алматы: Экономика, 2009, 366 с.
21	Дюсембаев К.Ш. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау: Оқу құралы. -Алматы: Экономика, 2007. – 128б
22	Капанадзе Г.Д. Оценка финансовой устойчивости: методы и проблемы их применения // Российское предпринимательство. – 2013. – № 4 (226). – С. 53
23	Кәсіпорындарды қайта құру бойынша Агенттілікпен 1995 жылы 5 қазанда бекітілген «Төлем қабілетсіз кәсіпорынның қаржылық жағдайын терең талдау бойынша әдістемелік нұсқаулары».
24	Канке А.А., Кошевая И. Анализ финансово-хозяйственной деятельности предприятия: Учебное пособие, 2008.
25	Новопашина Е.А. Экономический анализ. Учебное пособие. СПб., 2011. С. 178.
26	Пискунова И.В. Оценка финансовой устойчивости предприятия в современных условиях хозяйствования. // Вопросы экономики и права. 2011. № 3. С. 309
27	Савченко Т.Б. Анализ показателей финансовой устойчивости предприятия // Актуальные проблемы гуманитарных и естественных наук. М.: Издательство: Научно-информационный издательский центр и редакция журнала «Актуальные проблемы гуманитарных и естественных наук», - 2012. – № 12. – С. 220.
28	Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: Минск: ИП «Экоперспектива», 2009. 498 с.
29	Маркарьян Э.А. Финансовый анализ: учебное пособие, 2014г.
30	Чечевицына Л.Н.Анализ финансово-хозяйственной деятельности: учебник 2010 г.

b. Қосымша әдебиеттер

1	Шарипов А.Қ. Қаржылық есептілік: құрастырылуы, бағалануы және аудиті: оќу құралы 2012 г.
2	Пастухова Н. Б. Обеспечение финансовой устойчивости функционирования предприятия // Аудит и финансовый анализ. – 2009. – № 4. – С. 33
3	Абленов Д.О. Қаржылық аудит және талдау: теория, әдіснама, практика: оқу құралы, 2010 г.
4	Пожидаева Т.А Анализ финансовой отчетности 2010 г.
5	Дүйсембаев К.Ш.Қаржы есептілігін талдау: оқулық 2011 г.
6	Волкова О.Н.Управленческий анализ 2008 г.
7	Витченко, М. Н. Анализ финансово-хозяйственной деятельности предприятий железнодорожного транспорта: учебник для техникумов и колледжей железнодорожного транспорта /М. Н. Витченко. — М.: Маршрут, 2003. — 240 с
8	Чернов В.А. Экономический анализ: торговля, общественное питание, туристический бизнес: Учебное пособие для вузов /Под ред. Проф. М.И. Баканова – М: ЮНИТИ –ДАНА, 2003 -686с

СТУДЕНТКЕ АРНАЛҒАН ПӘНДІ ОҚЫТУ БАҒДАРЛАМАСЫ (SYLLABUS)

SрKT 3213 «Шаруашылық қызметін талдау»

«5В050800 – Есеп және аудит» мамандығында оқитын білім алушылар үшін

Оқыту түрі - күндізгі

Курс - 3, семестр - 5

Астана, 2018

Студентке арналған пәнді оқыту бағдарламасы (Syllabus) «Шаруашылық қызметін талдау» пәнінің оқу жұмыс бағдарламасына сәйкес жасалды.

Студентке арналған пәнді оқыту бағдарламасы (Syllabus) «Қазақ технология және бизнес университеті» АҚ «Экономика, есеп және аудит» кафедрасының отырысында 2018 жылғы «28_» _тамыз_, № _1_ хаттама, талқыланды.

Кафедра меңгерушісі: ____________________ Сартов У.К.

Құрастырған: ________________ Садуакасова Кунсулу Жилкайдаровна, э.ғ.к.,

ассоц.профессор (доцент)

«Экономика, есеп және аудит» кафедрасының ассоц. профессоры, экономика ғылымдарының кандидаты.

Байланыс телефоны: ұялы тел. 87072245240.

Кафедрада болатын уақыт: дүйсенбі және бейсенбі 13.00 – 17.00 сағат.

Оқу сабағының жүргізілу уақыты мен орны: 5 семестрде сабақ кестесi бойынша жүргiзiледi.

Ғылыми-зерттеу бойынша қызығушылығы: бухгалтерлік есеп, аудит, талдау.

2 ПӘН ТУРАЛЫ АҚПАРАТ

Атауы

Кредит / сағат саны

Дәрістер саны

Семинар (тәжірибелік) сабақтар

БАОӨЖ

СОӨЖ

БАӨЖ

СӨЖ

«Шаруашылық қызметін талдау»

3 / 135

3. ПРЕРЕКВИЗИТТЕР

- Статистика,

- Эконометрика,

- Қаржылық есеп 1.

4. ПОСТРЕКВИЗИТТЕР

- Басқарушылық талдау,

- Қаржылық есептілікті талдау.

5. ПӘННІҢ ҚЫСҚАША СИПАТТАМАСЫ

Пәнді оқып-үйрену міндеттері:

−кәсiпорын қызметiне экономикалық талдау жүргiзудiң теориялық, әдiстемелiк және тәжiрибиелiк негiзiн игеру;

6. ПӘННІҢ МАЗМҰНЫ

а) Дәріс сабақтардың тақырыптары

№	Дәріс тақырыптары	Сағат саны
1	Экономикалық талдаудың пәні мен міндеттері, объектісі және мазмұны.	2
2	Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері.	2
3	Факторлық талдау әдістемесі	3
4	Қаржылық коэффициенттер әдістері	1
5	Кәсіпорын балансының активтерін талдау	3
6	Кәсіпорын балансының пассивтерін талдау	3
7	Кәсіпорынның төлем және несиеқабілеттілігін талдау	2
8	Кәсіпорынның балансының өтімділігін талдау	1
9	Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау	3
10	Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштерін талдау	3
11	Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін талдау	2
12	Маржиналдық талдау негізінде басқару шешімдерін негіздеу әдістемесі	2
13	Кәсіпорынның банкрототтық ықтималдылығын бағалау және талдау	3
	Барлығы:	30

b. Тәжірибелік (семинар) сабақтардың тақырыптары

№	Тақырыптары	Сағат саны
1	Экономикалық талдаудың пәні мен міндеттері, объектісі және мазмұны.	1
2	Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері.	1
3	Факторлық талдау әдістемесі	2
4	Қаржылық коэффициенттер әдістері	1
5	Кәсіпорын балансының активтерін талдау	1
6	Кәсіпорын балансының пассивтерін талдау	1
7	Кәсіпорынның төлем және несиеқабілеттілігін талдау	1
8	Кәсіпорынның балансының өтімділігін талдау	1
9	Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау	1
10	Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштерін талдау	1
11	Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін талдау	1
12	Маржиналдық талдау негізінде басқару шешімдерін негіздеу әдістемесі	1
13	Кәсіпорынның банкрототтық ықтималдылығын бағалау және талдау	2
	Барлығы:	15

c. БАОӨЖ тақырыптары

№	Тақырыптары	Сағат саны
1	Экономикалық талдаудың пәні мен міндеттері, объектісі және мазмұны.	4
2	Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері.	4
3	Факторлық талдау әдістемесі	3
4	Қаржылық коэффициенттер әдістері	4
5	Кәсіпорын балансының активтерін талдау	3
6	Кәсіпорын балансының пассивтерін талдау	3
7	Кәсіпорынның төлем және несиеқабілеттілігін талдау	3
8	Кәсіпорынның балансының өтімділігін талдау	3
9	Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау	4
10	Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштерін талдау	2
11	Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін талдау	4
12	Маржиналдық талдау негізінде басқару шешімдерін негіздеу әдістемесі	4
13	Кәсіпорынның банкрототтық ықтималдылығын бағалау және талдау	4
	Барлығы:	45

d. БАӨЖ тақырыптары

№	Тақырыптары	Сағат саны
1	Экономикалық талдаудың пәні мен міндеттері, объектісі және мазмұны.	4
2	Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері.	4
3	Факторлық талдау әдістемесі	3
4	Қаржылық коэффициенттер әдістері	4
5	Кәсіпорын балансының активтерін талдау	3
6	Кәсіпорын балансының пассивтерін талдау	3
7	Кәсіпорынның төлем және несиеқабілеттілігін талдау	3
8	Кәсіпорынның балансының өтімділігін талдау	3
9	Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау	4
10	Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштерін талдау	2
11	Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін талдау	4
12	Маржиналдық талдау негізінде басқару шешімдерін негіздеу әдістемесі	4
13	Кәсіпорынның банкрототтық ықтималдылығын бағалау және талдау	4
	Барлығы:	45

7. ҰСЫНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

а. Негізгі әдебиеттер:

1	Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы» Заңы (29.12.2014 ж. өзгертулер мен толықтырулар);
2	Қазақстан Республикасының «Аудиторлық қызмет туралы» Заңы, 20 қараша 1998 ж. № 304-I (29.12.2014 ж. өзгертулер мен толықтырулар);
3	Закон Республики Казахстан от 7 марта 2014 года № 176-V «О реабилитации и банкротстве» (с изменениями и дополнениями по состоянию на 31.10.2015 г.);
4	Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (Жалпы бөлім) (22.04.2015ж. өзгертулер мен толықтырулар);
5	Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі (06.04.2015 ж. өзгертулер мен толықтырулар);
6	Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексі (21.01.2014 ж. өзгертулер мен толықтырулар);
7	Қазақстан Республикасының «Бюджетке салықтар мен басқа міндетті төлемдер туралы» Кодексі (Салық кодексі), (15.01.2014 ж. өзгертулер мен толықтырулар);
8	Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасында кеден ісі туралы» Кодексі (с 22.04.2015 ж. өзгертулер мен толықтырулар)
9	ҚР Жоғарғы соты 2015 жылы 2 қазанда қабылданған «Оңалту мен банкроттық туралы заңнамасын қолдану тәжірибесі туралы» нормативтік қаулысы.
10	Киселева Наталья Позитивные новшества в процедурах реабилитации и банкротства юридических лиц, 2015 год. http://dogovor24.kz/
11	Аманова Г.Д. Экономический анализ. –Астана: АО «Финансовая академия», 2015 г.- 226с
12	Аманова Г.Д., Садуакасова К.Ж. Экономикалық талдау – Астана: «Қаржы академиясы» АҚ, 2016ж. – 220 б.
13	Анализ хозяйственной деятельности предпрития. /Учебник под общ ред В.И.Стражева, М. Высшая школа, 2008 г.
14	Губина О.В., Губин В.Е. Анализ финансово- хозяйственной деятельности. Практикум. 2008
15	Анализ финансово- хозяйственной деятельности предприятия: Учебное пособие М.В. Мельник, Е.Б. Герасимова, 2008
16	Джаншанло Р.Е. Теория экономического анализа: учебное пособие 2014 г.
17	Джаншанло Р.Е. Ұйымның қаржылық жағдайын талдау: оқу құралы 2013 г.
18	Жуманова Б.К. Финансовый анализ: учебное пособие 2014 г.
19	Басовский Л.Е. Комплексный экономический анализ хозяйственной деятельности: учебное пособие 2014 г.
20	Дюсембаев К.Ш. Анализ финансовой отчетности: Учебник. -Алматы: Экономика, 2009, 366 с.
21	Дюсембаев К.Ш. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау: Оқу құралы. -Алматы: Экономика, 2007. – 128б
22	Капанадзе Г.Д. Оценка финансовой устойчивости: методы и проблемы их применения // Российское предпринимательство. – 2013. – № 4 (226). – С. 53
23	Кәсіпорындарды қайта құру бойынша Агенттілікпен 1995 жылы 5 қазанда бекітілген «Төлем қабілетсіз кәсіпорынның қаржылық жағдайын терең талдау бойынша әдістемелік нұсқаулары».
24	Канке А.А., Кошевая И. Анализ финансово-хозяйственной деятельности предприятия: Учебное пособие, 2008.
25	Новопашина Е.А. Экономический анализ. Учебное пособие. СПб., 2011. С. 178.
26	Пискунова И.В. Оценка финансовой устойчивости предприятия в современных условиях хозяйствования. // Вопросы экономики и права. 2011. № 3. С. 309
28	Савченко Т.Б. Анализ показателей финансовой устойчивости предприятия // Актуальные проблемы гуманитарных и естественных наук. М.: Издательство: Научно-информационный издательский центр и редакция журнала «Актуальные проблемы гуманитарных и естественных наук», - 2012. – № 12. – С. 220.
29	Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: Минск: ИП «Экоперспектива», 2009. 498 с.
30	Маркарьян Э.А. Финансовый анализ: учебное пособие, 2014г.
31	Чечевицына Л.Н.Анализ финансово-хозяйственной деятельности: учебник 2010 г.

b. Қосымша әдебиеттер

1	Шарипов А.Қ.Қаржылық есептілік: құрастырылуы, бағалануы және аудиті: оќу құралы 2012 г.
2	Пастухова Н. Б. Обеспечение финансовой устойчивости функционирования предприятия // Аудит и финансовый анализ. – 2009. – № 4. – С. 33
3	Абленов Д.О. Қаржылық аудит және талдау: теория, әдіснама, практика: оқу құралы, 2010 г.
4	Пожидаева Т.А Анализ финансовой отчетности 2010 г.
5	Дүйсембаев К.Ш.Қаржы есептілігін талдау: оқулық 2011 г.
6	Волкова О.Н.Управленческий анализ 2008 г.
7	Витченко, М. Н. Анализ финансово-хозяйственной деятельности предприятий железнодорожного транспорта: учебник для техникумов и колледжей железнодорожного транспорта /М. Н. Витченко. — М.: Маршрут, 2003. — 240 с
8	Чернов В.А. Экономический анализ: торговля, общественное питание, туристический бизнес: Учебное пособие для вузов /Под ред. Проф. М.И. Баканова – М: ЮНИТИ –ДАНА, 2003 -686с

8. БАҒАЛАУ ТУРАЛЫ АҚПАРАТ

8.1 Бағалау өлшемдері

Студенттердің білімін бағалау жалпы шкаласы

Әріптік жүйе бойынша бағалау	Сандық эквивалент баллдары.	% - баллдар мазмұны	Дәстүрлі жүйе бойынша бағалау.
А	4.0	95-100	Өте жақсы
А-	3.67	90-94
В+	3.33	85-89
В	3.0	80-84	жақсы
В-	2.67	75-79
С+	2.33	70-74
С	2.0	65-69	қанағаттанарлық
С-	1.67	60-64
Д+	1.33	55-59
Д	1.0	50-54
F	0	0-49	қанағаттанарлықсыз

Студенттердің рейтингін қою шкаласы

№	Түрлері	Бал-дар	1 бақылау								2 бақылау							Барлығы
№	Апталар	Бал-дар	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	Барлығы
1	Сабаққа қатысу	0,2	*	*	*	*	*	*	*	*	*	*	*	*	*	*	*	3,0
2	Дәріс, конспектілері	1,0							*								*	2
3	Ауысша жауаптар	1		*	*	*	*	*	*		*	*	*	*	*	*		12
4	Өздік жұмыс	2			*	*	*	*	*	*	*	*	*	*	*	*		36
5	Аралық бақылау	3,5								*							*	7
6	Барлығы:									30							30	60
7	Емтихан	40																40
	Жалпы сомасы																	100

Қорытынды баға келесі формула бойынша есептеледі:

Қорытнды баға =

бұнда, Р1 – бірінші рейтингтік бағалаудың пайыздық мазмұны;

Р2 – екінші рейтингтік бағалаудың пайыздық мазмұны;

Э – емтихандық бағалаудың проценттік мазмұны.

Пән бойынша баллдарды бөлу:

Аралық бақылау		Аралық бақылау, барлығы	Қорытынды бақылау	Қорытынды бағалау
РБ₁	РБ₂	Аралық бақылау, барлығы	Қорытынды бақылау	Қорытынды бағалау
1	2	3	4	5
30	30	60	40	100

Студенттердің білмін бағалау жүйесі

Пән бойынша қорытынды баға ағымдағы, аралық және қорытынды сабақтардың жиынынан тұрады.

Ағымдағы бақылау өзіндік жұмыстардың, дәріс, тәжірибе сабақтардының қорытынды балы және белгіленген уақыттағы тапсырылған бақылау жұмыстарының, тестердің қорытындысы, презентация бойынша.

Аралық бақылау курстағы дәріс, тәжірибелік сабақтардың және өзіндік оқу тақырыптары бойынша рубежді бақылау түрінде өткізілед. (7 және 15 апталар). Аралық бақылауды қайта тапсыруға болмайды.

Қорытынды бақылау – емтихан, сессия уақытында автоматтандырылған тест түрі бойынша ҚК де тапсырылады. Емтихан 40 балмен бағаланады. Емтиханды жоғарғы бағаға қайта тапсыруға рұқсат берілмейді

8.2. Студент іс-әрекетінің саясаты мен рәсімі

- Сабаққа кешікпеу, оқытушының рұқсатынсыз қоңырау соққанша аудиториядан шықпау;

- Сабақ кезінде сөйлеспеу, басқа әдебиетті оқымау;

- Телефон арқылы сөлеспеу, ұялы телефонды өшіріп тастау;

- Бақылау жұмысы жүріп жатқанда дәріс конспектілерін қолданбау, көшірмеу

- Сабаққа сыртқы киіммен, бас киіммен кірмеу;

- Себепсіз сабаққа қатыспаған жағдайда құқықты анықтама көрсету;

- Сабаққа қатыспай қалған жағдайда оқытушыны алдын ала ескерту

- Жіберіп алған сабақтарды оқытушы анықтаған уақытта қайта тапсыру

- Оқу процесіне белсенді қатысу, әр сабаққа дайындалу

- Сабақта кері байланысты ұстану

- Уақытында келіп, міндетті болу

- Тапсырманы уақытында орындамаған жағдайда баллдарын кемітіп отыру.

- Себепсіз сабақтан қалмау қажет.

- Сабақтан қалған жағдайда тиісті құжаттарын көрсетуі тиіс.

- Әрбір сабақта қалғаны үшін баллдары кеміп отырады.

Аппаратурамен пайдалану кезінде техника қауіпсіздігін орындау, әдебиетті, көрнекі құралдарды орынды пайдалану.

3 ПӘН БОЙЫНША ТАПСЫРМАНЫ ОРЫНДАУ ЖӘНЕ ТАПСЫРУ КЕСТЕСІ

№	Жұмыстың атауы	Жұмыс тың түрі	Орын дау ұзақ тығы, сағаты	Бақылау түрі	Тапсыру мерзімі (апта)
1	Экономикалық талдаудың пәні мен міндеттері, объектісі және мазмұны.	Есептер шығару Ауызша сұрау	4	Тапсырманы тексеру, тестілеу	1-2
2	Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері.	Есептер шығару	4	Тапсырманы тексеру	2-3
3	Факторлық талдау әдістемесі	Талдау жасау	3	Тапсырманы тексеру	3-4
4	Қаржылық коэффициенттер әдістері	Талдау жасау	4	Тапсырманы тексеру	5
5	Кәсіпорын балансының активтерін талдау	Талдау жасау	3	Тапсырманы тексеру	6
6	Кәсіпорын балансының пассивтерін талдау	Талдау жасау	3	Тапсырманы тексеру	7
7	Кәсіпорынның төлем және несиеқабілеттілігін талдау	Талдау жасау	3	Тапсырманы тексеру	8
8	Кәсіпорынның балансының өтімділігін талдау	Талдау жасау	3	Тапсырманы тексеру	9
9	Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау	Талдау жасау	4	Тапсырманы тексеру	10
10	Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштерін талдау	Талдау жасау	2	Тапсырманы тексеру	11
11	Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін талдау	Талдау жасау	4	Тапсырманы тексеру	11-12
12	Маржиналдық талдау негізінде басқару шешімдерін негіздеу әдістемесі	Талдау жасау	4	Тапсырманы тексеру	13-14
13	Кәсіпорынның банкрототтық ықтималдылығын бағалау және талдау	Талдау жасау	4	Тапсырманы тексеру	14-15
	Барлығы		45

4 ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛУІНІҢ КАРТАСЫ

Әдебиеттер тізімі

а. Негізгі әдебиет

№	Атауы	Барлығы, саны (дана)
№	Атауы	Кітап ханада	Кафедрада	Оқытушыда
1	Аманова Г.Д.Экономический анализ			1
2	Дюсембаев К.Ш.Анализ финансовой отчетности: Учебник, 2009 г.			1
3	Аманова Г.Д., Садуакасова К.Ж. Экономикалық талдау – Астана: «Қаржы академиясы» АҚ, 2016ж. – 220 б.			4
4	Ұйымның қаржылық жағдайын талдау: оқу құралы 2013 г. Джаншанло Р.Е.	12
5	Қаржылық аудит және талдау: теория, әдіснама, практика: оқу құралы, 2010 г. Абленов Д.О.	13
6	Финансовый анализ: учебное пособие 2014 г. Жуманова Б.К.	15
7	Теория экономического анализа: учебное пособие 2014 г. Джаншанло Р.Е.	5
8	Анализ финансово-хозяйственной деятельности: учебник 2010 г. Чечевицына Л.Н.	2
10	Комплексный экономический анализ хозяйственной деятельности: учебное пособие 2014 г. Басовский Л.Е.	5
11	Финансовый анализ: учебное пособие 2014 г. Маркарьян Э.А.	10

b. Қосымша әдебиет

№	Атауы	Барлығы, саны (дана)
№	Атауы	Кітап ханада	Кафедрада	Оқытушыда
1	Коммерциялық банктегі қаржылық талдау: дәрістер курсы 2012 г. Сейітқасымов Ғ.С.	5
2	Қаржылық есептілік: құрастырылуы, бағалануы және аудиті: оќу құралы 2012 г. Шарипов А.Қ.	1
3	Қаржылық аудит және талдау: теория, әдіснама, практика: оқу құралы 2010 г. Абленов Д.О.	13
4	Анализ финансовой отчетности 2010 г. Пожидаева Т.А	1
5	Қаржы есептілігін талдау: оқулық 2011 г. Дүйсембаев К.Ш.	2
6	Управленческий анализ 2008 г. Волкова О.Н.	1

с. Электрондық оқулықтар мен құралдар

№	Атауы	Барлығы, саны (дана)
№	Атауы	Кітап ханада	Кафедрада	Оқытушыда
1	Қаржылық талдау 2012 г. Жубанова Б.	2
2	Қаржылық талдау 2012 г. Тулегенова К.	2
3	Финансовый анализ 2012 г. Семушкина Н.	2
4	Финансовый отчет компании (интерактивная) 2012 г.	2
5	Микроэкономика: введение в экономичечский анализ 2010 г. Герасимов Б.И.	1
6	Анализ финансовой отчетности 2012 г. Ронова Г	2

5. ДӘРІСТЕР ЖИЫНЫ

Тақырып 1. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУДЫҢ ПӘНІ МЕН МІНДЕТТЕРІ,

ОБЪЕКТІСІ ЖӘНЕ МАЗМҰНЫ

Дәрістің мақсаты: Кәсіпорын қызметін экономикалық талдаудың мәні және міндетін, экономикалық талдау ғылымына анықтама беру, оның негізгі мазмұнын ашу.

Негізгі ұғымдар: экономикалық талдау, макроэкономикалық талдау, микроэкономикалық талдау, бағдарламалық талдау, қаржылық-экономикалық талдау, аудиторлық талдау, техникалық-экономикалық талдау, әлеуметтік–экономикалық талдау, экологилық талдау, маркетингтік талдау, салыстырмалы талдау, акторлық талдау, диагностикалық экспресс талдау, маржиналдық талдау, қаржылық-экономикалық талдау, аудиторлық талдау, техникалық-экономикалық талдау, әлеуметтік –экономикалық талдау, экологилық талдау, маркетингтік талдау, салыстырмалы талдау, акторлық талдау, диагностикалық экспресс талдау, маржиналдық талдау және т.б.

Дәріс жоспары:

1.1 Экономикалық талдаудың мазмұны.

1.2 Индукция және дедукция әдістері.

1.3 Шаруашылық үрдістеріндегі себептік байланыстар.

1.4 Экономикалық талдаудың пәні мен объектісі.

1. Экономикалық талдау басқару шешімдерін қабылдайтын ғылыми база болып табылады. Оны негіздеу үшін потенциалды мәселелерді, қаржылық және өндірістік тәуекелділікті көрсету және болжау, шаруашылық субъектінің табыс пен тәуекелділік дәрежесіне қабылданатын шешімдердің әсерін анықтап, шаруашылық қзмет нәтижесіне талдау жүргізу қажет.

Шаруашылық субъектінің статусының жоғарылауы олардың адында өндірістік және қаржылық мәселелердің шешілуіне мүмкіндік ашып, басқарушылар алдына қаржыландыру көзін табу, инвестициялық саясатты оңтайландыру мәселелерін қояды. Ұйымның қаржылық тұрақтылығын бағалау, төлем қабілеттілігін анықтау және объективті, ғылыми негізделген оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау үшін қаржылық талдау қажет.

Табиғат құбылыстары мен қоғамдық өмірді зерттеуді талдаусыз жүргізу мүмкін емес. «Талдау» терминінің өзі гректің «analyzis» деген сөзінен шыққан, аудармасында «бөлшектерге бөлемін» дегенді білдіреді. Демек, талдау шағын мағынада құбылыстар мен заттарды зерттеу үшін оларды құраушы бөлшектерге бөлемін дегенді білдіреді. Мұндай бөлшектеу зерттелетін заттың, құбылыстың, процестің ішіне үңілуге, оның әр бөлшегінің мәнін анықтауға мүмкіндік береді.

Мысалы, өнімнің өзіндік құнының мәнін ұғу үшін оның тек қандай элементтерден құралатынын ғана емес, сондай-ақ әр шығын бабы мөлшерінің неге байланыстылығын білу керек. Өнімнің өзіндік құнының құрылымы мен оған әсер ететін факторлар дәлірек қарастырылған сайын, біз бұл экономикалық құбылыс жайында көбірек білетін боламыз және өнімнің өзіндік құнының қалыптасуын анағұрлым жақсы басқара аламыз.

Сонымен қатар, қоршаған ортаның көптеген құбылыстары мен процестері тек анализ көмегімен ғана таныла алады деп айта алмаймыз. Кей кездерде адамның ойлау қабілеттілігіне сай келетін басқа тәсілдерді қолдану қажеттілігі туындайды. Бұл мағынада талдауға зерттелетін заттың әртүрлі бөлшектері арасындағы байланысты табатын синтез жақын келеді. Қазіргі кездегі диалектика шындықты зерттеудің ғылыми әдістері ретінде талдау мен синтездің бірлігінен шығады. Тек талдау мен синтез ғана біріккен күйде құбылыстардың жан-жақты диалектикалық байланысының ғылыми зерттелуін қамтамасыз етеді.

Сонымен, талдау ұғымы кең көлемде кішкентай бөлшектерге бөлінген және олардың байланыстарының әртүрлілігіне қарамастан табиғат құбылыстары мен заттарын танудың тәсілі ретінде қарастырылады.

Ғылым мен тәжірибеде талдаудың әртүрлі түрлері қолданылады: физикалық, химиялық, математикалық, статистикалық, экономикалық және т.б. Олар тәсіл, мақсат және объектілері бойынша ерекшеленеді. Физикалық, химиялық және басқа да талдауларға қарағанда экономикалық талдау экономикалық құбылыстардың абстракті-логикалық зерттеу тәсіліне жатады, мұнда микроскопты да, химиялық реактивтерді де қолдану мүмкін емес, тек абстракция күші ғана қолданыла алады.

Адамның талдау қабілеттілігі қоршаған ортадағы өз іс-әрекеттерін әрқашан бағалап отырудың объективті қажеттілігінен туындады және жетілуде. Бұл еңбек пен ресурстарды анағұрлым эффективті жұмсаудың тәсілін іздестіруге итермелейді.

2. Бүгінде, экономикалық құбылыстар мен процестерді макродеңгейде зерттейтін жалпытеориялық экономикалық талдау мен бөлек кәсіпорындардың экономикасын зерттеу үшін қолданылатын шаруашылық қызмет талдауы – микродеңгейдегі нақты-экономикалық талдауын айыра білу керек. Егер, жалпытеориялық экономикалық талдаудың ғылыми тұрғыдағы дамуы алдыңғы ғасыр экономистерінің еңбектерінде көрініс тапса, ал шаруашылық қызмет талдауы ғылым ретінде салыстырмалы түрде жақын арада көрініс тапты.

Материалистік диалектика барлық құбылыстар мен процестерді тұрақты қозғалыста, өзгерісте, дамуда қарастыруды қажет деп санайды. Шаруашылық қызметті талдау әдісінің бір сипаттамалық белгісінің қайнар көзі осында – тұрақты салыстырулардың қажеттілігі. Салыстырулар Шаруашылық қызметті талдауда кеңінен қолданылады. Қызметтің нақты нәтижелері өткен жылдардың нәтижелерімен, баса кәсіпорындардың жетістіктерімен, жоспарлы көрсеткіштерімен және т.б. салыстырылады.

Материалистік диалектика әрбір процесс, әрбір құбылысты қарама-қайшылықтардың күресі және бірлік ретінде қарастыру керектігін үйретеді. Осы арадан ішкі қарама-қайшылықтарды, әрбір процестің, әрбір құбылыстың оң және теріс жақтарын зерттеу қажеттілігі туындайды. Бұл да шаруашылық қызметті талдаудың сипаттамалық белгісінің бірі. Мысалы, ҒТП еңбек өнімділігінің артуына, рентабельділік деңгейінің өсуіне және т.б. оң әсерін тигізеді, бірақ қоршаған ортаның ластануы, гиподинамия дамуы және т.б. сияқты оның теріс жақтарын да ескеру қажет.

Талдауда диалектикалық әдісті қолдану кәсіпорынның шаруашылық қызметін зерттеу барлық өзара байланыстарды есепке ала отырып жүргізілуі керек екендігін білдіреді. Ешбір құбылыс дұрыс түсінікті болуы мүмкін емес, егер ол бөлек түрде, басқалармен байланыссыз қарастырылатын болса. Мысалы, өнімнің өзіндік құнының деңгейіне жаңа техниканы енгізу әсерін зерттей отырып, тікелей байланысты ғана емес, сонымен қатар жанама байланысты да ескеру қажет. Жаңа техниканы енгізу нәтижесінде өндіріс шығындары артатыны, сонымен бірге өнімнің өзіндік құны да артатыны белгілі. Бірақ мұнда өз қатарында еңбекақының үнемделуі мен өнімнің өзіндік құнының төмендеуіне жағдай жасайтын еңбек өнімділігі өседі. Осыдан шығатын, егер еңбек өнімділігінің өсу деңгейлері жаңа техниканы ұстау мен іске қосуға кететін шығындарының өсу деңгейіне қарағанда жоғары болса, онда өнімнің өзіндік құны төмендейді, және керісінше. Яғни, осы немесе басқа да экономикалық құбылысты түсініп, дұрыс бағалау үшін басқа құбылыстармен барлық байланыстарын және өзара тәуелділікті зерттеп алу қажет. Бұл шаруашылық қызметті талдау әдісінің әдіснамалық белгісінің бірі.

3. Жүйелі көзқарас – зерттеу әдіснамасындағы бағыт. Ол көптеген ішкі және сыртқы байланыстары бар жеке элементтерден тұратын күрделі жүйелер сияқты оюъектілерді зерттеуге негізделеді. Жүйелі көзқарас объектіні терең зерттеуге, ол туралы неғұрлым көбірек түсінік алуға, осы объекттінің жеке бөліктері арасында себепті-тергеулі байланысынкөрсетуге мүмкіндік береді.

Жүйелі көзқарастың негізгі ерекшеліктері – қозғалмалылық, өзара қарым-қатынас, өзара тәуелділік және жүйе элементтерінің өзара байланысы, кешенділік, толықтылық, бағыныштылық, бастаушы буынның ерекшеленуі. Экономикалық талдауда жүйелі көзқарас неғұрлым мақсатқа сай басқарушылық шешімдерді таңдау үшін негіз болатын беліген нұсқалардан тиімдісін таңдауға, шаруашылық мәселелерді шешудің ғылыми негізделген нұсқаларын құрастыруға мүмкіндік береді.

Жүйелі талдау процесінде бірнеше жүйелі кезеңдерді қарастыруға болады.

Зерттеудің бірінші кезеңінде талдау объектісі анықталған жүйе ретінде көрінеді. Бұл үшін ең басында жүйе элементтері ретінде қарастыруға болатын объектінің жеке бөліктерін бөліп көрсетеді. Нақты жағдайларда жүйе бірнеше деңгейге ие болуы мүмкін, яғни бірінші деңгейдің әрбір бөлек алынған элементін жеке жүйе (ішкі жүйе) түрінде қарастыруға болады. Бұдан басқа, талдаудың бірінші деңгейінде жүйенің даму мақсаты, оны шешетін мәселелер, басқа жүйелермен байланыс, жеке элементтер арасындағы өзара байланыстар, әрбір элементті және жүйені түгелдей іске асыру құрылуы тиіс.

Жүйелі талдаудың екінші кезеңнің негізгі мақсаты – жүйелері бар шарттарға, өзара байланыстарға (ішкі және сыртқы), элементтерге барлығына анағұрлым толық және сапалы баға беруге мүмкіндігі бар көрсеткіштердің іріктелуі.

Үшінші кезеңде зерттелетін жүйенің жалпы схемасы құрастырылады. Графикалық тұрғыда ол әдетте әрбір элементке арнайы блок сәйкес келетін блоктық сурет түрінде көрсетіледі. Бөлек блоктар жүйенің ішкі және сыртқы байланыстарының бары мен бағытын көрсететін бір-бірімен стрелкалар арқылы байланысқан. Мұнда алдыңғы кезеңде таңдалған көрсеткіштер жүйе элементтері мен байланыстары бойынша үлестіріледі, олардың тізімі нақтыланады (бірін-бірі қайталайтын шығарылып тасталады, ақпараты жеткіліксіздері ауыстырылады және т.с.с.).

Талдаудың төртінші кезеңі жүйенің экономика-математикалық үлгісі жалпы түрде құрылуына арналады. Мұнда сапалы талдау негізінде жүйенің барлық теңдеулер мен теңсіздіктердің математикалық нысандары анықталады. Бұл кезеңде әртүрлі әдістер көмегімен барлық теңдеулер мен теңсіздіктердің коэффициенттері, шетеу параметрлері мен мақсат функциялары анықталуы тиіс.

Нәтижесінде істелген жұмыс қорытындысы бойынша таңдалған объектіні экономикалық талдау үшін пайдаланылуы мүмкін экономика-математикалық үлгі алынуы мүмкін.

Ең соңғы талдаудың бесінші кезеңі «үлгімен жұмыс» деп аталады. Оны диалог түрінде компьтерде жасаған дұрыс. Өндірістің сол не басқа факторларын сипаттайтын экономика-математикалық үлгісінің (коэффициенттер, шектеулер) бөлек параметрлерін ауыстыру жолымен функция мәнін анықтайды. Осы көрсеткіштерді нақты, жоспарлы және басқалармен салыстыру шаруашылық қорытындысын, нәтижелі көрсеткіштер шамасына факторлар әсерін бағалауға, ішкі шаруашылық резервтердің пайдаланылмаған көлемі мен көздерін анықтауға мүмкіндік туғызады.

Талдауға суреттелген көзқарас басқалармен салыстырғанда маңызды артықшылықтарға ие: ол зерттеудің кешенділігі мен мақсаттылығын; өндіріс тиімділігінің арту резервтерін табудың әдіснамалық негізделген схемасын; шаруашылық нәтижелерін объективті бағалауды; шапшаңдық, әрекеттілік, негізін, талдау мен оның қорытындыларының дәлділігін қамтамасыз етеді. Алынған экономика-математикалық үлгі талдауда қайта-қайта қолданылуы және басқарушылық шешімдерді негіздеудің жақсы құралы ретінде қызмет етуі мүмкін.

4. Экономикалық талдау пәнінің зертеу мәні болып экономикалық құбылыстардың және принциптердің себепті-салдарлы қатынастары табылады.

Экономикалық талдау объектілері ретінде шаруашылық қызметінің экономикалық нәтижелері есептелінеді. Өнеркәсіп кәсіпорында талдау объектілерін өнім өндіру мен өткізу, оның өзіндік құны, еңбек, материалдық, қаржы ресурстарын пайдалану, өндірістің қаржылық нәтижелері, кәсіпорынның қаржылық жағдайы және т.б. жатады.

Кәсіпорын қызметін экономикалық талдау мазмұны мен міндеттері оның атқаратын функцияларымен айқындалады.

Біріншіден, бұл функциялардың бірі – экономикалық заңдардың іске асу сипатын зерттеу, кәсіпоорын жағдайында экономикалық процестермен құбылыстардың тенденцияларын орнату.

Екіншіден, талдау функциясы болып ағымдағы және болашақтағы жоспарларды ғылыми негіздеу есептеледі.

Үшіншіден, ғылым мен тәжірибенің жетістіктері негізінде өндіріс тиімділігін арттыру резервтерін анықтау.

Төртіншіден, жоспарды орындау барысы бойынша кәсіпорын қызметінің нәтижелерін бағалау.

Бесіншіден, шаруашылық қызмет процесінде айқындалған резервтерді пайдалану бойынша шаралар белгілеу.

Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:

1. Экономикалық талдаудың зерттеу пәні мен объектілері қандай?

2. Экономикалық талдаудың мазмұны мен мақсаты?

3. Шаруашылық қызметті талдаудың түрлері

4. Экономикалық басқарудың негізгі функциялары

5. Экономикалық талдау әртүрлі бағыттар мен белгілерге байланысты жіктелуі

6. Экономикалық талдаудың зерттеу міндеттері қандай?

7. Экономикалық талдаудың теориялық танымы?

8. Жалпытеориялық экономикалық талдау.

9. Шаруашылық қызметті талдауды жалпы зерттеу әдістемесі

10. Экономикалық талдау категориясы.

Әдебиеттер тізімі: 1, 2, 9, 11, 12, 14, 16, 19, 21, 29, 30

Тақырып 2. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУДЫҢ ӘДІСТЕРІ МЕН ТӘСІЛДЕРІ

Дәрістің мақсаты: Студенттерге ұйымның қызметін экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдерін игеру, олардың айырмашылықтары мен ерекшеліктеріне көңіл аудару және тәжірибе жүзінде пайдалануды үйрету.

Негізгі ұғымдар: жоспарлы тапсырыс, жоспарды орындау, динамика, құрылымдар, үйлесімділік , қарқындылық, тиімділік, жалпы әдістеме, жеке әдістеме, детерминацияланған факторлық талдау, стохастикалық факторлық талдау, салыстырмалы талдау, көлденең, тігінен, трендтік, бір шамалы және көп шамалы талдау әдістері, корреляциялық (стохастикалық) байланыс, қос корреляция, көптік корреляция, вариация коэффициенті, орташашаршылық ауытқу, факторлық көрсеткіш, нәтижелі көрсеткіш, тузусызықтық байланыс, қисықсызықтық байланыс және т.б.

Дәріс жоспары:

2.1 Экономикалық талдаудың әдістерінің түсінігі.

2.2 Экономикалық талдаудың сипаттамалық ерекшеліктері.

2.3 Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері.

1. Әдіс кең мағынада жалпы диалектикалық таным әдісі негізінде өз пәнін тану тәсілін түсінеді. Диалектикалық әдіс бойынша барлық құбылыстар мен процесстерді үздіксіз қозғалыста, өзгерісте және дамуда болады деп талқылау қажет.

Экономикалық талдау әдісінің сипаттамалық ерекшеліктері болып келесілер табылады:

- экономикалық құбылыстарды өлшеу үшін көрсеткіштер жүйесін қолдану;

- талдау объектісінің ерекшеліктері тәуелділігінен бағалау өлшеуіштерін таңдау;

- факторларды анықтау және өлшеу, математикалық, статистикалық және есептеу әдістерін қолдану арқылы олардың қорытынды көрсеткішке әсерінің өзара байланысы.

Талдау әдісінің әдістемелік сипаты:

- салыстыру әдісін қолдану;

- талдау тек қана себеп - салдарлық байланысты орнатуды ғана емес, сонымен қатар оларға сандық сипат беруге бейім болып келеді, яғни қызмет нәтижесіне әсер ететін факторларды өлшеуді қамтамасыз етеді;

- ішкі қарама-қарсылықтарды, әр құбылыстың жағымды және жағымсыз жақтарын зерттеу қажеттілігі;

- жалпы әдістемелік зерттеу тәсілдерін қолдану: индукция мен дедукцияны;

- талдау объектілерін зерттеудегі жүйелі және кешенді көзқарас;

- экономикалық құбылыстарды құрамдас бөліктерге бөлшектеу. Ол зерттелетін объектідегі ең маңыздылары мен негізгілерін анықтау үшін қажет;

- элементтердің жүйелілігі олардың өзара байланыстылығын, әрекеттестігін, өзара тәуелділігін және өзара бағынушылығын зерттеу негізінде жүргізіледі. Бұл зерттелетін объектінің үлгісін құруға, зерттелетін көрсеткіштің ішкі байланыстарын зерттеу үшін талдаудың логико - әдістемелік схемасын ашып көрсетуге мүмкіндік береді;

- қорыту (синтез) - зерттелетін факторлардың ішінен типтіктерді кездейсоқтардан бөлуге және негізгілері мен шешімділерін атап көрсетуге мүмкіндік береді.

Экономикалық құбылыстарды зерттеудегі жүйелі көзқарасын атап кету қажет.

Жүйелі көзқарас - бұл талдау позициясынан экономиканы бір бүтін ретінде кешенді зерттеу. Ол объектіні тереңірек зерттеуге, ол туралы одан да толығырақ білуге, осы объектінің бөлек бөлімдері арасындағы себеп - салдарлық байланысты бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.

Жүйелі көзқарастың негізгі ерекшеліктері болып табылады: динамикалылық; әрекеттестік; жүйе элементтерінің өзара тәуелділігі мен өзара байланысы; кешенділік; тұтастылық; бағыныштылық; жетекші буынды бөліп көрсету.

Жүйелі көзқарас айқын артықшылықтарға ие: шаруашылық міндеттерді ғылыми дәлелді шешу нұсқаларын өңдеуге , нұсқалардың тиімділігін анықтауға, нағыз мақсатқа сәйкес басқарушылық шешімдерді таңдауға, резервтерді іздеу схемасын, шаруашылықтану нәтижелерінің объективті бағасын, оперативтілік, әрекеттілік, талдау мен оның тұжырымдарының дәлдігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Жүйелі көзқарасты қолдану келесідей кезеңдерден тұрады:

1 - кезең: жүйенің функцияландыру мақсаттарын анықтау, басқа жүйелермен өзара байланысы;

2 - кезең: барлық элементтерге, өзара байланыстарға толық және сапалы баға беретін көрсеткіштерді таңдау;

3 - кезең: жүйенің негізгі компоненттерін, өзара байланысын және олардың арасындағы бағынушылықты орнату;

4 - кезең: жүйенің экономика - математикалық үлгісін құру;

5 - кезең: шаруашылық қызметтің нәтижесін объективті бағалау, өндірістің тиімділігін арттыру үшін резервтерді анықтау.

Сонымен, шаруашылық қызметті талдаудағы жүйелі көзқарастың негізгі құндылығы оның көрсеткіштер мен факторлардың арасындағы ішкі байланыстары көрсетілген логико - әдістемелік схеманы құруға мүмкіндік беретіндігінде.

Талдау әдісі аналитикалық зерттеулердің нақты әдістемелерінің ішінен байқалады. Әдістеме негізінде қандай да бір жұмыстың мақсатқа сай орындалған тәсілдер мен ережелердің жиынтығы түсіндіріледі.

Экономикалық талдаудағы әдістеме талдаудың мақсатына жету үшін бағынышты шаруашылық қызметіндегі экономикалық құбылыстар мен процесстерді зерттеуде аналитикалық ережелерінің жиынтығы ретінде көрсетіледі.

Талдау әдістемесінің жалпы және жеке түрлері айқындалады.

Жалпы әдістеме - экономикалық талдаудың түрлі объектілерін ұлттық экономиканың әр түрлі секторларында зерттеуде бірдей қолданылатын зерттеу жүйесі.

Жеке әдістеме - экономиканың айқын секторларын, өндіріс түрлерін, зерттеу объектілерін, талдау түрлерін салыстыру негізінде жалпыны нақтыландырады.

Шаруашылық қызметті талдауда қолданылатын көптеген әдістерді келесідей схема бойынша көрсетуге болады:

1. Дәстүрлі әдістер:

1.1. салыстыру

1.2. салыстырмалы және орташа шама

1.3. мәліметтерді графикалық және кестелік ұсыну

1.4. топтастықтар

1.5. баланстық

1.6. эвристикалық әдістер

2. Детерминирлік факторлық талдаудың әдістері:

2.1. тізбекті қойылым

2.2. абсолютті айырмашылық

2.3. салыстырмалы айырмашылық

2.4. индекстік

2.5. интегралдық

2.6. пропорционалды бөлу

2.7. логарифмиялау

3. Стохастикалық факторлық талдау әдістері:

3.1. корреляциондық талдау

3.2. дисперсиондық талдау

3.3. компоненттік талдау

3.4. дискриминанттық талдау

3.5. көпөлшеулі

4. Міндеттерді оптимизациялық шешу әдістері:

4.1. сызықты және сызықсыз бағдарламалау

4.2. ойын теориясы

4.3. массалық зерттеу теориясы

4.4. операцияларды зерттеу

Талдауда ең кең тарағаны традициондық әдіс.

Салыстыру әдісі экономикалық құбылыстардағы жалпы мен ерекшені анықтауға, зерттелетін объектілердің өзгерістерін, олардың дамуының тенденциялары мен заңдылықтарын зерттеуге мүмкіндік береді. Жоспардың орындалу деңгейін бағалау үшін фактілік көрсеткіштерді жоспарлық көрсеткіштермен, ал бақылау жүргізу мен төмендету резервтерін анықтау үшін нормативтермен салыстырады. Экономикалық процесстердің даму тенденцияларын анықтау мақсатында есепті кезеңнің фактілік көрсеткіштерін өткен кезеңдегімен салыстырады. Қолданылмаған резервтерді анықтау үшін, жеткен нәтижені бағалау үшін талдалатын кезеңнің көрсеткіштерін орташа көрсеткіштермен салыстырады. Фактордың өзгеруіне дейін және фактордың өзгерісінен кейін қызмет нәтижелерін салыстыру факторлардың әсер етуі мен резервтерді санауға мүмкіндік береді. Резервтерді іздестіру үшін талдалатын кәсіпорынның көрсеткіштерін ғылым жетістіктері мен үздік тәжірибемен салыстырады. Шешімнің бір нұсқасын басқа нұсқалармен салыстыру ең оңтайлысын табуға мүмкіндік береді.

Экономикалық құбылыстар мен процесстер абсолютті және салыстырмалы шамаларында өрнектеледі. Абсолюттік көрсеткіштер құбылыстың сандық шамасын өлшем бірліктерінде, көлемде, жалғастырушылықта, ауданда, бағасында және т.б. көрсетеді. Салыстырмалы көрсеткіштер зерттелетін құбылыс шамасының қандай да бір басқа құбылыстың шамасымен немесе басқа уақытта немесе басқа объект бойынша алынған осы құбылыстың шамасымен ара қатынасын бейнелейді. Салыстырмалы көрсеткіштер коэффициент немесе пайыз қалпында бейнеленеді. Талдауда салыстырмалы шамалардың әр түрлісі қолданылады: болжау, жоспардың орындалуы, динамика, құрылым, үйлестіру, қарқындылық,тиімділік.

Орташа шамалар біртекті құбылыстардың жиынтығының жалпылама сандық сипаттамасы үшін қандай да бір белгісі бойынша қолданылады, яғни объектілердің барлық жиынтығын бір санмен сипаттайды. Талдау тәжірибесінде орташа шамалардың әр түрлі түрлері қолданылады (жай және өлшенген орташа арифметикалық, орташа гармониялық, орташа хронологиялық және т.б.). Орташа шамаларды қолдану кезінде олардың жаппай мәліметтерге негізделіп құбылыстарға жалпылама сипаттама беретінін ескеру қажет. Олардың күші мен кемшілігі осында.

Ақпараттық топтастықтар кең қолданысқа ие - объектілердің зерттелетін жиынтығының массасын сәйкес белгілеріне қарай біртекті сандық топтарға бөлу. Талдау мақсатына қарай типологиялық, құрылымдық және аналитикалық топтастықтар болып қолданылады. Типологиялық топтастықтарға мысал ретінде қызмет түрлеріне қарай халық топтарын, меншік формаларына қарай кәсіпорын топтарын және басқаларын жатқызуға болады. Құрылымдық топтастықтар көрсеткіштердің ішкі құрылысын және ондағы дара бөліктердің ара қатынасын зерттеуге мүмкіндік береді. Олардың көмегімен жұмысшылардың құрамын мамандығы, жұмыс стажы, жасы, айлық норманы орындауы және т.б. бойынша зерттейді. Аналитикалық топтастықтар зерттелетін көрсеткіштер арасындағы байланыстың бағытталуын, формасын және қолда барын анықтау үшін қолданылады. Белгілерінің сипатына қарай аналитикалық топтастықтар сапалық (белгінің сандық өрнегі болмаған кезде) және сандық болуы мүмкін. Құру күрделілігіне қарай топтастықтардың жай және қиыстырылған 2 түрі ажыратылады. Жай топтастықтардың көмегімен қандай да бір белгісі бойынша топтастырылған құбылыстардың арасындағы байланыс зерттеледі. Қиыстырылған топтастықтарда зерттелетін жиынтықтарды осылай бөлу алдымен бір белгісі бойынша, содан кейін әр топтың ішінде - басқа белгісі бойынша және т.б. жасалады. Осылай, екі-, үшдеңгейлі топтастықтар құрылуы мүмкін. Олар әр түрлі және күрделі өзара байланыстықтарды зерттеуге мүмкіндік береді.

Индекстік әдіс - әсіресе салыстырылмайтын элементтерден тұратын күрделі әлеуметтік - экономикалық құбылыстарды өлшеуге мүмкіндік беретін индекстердің құрылуы мен талдауы негізіндегі статистикалық зерттеу әдісі. Индекстердің басқа тағайындалуы - нәтижелі белгілердің өзгерісіне әсер ететін бөлек факторларды зерттеу.

Баланстық әдіс - шаруашылық қызметтің өзара байланысқан көрсеткіштерін олардың өзара әсерін анықтау және өлшеу мақсатында салыстырудың және де өндіріс тиімділігін жоғарылату резервтерін есептеудің арнайы әдісі. Талдаудың баланстық әдісін қолдану кезінде бөлек көрсеткіштердің арасындағы байланыс олардың түрлі салыстырулары нәтижесінде алынған қорытынды түрінде бейнеленеді.

Шаруашылық қызмет нәтижелеріне факторлардың әсерін зерттеу үшін және резевтерді есептеу үшін талдауда келесі тәсілдер қолданылады: детерминантталған факторлық талдау, стохастикалық факторлық талдау және көрсеткіштерді оңтайландыру тәсілдері.

Детерминантталған факторлық талдаудың негізгі тәсілдері: тізбекті қойылым, индекстік әдіс, абсолютті және қатысты айырмашылық, интегралдық әдіс, пропорционалды бөлу және логарифмдеу тәсілі.

Экономикалық-математикалық әдістер

Корреляциялық талдау

Тізбектік қойылым

Салыстыру

Дисперсиялық талдау

Қатысты және орташа шамалар

Бағдарламалау

Абсолюттік айырмашылық

Жаппай қызмет

көрсету теориясы

Компонентті талдау

Графикалық

Қатысты айырмашылық

Топтастыру

Көп шамалы факторлық талдау

Операцияларды зерттеу

Пропорционалды бөлу

Логарифмдік

Сурет 1 Экономикалық талдау тәсілдері

Стохастикалық факторлық талдау әдістерінің ішінде келесілерді бөліп көрсетеді: корреляциялық, дисперсиялық, құрамдық және көпөлшемді факторлық талдау.

Көрсеткіштерді оңтайландыру тәсілдеріне кіреді: экономикалық-математикалық әдістер, бағдарламалау, жаппай қызмет көрсету теориясы, ойындар теориясы және операцияарды зерттеу теориясы.

Қандай да бір тәсілдердің қолданылуы талдаудың мақсаты мен тереңдігіне, зерттеу объектісіне және техникалық мүмкіндіктерге байланысты.

Өзіндік тексеруге арналнған сұрақтар:

1. Талдау әдістемесі жөнінде түсінік. Талдау әдістері мен олардың тағайындалуы.

2. Абсолютті айырмалар тәсілін қолдану аясы мен тағайындау маңызы.

3. Қатысты айырмашылық тәсілінің маңызы мен тағайындалуы. Осы тәсілмен факторлардың ықпал ету есебінің алгоритмі.

4. Тізбектік әдістің көмегімен әр түрлі молдельдерде факторлардың әсерін есептеу алгоритмі.

5. Элиминирования әдісінің негізгі кемшіліктері.

6. Дәстүрлі әдістер ішінде экономикалық статистиканың қандай әдістері бөлінеді?

7. Шаруашылық қызмет нәтижелеріне факторлардың әсерін зерттеу үшін және резевтерді есептеу үшін қолданылатын тәсілдерді атаңыз?

Әдебиеттер тізімі: 1, 2, 9, 11, 12, 14, 16, 19, 21, 29, 30

Тақырып 3. ФАКТОРЛЫҚ ТАЛДАУ ӘДІСТЕМЕСІ

Дәрістің мақсаты: студенттерге басқарушылық талдаудың мақсаты мен міндетін, рөлі мен мәнін, басқарушылық және қаржылық талдаудың арасындағы байланысты, басқарушылық талдаудың ерекшеліктері мен негізгі кезеңдері, мазмұнын түсіндіру.

Негізгі ұғымдар: детерминантталған (функционалды) және стохастикалық (корреляциялық); тура (дедуктивті) және кері (индуктивті); бір сатылы және көп сатылы: статикалық және өсіңкілі; ретроспективті және перспективті (болжамды) факторлық талдау түрлері, аддитивті модель, мультипликативті модель, қысқа модель, аралас модель, абсолютті айырмашылық тәсілі, тізбектік әдіс, индекстік әдіс, пропорционалды бөлу әдісі, қатысты айырмашылық әдісі және т.б.

Дәріс жоспары

3.1 Факторлық талдаудың теориялық құраушылары.

3.2 Детерминациялық және стохастикалық әдістеріндегі факторларды жүйелендірудің негізгі тәсілдері.

3.3 Детерминациялық факторлық модельдердің негізгі типтері. Модельдеу ережесі.

1. Кәсіпорынның шаруашылық қызметінің барлық құбылыстары мен үдерістері өзара байланыста, өзара тәуелділікте және өзара шарттастықта болады. Олардың кейбірі бір-бірімен тікелей байналыста болса, басқалары жанама байланыста болады. Мысалы, жалпы өнім шамасына жұмысшылардың саны және олардың еңбек өнімділік деңгейі сияқты факторлар тікелей әсер етеді. Басқа барлық факторлар осы көрсеткішке жанама әсер етеді.

Әр құбылысты себеп және нәтиже ретінде қарастыруға болады. Мысалы, еңбек өңімділігін бір жағынан өндіріс көлемінің, оның өзіндік құны деңгейінің өзгеруі себебі ретінде, ал екінші жағынан - өндіріс механизациясы мен автоматизациясының деңгейінің өзгерісі, еңбектің ұйымдастырылуының жетлдірілуі және т.б. ретінде қарастыруға болады.

Әр нәтижелі көрсеткіш көп санды және әр түрлі факторларға тәуелді болады. Нәтижелі көрсеткіш көлеміне факторлардың әсер етуі бөлшекті түрде зерттелсе, соғұрлым талдау нәтижесі мен кәсіпорынның жұмыс сапасының бағасы нақтырақ болады. Бұдан шаруашылық қызмет талдауындағы маңызды әдіснамалық мәселе болып зерттелетін экономикалық көрсеткіштердің көлеміне факторлардың әсерін зерттеу және өлшеу болып табылады. Факторларды терең және әр жақты зерттеуінсіз қызмет нәтижесі жөнінде негізделген шешім, өндіріс резервін анықтауға, жоспарды және басқарушылық шешімдерді негіздеу мүмкін болмайды.

2. Факторлық талдау ретінде факторлардың нәтижелі көрсеткіштер көлеміне әсерін өлшеу мен кешенді және жүйелі зерттеудің әдіснамасы түсініледі. Факторлық талдаудың келесідей түрлерін бір-бірінен ажыратады:

- детерминантталған (функционалды) және стохастикалық (корреляциялық);

- тура (дедуктивті) және кері (индуктивті);

- бір сатылы және көп сатылы:

- статикалық және өсіңкілі;

- ретроспективті және перспективті (болжамды).

Детерминантталған факторлық талдау ретінде факторлардың әсерін зерттеу әдіснамасы түсініледі, нәтижелі көрсеткішпен байланысы функционалды болады, яғни көрсеткіш факторлардың қосындысының жеке немесе алгебралық туындысы ретінде көрінуі мүмкін.

Стохастикалық талдау фактоларды зерттеу әдіснамасы ретінде нәтижелі көрсеткіштер олардың байланысы функционалдыдан қарағанда толық емес ықтималды (корреляциялы) болады. Егер функционалды (толық) тәуелділікте аргументтің өзгерісінен үнемі функцияның сәйкес өзгеруі болса, онда корреляциялы байланыста аргументтің өзгеруі функцияның өсуі бірнеше мән беруі мүмкін басқа бұл көрсеткішті анықтайтын факторлар үйлесуіне тәуелді. Мысалы, еңбек өнімділігі қор жарақтануының бір деңгейінде әр түрлі кәсіпорындарда бірдей болмауы мүмкін. Бұл басқа факторлардың бұл көрскеткішке әсер ететін үйлестірілу оптимальділігіне тәуелді болады.

Тура факторлы талдау кезінде зерттеу дедуктивті тәсілмен жүргізіледі – жалпыдан жекеге. Кері факторлы талдау логикалық индукция тәсілімен себепті –нәтижелі байланыс зерттеуін іске асырады – жеке, бөлек факторлардан жалпыламаға.

Факторлық талдау бір сатылы және көп сатылы болуы мүмкін. Бірінші түрі бағынудың бір деңгейіндегі бір саты факторларын зерттеу қолданылады, олардың құрама бөлімдерін бөлшектеусіз. Мысалы, y = a*b. Көп сатылы факторлық талдау кезінде а және b факторларын оның тәртібін зерттеу мақсатында құрама элементтерге бөлшектеу жүзеге асырылады. Факторларды бөлшектеу ары қарай жалғастырылуы да мүмкін. Берілген сәттегі бағынушылықтың барлық деңгейіндегі факторлардың әсері зерттеледі.

Сонымен қатар, статикалық және динамикалық факторлық талдауды бір-бірінен ажырату қажет. Бірінші түр нәтижелі көрсеткіштер және сәйкес күнге факторлардың әсерін зерттеу кезінде қолданылады. Басқа түрі өсіңкілктегі байланыстың себепті-нәтижелі зерттеу әдіснамасын көрсетеді.

Соңында, факторлвқ талдау ретроспективті болуы мүмкін, ол өткен кезеңдегі нәтижелі көрсеткіштердің өсу себебін зерттейді және перспективадағы факторлар мен нәтижелі көрсеткіштің тәртібін зерттейтін перспективті болуы мүмкін.

Факторлық талдаудың негізгі міндеті болып келесілер танылады:

1. Зерттелетін нәтижелі көрсеткішті анықтайтын факторларды іріктеу.

2. Жүйелі түрде келу мүмкіндігін қамтамасыз ету мақсатында оларды жіктеу және жүйелеу.

3. Факторлар мен нәтижелі көрсеткіштер арасындағы байланыс формаларын анықтау.

4. Нәтижелік және факторлық көрсеткіштер арасындағы өзара байланысты модельдеу.

5. Әсер ету факторларын есептеу және олардың әрқайсысының нәтижелі көрсеткіш көлемі өзгергендегі рөлін бағалау.

6. Факторлық модельмен жұмыс (экономикалық процесстерді басқару үшін оны үнемді пайдалану).

Экономикалық құбылыстар мен процесстерді зерттеуде және кәсіпорынның қызмет ету нәтижелерін бағалау кезінде факторлар ішкі және сыртқы факторларға жіктеледі, яғни берілген кәсіпорын қызметіне тәуелді және тәуелсіз болады.

Әр кәсіпорын жұмысының нәтижесіне көптеген жағдайларда жетілген өндірістік байланыстар және қатынастар кезінде мәнді дәрежеде басқа кәсіпорынның қызмет етуі әсер етеді, мысалы, өз уақытылы шикізаттар, материалдар жеткізу, оның сапасы, құны, нарық конъюнктурасы, инфляциялық процесстер және т.б. Кәсіпорын жұмысының нәтижесіне мамандандыру саласындағы және өндірістік кооперацияларда үзілістердің көрініс табуы сирек емес. Бұл факторлар сыртқы болып табылады. Бұл берілген ұжымның күшін сипаттамайды, бірақ олардың ішкі себептерінің әсер ету дәрежесін нақтырақ және өндірістің ішкі резервтерін толық анықтауға мүмкіндік береді.

Кәсіпорын қызметін дұрыс бағалау үшін факторларды объективті және субъективтіге бөлу қажет. Объективті адамдардың еркіне және қалауына байланысты емес, мысалы, табиғи апат. Объективтіден субъективті себептер жеке адамдардың, кәсіпорынның, ұйымдар және мекемелердің қызметіне тәуелді болады.

Факторлар сонымен қатар, жалпы және спецификалық болып бөлінеді. Жалпыға экономиканың барлық саласында қызмет ететін факторлар жатады. Спецификалық экономиканың немесе кәсіпорынның жеке салалары жағдайындағылар жатады. Факторлардың мұндай бөлінуі жеке кәсіпорындардың өндіріс салалрының ерекшеліктерін толық есепке алынуына және олардың қызмет етуінің нақты бағалауына мүмкіндік береді.

Өндіріс нәтижесіне әсер ету мерзімі бойынша тұрақты және үзілісті болып бөлінуі мүмкін. Тұрақты факторлар зерттелетін құбылыстарға барлық уақыт бойы үзіліссіз әсер етеді. Үзілісті факторлардың әсер етуі кезеңді түрде көрініс табады, мысалы, жаңа техниканы, жаңа өнім түрлерін, өндірістің жаңа технологиясын игеру және т.б.

Кәсіпорын қызмет етуін бағалау үшін факторлардың интенсивті және экстенсивті болып бөлінуі үлкен мәнді әсер береді. Экстенсивтілерге нәтижелік көрсеткіштердің сапалы өсуімен емес, сандықпен байланысты факторлар жатады, мысалы, егіс көлемін кеңейту жолымен, мал басының, жұмысшылар санының өсуі арқылы өнім өңдіру көлемін өсіру. Интенсивті факторлар өндіріс процессінде еңбектенудің дәрежесін сипаттайды, мысалы, ауылшаруашылық мәдениетінің өнімділігі, жануарлардың өнімділігі, еңбектің өнімділік деңгейін көтеру.

Талдау кезінде шаруашылық қызмет нәтижесіне әр фактордың әсерін өлшеу мақсаты қойылады, онда оларды сандық және көлемдік, күрделі және жай, тура және жанама, өлшенетін және өлшенбейтін болып бөлінеді.

Құбылыстардың сандық айқындылығын көрстететін факторлар сандық болып есептеледі (жұмысшылар, құралдар, шикізат және т.б. саны). Сапалық факторлар зерттелетін объектінің ішкі сапасын, сипаты мен ерекшеліктерін анықтайды (еңбек өнімділігі, өнім сапасы және т.б.).

Факторлар талдауында көптеген зерттелетіндер бірнеше элементтерден құралады. Алайда құрама бөлімдерге бөлінбейтіндері де бар. Мұнымен байланысты факторлар күрделі (кешенді) және жай (элементті) болып бөлінеді. Күрделі фактор мысалы болып еңбек өнімділігі, ал жай фактордыкЫ – есептік кезеңдегі жұмыс күнінің саны.

Көрсетілгендей бір факторлар нәтижелі көрсеткіштеріне тура әсер етеді, басқалары – жанама. Осыған тәуелді басқарылымның бірінші, екінші және үшінші және ары қарайғы деңгейін ажыратады. Бірінші деңгей факторларына нәтижелі көрсеткішке тура әсер ететіндер жатады. Нәтижелі көрсеткішті бірінші деңгейлі факторлар көмегімен жанама анықтайтын факторлар екінші деңгейлі факторлары деп аталады.

Нәтижелі көрсеткіштерге жеке факторлардың әсері сандық түрде анықталуы мүмкін. Сонымен бірге толық факторлар қатары бар, олардың әсері кәсіпорын қызметі нәтижесіне тура өлшенуге берілмейді, мысалы, жұмысшыларды тұрғын үймен, балалар мекемесімен, кадрлар дайындығы деңгейімен қамтамасыз етілуі және т.б.

Шаруашылық қызметті талдаудағы жүйелі түрден келу факторларды, олардың ішкі және сыртқы байланыстары , өзара қызметтілігі және өзара басқарушылығы есебімен өзара байланысты зерттелуін талап етеді, бұл оларды жүйелендіру арқылы жүзеге асрылады. Толығымен жүйелендіру – зерттелетін құбылыстар мен объектілерді анықталған тәртіпте, олардың өзара байланыстылығы және қалауындағыларды анықтаумен орналастыру.

Факторларды жүйелендірудің тәсілдерінің бірі болып, детерминирленген факторлық жүйелерді құру. Факторлық жүйелерді құру – алгебралық сома, жеке немесе бірнеше факторлардың туындысы түрінде, оның мөлшеріне әсер ететін және функционалды тәуелділікте орналасатын зерттелетін құбылыстарды көрсету болып табылады.

Стохастикалық өзара байланыстылықты зерттеуде зерттелетін көрсеткіштер арасындағы байланыс құрылымының сапалы (логикалық) талдаудың үлкен мәні бар. Ол зерттелетін көрсеткіштер арасындағы себеп-салдарлық байланыстың болу-болмауын айқындауға, байланыс бағытын зерттеуге, байланыстылық нысанын зерттеуге мүмкіндік береді, бұл талдау нәтижелерін жалпылау барысында және зерттелуші құбылысқа олардың ықпал ету деңгейін анықтау үшін маңызды.

Шаруашылық қызметті талдауда зерттелетін көрсеткіштердің байланысы құрылымын талдау блок схеманың көмегімен жүзеге асады, бұл зерттелуші факторлар мен нәтижелі көрсеткіш арасындағы байланыстың бағыты мен көлемін ғана емес, сонымен қатар факторлардың өздерінің арасындағы байланысты анықтауға мүмкіндік береді. Блок- схеманы құрып, зерттелуші факторлар арасында нәтижелі көрсеткішке тікелей әсер ететін факторлар мен оған мүлдем әсер етпей бір бірімен байланысқан факторларды көруге болады.

Ең алдымен өнімнің өзіндік құнымен әрбір факторлар арасында аралық байланыс бағытын орнату керек. Сөзсіз олардың арасанда тар байланыс болып отыр. Осы үлгіде мәдениет өнімділігі өнімнің өзіндік құнына тікелеі әсер етіп тұрғанын көруге болады. Қалған факторлар мәдениет өнімділігімен еңбек өнімділігі арқылы өнімнің өзіндік құнына тікелей ғана емес жанама да әсер етіп жатыр. Мысалы топыраққа салынған тыңайтқыштар мәдениет өнімділігінің жоғарлауына көмектесуде. Бірақ мынаны ескеру керек, салынған тыңайтқыштардың санынның артуы егіс гектрына кеткен шығындар сомасының өсуіне алып келеді. Егер де шығындар сомасы өнімділікке қарағанда жоғары қарқынмен өссе, өнімның өзіндік құны да өседі. Сондықтан осы екі көрсеткіштің арасындағы байланыс тікелей және керісінше болып келеді. Тұқым сапасы да өнімнің өзіндік құнына тікелей әсер етеді. Таңдаулы, жоғары сапалы тұқымдар шығындар сомасының өсімін тудырады. Егер олар үлкен дәрежеде өссе, онда өнімнің өзіндік құны үлкейеді және керісінше. Өндірісті механикаландыру дәрежесі өнімнің өзіндік құнына тікелей және жанама әсер етеді. Механикаландыру деңгейі өсуі өндірістегі негізгі құралдарды ұстаумен байланысты шығындардың өсуіне алып келекді. Бұған қарамастан еңбек өнімділігі жоғарылап жатыр, өнімділік өсіп, өнімнің өзіндік құнының төмендеуіне әкелуде.

Осылайша факторлардың жүйелілігі факторлардың өзара байланысын терең зерттеуіне рұқсат ете отырып, зерттейтін көрсеткіштерді үлгілеу кезеңінде өте маңызды болып келеді.

Факторлық талдаудың мақсаты болып, мөлшерін анықтайтын, нәтижелі көрсеткіш пен факторлардың арасандағы өзара байланысын үлгілеу болып табылады.

3. Үлгілеу- ғылымның өте маңызды әдсітерінің бірі, үлгілеудің арқасында зеттеу объкетісінің моделін жасауға болады. Оның маңызы, зерттейтін көрсеткіш пен факторлардың байланысы нақты математикалық деңгей түрінде беріледі.

Факторлық талдауда детерминанты және стохастикалық үлгілерді бөліп қарастырылады. Детерминантталған факторлық үлгінің көмегімен нәтижелі көрсеткіштер мен дәлелдердің функционалды байлнысы зерттеледі.

Детерминизм (лат. Determino — анықтаймын) – барлық құбылыстардың объективті заңды және себепті уағдаластығы туралы ілім. Детерминациялау негізінде себептіліктіңорын алуы жөнінде ереже жатыр, яғни бір құбылыс (себеп) белгілі бір жағдайда басқасын (салдарды) туғызады.

Детерминацияланған заңдылықтар – соңғы нәтижелерді бірмәнді анықтаушы себептік заңдылықтар.

Детерминацияланған талдау – бұл зерттелуші құбылыстың (жұмыс тиімділігі көрсеткіштерінің) тікелей факторларға жіктелуі, яғни байланыстардың үздіксіз тізбегінің үлгісін құра отырып,ықпалын сандық өлшеуге мүмкін болатын факторларға жіктелуі.

Детерминацияланған факторлық жүйені үлгілеудік келесі талаптарды орындау қажет.

1. Үлгіге қосылатын факторлар және үлгілердің өздері ойдан шығарылған абстрактылы мөлшерде емес, нақты болуға тиісті.

2. Жүйеге енетін факторлар формулаға қажетті элементтері ғана емес, сонымен қатар көрсеткіштермен себепті байланыста болуы қажет.

Басқаша айтқанда, факторлық жүйеде танымдық құндылық болуы керек. Математикалық абстракция көмегімен жасалған модельдерге қарағанда, көрсеткіштемен себепті байлынысты көрсететін факторлық модельдің маңыздырық болып келеді.

Бірінші жүйеде факторлар нәтижелі көрсеткішпен себепті байланыста, ал екінші жұйеде – математикалық арақатынаста болғандықтан, екінші модельдің танымдық маңызы төмен.

3. Факторлық модельдің барлық көрсеткіштерінде өлшеу бірлігі немесе ақпаратпен қамтамасыз болуы тиісті.

4. Факторлық модель жекелеген факторлардың ықпалын өлшеу мүмкіншілігін қамтамасыз етеді. Ал бұл нәтижелік және факторлық көрсеткіштердің өзгерістерінің көлемдік сәйкестігін ескеруі қажет, ал жекелеген факторлардың ықпалдарының сомасы нәтижелі көрсеткіштердің жалпы өсіңкілігіне тең болуы қажет.

Детерминантталған талдауда жиі кездесетін факторлық модельдердің келесідей түрлері болады:

1. Аддитивті модель:

Y = ∑ Xi = X1+ X2+X3+...+Xn

Бұл нәтижелі көрсеткіш фкаторлық көрсткіштің алгебралық сомасн көрсеткенде қолданылады.

2. Мультипликативтік модель:

Y = ∏ Xi= X1*X2*X3*…*Xn

Бұл модель нәтижелі көрсеткіш бірнеше көрсеткішті тындатса қолданылады.

3. Қысқа модель:

Y= X1/X2

Нәтижелі көрсеткіш бір факторлық көрсеткшті екінші көрсеткішке бөлу арқылы алынса, қолданылады.

4. Аралас модель:

Y=a+b/c; Y=A/a+c; Y= a*b/c; Y= (a+b)c т.с.с.

Шаруашылық қызметті талдаудағы мультипликативті факторлық жүйені үлгілеу факторларды бөлу арқылы бастпқы факторлардың көбейтіндісі арқылы жүзеге асады. Мысалы, өнім өндірісі көлемінің құрылыу процессін зерттеу барысында мынадай детерминантталған модельді қолдануға болады:

ВП = КР *ГВ; ВП= КР*Д*ДВ; ВП=КР*Д*П*СВ.

Бұл модель мультипликативті факторлық жүйенің нақты бастапқы түрін және комплексті факторлық көбйтінділер арқылы кеңейтулерді көрсетеді. Нақтылау дәрежесі мне модель кеңейтулері зерттеу мақсатына тәуелді, сонымен қатар нақтылау мүмкіншіліктерінен және анықталған көрсеткіштерге тәуелді.

Аддитивті факторлық жүйені анықтау үшін факторлық көрсеткіштерді құрама элементтердің біреуіне бөлу арқылы анықталады.

Қысқа модель сыныбының өзгерісіне келесілерді қолданады : ұзарту, формальдық ыдырату, кеңейтулер және қысқартулар.

Формальдық ыдырыу тәсілі бастапқы бір немесе бірнеше факторларды біркелкі көрсеткіштер сомасымен ауыстыр жолымен факторлық модельдің бөлімінің ұзаруы табылады.

Кеңейту әдісі бір немесе бірнеше жаңа көрсеткіштерге алымымен бөлімін көбейту арқылы бастапқы факторлық модельдің кеңейтілуі қарастырылады.

Қысқарту тәсілі бөлшектің алымы мен бөлімін бірдей көрсеткішке бөлу арқылы жаңа факторлық модельді жасап шығаруды көрсетеді.

Стохастика (от греч. Stochasis — болжам) – факторлардыңкездейсоқ үйлесімімен негізделген оқиғалар ықтималдығы. Стохастикалық (мүмкінді, ықтималды) жиынтық -стохастикалық үдерісті жүзеге асыру нәтижесінде қалыптасады және іріктелетін бірліктердің мүмкінді комбинацияларының жиынтығын білдіреді.

Стохастикалық талдау – бұл статистикалық бағалаудың міндеттерінің кең шеңберін шешу әдісі болып табылады, ол көрсеткіштердің тікелей байланыста болмайтын, тікелей өзаратәуелділікте болмайтын факторлар есебінен өзгерісінің үлгісін құру жолымен жаппай эмпирикалық деректерді зерттеуді жорамалдайды. Стохастикалық байланыс – бұл кездейсоқ шамалар арасындағы байланыс, олбір шаманың өзгерісі барысында екіншісінің таралу қағидасы өзгергенде пайда болады.

Стохастикалық үлгілеу, өндірістік-шаруашылық қызмет нәтижелерінің көрсеткіштерінің өндіріс факторлары менжағдайларымен себеп-салдарлық байланыстарын зерттеуге мүмкіндік беретін математикалық статистика әдістерімен жүзеге асырылады. Бұл жағдайда детерминацияланған үлгілеу әрқашан мүмкін бола бермейді. Математикалық-статистикалық тәсілдерді қолдану арнайы экспериментсіз пайдаланбауға мүмкіндік береді. Экономикалық талдауда келесідей, стохастикалық талдаудың келесі типтік міндеттерін ажыратады:

- функция мен факторлар арасындағы және факторлар арасында байланыстардың бар болуы мен тығыздығын зерттеу;

- экономикалық құбылыстардың факторларын ранжілеу және жіктеу;

- зерттелуші құбылыстар арасындағы байланыстың талдамалық нысанын анықтау;

- көрсеткіштер деңгейін өзгерту динамикасын тегістеу (трендті анықтау);

- көрсеткіштер деңгейінің заңды кезеңдік ауытқулар параметрлерін анықтау;

- экономикалық құбылыстардың (күрделілігін, көпқырлылығын) өлшемділігін зерттеу;

- талданушы көрсеткіштердің өзгерісіне факторлардың ықпалын анықтау және сандық өлшеу (алынған теңдеулердің экономикалық түсіндірілуі).

Зерттелуші көрсеткіштердің арасындағы байланыстарды стохастикалық үлгілеу және талдау корреляциялық талдаудан басталады.

Корреляция (ағыл. Correlation —қатынас, сәйкестік, өзара байланыс, өзара тәуелділік) – бұл белгілердің бірінің орташа шамасы басқасының мәніне байланысты өзгеретін байланыс түрі.

Корреляциондық шамалар бір-бірімен корреляциондық байланыспен байланысқан және факторлық пен нәтижелік белгілермен сипатталады. Басқа белгіге әсер ететін белгіні факторлық (экзогенді) деп, ал тәуелді белгініні – нәтижелі деп атау қабылданған. Әрбір нақты жағдайда факторлық және нәтижелік белгілерді анықтау үшін байланыстар табиғатын талдау қажет.

Корреляциялық тәуелділіктің мәнісі келесіде жатыр: оның аргумент өзгеруімен әрқашан функцияның белгі бір қатаң өзгерісі орын алатын,функционалдықтан айырмашылығы ол толық болмайды және тек орташа түрде және жаппай бақылау барысында көрінеді. Корреляциялық байланыс барысында аргумент өзгерісі функцияның бірнеше мәндерін береді.

Байланыстарды зерттеу – белгілер арасындағы өзара байланыстар мен өзара тәуелділікті анықтау, зерттеу және сандық бағалау әдістері мен тәсілдерінің жиынтығы.

Корреляциялық байланыстың нысанын таңдау кезінде зерттелетін құбылыстардың экономикалық табиғатына, байланыс негізіне салынған талдау функциясының қарапайымдылығына, және параметрлер санын шектеу жөніндегі талаптарға сүйенеді.

Корреляциялық тәуелділіктің нысаны деп белгі-фактордың өзгеруімен зерттелуші белгінің өзгерісінде пайда болатын тенденцияны түсінеді. Егер белгі мәнінің бірқалыпты өсу немесе кему тенденциясы байқалса, онда тәуелділік түзу сызықты деп аталады. Бұл мәндердің бірқалыпты емес өзгерісі тенденциясы қисық сызықты деп аталады.

Корреляциялық байланыс теңдеуі (регрессия теңдеуі) – талдамалық теңдеу, оның көмегіменбелгілер арасындағы байланыс мазмұндалады (кейде «байланыс нысаны»). Байланыс теңдеуінің түзу сызықты (түзу сызық) және қисық сызықты (парабола, гипербола) түрлерін ажыратады.

Экономикалық есептеулерде көбінесе сызықтық үлгілерге басымдық беріледі, бұл келесі жағдайлармен түсіндіріледі:

- салыстырмалы қарапайымдылық және есептеулердің аз көлемі;

- жаппай экономикалық үдерістер, әдетте, байланыстыңсызықтық нысанына тән бірқалыпты бөлу заңына бағындырылған.

Детеминирлық талдауда факторлардың әсер етуін өлшеу әдістері.

Тізбектік қойылым әдісі. Шаруашылық қызметті талдаудағы маңызды методологиялық сұрақтардың бірі жекелеген факторлардың нәтижелі көрсеткіштердің әсер етуінің көлемін анықтау. Детерминанттық талдауда келесі әдістер қолданылады: тізбектік, индекстік, абсолютті айырмашылық, пропорционалды бөлу, интегралдық әдіс. Алғашқы төрт әдістер элиминирлеу әдісіне негізделеді. Ол дегеніміз нәтижелі көрсеткіштердің біреуінен басқасы, көрсеткіштердің көлеміне әсер ететін барлық факторларды алып тастау, болдырмау, шығару. Бұл әдіс барлық факторлардың бір-біріне байланыссыз өзгеруінен шығады: басында біреуі өзгереді, қалғаны өзгеріссіз қалады, сосын өзгереді екеуі, содан үшеуі тағы басқа, қалғандары өзгеріссіз қалады. Бұл әрбір фактордың зерттелетін көрсеткіштің көлеміне жекелеген әсерін анықтауға мүмкіндік береді. Олардың ішінде көбіне универсалыд болып тізбектік әдіс болып табылады. Ол әртүрлі детерминирлық модельдерінде: адитивті, мультипликативті, қысқа және аралас(комбинирленген) факторлардың әсер етуін есептеу үшін қолданылады. Бұл әдіс есепті кезеңде нақты көрсеткішіне нәтижелі көрсеткіштің көлеміне әрбәр жеке факлорлық көрсеткіштің базистік көлемін біртіңдеп ауыстыру жолымен жекелеген фактордың нәтижелі көрсеткіштің көлемінің өзгернуіне әсер етуін анықтауға мүмкіндік береді. Бұл мақсатпен бірінші фактордың одан екінші үшінші және сол сияқты, басқалардың өзгермейтіні ескере отырып, нәтижелі көрсеткіштің шартты көлемін анықтайды. Сол немесе басқа факторлардың дәрежесінің өзгеруінің алдында және өзгеруінен кейін нәтижелі көрсеткіштң көлемінің салыстыруы барлық факторлардан біреуінен басқасы эминирлеуге және соңғы фактордың нәтижелі көосеткіштң өсуіне әсер етуне мүмкіндік береді.

Индекстік әдістің маңызы мен мәні әртүрлі модельдер үшін бұл факторлар есептеу алгоритмі. Индекстік әдіс динамиканың қатысты көрсеткіштеріне, кеңстістік салыстыруына, жоспар орындалуына, олар нақты дәреженің көрсеткіші талданатын көрсеткіш есепті кезеңде оның дәрежесіне базистік кезеңде (не жоспарлы не басқа обьектіге). Агрегаттық индекстің көлемімен әртүрлі факторлардың мультипликативті және қысқа модельде нәтижелі көрсеткіштердің өзгеруіне әсерін байқауға болады.

Абсолютті айырмалардың тәсілі. Тізбекті ауыстыру тәсіліндегідей, ол детерминирланатын талдауда нәтижелі көрсеткіш өсуіне факторлардың ықпал ету есебі үшін қолданады№ бірақ мультипликативті және аралас үлгіде тек қана : Ү=(а –в)*с және Ү=а*(в-с). Және оның қолдануы шектелген болса да. Бірақ өзінің қарапайымдалығының арқасында ол шаруашылық қызметті талдауда қолдана алады. Әсіресе егер негізгі мәліметтерде факторлық көрсеткіштер бойынша абсалютті ауытқулар бар болса, мына тәсіл нәтижелі қолданылады. Оны қолданған кезде факторлардың ықпал ету мөлшері факторлардың одан оң жақтан орналасқан негізгі мөлшеріне зерттелетін фактор абсолютті өсуін және үлгіде одан сол жағында орналасқан нақты факторлық мөлшеріне көбейтумен есептейді.

Қатысты айырмашылық тәсілі нәтижелі көрсеткіштің өсуіне факторлардың ықпалы өлшенеді тек мультипликативті модельде және қиыстырылған модельде қолданылады.Ү=(а-в)*с. ол тізбекті ауыстыруға қарағанда айқын жағдайда оны өте нәтижелі етеді. Ең алдымен бұл мына жағдайларға байланысты негізгі мәліметтерде алдын ала айқындалған факторлық көрсеткіштердің салыстырмалы аутқулар процент немесе коэфицент негізінде көрсетілсе. Бұл тәсілмен Ү=А*В*С мультипликативті модельге факторлардың ықпал ету есебінің әдістемесі қарастырамыз.

Пропоционалды бөлу тәсілінің қолдану аясы, және тағайындалу маңызды. Бұл тәсілмен ықпал ету есебінің алгоритмі және тәртібі. Кей жағдайларда нәтижелі көрсеткіштердің өсуіне фактордың ықпал ету мөлшерін анықтауда пропоционалды бөлу тәсілі қолдануы мүмкін.

Шаруашылық қызмет анализіндегі интегралды тәсілі. Элиминирования детерминировалық факторлық анализінің тәсілі ретінде кемшілікке ие. Факторлар бір-бірінен тәуелсіз өзгерегендіктен, оны қолдану барысында шығады. Шын мәнінде олар бірігіп өзгереді, бұл өзгерісінен нәтижелі көрсеткішінің қосымша өсім пайда болады, ал ол элиминирования тәсілімен фактордың біреуіне, дәлірек айтқанда соңғысына қосылады. Сол себептен нәтижелі көрсеткіштің өзгерісіне факторлар әсерінің мөлшері орынға байланысты өзгеріп отырады, детерминировалық модельде сол не басқа факторға байланысты қойылады.

Шаруашылық қызмет анализіндегі логарифмирования тәсілі. Логарифмирования тәсілі мультипликативті моделінің факторлар әсерін өлшеу үшін қолданады. Интегрированиядағы секілді модельдегі орналасу орнына тәуелді емес және интегралды тәсілмен салыстырғанда есебінің толық нақтылығының жоғарлылығын көрсетеді. Егер интегрирования кезінде факторлар әсерінен қосымша өсім олар арасында тең түрде үлестірілсе, онда логарифмирования көмегімен факторлардың біріккен қызметі бойынша нәтижесі әрбір фактор әсері нәтижелі көрсеткіштің уровеніне пропорционалды түрде үлестіріледі. Бұл оның артықшылығы, ал кемшілігі болып – қолдану аясындағы не сферасындағы шектеулілігі болып табылады.

Интегралды тәсілден өзгешілігі логарифмирования кезінде абсолютті көрсеткіш өсімі емес, ал индекстерінің төмендеуі көрсетіледі. Берілген факторлық модель бойынша факторлар әсері есебінің әртүрлі тәсілмен алған нәтижелірді салыстырсақ, логарифмированияның артықшылығын байқауға болады. Дәлірек айтқанда, ол есептің дәлді нақтылығымен, есеп шығарудың оңайлығымен ерекшеленген.

Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:

1. Көрсеткіштер арасындағы стохастикалық өзара байланыстардың мәні.

2. Стохастикалық және функционалдық байланыстардың айырмашылығы.

3. Стохастикалық факторлық талдаудағы тәуелділіктерді зерттеу тәсілдері.

4. Корреляциялық талдауды қолдану шарттары және міндеттері.

5. Стохастикалық байланыстың нысандары.

6. Байланыс теңдеуін негіздеу тәсілдеріАбсолютті айырмалар тәсілін қолдану аясы мен тағайындау маңызы.

7. Қатысты айырмашылық тәсілінің маңызы мен тағайындалуы. Осы тәсілмен факторлардың ықпал ету есебінің алгоритмі.

8. Тізбектік әдістің көмегімен әр түрлі молдельдерде факторлардың әсерін есептеу алгоритмі.

9. Элиминирования әдісінің негізгі кемшіліктері.

10. Факторлырдың бір-бірімен қарымқатынас арасындағы қосымша өсіміндегі мәселесі.

Әдебиеттер тізімі: 1, 2, 9, 11, 12, 16, 19, 21, 25, 29, 30

Тақырып 4. ҚАРЖЫЛЫҚ КОЭФФИЦИЕНТТЕРДІ ТАЛДАУ

Дәрістің мақсаты: Қаржылық, төлем қабілеттілік және өтімділік, рентабельділік және табыстылық коэффициенттері, қорларды тиімді пайдалану, нарықтық белсенділік көрсеткіштерін талдау.

Негізгі ұғымдар: қаржылық коэффициенті, төлем қабілеттілік және өтімділік коэффициенті, рентабельділік және табыстылық коэффициенттері, қорларды тиімді пайдалану коэффициенті, нарықтық белсенділік көрсеткіштері, меншікті капитал, заемды капитал, пермаментті капитал, өзгермелі капитал, абсолютті өтімділік коэффициенті; аралық жабу коэффициенті; жалпы жабу коэффициенті, қаржылық тұрақтылық, төлем қабілеттілігі және т.б.

Дәріс жоспары:

4.1 Қаржылық коэффициенттер

4.2 Төлемқабілеттілік және өтімділік коэффициенттері

4.3 Рентабельділік және табыстылық коэффициенттері

4.4 Қорларды тиімді пайдалану көрсеткіштері

1. Қаржылық коэффициенттер кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттайтын қатысты көрсеткіштер болып табылады.

Бөлу (үлестіру) коэффициенттері қаржылық жағдайдың абсолютті көрсеткішінің қандай бөлігі абсолюттік көрсеткіштер тобының қорытындысында құрайтындығын анықтау қажет болған жағдайда қолданылады.

Үйлестіру коэффициенттері қаржылық жағдайдың абсолютті көрсеткіштерінің мәні бойынша әр түрлі қатынасын мазмұндау үшін немесе әр түрлі экономикалық мағынаға ие оардың сызықтық комбинацияларын көрсету үшін қолданылады.

Қаржылық коэффициенттерді талдау олардың мәндерін базистік шамаларымен салыстыруға негізделеді, сонымен қатар есепті кезеңге және бірқатар жылдарға олардың динамикасын зерттеуге негізделеді.

Әуелден бастап айта кететін жайт, қаржылық коэффициенттер жүйесі-бұл хрустальді шар емес, не болғанын, не болатынын көрсетеді. Бұл қаржылық мәліметтердің елеулі санын жалпылаудың және әр түрлі фирма қызметінің нәтижелерін салыстырудың қарапайым ыңғайлы тәсілі. Қаржылық коэффициенттер кәсіпорын менеджментіне кәсіпорын қызметінің әлсіз және күшті жақтарына назар аударуға және дұрыс сұрақтар қоюға көмектеседі, бірақ сирек оларға жауап береді. Қаржылық талдау қаржылық көрсеткіштерді есептеумен аяқталмайды, керісінше, зерттеуші толығымен есепті аяқтаған кезде басталатынын түсіну керек.

Қолданылатын коэффициенттердің нақты пайдалылығы зерттеуші өз алдына қоятын мақсатты міндеттермен анықталады. Ең алдымен, коэффициенттер, қаржылық жағдайдағы немесе өндірістік қызмет нәтижелеріндегі өзгерістерді көруге мүмкіндік береді және осындай өзгерістердің үрдістері мен құрылымын анықтау арқылы кәсіпорын басшылығына тәуекелдер мен мүмкіндіктерді көрсетуге көмектеседі.

Коэффициенттерді қолдану барысында кәсіпорын қызметінің нәтижелерін бағалау өткен кезең мәліметтері негізінде жүргізілетіндігін есте ұстаған жөн. Олардың негізінде кәсіпорынның болашақ дамуын экстрополяциялау (таңдау) қиындауы мүмкін. Қаржылық талдау «өлік өлер алдында терледі ме, егер терлемесе, онда жақсы болғаны» сықылды сұрақтарға жауап бермеуі керек. Қаржылық талдау болашаққа бағытталуы тиіс. Қаржылық талдау жүргізу негізінде қабылданған шешімдер тек кәсіпорынның болашақ қызмет нәтижелеріне ғана әсер ете алатындығын ешқашан ұмытпау керек: өткен уақыт өтті.

Қаржылық талдауды жүргізу үшін таңдалған кезең аралығына (әдетте жылдар) кәсіпорынның толық қаржылық сипаттамасына ие болу керек. Егер бұл бір кезең ғана болса, онда талдаушының басқаруында кезең басына және соңына кәсіпорын балансының мәліметтері және қарастырылатын мерзімге пайда туралы есеп болуы керек. Егер кезең саны – екі немесе одан да көп болса, онда сәйкесінше баланс және пайда туралы есептер саны өседі, бірақ талдау үшін қолданылатын баланстар саны әрқашанда пайда туралы есепке қарағанда бір бірлікке көп болуы тиіс.

Бұл жерде қаржылық есептілік негізінде кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жүргізу үшін коэффициенттер жүйесін қолдану жайында сөз қозғалады.Қаржылық талдауды жүргізу үшін бізге кем дегенде оның балансы мен пайда туралы есептілігі белгілі екеніне сүйенеміз. Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есептің де болғаны жақсы, бірақ кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы негізгі қорытындыны баланс және пайда туралы есеп негізінде жасауға болады. Баланс пен пайда туралы есеп берілген формат әдетте маңызды болып саналмайды, өйткені қазақстандықформаттан мәліметтерді батыстық форматқа трансформациялау мүмкіндігі болады, ал соңғысы қолдануға ыңғайлы екенін мойындау керек. Қаржылық есептілік кәсіпорынға талдау жүргізу үшін қол жетімді ақпарат болып табылады. Осы кәсіпорын қызметінің нәтижелерін талдауға және оған баға беруге мүмкіндік беретін, сол сияқтыалда күтілетін болашақ нәтижелерге болжам жасауғамүмкіндік беретін бөлімде негізгі қаржылық көрсеткіштер мен қатынастар қарастырылады.

Әуелден айта кететін жайт, қаржылық коэффициенттер жүйесі-бұл не хрустальді шар емес. Бұл қаржылық мәліметтердің үлкен санын жалпылау тәсілі және әр түрлі фирма қызметтерінің нәтижелерін салыстыруға мүмкіндік беретін ыңғайлы тәсіл. Қаржылық коэффициенттер кәсіпорын менеджментіне кәсіпорын қызметінің әлсіз және күшті жақтарына назар аударуға көмектеседі және дұрыс сұрақ қоюға көмектеседі, бірақ сирек оларға жауап береді. Қаржылық талдау қаржылық көрсеткіштерді есептеумен аяқталмайды, керісінше, зерттеуші толығымен есептеуді жүргізіп болған соң басталатынын түсіну маңызды.

Қаржылық талдауды жүргізу кезінде салыстыру факторы болуы керек:

әр түрлі кезең аралығында кәсіпорын қызметінің көрсеткіштері салыстырылады немесе,

осы кәсіпорынның көрсеткіштері сала бойынша орташа көрсеткіштермен немесе саланың басқа кәсіпорындарының көрсеткіштерімен салыстырылады.

Кәсіпорын қызметін талдау үшін қолданылатын қаржылық көрсеткіштердің жалпы саны өте көп. Егер қашан да бір қолданылған барлық қаржылық көрсеткіштерді атауды мақсат тұтсақ, олардың саны жүзден асады. Осы бөлімде тек негізгі көрсеткіштер мен коэффициенттер, және сәйкесінше, оның негізінде жасауға болатын негізгі қорытындылар қарастырылады. Белгілі бір тәртіппен қарастыру мақсатында және қаржылық көрсеткіштерді талдау мақсатындаоларды топтарға бөлу қабылданған. Осындай топтастыруды әр түрлі тәсілдермен жасауға болады. Төменде біз бірнеше тәсілдерді қарастырамыз, бірақ, қаржылық көрсеткіштерді мазмұндаудың негізгі желісі – кәсіпорынға қатысы бар, әр түрлі топтардың мүдделерін білдіретін қаржылық көрсеткіштердіңтоптары бойынша ұсынумен ілеседі.

Берілген нақты кәсіпорын қызметінің нәтижелері әр түрлі адамдарды қызықтырады. Негізгі мүдделенетін топтар – бұл жеке меншік иелері (инвесторлар), кәсіпорын басшылары, кредиторлар, кәсіпорын қызметкерлері, жұмысшы ұйымдары (кәсіподақтар), үкімет мекемелері және потенциалдық инвесторлар ретінде мен кәсіпорынмен шығарылатын әлеуметтік игіліктердің тұтынушылары ретінде жалпы қоғамның өзі.Жоғарыда 1-бөлімде бұл топтар «стейкхолдерлер» деген бір терминмен біріктірілген болатын. Стейкхолдерлердің әр түрлі топтары кәсіпорын қызметін әр түрлі позициядан қарастырады және оларды бағалау тек қана қаржылық мәліметтерді ғана емес, сонымен қатар сандық өлшеміміндетті емес, құндылықтардың анағұрлым кең спектрін қамтиды. Негізгі стейкхолдерлер әсерінің маңыздылығын ескере отырып, кәсіпорын қызметін үш негізгі топтар көзқарасы тұрғысынан бағалауға болады: кәсіпорын басшылығы, меншік иелері, кредиторлар. Әрине мұндай бөлуді тұрақты деп есептеуге болмайды және әрбір топ көрсеткіштері әр түрлі мүдделі тұлғалармен қолданылуы мүмкін.

Кәсіпорын қызметінің негізгі қасиеттерін сипаттайтын қаржылық көрсеткіштердің топтары бойынша қарастыруды ретке келтіру мүмкін: 1) өтімділік және төлем қабілеттілік, 2) қорларды тиімді қолдану, 3) оның қызметінің пайдалылығы (рентабельділігі).

2. Жалпы сатылым өзгерісі коэффициенті ағымдық кезеңнің сатылым көлемінің өткен кезеңнің жалпы сатылым көлеміне қатысты өсіңкілігінің сандық сипаттамасы мақсаттарына қызмет етеді. Бұл көрсеткішті есептеу келесі формуламен анықталады:

Ағымдағы жылға түсім - Өткен жылға түсім
Өткен жылға түсім

Операциялық пайданың коэффициенті кәсіпорынның қаржылық операцияларынан және елде қабылданған фискалды реттеу нормаларынан тысбайланыста оның негізгі қызметінің тиімділігін көрсетеді. Бұл коэффициентті есептеу келесі формуламен жүргізіледі:

Салық салуға және пайыздарды төлеуге дейінгі пайда
Өткізуден түскен түсім

Біз осы формулада операциялық пайданың құрамын көрсеттік: бұл жалпы табыстан жалпы, әкімшілік және өткізу шығындарын шегергеннен кеінгі қалатын пайда. Қорыта келгенде, бұл формуланың алымында қаржылық төлемдер мен пайдаға салықтан басқа, барлық шығындар ескерілген. Сондықтан бұл көрсеткіш кәсіпорынның өндірістік қызметінің қаншалықты тиімді екенін көрсетеді.

Операциялық пайда көрсеткішінің есептелінген мәні келесі қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Біріншіден, жылдар бойынша бұл мәндер заңды түрде жалпы табыс көрсеткішінен төмен. Екіншіден, операциялық пайда көзқарасы тұрғысынан кәсіпорын қызметінің тиімділігі жалпы табыс көрсеткішімен салыстырғанда айтарлықтай төмендейді. Бұл, кәсіпорын менеджменті өткен жылмен салыстырғанда жалпы, әкімшілік және маркетингтік шығындардың салыстырмалы деңгейінде өзгеріссіз қала алмағаны жөнінде айтады. Бұл, өз кезегінде, сатылым пайдалығының нашарлауына әкелетіні күмәнсіз.

Сатылым пайдалығы (таза пайданың коэффициенті) берілген уақыт кезеңіне кәсіпорынның негізгі қызметінің пайдалығының қорытынды сипаттамасы болып табылады. Бұл көрсеткіш келесі формуламен анықталады:

Таза пайда
Өткізуден түскен түсім

Егер алдыңғы екі коэффициент кәсіпорын қызметінің жекелеген жақтарының тиімділігін пайдамен қамтамасыз ету бойынша сипаттаса, ал бұл коэффициент бүкіл менеджерлер командасының қаншалықты тиімді «жұмыс істегенін» көрсетеді, әсіресе кәсіпорынның негізгі қызметіне қатыстықаржылық менеджерлер, маркетологтар, өндірістік менеджерлер. Бұл контексте қаржылық менеджердің рөлі қарыздық қаржылық ресурстарды табуға сайса,оның қызметінің тиімділігі осы ресурстардың құны (пайыздық мөлшерлеме) қандай екенін анықтауға саяды. Іс жүзінде, пайыздық төлемдер таза пайданы есептеуде ескерілді, және осы төлемдер жоғары болған сайын, соғұрлым сатылым пайдалылығы төмен болады.

Салық салынатын пайдадан төленген пайыздарды есепке алмайтын,сатылым пайдалығын бағалаудың тағы бір әдісі бар. Бұл қадамды қолдану пайдасына аргумент келесідей: кәсіпорынның тікелей де, несиелік те инвесторлары сыйақыға үміттеніп, кәсіпорынға ақшасын салады. Салық салынатын пайда нормаларына сәйкес қарыздық капиталды пайдаланғаны үшін пайыздар өзіндік құнға жатқызылады, ал дивидендтер пайдадан төленеді. Сол уақытта дивидендтер сатылым пайдалығын бағалау барысында шегерілмейді, ал пайыздық төлемдер - пайдаға салық салғанға дейін шегеріледі. Осы жерден сатылым пайдалығын бағалау барысында меншікті және қарыздық капиталға қатынасын теңдестіре отырып, таза пайда есебінен пайыздарды алып тастаудың орынды дәлелі шықты. Енді таза пайда коэффициентінің формуласын келтірейік:

Таза пайда+(1-Пайдаға салынатын салық мөлшерлемесі)хПайыздық төлем
Өткізуден түскен түсім

Формуланың мағынасы мынадай: пайыздық төлемдер салық салынатын пайдадан шегерілетіндіктен, біз тек осы шегерілген пайыздар сомасын қосамыз, бірақ пайдаға салынатын салықты ескереміз.

Сонымен қатар осы көрсеткіштің қорытынды сипаты кәсіпорынның меншік иелерініңназарын тартатынын айта кетейік. Кәсіпорын қызметінің барлық элементтерін толық талдау үшін кәсіпорын иелерінің жеткілікті біліктілігі мен уақыты жоқ. Бірақ олар кәсіпорынның маңызды көрсеткіштерін мұқият бақылап, қадағалап отырады. Бұл көрсеткіш кәсіпорынның меншік иелері көзқарасы тұрғысынан негізгі көрсеткіштер қатарына жатады. 2016 жылы сатылым пайдалығының төмендеуі, әрине, меншік иелерінің жағымсыз реакциясын тудырады және олар басшылықтан толық түсіндіруді талап етуге құқылы. Егер олар бұл түсіндірмелерді орынды деп есептемесе, онда меншік иелері кәсіпорынның басқарушы персоналын, олардың үмітін ақтамағандықтан, алмастыруы мүмкін.

Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:

1. Қаржылық коэффициенттерге қандай көсеткіштер жатады және қалай анықталады?

2. Төлемқабілеттілік және өтімділік коэффициенттері қалай есептеледі?

3. Рентабельділік және табыстылық коэффициенттерін талдау әдістемесі

4. Қорларды тиімді пайдалану көрсеткіштерін анықтау әдістемесі

5. Нарықтық белсенділік көрсеткіштері қалай анықталады?

6. Интеграциялық көрсеткіштерге қандай көрсеткіштер жатады?

Әдебиеттер тізімі: 1, 2, 9, 11, 12, 16, 19, 21, 25, 29, 30

ТАҚЫРЫП 5. КӘСІПОРЫН БАЛАНСЫНЫҢ АКТИВТЕРІН ТАЛДАУ

Дәрістің мақсаты: Кәсіпорынның активтерінің құрылымын талдау: актив құрылымын талдау, салыстырмалы талдамалық баланс, балансты тікелей және көлденең талдау жүргізуді үйрену.

Негізгі ұғымдар: баланс, қаржылық есептілік, мобильділік, қысқамерзімді активтер, ұзақмерзімді активтер, жылдамдық, қор қайтарымдылығы, қор сыйымдылығы, түсім және т.б.

Дәріс жоспары:

5.1 Баланс активінің құрамы мен құрылымын, динамикасын талдау

5.3 Ұйымның мүліктерін мобильді және мобильсіз түрлеріне жіктеу

5.3 Иммобильді құралдардың құрамы мен құрылымын талдау

5.4 Мобильді құралдардың құрамы мен құрылымын талдау

1.Баланс активтерінің құрамы мен кұрылымының динамикасын талдау - кәсіпорынның барлық мүліктерінің және оның жекелеген түрлерінің абсолютті салыстырмалы арту немесе кему мөлшерің белгілеу мүмкіндік береді.

Қаржылық есептің маңызды элементі болып саналатын активтерді, талдау барысында, осы активтерді нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және олардың болған өзгерістер зерттеледі Активтердің жалпы құрылымын және оның жеке топтарын талдау, олардың рационалды таратылуын талқылауға мүмкіндік береді. Активтердің өсуі (артуы) кәсіпорынның болашақ дамуын көрсететін болғандықтан, ол осы кәсіпорының жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.

Алайда, кәсіпорын мүлік құнының өсу себебін талдағанда, жоғары денгейі баланстық есептің номиналды көрсеткіштерінің нақты көрсеткіштерден айтарлықтай ауытқуына әкеліп соқтыратын инфляция әсерінің ескеру қажет. Отандық тәжірибеде инфляцияны есепке алу тек негізгі құралдардың баланстық құкын кұру барысында жүргізіледі.

Баланс мәліметтері бойынша активтердін құрамы мен олардың таратылуына талдау жасау үшін келесі аналитикалық кесте құрылады. Кесте мәліметтерінең активтердің нақты құның көрсететің баланс валютасының есепті жылы 6368,4 мың теңгеге немесе 76,8 %-ке артқандығын көруге болады. Бұл кәсіпорынның әрі қарайғы дамуын кәрсететідіктен, оның жұмысының оң нәтижесін сипаттайды. Алайда активтерді талдай отырып, олардың қалай таратылғандығын және есепті жылы неге көбірек көңіл бөлуінгенін, сондай-ақ кәсіпорынның өндірістік потенциалы мен оның негізгі құралдарының жағдайын және кәсіпорын мүлікінің мобильділігін анықтау қажет.

Кесте 1 - Есепті жылдың баланс активтерінің құрамы мен құрлымы

Көрсеткіштер

жыл басында

жыл сонында

Ауытқуы (+; -)

мың.тг

үлес салм

мың.тг

үлес салм

мың.тг

үлес салм

1.Активтер құны, барлығы

соның ішінде;

1.1.Қысқа мерзімді активтер:

а) қорлар

ә) ақша қаражаттар

2.Ұзақ мерзімді активтер

а) негізгі құралдар

ә)қаржылық салымдар

8290,5

8205,7

3843,7

1182,0

84,8

56,2

100

98,9

46,4

14,2

1,0

0,67

14658,9

14557,2

9288,9

792,9

101,7

77,8

100

99,3

63,3

5,4

0,69

0,53

+6368,4

+6351,5

+5445,2

-389,1

16,9

+21,6

+0,4

+16,9

-8,8

-0,3

-0,14

2.Ұйымның мүліктерін мобильді және мобильсіз түрлеріне бөлу. Кесте мәліметтері көрсеткендей қаражаттарды ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді активтер арасына тарату жыл басына соңғылардың пайдасына шешілді. Егер қысқа мерзімді активтердің үлесі жыл басында 98,9 % болды. Кәсіпорың негізгі құралдарды жалға алған, сонда ұзақ мерзімді активтер тек қана 101,7 мың. тенге көрсетеді. Осы көрсеткіштен кейін баланс валютасындағы ағымдағы активтер үлесін анықтау маңызды: ағымдағы активтер құнының кәсіпорының барлық мүлкінің құнына қатынасымен анықталатын кәсіпорын активтерінің тартылу (мобильді) коэффициентінің өсуі. Ол қарызды өтеуге арналған қаражат үлесін сипаттайды. Коэффициент мағынасы артқан сайын кәсіпорынның үздіксіз жұмысты қамту және кредиторлармен есеп айырсу мұмкіндігі де арта түседі. Қаржы тұрғысынан қарағанда оның өсуі актив құрылымындағы жағымды өзгеріс болып табылады яғни мүлік әлдеқайда мобильді (іске тартылған) болады, бұл оның айналымдылығың жылдамдығын және оны пайдалану тиімділігің өскендігін көрсетеді.

Талдау жүргізіп отырған кәсіпорында бұл коэффициенттің деңгейі жыл басында 0,98 (8205,7/8290,5), ал жыл сонында 0,99 (14557,2/14658,9) құрады.

Кәсіпорын активтерін таратудың тиімділігін сипаттайтын келесі көрсеткіш -мобильді және иммобильді қаражаттар қатынасының коэффициенті. Ол ағымдағы активтер кұнын ұзақ мерзімді активтер құнына бөлу аркылы анықталады. Бұл қатынастың қолайлы және қауіпті көлемі, кәсіпорынның салалық ерекшіліктерше байланысты. Ондірістік кәсіпорындарда берілген көрсеткіштің денгейі 0,5-тең төмен болмауы тиіс.

3. Иммобильді құралдардың құрамы мен құрылымы Әрі қарай кәсіпорынның мүліктік жай-күні: қандай сапалық өзгерістер болғанын зерттеу қажет. Бұл кәсіпорынның материалды-техникалық базасын құрайтын және негізгі қорлары болып саналатын,өнімнің өндірістік потенциалының маңызды элементінің жағдайын зерттеу қажет.

Кәсіпорын мүліктерінің жалпы құнындағы негізгі құралдардың нақты қүнының (қалдық) үлес салмағының өзгеруі, ерекше назар аударады. Өйткені бұл көрсеткіш кәсіпорынның кәсіпкерлік қызметінің көлемін аныкдаудағы басты бағыт болып табылады. Кәсіпорын муліктерінің жалпы жиындағы негізгі құралдардың накты құнының коэффициентінің мөлшері баланс активтерінің ( барлық сомасының 50 пайыздан кем болмауы тиіс.

Негізгі құралдардың тиімді пайдаланылғандығын қорытындайтын көрсеткіш қор қайтымдылығы болып табылады. Аудитор бұл көрсеткіштердің зерттелгендігін, қор қайтымдылығы-жоғарылатуға бағытталған кешенді шаралар жасалып және оның жүзеге асырылғандығын тексеруі тиіс. Сондай-ақ, аудитор негізгі құралдарды пайдаланудың тәртібін бұзушылыққа және сыздыққа жол берілгендігін, өндірістік мақсат үшін сатып алынған шаруашылық мүліктерін және басқа да мүліктерді шаруашылықтың жұмыскерлеріне заңсыз жеке басына пайдалануға берілген жағдайдың орын алмағандығын анықтауға тиіс. Бұндай фактілер кездескен жағдайда мүліктерді пайдаланған тұлғалардан төлем ақы алынғандығын анықтау керек.

Аудитор негізгі құралдардың белсенді бөлігін пайдаланудың тиімділігін экстенсивті жолмен де, интенсивті (екпінді) жолмен де көтеру арқылы жететін талдауға ерекше назар аударуға міндетті.

Негізгі құралдар – бұл кез-келген өндірістің ең негізгі факторларының бірі. Оның жағдацы және тиімді қолдануы кәсіптік щаруашылық қызметіне соңғы қорытындылары тіке әсер етеді. Негізгі қорды рацианалды қолдану және өнеркәсіптің кәсіптік қуаты барлық техникалық – экономикалық еөрсеткіштердің жақсаруына алып келеді, сонымен қатар өнім шығару көлемінің өсуіне,еңбек көлемінің дайындығына. Негізгі қордың талдауы бірнеше бағытта жүруы мүмкін, оны кешенді өңдеу осы құрылымға баға беруге, динамика және тиімділік пен негізгі қорларды және ұзақ мерзімді инвестициялар қолдануға болады.

Талдау бағыты мен талдау тапсырмасының таңдауы басқару қажеттіліктерімен анықталады. Негізгі құралдардың динамика құрылымын талдау, инвестициялық тплдау қаржылық талдаудың мазмұнын құрайды. Негізгі құралдарды қолдану тиімділігінің бағасы және пайдаланылу шығындары басқарушылық талдауға жатады, бірақ жоғарыда көрсетілгендей бұл талдаулардың арасында шектеу жоқ.

Мазмұны бойынша және құрал – жабдықты пайдалы талдау өнімнің өзіндік бағасын талдаудың құрама бөлігі болып табылады.Негізгі құралдардың динамикасы мен құрылымының жағдайын зертеуге ерекше көңіл бөлінеді, өйткені ұзақ мерзімді кәсіпорын активінде үлкен үлес салмағын алады. Кәсіпорынныңнегізгі қоры өнеркәсіптік – және өнеркәсіптік емес болып бөлінеді, сонымен қатар өндірістік емес қорларды белгілейді.

Одан басқа активті бөлігін (жұмыс машиналары және құрал – жабдықтар) және пассивті бөлігінің қорын анықтау белгіленген, сонымен қатар функционалды белгіленген бөлек кіші топтар сәйкес келу белгіленген өндірістік ғимарат, жұмысшылар және жұмыс машиналары, құрал – жабдықтар, орнату және өлшеу құралдары және тағы басқалар). Бұл жерде үлкен көңіл бөлінетін жағдай пассив пен активтің қарым – қатынасы, жұмыс машинасы, өйкені олардың жоғары үйлесімділігі көбіне қор қайтарымына, қор табыстылығына және кәсіпорынның қаржылық жағдайы на тәуелді. Неғұрлым негізгі құралдарды толық және рационалды қолдану еңбек өндірісінің өсуіне қор қайтарымының жоғарлауына жұмыс пен қызмет көрсетудің көбейуіне өіндік құнның төмендеуіне алып келеді:

Негізгі құралдардың тапсырмасын талдау мынандай:

1Негізгі құралдардың құрылымдық бөлімшелері және кәсіпорнның қажеттіліктерін қанағаттандыруды орнату;

2 Көлемінің құрамының және техникалық деңгейінің сәйкес келуі;

3 Жаңартылуы және шығып келуі;

4 Негізгі құралдардың техникалық жағдайын зерттеу;

5 Тиімді құрал – жабдықты қолданудың уақыты және қуаты бойынша анықтау;

6 Қор қайтарым өсімінің резервтерін анықтау, негізгі құралдарды қолдануды жақсарту үшін қызмет пен кіріс есебінің көлемінің ұлғаюы.

Негізгі құралдарды талдауды жүгізуде бухгалтерлік статистикалық және оперативтік есеп мәліметтері қолданылады. №1 үлгіде «Бухгалтерлік баланс» мәліметтері қолданылады, сонымен қатар статистикалық нысан №11 «Негізгі құралдардың материалдық емес активтердің нақтылығы және қозөғалысы туралы есеп беру »

Кәсіпорын қызметінің тиімділігін сипаттайтын ең маңызды көрсеткіштің бірі - қор қайтарымы, ол негізгі өндірістік қорларды пайдалануды қорытындылаудың көрсеткіші болып табылады. Ол талдау кезеңінде өнім сатудан түскен табыстың (ақша) негізгі өндірістік қорлардың жылдық орташа құнына қатынасымен формула бойынша анықталады:

f = D^N/ F

Мұнда: f - қор қайтарымы;

F - негізгі өндірістік қорлардың жылдыөқ орташа құры;

D^N - өнім сатудан түскен табыс (ақша).

Қор қайтарымы кері көрсеткіш - қор сыйымдылығы

fе = F/ D^N - немесе fе = 1/ f - ретінде есептеледі.

Қор сыйымдылығы көрсеткішінің бір артықшылығы, оның алымын құрамдас бөліктер, жеке цехтар мен қондырғылар тобы бойынша жіктеуге болады. Бұл әрбір өндірістік учаскеде техниканы пайдаланудың, қорларды пайдаланудың қорытындылау көрсеткішіне әсерін анықтауға мүмкіндік береді.

Қор қайтарымын анықтағанда өнімнің көлемі құндық, заттай және шартты өлшемдермен есептелуі мүмкін. Негізгі өндірістік қорлардың пайдаланылуын заттай өнім көлемімен есептелген қор қайтарымы көрсеткіші дәл бейнелейді. Алайда, заттар және шартты заттай өнім көлемінің өлшемдерін тек бір ғана өнім түрін шығаратын кәсіпорындарда немесе оны бір салмаққа теңестіруге болатын болса қолануға болады.

Бұйымдардың кең номенклатурасын шығаратын кәсіпорындардың көпшілігі үшін қор қайтарымының жинақ көрсеткіштеріқұн түріндегі өнім көлеміне негізделіп есептеледі. Онда негізінен тауарлық өнім мен сату көлемі қолданылады. Қор қайтарымының шамасы мен динамикасына кәсіпорынға байланысты және байланыссыз әр түрлі себептер әсер етеді. Шаруашылықты интенсивті жолмен жүгізу негізгі өндірістік қорларды орташа жылдық құнын 1 теңгесіне өрім шығаруды жүйелі көбейтуді болжайды, оған механизм, машина мен жабдықтардың өнімділігін арттыру, олардың босқа тұруын азайту, техниканы оңтайлы жұмыс істеу, негізгі өндірістік қорларды техникалық мейлінше жетілдіру арқылы жетуге болады.

Талдау барысында, ең алдымен негізгі өндірістік қорлар мен қор қайтарымының белсенді бөлігінің құрылымының еңбек құралдарын пайдаланудың қорытындылау көрсеткіші деңгейінің өзгеруіне әсерін анықтау қажет. Негізгі өндірістік қорлар құрылымының қор қайтарымына әсері негізгі өндіріс қорларының әр түрлі категорияларының өндірістік процеске бірдей қатынасуына байланысты. Қор қайтарымы есептегенде, олардың белсенді бөлігі негізгі өндірістік қорлардан бөлінді және өндіріс көлемінде тиімді пайдалануына байланысты ол еңбек құралдарына ( жұмыс машинасы мен жабдықтар) тікелей әсер етеді. Қор қайтарымын талдаудың бұл екі факторлық моделі өте қарапайым болады. Осы факторларда қор қайтарымының тәуелділігі мына формуламен бейнеленеді;

Мұнда: f – қор қайтарымы;

F ^a- негізгі қорлардың белсенді бөлігі;

F - негізгі өндірістік қорлардың жылдық орташа құны;

- өндірістік негізгі қорлардың жалпы құнындағы белсенді бөлігінің үлес салмағы;

- негізгі өндірістік қорлардың белсенді бөлігінің қор қайтарымы.

Бұл факторлардың шамасын анықтау үшін бастапқы мәліметтер кестеде келтірілген

Кесте 2 - Негізгі өндірістік қорлардың тиімділігі

№	Көрсеткіштер	Өткен жылы	Есепті жылы	Ауытқуы (+, - )
1	Өнімді сатудан түскен табыс , мың тг	534872,1	741891,5	207019,4
2	Негізгі өндірістік қорлардың жылдық орташа құны, мың тг. соның ішінде: белсенді бөлігінің, мың тг.	194632,5 108410,3	260346,1 176514,6	+65713,6 +68104,3
3	Белсенді бөлігінің үлесі, %	55,7	67,8	+12,1
4	Белсенді бөлігінң қайтарымы, тг.	4,9	4,2	-0,7
5	Қор қайтарымы, тенге	2,75	2,85	+0,1

Өнімді сатудан түскен табыс есепті жылда 207019,4 мың.тенгеге көбейген, сонда негізгі өндірістік құралдардың бағасы 65713,6 мың.тенге көбейген және 260346,1 мың.тг құрайды.

Негізгі өндірістік қорлардың белсенді бөлігінің үлес салмағы 55,7 % немесе 108410,3 мың.тг. құраған және ол 12,1 % өзгерді. Қор қайтарымы деңгейі 2,75 тг құрады өткен жылда және 2,85 тг есепті жылда. Өзгерісі 0,10 тенге болды.

4. Мобильді құралдардың құрамы мен құрылымы

Әрі қарай, келесі аналитикалық кестені құрастырып отырып, қысқа мерзімді активтердің құрамы мен құрылымың талдау қажет.

Кесте 3 - Есепті жылдың қысқа мерзімді активтерінің құрамы мен құрылымы

Көрсеткіштер

жыл басында

жыл сонында

Ауытқуы (+; -)

мың.тг

Үлесі,%

мың.тг

Үлесі,%

мың.тг

Үлесі,%

1.1

1.2.

1.3.

1.4.

Қысқа мерзімді актив-тердің барлығы:

соның ішінде

Ақша қаражаттар және олардың эквиваленттер

Қорлар

Дебиторлық борыштар

Басқа да активтер

8205,7

1182,0

3843,7

2930,4

249,6

100

14,4

46,8

35,7

3,0

14557,2

792,9

9288,9

3246,3

1229,1

100

5,4

63,8

22,3

8,4

+6351,5

-389,1

+5445,2

+315,9

+979,5

-9,0

+17

-13,4

-5,4

Келтірілген мәліметтер кәсіпорын активтерінің жалпы алғанда жағымды динамикасын көрсетеді. Олар жеке элементтер тұрғысынан зерттеу келесідей қортындыларды жасауға мүмкіндік береді. Екі мобильді активтер - яғни ақша қаражаттары мен қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар бір жылда 389,1 мың.тг азайған.

Ең мобильді қаражаттар сомасының азаюы және айналым қаражаттарының мобильдік коэффициентінің төмендеуі кәсіпорынның төлеу қабілетінің нашарлығын сипаттайды деп айтуға да болар еді. Алайда нарық жағдайында айналым қаражаттарының төмен мобильділігі әрдайым теріс бағаланбайтындығын да ескерген жөн. Есеп айырысу шотында қаражаттар қалдығының аздаған сомасының бар болуы немесе олардың болмау әлі де болса кәсіпорынның төлем қабілетілігін көрсетпейді.

Кәсіпорынның материалдық айналым қаражаттары есепті жылы үлесі 17%-ға өсті және ол жыл аяғында 9288,9 мың. тенгеңі құрады. Бұл жағдай, материалды айналым қаражаттарының құрамында сұранысы жок немесе жектеулі сұранысқа ие болатын және де сол себептен өтімділігі төмен болып табылатын басы артық және алып қойған материалдық құндылықтар, дайын өнімдер, нормадан тыс шикізат қорлары, материалдар, аяқталмаған өндірістер жоқ па, соны анықтау үшін олардың құрамы мен құрылымына тереңдетілген талдау жүргізуді қажет етеді. Дебиторлық борыш неге мұнша көп өскендігін және бұл бапты не үшін түсіндіру керектігін зерттеп, карыздарды өтеудің болашағын бағалау және егер болған жағдайда олардың құрамындағы күмәнді қарыздарді анықтау қажет. Кейбір қолма-қол ақшалардың кемуі едэуір дебиторлық борыштың салдары болып табылады. Дебиторлық борыштар 315,9 мың.тг көбейген және 3246,3 мың.тг құрайды.

Өтімді емес өтімділігі төмен тауарлы-материалдық құндылықтардың бар болуы, дебиторлық борыштың, әсіресе, оның күмәнді бөлігінің үлкен мөлшерде болуы айналым қаражаттарының айналымдылығының бәсендеуіне әкеліп соқтырады және кәсіпорынның жағдайына кері әсерін тигізеді.

Осылайша, мүліктің және ағымдағы активтердің мобильділігінің өскеніне қарамастан, кәсіпорын басшылығы оның құрамындағы өзгерістердің негізділігін және , оның себептерін бағалауы қажет, сондай-ақ кәсіпорынның ағымдағы активтерінің жалпы сомасында маңызды көрсеткіштердің бірі болып саналатын және оның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын дебиторлық борышты талдауға басты назар аударуы қажет. Айта кеткен жөн, кәсіпорынның қаржы жағдайын дебиторлық борыштыщ нақты бар- болуы емес, онын-көлемі, қозғалысы және түрі, яғни бұл борыштың пайда болу себебі әсер етеді. Дебиторлық борыштың пайда болуы кредиторлық борыш сияқты ақшаны аудару арқылы есеп айырысу жүйесі кезеңіндеғі шаруашылық қызметтегі обьективті процесс болып табылады. Дебиторлық борыш барлық уақытта есептеулер тәртібінің бұзылуы нәтижесінде туындап, барлық уақытта да қаржылық жағдайды нашарлатады деуге болмайды.

Кәіпорынның дебиторлық борышы қалыпты және өтелмеген болып екіге бөлінеді. Өтелмеген дебиторлық борышқа, төлеу мерзімі етіп кеткен есеп айырысу құжаттары бойынша тиеліп жіберілген тауарлар үшін қарыздар жатады. Өтелмеген дебиторлық борышқа айналым қаражаттарының заңсыз бұрмалануы және қаржы есебінің бұзылуын керсетеді. Осыған байланысты талдауышы оның құрылымын зерттеу негізінде өтелмеген дебиторлық борышты анықтауы тиіс.

Дебиторлық борыштың құрамы және құрылымымен толық танысып шыққаннан кейін оны нақты құны бойынша бағалау керек. Себебі дебиторлық борыштың барлығы бірден өндіріліп алмауы мүмкін. Оның қайтарымдылығы өткен тәжірибенің, сондай-ақ ағымдағы жағдайлардың негізінде анықталады. Бухгалтерлік тәуекелдің мәні, сол өткен кезең тәжірибесі болашақтағы мәнға сай келмеуі мүмкін немесе ағымдағы жағдайлар толығымен ескерілмей қалуы мүмкін. Нәтижесінде зияндар елеулі дәрежеде болады. Талдаушы дебиторлық борыштың қайтарылу ықтималдылығын анықтаудың және дайындаудың дұрыстығы мен нақтылығык білуі керек. Қарыздардың қайтарылмау пайызы бірнеше жылдардың орташа мәліметтері бойынша есептеледі.

Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:

1. Кәсіпорынның активтерінің құрылымын талдау: актив құрылымы мен динамикасын талдау.

2. Мобильсіз құралдардың құрамы мен құрылымын талдау

3. Ұйымның мүліктерін мобильді және мобильсіз түрлеріне бөлу

4. Мобильді құралдардың құрамы мен құрылымын талдау

Әдебиеттер тізімі: 1, 2, 9, 11, 12, 17, 18, 21, 25, 29, 30

ТАҚЫРЫП 6. КӘСІПОРЫН БАЛАНСЫНЫҢ ПАССИВТЕРІН ТАЛДАУ

Дәрістің мақсаты: Кәсіпорынның пассивтерінің құрылымын талдау: пассив құрылымын талдау, салыстырмалы талдамалық баланс, балансты тікелей және көлденең талдау жүргізуді үйрену.

Негізгі ұғымдар: баланс, қаржылық есептілік, меншікті капитал, қысқамерзімді міндеттемелер, ұзақмерзімді міндеттемелер, жылдамдық, кредиторлық қарыз, қысқамерзімді қаржылық міндеттемелер, жарғы капиталы, резервтік капитал және т.б.

Дәріс жоспары:

6.1 Меншікті капиталдың құрамы мен құрылымын, динамикасын талдау

6.2 Міндеттемелердің құрамы мен құрылымын, динамикасын талдау.

1. Меншікті капитал -Осы ұйымға акциялар мен дивидентік пайда алу мақсатында қатысушылардың салған инвестицияларын - меншікті капитал деп атаймыз. Ұйымдардың меншікті капиталы, жарғылық капиталдан, қосымша және резервтік капиталдан және бөлінбеген таза пайда көздерінен қалыптасып отырады. Сонымен қатар меншікті капитал көзіне меншік иелерінің өздері салған қаражаттары, бөлінбеген таза пайда және ұйымдарда жылдар бойы жинакталған меншікті қаражат көздері жатады. Меншік иелерінен (меншікті көздерден) жинакталған (құралған) қор көздері қатысушы акционерлердің шешіміне қарай әр түрлі мақсаттарды қаржыландыру үшін меншікті капиталға косылып отыруы мүмкін.

Меншікті капитал- ұйымдардың т.б. заңды тұлғалардың жарғылық құжатында көрсетілген көз. Ұйымдарды бастапқы кезеңде кұру және бұлардың қызметін бастау жөнінде меншік иелерінің, сондай-ақ басқа да тұлғалардың осы ұйымға салған көздерін - жарғылық капитал немесе меншікті капитал деп атаймыз. Жарғылық капиталды меншік иелерінің және үлес қосушы құрылтайшылардың салған каражаты, негізгі құралдар, материалды емес активтер, т.б. құндылықтар түрінде қалыптастыруға болады. Меншікті капитал калыптастырудың түпкі мақсаты - бизнестік (кәсіпкерлік) қатынастарға түсу, мұның қызмет бағытын кеңейту мен жүргізу және базарлы сауда мең бәсекеге түсетін тауарлар өндіріп, сұраныс пен түтынысты қанағаттандыру болып табылады. Жарғылық капиталдың шектеулі мөлшері қазақстандық зан актілерімен белгіленеді.

Серіктестіктердің және бұлардың иелерінің, үлес қосушы кұрылтайшылардың осы ұйымның экономикалык үрдісіне пайдалануы үшін үлес қосу (акция) мақсатында салған қаражат көздерін - акционерлік капитал деп атаймыз. Серіктестіктер қызметінің ерекшеліктеріне сай және тиісті заң талаптарына қарай акционерлік капитал өзгеріске түсуі мүмкін. Акционерлік капитал негізгі екі категорияға:

1) төленген капитал;

2) төленбеген капиталға бөлінеді.

Төленген капитал деп - осы ұйымның басқа да ірі корпорациялардың шығарған акцияларын сатып алып, бұлардың номиналдық құнынан жоғары бағамен сатуын, сонымен қатар ұйымдардың өздері шығарған акцияларын номиналдық курсынан төмен бағамен сатуын айтамыз.

Қосымша төленбеген капитал деп - негізгі кұралдарды және салынған инвестицияларды қайта бағалаудағы қосымша сомаларды айтады. Сонымен қатар активтерді қайта бағалаудағы, мысалы, материалды емес активтерді, шетелдік еншілес және тәуелді ұйымдардағы, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардағы нетто-инвестициялар бойынша курстық айырымдарды, сондай-ақ осы ұйымдағы мәні жағынан нетто-инвестицялардың белгілі бір бөлігі болып табылатын айырым сомалар - қосымша төленбеген капитал категориясына жатады. Ақша төлемей алынған мүліктер кұнынан және эмиссиялық табыстың пайда болуынан, сондай-ақ материалды емес активтер мен негізгі кұралдарды қайта бағалау нәтижесінде ағымдағы капитал сомасының көбеюуін - қосылған капитал деп атаймыз. Қосылған капиталды ағымдағы шаруашылық операцияларын (кызметке) шығын ретінде жұмсауға болмайды. Капиталдың бүл түрі ұйымдар капиталының көлемін белгілі бір дәрежеде үстап түру үшін күрылған.

2. Міндеттемелердің құрамы мен құрылымы. Міндеттемелер деп - мақсатты шараларды қаржыландыру үшін заңды және жеке түлғалардан, ірі компаниялардан алынған карыздарды осы ұйымның кіріске алып, түбінде қайтарып беруі жөніндегі алған міндеттемесін айтады. Бүларға: ұлттық және шетелдік валюта түрінде банктерден және банктерге жатпайтын түлғалардан (Қазақстан Республикасының резиденті немесе резиденті емес) үзак және қысқа мерзімге алынған займдар, облигациялар, вексельдер жатады. Алынған міндеттемелердің барлығы да осы күнгі ағымдағы бағамен кіріске алынады. Міндеттемелер алу нәтижесінде ұйымдардың активті қаражаттары көбейеді. Міндеттеме алушы жақ, міндеттеме беруші немесе тәуекелшілікке түсуші жаққа ақша мен мүліктерді қандай сомада кайтаратындығы жөніндегі операциялар орындалады. Міндеттемеге алынған негізгі сомаларға алынған міндеттемелер үшін қосымша төленетін пайыздык сомалар қосылады. Мұнын нәтижесінде міндеттеме алушы жағардағы табыс көлемі азайтылады. Міндеттемелер құрамына ұйымдардың несиеге сатып алған тауарлары, қызметтері, сондай-ақ берілген вексельдер бойынша алған қарыз ақшалары, төленбеген еңбек ақы, төленбеген салықтар жөніндегі сомаларда жатады. Егер алынған тауарлар кұны төленбесе, алашақтар қарызы қайтарылмаса, есептелінген еңбек ақы төленбесе, мұндай жағдайларда осы ұйымның алашақтарға беретін қарыздары өсіп отырады. Нарықтық катынастар жағдайда ұйымның берешек қарыз сомалары осы ұйымның кабылдаған міндеттемелерінің орындалмауының нәтижесінде туындап отырады.

Егер ұйым төлем өтеушілік қабілетінен айырылып, банкротқа ұшырап жойылса немесе таратылган жағдайда несие берушілердің, несиелендіруші банктердің тәуекелділік талабы бірінші кезекті қанағаттандырылады. Несиелендіруші жақтардың тәуекелшілікке түскендегі талап еткен сомасы, осы ұйымның қарыз алғандығы міндетті сомасының көлемінен көп немесе аз болмауы керек. Яғни банктердің осы ұйымға берген несиесі жөніндегі қойған талабы осы ұйымның активті қаражаттарын сатудан түскен ақшаны алу жөніндегі талабы бірінші кезекте қанағаттандырады. Егер қарыз алып, міндеттеме қабылдаған ұйым өз карызын қайтармаған жағдайда, мұндай мәселе заң орындарының шешіміне карай орындалады. Өз еркімен қаржы салған инвесторлар талабы немесе бұлардың тәуекелділігі банктер қойған талап орындалғаннан соң, қалған калдық сома көлемінде ғана қанағаттандырылады. Міндеттемелер көлемінде қойылған талаптардың дәрежесі өте жоғары болады да, басқа каражаттар келемінде қойылған талаптар мүмкін болған жағдайда ғана орындалады.

Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз контрагенттерімен (салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып алушылар, акционерлер және тағы басқалар) өзара қарымқатынасы үлкен әсер етеді. Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста болу - жақсы қаржылық жағдайдың бірден бір шарты болып табылады. Әрине, акционерлер өз жынақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивиденттерді ұқыпты төлейтін қаржылық тұрақты кәсіпорындарға салады. Инвестициялық тартымдылығы болуы үшін, тек бүгінгі күні ғана емес, болашақта да кәсіпорынның қаржылық жағдайы көршісіне қарағанда жақсы болуы тиіс.

Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі жоғары кәсіпорындармен келісім-шартқа үлкен ықыласпен отырады. Тіпті қаржы органдары, әсіресе салық инспекциясы кәсіпорынның жағдайы тұрақты болғанын қалайды, себебі тек осындай кәсіпорын ғана салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді уақытылы және толық төлей алады.

Кредиторлық борыштарды талдау

Кесте 1 - ЖШС – ның міндеттемелердің динамикасы

№	Көрсеткіштер	жыл басында		жыл сонында		Ауытқуы(+; -)
№	Көрсеткіштер	мың.тг	үлес салм %	мың.тг	үлес салм %	мың.тг	үлес салм %
1	Міндеттемелердің барлығы соның ішінде	777,0	100	3964,2	100	+3187,2	-
1.1	Қысқа мерзімді міндетемелер	-	-	-	-	-	-
1.2	Салық бойынша міндетемелер	305,3	39,2	449,7	11,3	+144,4	-27,9
1.3	Міндетті және ерікті төленетін төлемдер бойынша міндеттемелер	9,3	1,2	44,7	1,13	+35,4	-0,07
1.4	Кредиторлық борыш	186,1	23,9	2720,7	68,6	+2534,6	+44,7
1.5	Басқада кредиторлық міндеттемелер	276,2	35,5	748,9	18,8	+472,7	-16,7

Кәсіпорының міндеттемелердің барлығы жылдың сонында жыл басындағымен салыстырғанда 3187,2 мың.тг өсуін көрсетеді. Міндетемелердің ішінде ең үлкен үлес салмағы ол кредиторлық борыш құрайды. Жыл сонында 2720,7 мың.тг немесе 68,6 % болды. Басқада кредиторлық міндеттемелер өсүін көрсетеді. Олар 748,9 мың. тг немесе 18,8 % құрайды. Салық бойынша міндеттемелер 449,7 мың. тг немесе 11,3 % болды, сонда жылдың сонында осы төлемдерді мемелекетке кәсіпорын төлеген жоқ.

Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:

1. Кәсіпорынның пассивтерінің құрылымын талдау: пассив құрылымын және динамикасын талдау.

2. Ұзақмерзімді міндеттемелердің құрамы мен құрылымын талдау.

3. Қысқамерзімді міндеттемелердің құрамы мен құрылымын талдау

4. Меншікті капитал құрамын талдау.

Әдебиеттер тізімі: 1, 2, 9, 11, 12, 17, 18, 21, 25, 29, 30

Тақырып 7. КӘСІПОРЫННЫҢ ТӨЛЕМ ЖӘНЕ НЕСИЕҚАБІЛЕТТІЛІГІН ТАЛДАУ

Дәрістің мақсаты: Ұйымның төлемқабілеттілігін және несиеқабілеттілігін талдау әдістемесін және қаржылық тұрақтылықтың абсолютті және қатысты көрсеткіштерін, қаржылық тұрақтылықтың үш факторлы моделін игеру.

Негізгі ұғымдар: төлемқабілеттілік, абслоютті өтімділік, аралық өтімділік, жалпы өтімділік, қаржылық тұрақтылық, несие қабілеттілік және т.б.

Дәріс жоспары:

7.1 Төлем қабілеттілігі – кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының маңызды белгісі

7.2 Төлем қабілеттілігі коэффициенттерін талдау

7.3 Ұйымның несие қабілеттілігін бағалау.

1. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі оның тұрақтылығының маңызды белгілерінің бірі және соңдықтан онымен тығыз байланысты болады. Сол себепті нарық экономикасы жағдайында оған көп көңілбөлінеді.

Арнайы есептік-талдау әдебиеттерінде төлем қабылеттілігін анықтау жөнінде әр түрлі көзқарастар кездеседі. Қаржылық талдау бойынша кейбір авторлар төлем қабілеттілігі ретінде кәсіпорынның өзінің ұзақ мерзімді міндеттемелері бойынша есептесе алу қабілеттілігін түсінеді. Мысалы, О.С. Ефимова (18) төлем қабілеттілігі: "кәсіпорынның өзінің ұзақ мерзімді міндеттемелері бойынша есептесе алу қабілеттілігін түсіну қабылданған", - деп жазады. "Фирманың қызметін қаржылық талдау" кітабының авторлары да осы көзқарасты ұстайды.

"Төлем қабілеттілігін, - деп жазады олар, - компанияның ұзақ мерзімді қарыздарын уақыты келген кезде өтеу қабілеттілігін анықтау үшін бағалайды".

"Төлем қабілеттілігі, - бұл кәсіпорынның кредиторлары жағынан төлемдер туралы қойылған талаптары қарыздарын өтеуге дайындығы". Сөз, тек қысқа мерзімді қарыздар туралы екендігі анық. Үзақ мерзімді қарыздарды кайтару) мерзімі алдын ала белгілі болады. Төлем қабілеттілігі бұл барлық қысқа мерзімді міндеттемелер бойынша карыздарды өтеу және өнім өндіру процесін үзіліссіз асыру үшін жеткілікті қаржының болуы.. "Төлем қабілеттігі-бар ақша сомасының белгілі бір мерзімді жедел төлемдердің сомасына қатынасын көрсететін төлем қабілеттілігінің коэффициенті арқылы көрінеді. Егер төлем қабілеттілігінің коэффициенті бірден үлкен немесе тең болса, онда бұл шаруашылық жұргізуші субъект төлем қабілетті екенін білдіреді. Егер толем қабілеттілігінің коэффициенті 1-ден аз болса, онда талдау процесінде төлем қаражаттарының жетіспеу себептерін анықтау керек" .

Қысқа мерзімді міндеттемелер жайлы болса да, бұл түсінікті профессор А.Д. Шеремет басқаша ашып көрсетеді. Ол "кәсіпорынның төлем қабілеттілігі деп өз уақытында техника және материалдармен жабдықтаушылардың төлем талаптарын қанағаттандыру, несиелерді қайтару, қызметкерлердің еңбегінің төлемін жүргізу, бюджетке төлемдер енгізу қабілеттілігі түсіндіріледі" дап жазады. Төлем қабілеттілігінің өте қысқа және дәлірек анықтамасын профессор В.П. Кондраков береді. пікірінше "төлем қабілеттілігі - бұл кәсіпорын-өз міндеттемелері бойынша есеп айырыса алу мүмкін-". Бұл жағдайда міндеттемелер - бұл кәсіпорынның немесе басқа қарыз берушіге ақша төлеу және өз қарыздарын (қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді) өтеу міндеті. ¥зақ мерзімді қарыздарды өтеу мерзімі шарты бойынша үзақ мерзімді несиенің және қарыздың мерзімінің өтуіне байланысы, қысқа мерзімді қарыздармен сәйкес келуі мүмкін. Және есепті жылы өтеуі қажет ұзақ мерзімді қарыздардың бір бөлігін қьісқамерзімді қарыздарына жатқызу керектігін есептеу біздің ойымызша дұрыс, себебі ұзақ мерзімді және қьісқамерзімді міндеттемелер шотының жоспары "несиелер" 60 бөлімшесінің 601-603 синтетикалық шоттарының әр түрлі субшоттарында ескеріледі. Жоғарыда айтылғаңдарды қорытындылай келе, кәсіпорынның төлем қабілеттілігі деп, оның дер кезінде өзінің барлық міңдеттемелері бойынша төлемдер жүргізуге дайындыгың түсіну керек деп есептейміз. Бірақ бұл үшін кәсіпорынның есеп айырысу, валюта және басқа да шоттарында ақшалары болуы керек.

Қарыздарды өтеу үшін құралдардың айналымы кезінде ақшаға айналуы керек дебиторлық борыштар потенциалды құрал болып табылады.

Қарыздарды өтеу үшін құралдар сонымен бірге кәсіпорында бар тауарлы-материалдық қүндылықтардың қоры бола алады. Оны сатып кәсіпорын ақша қаражатын алады.

Басқаша айтқанда, теориялық түрде қарыздарды өтеу кәсіпорынның барлық ағымдағы активтерімен қамтамасыз етіледі. Нақ осылай теориялық түрде, егер кәсіпорынның ағымдағы активтері қысқа мерзімді міндеттемелерінің сомасынан артса, онда ол қарыздарды өтеуге дайын деп есептеуге болады. Бірақ, егер кәсіпорын барлық ағымдағы активтерін қарыздарды өтеуге бағыттаса, онда дәл сол кезде оның өндірістік қызметі тоқтатылады, себебі онда өндіріс қүралдарын тек негізгі қүралдары құрайды, ал материалды айналым құралдарын алуға ақша жоқ, олар толығымен қарыздарды төлеуге кетті.

Сондықтан төлем қабілеттілігі бар деп, ағымдағы активтің сомасы ағымдағы міндеттемелерінен көп жоғары кәсіпорынды есептеуге болады. Кәсіпорынның тек қарыздарды өтеуге ғана емес сонымен бірге үздіксіз өндіріс үшіникаржылары болуы керек.

Төлем қаражатының сомасын анықтау мәселесі бойынша әр түрлі көзқарастар бар. Төлемге қабілетті қуралдарға ақша қаржыларын, қысқа мерзімді бағалы қағаздарды жатқызу әлдеқайда тиімді, себебі олар тез өткізіледі және ақшаға тез айналады. Ағымдағы міндет-тімелерге ағымдағы пассивтер, яғни, өтелуге жатқызылған міндеттемелер мен қарыздар: банкінің қысқа мерзімді несиелері, қысқа мерзімді қарыздар, кредиторлық борыштар және басқа пассивтер кіреді.

Төлем құралдарының ағымдағы міндеттемелерден кәсіпорынның төлемге қабілетті екенін білдіреді есептің және басқа шоттарда ақшаның болмауы, қайтарылатын несиенің мерзімі өтіп кетуі, қаржы органдарына қарыз болу, еңбекке төленетін қаржыла мерзімінің сақталмауы төлемге қабілетсіздікті көрсетеді. "Төлем қабілеттілігі оны қысқа мерзім ішінде (апта, ай) талдау кезінде анығырақ көрінеді.

Есепті кезең ішіндегі ағымдағы төлем қабілеттіді төлемдік күнтізбе көмегімен есептелуі мүмкін, оңың негізінде ағымдағы жедел төлем қабілеттілігінің коэффициенті анықталады, кредиторлармен, банкпен, қаржылық және басқа органдармен өз уақытында есеп айьірысуды қамтамасыз ететін шаралар жасалады. Төлемдік күнтізбе аналитикалық есептің мәліметтері, банк көшірмесі, төлемнің мерзімдік картотекасы негізінде жасалады. Мұндай есептер күнделікті немесе 3-5 күнде бір рет және басқа уақыт аралықтарында жүзеге асырылуы мүмкін. Есептеудің мерзімділігі кәсіпорын төлем қабілеттілігіне байланысты. Егер тұрақты болса, есептесу сирек, ал егер тұрақсыз болса жиі жүргізуге болады Ағымдағы оперативтік анықтау үшін кәсіпорынньщ төлем құралдары және уақыты келген оның қарыздары (мерзімді міндеттемелері) туралы келесі ақпаратты қарастырайық (8-кестені қараңыз).

Осы ақпараттың негізінде төлем құралдары мен жедел міндеттемелерді анықтайық.

Келтірілген ақпарат осы мерзімде кәсіпорын өз қарыздарының 86,3%-ын ғана төлей алатынын көрсетеді (3655:4233), қарыздарының 13,7%-ы төленбей қалады, бұл айыппұл санкцияларын төлеуге және кәсіпорынның шығындалуына әкелетін мерзімі өткендер қатарына жатқызылады.

Ағымдағы төлем қабілеттілігін талдау кезінде сандық көрсеткіштерден басқа, сапалық сипаттамаларын білу керек.

2. Кәсіпорынның перспективті төлем қабілеттілігін үшін кәсіпорын активіндегі ақша қаражатына алатын жылдамдық және дайындықты сипатайтын өтімділіктің статистикалық көрсеткішітері кеңінен пайдаланылады.

Үш көрсеткіш жиі қолданылады: 1) абсолютті өтімділік коэффициенті; 2) аралық өтеу жабу) коэффициенті; 3) жалпы өтеу (жабу) коэффициенті.

Абсолютті өтімділік коэффициенті (жеделдік коэффициенті) ақша қаражаттары мен тез өткізілетін бағалы қағаздардың мерзімді және қысқа мерзімді міндетімелерге қатынасы ретінде есептеледі. Ол баланс жасалған мерзімінде немесе жақын мезгілде ағымдағы қарыздардың қандай бөлігі өтелетінін көрсетеді.

Осы көрсеткіштің дұрыс шектеуі келесі түрде болады:

К_аө > 0,2+0,5.

Бұл - ағымдағы міндеттемелердің қандай бөлігі жедел өтелуі керек екендігін көрсететін төлем қабілеттілігінің қатаң белгісі.

Аралық өтеу коэффициентін есептеу үшін (немесе басқа аталуы: қауіпті өтім коэффиценті,) ақша қаражатының құралдыңғы көрсеткіштің алымына дебиторлық және басқа да активтер қосылады. Ол кәсіпорының дебиторлармен өз уақытында есеп жүргізу жағдайында болжамданған төлемдік мүмкіндігін көрсетеді, яғни ағымдағы міндеттемелердің қандай бөлігі тек ақша қаражаты есебінен емес, сонымен қатар өткізілген өнімдер, орындалған жұмыстар немесе көрсетілген қызметтер үшін түсімдер есебінен өтелетінін сипаттайды

Айналым қаражатының өтімді бөлігінің яғни тауарлы-материалдық қорларды есептемегенде) ағымдағы міндеттемелерге қатынасын ашып көрсететің көрсеткіштің есебі айналым құралдарының жекекатегорияларының өтімділігі бірдей еместігінен шығып отыр.

Аралық өтеу коэффициентінің қалыпты төменгі шегін бағалау былайша өрнектеледі:

К_ар._ә> 1.

Қауіпті өтімділік коэффициенті кәсіпорынның күтілетін төлем қабілеттілігін дебиторлық борыштың бір айналымының орташа ұзақтығына тең кезеңге сипаттайды.

Ағымдағы өтімділік коэффициенті (жалпы өтеу коэффиценті) барлық ағымдағы активтердің жедел және қысқа мерзімді міндеттемелердің көлеміне қатынасын көрсетеді. Ол ағымдағы активтер мен міндеттемелердің қандай есесін өтейтінін белгілеуге мүмкіндік береді және дебиторлармен өз уақытында есеп айырысу және дайын өнімді тиімді өткізу жағдайларында ғана емес, сонымен бірге материалды айналым құралдарынын басқа элементтері қажет болған кезде сату жағдайында бағаланатын кәсіпорынның төлемдік мүмкіндіктерін көрсетеді.

Жалпы өтеу коэффициенті өтімді құралдар жеделжәне қысқа мерзімді міндеттемелерінің сомасын отейтінын белгілеуге мүмкіндік береді және сонымен баланс құрлымының тұрақтылық дәрежесін ғана емес, кәсіпорының өзінің қысқа мерзімді қарыздары бойынша тез есептесе алу қабілеттілігін дәлелдейді.

Жалпы өтеу коэффициенті өндіріс сипатына байланысты күрт ауытқуы мүмкін. Оның деңгейіне тиелген тауарлар мен көрсетілген қызметтермен есеп айырысу нысандары, өндіріс циклінің ұзақтығы, тауарлы-материалдық қүндылықтар қорларының құрылымы және басқаларр әсер етеді. Берілген көрсеткіш үшін мына шектеу қалыпты мән болып табылады:

К ағ.ө>2

Берілген шектеу кәсіпорынның өтімді құралдарға немесе қаражаттарға) тиімді қажеттілік деңгейі ,ағымдағы міндеттемелерден 2 есе асуы қажет екендігін көрсетеді. Ағымдағы өтімділік коэффициенті барлық айналым қаражаттарының бір айналымының орташа ұзақтығына тең кезеңдегі кәсіпорынның күтілетін төлev қабілеттілігін сипаттайды.

Коэффициенттерін есептеп, олардың деңгейлеріндегі ауытқуларды және оларға әр түрлі факторлардың әсер көлемін анықтау керек. Есептеулер кестеде келтірілген.

Кесте 1 - Ағымдағы активтерінің өтімділік көрсеткіштері (мың теңге)

№	Көрсеткіштер	Жыл басында	Жыл соңында	Өзгеріс, (+;-)
1	Ағымдағы активтер, мың теңге, оның ішінде:	13781	21956	8175
1.1	Ақша қаражаттары және қысқа мерзімді қаржылық салымдар	1463	1425	-38
1.2	Дебиторлық борыш және басқа да активтер	1165	2914	+1749
1.3	Алдағы кезең шығындарынсыз ТМҚ қосылған басқа кәсіпорындардың жарғылық капиталға салған салымдары-ның мөлшеріне азайтылған құрылтайшылармен есеп және үзақ мерзімді қаржы салымдары	11153	17617	+6464
2	Қысқа мерзімді міндеттемелер, мың теңге, оның ішінде:	4643	9681	+5038
2.1	Қысқа мерзімді несиелер мен заемдар
2.2	Кредиторлық борыш	4294	8081	+3787
2.3	Басқа да ағымдағы міндеттемелер	349	1600	+1251
3	Өтімділік көрсеткіштері
3.1	Абсолюттік өтімділік коэффициенті .1қ:/2қ)	0,315	0,147	-0,168
3.2	Аралық өтімділік коэффициенті (1.1+1.2):2қ	0,566	0,448	-0,118
3.3	Жалпы (ағымдағы) өтімділік коэффициенті	2,968	2,268	-0,700

Кестенің мәліметтері жыл аяғындағы өтімділік жыл басына қарағанда біршама төмендегенін көрсетеді Осылай, абсолютті өтімділік коэффициенті 0,168 пунктке, аралық - 0,118 пунктке және ағымдағы - 0,700 пунктке төмендеді. Егер бірінші көрсеткіш жыл басында теорияға сәйкес, ал екінші ең төменгі талап етілгең шектеуден аз болса, онда жыл аяғында бұл көрсеткіштің деңгейі біршама төмендеді, сәйкесінше 0,147 және 0,448-ді құрады.

Жалпы өтеу, яғни ағымдағы өтімділік коэффициенті жыл басында да, жыл аяғында да талап етілген шектеуге жауап берді, бірақ жыл басына қарағанда 0,7 пунктке төмендеді. Бұған көлемін тізбектеп ауыстыру әдісімен анықтауға болатын, оның құрылу факторлары әсер етті. Келесі есептеу кестесін құрай отырып, оларды есептеу әдістемесін көрсетейік.

Кесте 2 - Жалпы өтімділіктің (ағымдағы) коэффициенті деңгейінің өзгеруіне қорытылған факторлардың әсерінің есебі

№	Көрсеткіштер	Жыл басында	Ағымдағы активтер-мен жыл басында және қысқа мерзімді міндеттемелер жыл соңында	Жыл аяғында	Ауыт -қулар ( -, + )	Соның ішінде өзгеру есебінен
№	Көрсеткіштер	Жыл басында		Жыл аяғында	Ауыт -қулар ( -, + )	ағымдағы активтердің	қысқа мерзімді міндеттеме- лердің
1	Ағымдағы активтер	13871	13781	21956	X	X
2	Ағымдағы міндеттемелер
	Ағымдағы міндеттемелер	4643	9681	9681	X	X
3	Өтімділіктің жалпы (ағымдағы) коэффи -циенті	2,968	1,424	2,268	-0,7	+0,844	-1,544

Кесте мәліметтері өтімділіктің жалпы коэффициентің өсуіне ағымдағы активтердің абсолютті өсімі еткенін көрсетеді, соның есебінен өтімділік коэффициенті 0,844 пунктке өсті (2,268-1,424). Осы көрсеткіштің өзгеруіне ағымдағы міндеттеменің күрт өсуі теріс әсер етті, ол 1,544 пунктке төмендеуіне әкелді -2,968).

3. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін сипаттайтын көрсеткіштердің бірі - несиеге қабілеттілігі. Төлем қабілеттігі "несиеге қабілеттілігі" түсінігімен салыстырғанда кеңірек ұғым. Төлем қабілеттілігі (ТҚ) кәсіпорының барлық қарыздарын өтеуге, соның ішінде банк несиесін қайтаруға мүмкіндік беретін қаржылық жағдайын сипаттайды. Талдаудың келесі кезеңі кәсіпорынның несиеге қабілеттілітігін айқындау болып табылады.

Қазіргі кезде нарықтық қатынастарды реттейтін заңдар әсерінен кәсіпорынға олардың ұйымдастыру-құқықтық нысандарына тәуелсіз, кешенді несие-есептік және қызмет көрсететін мемлекеттік, коммерциялық банктердің тармақталған желісі қалыптасуда. Банктер несиелеу процесінде, нарық қатынастары-қалыптасуына, қоғамдық өндірістің тиімділігін көтеруге, Қазақстан Республикасы егеменді мемлекеттің экономикасы мен қаржыларын нығайтуға, айналымда ақша массасының негізсіз өсуін шектеуге, инфляция процесстерін болдырмауға және ұлттық валютаның (тенге) нығаюына ықпал етуге міндетті. Банктер қарыздарды өндірістің тиімділігін, оның ғылыми-техникалық деңгейін көтеруге, өнімнің жаңа тиімді түрлерін шығаруға ынталандыруға, тұрғындарға әр түрлі қызмет көрсетуге, тауарларды халық және экспортқа өндіруге байланысты мақсаттар мен шаралар үшін береді. Банк несиелерді қайтарымдылық, жеделдік, тиімділік принциптерін қатаң сақтау, несиелерді мақсатты пайдалану мен заңда қарастырылған және екі жақпен келісілген жағдайда коммерциялық негізде береді.

Несиені беру және өтеумен байланысты мәселелер келісім түрінде несиелік шарт жасау арқылы, банк ережелерімен және қарыз алушы кәсіпорын мен арасындағы несиелік келісім-шарттарымен реттеледі.

Несиелік шартта мыналар міндетті түрде тырылады:

• несиенің объектілері;

• қарыздың жоспарланған мөлшері, оның мақсаты.

• қарыздарды беру шарттары және өтеу мерзімдері олардың қарыз алушы қызметінің жақсаруыңа әсері;

• қарыз бойынша пайыз мөлшерлемелері, олардың төмендеуі немесе көтерілуі, төлем тәртібі;

• қарыз алушының міндеттемелерін қамтамасыз ету нысандары (кепілдемелер, кепілге, кепілдік беру және басқалар);

• материалдық қорлар мен өндірістік шығындарды өтеудегі меншікті айналым қаражаттарының нормативі;

• несие беру және өтеу бойынша екі жақтың міндеттемелері, құқықтары және жауапкершілігі;

• құжаттардың тізімі және оларды банкке тапсыру мерзімділігі және басқа жағдайлар.

Несиелер берілетін мерзіміне қарай қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді болып бөлінеді. Несиенің жеделдігі оны қайтару, өтеу мерзімдерімен анықталады. Осылай, қысқа мерзімді несиелер бір жылдан аспайтын мерзімге, ал ұзақ мерзімді - бір жылдан асатын мерзімге беріледі.

Қысқа мерзімді несие кәсіпорынның айналым қаражаттарының қалыптасу көздерінің бірі болып табылады. Ол кәсіпорынның ағымдағы қызметі процесінде жетіспейтін ақша қаражатының қажеттілігін жабуға мүмкіндік береді. Бір жылдан астам уақытқа кәсіпорын күрделі шығындарына несие ала алады. Бұл жағдайда несие оның дамуына, өндірісті кеңейтуге, оны қалпына келтіруге, жаңа техниканы ендіруге, қымбат жабдықтарды алуға және басқа мақсатты бағдарламаларға бағытылған кәсіпорынның қарыз қаражаттары ресурсінің көздері ретінде жұмсалады. Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің 1993 жылғы 7 қаңтардағы кәсіпорынға және ұйымдарға меншікті айналым аттарын толтыруға бөлінетін несиелерді беру жөнендегі жұмыстарды ұйымдастыру туралы №19 қаулысына сәйкес, ұзақ мерзімді несиелердің бөлігін ағымдағы Іактивтерді сатып алуға бағыттау қарастырылған.

Қысқа мерзімді несиелер қарыз алушыларға Қазақстан республикасының Ұлттық Банк басқармасы 1994 жылы 11 ақпанда бекіткен №1 Қазақстан Республикасының экономикасының қысқа мерзімді несиелеу ережелерін негізінде несиелеудің іріленген объектілері бойынша ағымдағы қызмет мақсатында беріледі . Несиелеудің объектілері:

· тауарларды экспорттық және импорттық жеткізулер және сыртқы экономикалық қызметтер бойынша шығындар;

· жеке еңбек қызметімен айналысатын азаматтар сатып алған шикізат, материалдар, құралдар және басқа да мүліктер;

· ломбардтың кепіл-несиелік операциялары;

· театрдың, парктердің, атракциондардың табыстары мен шығындары арасындағы мерзімдік алшақтанушылық және т.б.

Банк басшылығының ұйғаруы бойынша несиелеу ісі болып тиеліп жіберілуі шаруашылыққа тәуелді себептерге байланысты кешіктірілген дайын өнімдер бола алады:

· өнім тұтынушының сұранысына ие болған кезде өнімді шығару көлемінің жасалған шарттарға қарсы өсуі;

· оны өткізуге шарттар жасалған өнімдерді жіберу үшін тасымал құралдарын өз уақытықытындабермеуі;

· келісім-шартты бұзатын ұқыпсыз төлеушілергеөнімді тиеуді тоқтату.

Тауарлы-материалдық құндылықтар мен шығындар несиелеуге қалдық баланстық, бірақ жоспарланғаннан жоғары емес құнымен қабылданады.

Жоспардан артық шығындар мөлшері жыл басынан бергі өткен уақыт ішінде тауар өнімінің өндірістік өзіндік құнының қымбаттау пайызы бойынша анықталады.

Қарыз алушыларға несие беру алдыңғы берілген несиелер бойынша мерзімі өткен қарыздар болмаған кезде жүргізіледі және банк мекемесімен қарыз алушының бірігіп несиенің қажеттілігін зерттеу негізінде анықталатын белгіленген өлшемі көлемінде жүзеге асырылады. Қарыз алушы жоспарланған тоқсан адындағы жылдың IV тоқсанында банкке келесі жылдағы несиенің қажеттілігінің тоқсан бойынша берілетін есебін келесі нысан бойынша ұсынады (12-кесте).

Есептеудің негізіне өндірістің, өткізудің көлемі бойынша алдыңғы жылдың жоспарланған есептік көрсеткіштері соңғы бірқатар жылдардағы баға мен тарифтердің өзгерілуі ескеріліп, несиелер бойынша қарыздар мен кредиторлық борыштар алынуы тиіс.

Жыл бойы бұл есептер банк пен қарыз алушынын екі жақты келісімі бойынша қосымша анықталады, осымен қатар банктер қарыз алушының жеке көздерінін өсімінің қарқынын бақылау керек.

Несиелеуге мыналар қабылданбайды.

– дайын өнімнің нормадан тыс қалдықтары, көліктік қиындықтарға, ұқыпсыз төлеушілерге тиеуді тоқтатуға байланысты өнімдерді тиеп жіберудің кешіктірілуі себепті пайда болған мерзімдікқалдықтарынан басқалары;

– өтімі шектеулі немесе өтпейтін даяр өнімнің қалдықтары;

– мерзімдік қалдықтарынан басқа аяқталмаған өндірістің нормадан тыс қалдықтары, сонымен бірге, жабдықтарды жөндеу кезіндегі өндірістің жоспарлы тоқтауынан немесе басқа да себептерден пайда болған жинақтау;

– өндірістің жылдық қажеттілігінен артық әкелінген, өндірілген, бір жылдан аса немесе несиелеу үшін бекітілген басқа да кезеңнен аса қозғалыссыз сақталған тауарлы-материалдық құндылықтар;

– артық, қажет емес, қиын өткізілетін және пайдаланылмайтын тауарлы-материалдық құндылықгар;

– құндылықтардың бұзылуына немесе жабылуына әкелетін, сақтау жағдайлары сақталуын қамтамасыз етпейтін тауарлы-материалдық құндылықтар;

– несие шарттарында қарастырылған мерзімнен артық жолда келе жатқан материалдық құндылықтар;

– шығындар сметасынан асатын және өнімнің өзіндік құнына кіргізілмеген немесе ағымдағы табыстар және басқа көздер есебінен өтелмеген шығындар;

– кәсіпорын пайдалануға берілгеннен кейін жүргізілген іске қосуды реттейтін жұмыстар;

– бекітілген мерзімде қайта өңделмеген өткен жылдардың өнімінің ауыл шаруашылық шикізатының және аяқталмаған өндірісінің қалдықтары;

– дайындаудың жаңа мерзімінің басына дейін кәсіпорынның оны өңдеу жөніндегі өндірістік қуатынан асатын мөлшердегі ауыл шаруашылық шикізатының қоры;

– аяқталмаған өндіріске, дайын өнімге және тиелген өнімдерге жататын өнімнің өзіндік құнының қымбаттауы.

Несие алу үшін қарыз алушы банкке несиенін мақсаты, бағыты, сомасы, пайдалану мерзімі, өтеудің нақты мерзімі, сонымен қатар несиеленетін шараларды қысқаша сипаттамасы және оны жүзеге асырудың экономикалық тиімділігі көрсетіліп негізделген жазбаша арызбен (3 дана толтырылады) барады.

Сол кезде ол банке несие шоттарын ашу үшін қажет арыз-міндеттеме береді. Несие шоттары банкте есеп айырысу шотын ашу бойынша ашылады. Несие алу үшін қарыз алушы, оны пайдалану мерзіміне тәуелсіз, банкке келесі құжаттарды өткізеді:

· несиеленетін шаралардың жоспарланған шығындары, несие өтелетін айналым активтерінің және күтілген түсімдер қозғалысының есебі бар техникалық-экономикалық негіздемелері;

· қарыз алушының қаржылық жағдайын және несиеге қабілеттілігін анықтау үшін бухгалтерлік, статистикалық есеп берулер, табыстар мен шығындар туралы есеп берулер және басқа да мәліметтер;

· банк тәжірибесінде қабылданған нысандар бойынша несиені өз уақытында қайтаруды қамтамасыз ету жөніндегі міндеттемелер (жедел міндеттемелер, кепіл міндеттемелері, кепілдемелер, кепілдікке алу, сақтандыру куәлігі және басқалар);

Қажет болған жағдайда банк сол орында алдын ала тексеру жүргізуі және қарыз алушының қаржы-шаруашылық қызметі туралы аудиторлық ұйымның қортындысын талап етуі мүмкін. Несиелік келісім-шарт жасауға дейін, қарыз алушыдан арыз және қажет құжаттарды алған кезде, банк өзінің қарыз міндеттемелері бойынша және бекітілген уақытта есептесе алады және несие алу үшін алғы шарттарды орындай алатын қабілетілігін білдіретін, қарыз алушының несиеге қабілеттілігін талдауы қажет.

Басқаша айтқанда, кәсіпорынның несиеге қабілеттілігі несие алуға құқы және мүмкіндігі талданады. Ол алдыңғы несиелер бойынша есептесу кезіндегі ұқыптылығы, ағымдағы қаржы жағдайы қажет болған кезде ақша қаражаттарының әр түрлі жұмылдыра алу мүмкіндігімен сипатталады.

Несиеге қабілеттілігін талдаудың мақсаты банкпен несиелеу мүмкіндігі және шарттары туралы мәселеңі шешу алдында анықталатын, қарыз алушыға сапалық баға беру, клиенттің қарызға алған қаржыны шартының баптарына сәйкес қайтаруға қабілеттілігі несиелік салымдарының мақсатқа сайлығын және пен қарыз алушы арасындағы несиелеу тұрғысындағы әрі қарайғы қатынастың негізделуін және дұрыстығын бағалау (несиелеуді жалғастыру, тоқтату, ұқыпсыз қарыз алушыға санкцияларды қолдану).

Кәсіпорынның қызметіне талдау жүргізбестен бұрьщ төмендегідей жұмыстарды жүргізу керек.

1. Нақты бір кәсіпорынның қызметін зерттеу кезеңін белгілеу; материалдарды іріктеп алу және жүйелеу; көрсеткіштердің өзара байланысын тексеру және олардың салыстырмалылығын бағалау. Жеке алғанда инфляциялық факторлардың әсерін жою керек, ол үшін елдегі жарияланатын индекстік бағалар негізінде базистік көрсеткіштермен салыстырылатын есеп беру көрсеткіштері қайта саналады.

2. Жүмыстың екінші кезеңіндегі сыртқы талдау өткізу кезінде әр түрлі алдын ала талдау есептері жүргізіледі. Олардың қатарына есептік көрсеткіштердің базалық көрсеткіштерінен абсолютті және салыстырмалы ауытқуларының есебі; қорытынды көрсеткіштеріндегі жеке баптардың үлес салмағын анықтау; төлем қабілеттігінің, табыстылықтың және т.б. салыстырмалы көрсеткіштерінің есептері жатады.

3. Үшінші кезеңде нағыз талдау жүргізіледі. Сандық өлшемдерді пайдалана отырып талдау, белгілі бір дәрежеде шеберлікті қажет етеді, өйткені көптеген, жиі қарама-қарсы тенденциялар мен көрсеткіштерден қарыз алушыға несие беру туралы мәселені шешу үшін кәсіпорынның төлем қабілеттігі жағдайын дүрыс баға-лау үшін оның даму бағыттарын анықтай білу керек

Кәсіпорынның несиеге қабілеттілігін талдаудың негізгі міндеттері

• кәсіпорынның қаржылық жағдайын анықтау;

• қарыз алушының шаруашылық қызметінің тиімсіздігі салдарынан несие ресурстарын жоғалтудан алдын ала сақтандыру;

• қарыз алушы кәсіпорынды оның тиімділігін көтеру бағытында қызметін ынталандыру;

• несиелердің тиімділігін көтеру.

Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:

1. Төлемқаблеттілік, несиеқабілеттілік пен қаржылық тұрақтылық ұғымдар

2. Төлемқабілеттіліктің коэффициенттерін есептеу әдістемесі

3. Қаржылық тұрақтылықтың абсолютті көрсеткіштері.

4. Қаржылық тұрақтылықтың үш факторлы моделі. талдау.

5. Қаржылық тұрақтылықтың қатысты көрсеткіштері мен оларды талдау.

6. Қаржылық тұрақтылық коэффициенттерінің ерекшеліктерін түісндіру.

7. Несиеқабілеттілікті бағалау әдістемесі

Әдебиеттер тізімі: 1, 2, 9, 11, 12, 17, 18, 21, 23, 25, 29, 30

Тақырып 8. КӘСІПОРЫННЫҢ БАЛАНСЫНЫҢ ӨТІМДІЛІГІН ТАЛДАУ

Дәрістің мақсаты: Ұйымның активтері мен пассивтері элементтерін өтімділігі дәрежесіне қарай және төлеу мерзімділігіне қарай топтастыруды жеке жүргізу, ұйым балансының өтімділігін талдау және бағалау әдістемесін игеру.

Негізгі ұғымдар: меншікті капитал, қарыздық капитал, пермаментті капитал, өзгермелі капитал, актив, пассив, абсолютті өтімділік коэффициенті; аралық жабу коэффициенті; жалпы жабу коэффициенті, қаржылық тұрақтылық, төлем қабілеттілігі және т.б.

Дәріс жоспары:

8.1 Баланс өтімділігі ұғымы, негізгі тұжырымдамалары

8.2 Активтерді өтімділігіне қарай топтау

8.3 Міндеттемелерді төлем мерзіміне қарай топтау

8.4 Кәсіпорынның балансының өтімділік шарттары.

1. Баланс өтімділігің талдау мәселесін қарастырар жалпы активтердің, баланстың және кәсіпорынын "өтімділігін" аңықтап алу керек. Өтімділіктің екі тұжырымдамасы белгілі. Бірінші «тұжырымдама бойынша өтімділік: кәсіпорынның өзінің қысқа мерзімді міндеттемелерін өтеу қабілеттілігі ұғынылады. Мысалы, өтімділік-"кәсіпорынның өзінің қысқа мерзімді міндеттемелері бойынша төлеу қабілеттілігі", Дәл осынысымен, оның пікірінше, өтімділік төлеу қабілеттілігі өзгешеленеді. И.Т. Балабанов та өтімділікке ода сияқты анықтама береді: "шаруашылық субъектісінің өтімділігі, - ол оның өзінің борыштарын тез өтеу қабілеттілігі , егер кәсіпорын өзінің ағымдағы активтерін өткізіп, яғни оларды ақшаға айналдыра алса, өзінің қысқа мерзімді міндеттемелерін орындауға шамасы бар болса, онда ол өтімді кәсіпорын болып саналады". Бұл тұжырымдама жоғарыда айтылған төлем қабілеттілігі тұжырымдамасына өте ұқсас. Олардың айырмашылығы пайдаланатын көрсеткіштер мен есептеу әдістерінде. Екінші тұжырымдама бойынша, өтімділік -бұл ағымдағы активтердің ақша қаражаттарына айналуға дайындығы мен жылдамдығы. "материалдық және тағы басқа құнды-сатылу және олардың ақша қаражаттарына мүмкіндігін айтады". Ағылшын авторлары- "Бухгалтерлік талдау деген" еңбегінде "фирманың өтімділігі - бұл оның барлық қажетті төлемдерін, олардың төлеу уақыты келгенде, жабу үшін өз активтерінақшаға айналдыру қабілеттілігі" деп көрсетілген. "Өтімді" өзі дейді олар "ақшаға оңай айналатын" деген білдіреді . Профессор В.В. Ковалев: қандай да бір активтің өтімділігі ол оның ақша түрлену, айналу қабілеті", - "өтімділік дәрежесі, оның түрлену уақыты асырылатын уақыттың ұзақтығымен анықталады, қысқа болған сайын, осы активтің өтімділігі жоғарі болады", - деп жазады. Кәсіпорынның өтімділігі шын мәнінде баланс өтімділігін көрсетеді. Сондықтан кәсіпорынның төлем қабілеттілігін бағалау үшін бухгалтерлік баланстың көрсеткіштерін тереңінен зерттеу керек.

Баланс өтімділігін талдаудың мәні - активтегі өтімділік дәрежесі бойынша топталған қаражаттарды пассивтегі міндеттемелермен салыстыруда. Актив пен пассив баптары белгілі бір тәртіппен топталады, - өтімділігі жоғарылардан бастап өтімділігі төменгілерге (актив), яғни өтімділігінің төмендеу тәртібі бойынша қайтару уақыты ұзақтардан қайтару уақыты қысқаларға қарай (пассив), яғни қайтару уақытын жоғарылату тәртібі бойынша болады. Кейде керісінше тәртіп болуы дамүмкін.

Өтімділік дәрежесіне, яғни ақша қаражаттарына айналу жылдамдығына байланысты кәсіпорын активтері келесідей топтарға бөлінеді.

А1 Ең өтімді активтер. Әлемдік тәжірибеде бұларға кәсіпорынның ақша қаражаттарының барлық баптары және құнды қағаздары жатады.

Ақша қаражаттары мен құнды қағаздар (қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар) - айналым қаражатының ең мобильді бөлігі. Ақшамен бірден есеп айярысуға болады, ал құнды қағаздар қолма-қол ақшаға айналады.

A2 Тез өткізілетін активтер. Бұларға қысқа мерзімді дебиторлық борыш басқа да активтерді жатқызады. Дебиторлық борыш сомалары есеп айырысу шотына белгілі бір уақытта келіп түсіп, бұлар да өз міндеттемелерін төлеуге жұмсалуы мүмкін. Есеп айырысу құжаттары бойынша жіберілген, сатып алушылар уақытында төленбеген тауарлар бойынша, төлеу уақыты ұзарып кеткен борыштардың өтімділігі анағұрлым төмен, себебі төлемнің қашан келіп түскені белгісіз. Бірақ нарықтық экономикада уақытында қайтарылмайтын борыштар көбіне болмайды, себебі оны қайтарып алуға алдын ала шаралар қолданылады. Кез келген дебитор айыппұл төлеу қаупінен тіпті банкрот болып жарияланудан қорқып, өзінің қарыздарын уақытында төлеуге тырысады. Сондықтан нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеп жатқан кәсіпорынның өтімді қаражаттарын есептегенде ақша қаражаттарына қысқа мерзімді дебиторлық борышын да қосады. Бірақ әлі қалыптаспаған нарықтық экономика, инфляция, әріптестер арасында шаруашылық байланыстар бұзылған жағдайларда дебиторлық борыштың барлығы бірдей ақша қаражатына тез айнала алмайды.

Күмәнді дебиторлық борыштың үлесінің көп болуы кәсіпрорынның қаржылық тұрақтылығына қауіп төндіруі мүмкін. Сатуға арналған дайын өнім және материалдық құндылықтар қорының өтімділігі бұдан да төмең болады, олар негізінен келесі топты құрайды.

А3 Баяу өткізілетін активтер. Баланс активіңің I бөлімінің "Тауарлы-материалдық қорлар" бабы және баланс активтінің II бөліміндегі "Үзақ мерзімді инвестициялар" (жарғылық қорға басқа кәсіпорындардың салған салымдар мөлшеріне азайтылған) бабы.

Бірақ бұл кезде "Алдағы кезең шығындары" бабы есепке алынбайды. Бұл топтың активтерін ақшаға айналдыру қиынырақ: бірінші сатып алушыны тауып алу қажет, ал бұл оңай емес және белгілі бір уақытты керек етеді. Әсіресе бұл аяқталмаған өндіріске тиісті: егер, мысалы, темір қаңылтырды сатып алушыны табу оңай болса, одан жасалған штампталған жартылай өнімді сатып алушыны табу анағұрлым қиын. Бұл белгілі бір бұйымды дайындауға арналған жартылай өнім барлық адамға бірдей керек емес болуы мүмкін. Сондықтан немістер өтімді активтерді есепке алғанда аяқталмаған өндірістің құнын қоспайды. Алайда американ кәсіпорындарда аяқталмаған өндіріс құнын өтімді активтердің құнына қосуға жол беріледі.

А₄. Қиын өткізілетін активтер - баланс активінің II бөлімінің алдындағы топтарға еңгізілген баптарынан басқа барлық баптары. 1 бөлім жиынынан "Үзақ мерзімді қаржылық инвестициялар" бабы бойынша соманың бір бөлігі ғана алынып тасталынғандықтан, қиын өт-кізілетін активтер құрамында басқа кәсіпорындардың жарғылық капиталға салған салымдары ғана есепке алынады.

Баланс активінің баптары оларды өтімділік дәрежесі бойынша топтағанда, басты орынды ең өтімді және әр жақты меншік нысаны алады - кассадағы, банктегі есеп айырысу, валюта және ағымдағы шоттардағы қаражаттары. Бұдан кейін бағалы қағаздарға салынған мерзімді қаржылық инвестициялар, дебиторлармен есеп айырысулар түрады. Активтің бұл қарастірілған баптары негізінен кәсіпорынның "өтімділігін" (Өтімді капиталын), яғни активтің бірінші кезектегі міндеттемелерді төлеу үшін қаражаттар алынатын бөлігін корсетеді. Өтімділігі бұдан төмен элементтер тауарлы-материалдық қорлар мен негізгі капиталдың баптарына топтастырылады.

2.Баланс пассивтері оларды қайтару, төлеу уақытының мерзіміне байланысты топтастырылады.

П₁ Неғурлым тезірек төленуге тиісті міндеттемелер - бұларға уақытында төленбеген кредиторлық борыш, қарыздар, басқа да қысқа мерзімді міндеттемелеp, жұмыскерлермен олардың алған қарыздары бойынша есеп айырысу көлемінен асқан мөлшерде- жүмыскерлерге берілген қарыздар жатады. Бұл берілген мөлшерден асу банктің мақсатты қарыздарын (несиелерін) өз мақсаты бойынша пайдаланбағандығын білдіреді және сондықтан тезірек өтеу үшін неғұрлым өтімді активтермен қамтамасыз етілуі тиіс.

П2 Қысқа мерзімді міндеттемелер - қысқа мерзімді несиелер мен заемдар және жұмыскерлерге арналған қарыздар.

П₃ Ұзақ мерзімді міндеттемелер - ұзақ мерзімді неииелер мен заемдар.

П4 Тұрақты міндеттемелер - пассивтің III бөлімінің " Капитал" баптары. Актив пен пассивтің балансың сақтау үшін бұл топтың жиыны баланс активінің "Алдағы кезең шығындары" бабы бойынша азайтылады.

Баланс өтімділігін анықтау үшін актив пен пассив бойынша келтірілген топтар жиындарын салыстыру керек. Баланс толық өтімді деп келесідей қатынастарда саналады:

А1>П1 А2>П2 А₃ >П₃A₄ < П₄

Басқа сөзбен айтқанда, егер активтің сол алғашқы үш теңсіздігінің әрбір тобы кәсіпорынның сәйкес міңдеттемелер тобын жапса немесе оған тең болса баланс өтімді болады, кері жағдайда баланс өтімді емес.

Жоғарыда келтірілген жүйедегі алғашқы үш теңсіздігінің орындалуы төртінші теңсіздікті орындау қажеттілігін туғызады, сондықтан актив пен пассив бойынша алғашқы үш топтың жиындарын салыстыру маңызды орын алады. Төртінші теңсіздік "баланстау" сипатын алады, сонымен қатар терең экономикалық мәні бар: оның орындалуын қаржылық түрақтылықтың ең төменгі шарттарының сақталғандығын, кәсіпорынның меншікті айналым қаражатының барын дәлелдейді.

Егер бір жүйенің бір немесе бірнеше теңсіздігінің қолайлы варианттағыға қарама-қарсы мәні болса, онда баланс өтімділігінің абсолютті өтімділіктен азды-көпті айырмашылығы болады. Бұл кезде активтердің бір тобы бойынша қаражат жетіспеушілігі олардың басқа топ бойынша артылғанымен орны толтырылады, бірақ өтем тек құндық мөлшері бойынша жүзеге асырылады, өйткені нақты төлем жағдайында аз өтімді активтер неғұрлым өтімді активтердің орнын баса алмайды.

3. Баланстың топтастырылған баптарын кесте түріндекөрсету орынды болады.

«Адит" БК-нің мәліметтері негізінде баланс активінің өтімділік дәрежесі және оның пассивінің төлеу мерзімінің шұғылдығы бойынша баптарының тобы

Актив	Сомасы, мың тг.		Пассив	Сомасы, мың тг.		Төлеу артықтығы (+), жетіспеушілігі (-)
Актив	Жыл басында	Жыл аяғында	Пассив	Жыл басында	Жыл аяғында	Жыл басында	Жыл аяғында
1.Ең өтімді активтер	122	3751	1)Неғұрлым тезірек:төленуге міңдеттемелер	22352	26564	-22203	-22813
2. Тез өткізілетің активтер	18448	10168	2) қысқа мерзімді міндеттемелер	5750	2550	+12698	+7618
3.Баяуөткізілетің активтер	7100	11475	3) ұзақ мерзімді міндеттемелер	735	735	+6365	+10740
4.Қиын өткізілетін активтер	64896	62944	4) тұрақты міндеттемелер	61756	58489	+3140	+4455
Жиыны	90566	88338	Жиыны:	90566	88338	-	-

Төлем қаражаттарының бірінші тобы (А,) төлем міндеттемелерін айтарлықтай жауып тұрған жоқ, ал екінші бөлігі керісінше.

Актив пен пассив баптарының I тобының жиында-салыстыру жақында келіп түскен кірістер төлемдердің (3 айға дейінгі) қатынасын көрсетеді. Актив пен пассив баптарының II тобын салыстыру уақытта күтілетін төлем тәртібінің (3 айдан дейін) жағдайының жақсаруы немесе нашарлауы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.

Жалпы алғанда баланс активі мен пассиві баптарының I және II топтарын салыстыру ағымдағы өтімділікті анықтауға мүмкіндік береді. Ол қарастырылып отырған мезгілге жақын уақыттағы кәсіпорынның төлем қабілеттілігін (төлем қабілетсіздігін) көрсетеді. Талданып отырған кәсіпорынның жыл басында да, аяғындада баланс баптарының осы екі тобының мәліметтері бойынша төлеу қабілеттілігі болмаған. Ең өтімді және тез өткізілетін активтердің сомасы жыл басында 18570 мың тг. (122+18448) құрады, ал тез қайтарылуға тиіс және қысқа мерзімді міндеттемелердің, яғни жалпы ағымдағы активтер - 28075 мың тг. (22325+5750), бүл 9505 мың теңгеге [(28075-18570) немесе (22203+12698)] төлем қаражатынан көп. Жыл соңында төлем жетіспеушілігі 15195 мың теңгені [(3751+10168) 26564+2550-13919-29114 немесе (-22813+7618)] құрады.

Баяу өткізілетін (жүретін) активтерді ұзақ мерзімді міндеттемелермен салыстыру перспективалы өтімділікті бейнелейді және болашақ кірістер мен төлемдерді салыстыру негізінде төлем қабілеттілігін жобалауды көрсетеді, яғни кәсіпорынның бұдан да алыс алдағы уақытқа қаржылық жағдайының жақсаруы немесе нашарлауын алдын ала біліп отыруға мүмкіндік береді. Талданып отырған кәсіпорында жыл басында да, соңында да төлем қаражаттарының айтарлықтай артықшылығы болған. Егер жыл басында оның мөлшері 6365 мың теңге болған болса, жыл аяғында 10740 мың тенгені құрады, немесе есепті жылы 1,7 есе өскен.

Баланс активі мен пассиві баптарының төртінші тобының жиындарын салыстыру кәсіпорынның онын иеленушілері (меншік иелері) алдындағы міндеттемелерін жаба алу мүмкіндігін көрсетеді. Бірақ бұл кәсіпорын жабылатын кезде ғана керек болады, ал үздіксіздік принципін сақтау немесе жұмыс жасап кәсіпорын үшін шаруашылық субъектінің өз айналым капиталының болуы талап етіледі. Олжоғарыда келтірілген теңсіздік сақталуы тиіс: А₄ < П₄, меншікті қаражаттардың көзі иммобильді активтерден көп болу керек. Талданып отырған кәсіпорында теңсіздік сақталмаған. Жыл басы мен аяғында баланс активінің баптарының жиыны пассив баптарының жиынынан сәйкес 3140 мың тг. және 4455 мың теңгеге көп болған, бұл кәсіпорынның қаржылық жағдайының нашарлағанын көрсетеді, себебі оның өзінің үздіксіз қызметін жүзеге асыру меншікті айналым капиталы болмаған. Берілген схема бойынша жүргізіліп жатқан талдау уақытылы есеп айырысу мүмкіндіктері бойынша қаржылық жағдайды толығымен көрсетеді. Алайда ол берілген кезеңдегі кәсіпорынның нақты қаржылық жағдайын әрқашан да дәл көрсете алмайды, оның себебі -бухгалтерлік есеп берулер негізінде сыртқы талдау жургізіп жатқан талдаушының ақпараттарының шектеулілігінде. Баланстың өтімділігін бұдан да дәл бағалауды есеп мәліметтерін пайдалану негізінде, яғни қаржылық жағдайды ішкі талдау шеңберінде жүргізуге болады. Бұл жағдайда басты назарды дебиторлық борышқа (оның мөлшеріне, төлеу уақытына, дебиторлардың есеп айырысу көздеріне) аудару керек, себебі ол ақша қаражатына ең жақын тұр және қысқа мерзімді қарыздар бойынша борыштарды жабудың негізгі көздері болып табылады.

Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:

1. Баланс активтерін өтімділік дәрежесіне қарай топтастыру

2. Пассив элементтерін төлем мерзіміне байланысты топтастыру

3. Ұйымның активтері мен пассив топтарын салыстыру және өтімділік дәрежесіне баға беру.

4. Ұйым балансының өтімділік шарттары қандай?

Әдебиеттер тізімі: 1, 2, 9, 11, 12, 17, 18, 21, 25, 28, 29, 30

Тақырып 9. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ

Дәрістің мақсаты: Ұйымның қаржылық тұрақтылығын талдау әдістемесін және оның абсолютті және қатысты көрсеткіштерін, қаржылық тұрақтылықтың үш факторлы моделін игеру.

Негізгі ұғымдар: қаржылық тұрақтылық, меншкіті айналым капитал, меншікті капитал, қарыздық капитал, ұзақмерзімді активтер, ұхақмерзімді міндеттемелер, автономиялық коэффициент, тәуелділік коэффициенті, қаржыландыру коэффициенті және т.б.

Дәріс жоспары:

9.1 Қаржылық тұрақтылық ұғымы мен маңыздылығы

9.2 Қаржылық тұрақтылықтың абсолютті және қатысты көрсеткіштері

9.3 Ұйымның қаржылық коэффициенттерін есептеу әдістемесі

1. Қазіргі таңда ұйымдардың дербестікке қол жеткізуімен, сондай-ақ меншік иелері, контрагенттері алдында өзінің кәсіпкерлік қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты ұйымның қаржылық жағдайын талдаудың маңызы артты.

Экономистер ішінде «қаржылық жағдай» ұғымын анықтау сұрағы бойынша бірыңғай көзқарас жоқтың қасы. Ұйымның қаржылық жағдайы жөнінде келесі пікірлер бар:

- ұйымның қаржылық ресурстарының қолда бары мен пайдалануын бейнелейтін көп өлшемді экономикалық шама;

- қаржылық ресурстардың қолда бары, орналасуы мен пайдалануын бейнелейтін көрсеткіштер жиынтығы;

- ұйымның өзінің қарыздық міндеттемелерін өтеу қабілеттілігін бейнелейтін көрсеткіштер жиынтығы;

- нарық субъектісінің қаржылық қатынастарын және белгілі бір күнге өз қызметін қаржыландыру қабілетін бейнелейтін экономикалық категория;

- нарықтағы ұйымның активтерді және оларды қалыптастыру көздерін (меншікті капитал мен міндеттемелер, яғни пассивтер) орналастыру мен пайдалануын сипаттайтын сенімділігі, бәсеке қабілеттілігі және тұрақтылығының маңызды сипаттамасы;

- ұйымның қаржылық бәсеке қабілеттілігінің (яғни төлемдік қабілеттілігі, несие қабілеттілігі), қаржылық ресурстар мен капиталды пайдалану, мемлекет пен басқа шаруашылық субъектілер алдында міндеттемелерді орындауы сипаттамасы;

- бизнес бойынша серік ретінде, капиталды инвестициялау объектісі ретінде, салық төлеуші ретінде фирманың нақты және потенциалдық қаржылық мүмкіндіктері;

- ұйымның қалыпты өндірістік, коммерциялық және басқа қызмет түрлері үшін қажетті қаржылық ресурстармен қамтамасыз етуін, оларды орналастыру мен пайдаланудың мақсаттылығы мен тиімділігімен сипатталатын, басқа шаруашылық субъектілердің қаржылық өзара қатынастарымен, төлем қабілеттілігімен және қаржылық тұрақтылығымен сипатталатын оның қызметін қаржыландыру қабілеттілігі;

- қаржыларды (активтерді) және оларды қалыптастыру көздерін (меншікті капитал мен міндеттемелер) орналастыру мен пайдалануымен сипатталады;

- ұйымның қаржылық жағдайы оның активтері мен пассивтері, яғни ұйым қаржылары мен олардың көздері құрылымы қатынасында мазмұндалады және т.б.

Ұйымның қаржылық тұрақтылығын талдау келесі сұрақтарға жауап беруге мүмкіндік береді:

1. Ұйымның қаржылық көзқарас тұрғысынан қаншалықты тәуелсіз.

2. Ұйымның қаржылық жағдайы тұрақты ма?

Белгілі, қаржылық тұрақтылықты жоғалту берілген ұйымды перспективада банкроттылық қана күтеді, оның салдары ұйымды жоюға дейінгі зардаптарға әкеледі, егер де қаржылық тұрақтылығын қалпына келтіру бойынша оперативтік және әрекетті шаралар өзуақытылы қабылданбаса. Бірақтан да, осындай әрекетті шаралар қабылдау үшін ұйымның қаржылық тұрақтылығын талдау әдістемесін игеру керек.

Өзінің даму бағыттылығынан және параметрлерінің өзгерістері диапазонынан байланысты экономикалық субъектінің тұрақтылығы дамуы келесі нысандарға ие (кесте 1).

Бұдан басқа, зерттеушілер жоғарылатушы және төмендетуші тұрақтылықты бөліп айтады [13, б.15]. Мұнда біріншісі бірқалыпты өсуші тұрақтылық ретінде, ал екіншісі – біртіндеп төмендеуші тұрақтылық ретінде анықталады.

Шаруашылық субъектінің тұрақтылығын қамтамасыз ету берілген тұрақтылықты анықтаушы және олардың объективтілігін бағалауын беруші барлық элементтерінің анағұрлым мүмкінді шамада толық және шынайы есебінің міндеттілігін жорамалдайды.

Кесте 1 – Шаруашылық субъектінің экономикалық тұрақтылығының негізгі нысандары

Тұрақтылықтың негізгі нысандары	Тұрақтылық нысандарының мазмұны
Тұрақсыз дамуы	Берілген траекториядан тұрақты қайталанатын ауытқулардан көрінеді.
Абсолютті тұрақты дамуы	Дамудың берілген траекторияға толық сәйкестігі барысында орын алады.
Қалыпты тұрақты дамуы	Шаруашылық субъектінің экономикалық дамуының берілген (болжамдық) сипаттамасы
Шынайы тұрақты дамуы	Шаруашылық субъектінің тиімді қызмет етуін қамтамасыз ететін даму деңгейі

Тұрақсыз сыртқы орта жағдайында тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін ұйым жүйелік біртұтастықта қарастырылатын анағұрлым маңызды параметрлері бойынша дамудың белгілі бір потенциалына ие болуы тиіс. Экономикалық жүйелердің әмбебап қасиеті ретінде тұрақтылық, тұрақсыз сыртқы және ішкі орта жағдайында өзінің басты функцияларын орындау қабілеттілігінен көрінеді.

Уақыт көзқарасы тұрғысынан қаржылық тұрақтылықты талдаудың екі қадамын бөлуге болады: статикалық және динамикалық. Мұнда біріншісі шаруашылық субъектінің қаржылық тұрақтылығын оның қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижелеріне сүйене отырып зерттейді, ал екіншілері - ағымдағы болып жатқан сыртқы және ішкі экономикалық процестердің динамикасы позициясынан зерттейді. Статикалық қадам негізінде қызметтің қаржылық нәтижелерін талдау әдістемесі жатыр, оның негізгі мақсаты ретінде шаруашылық субъектінің қаржылық тұрақтылығы деңгейін анықтаушы сандық көзқарасы тұрғысынан жеткілікті шектеулі параметрлердің жиынын анықтау саналады. Әр түрлі авторлармен ұсынылған көрсеткіштердің деректері жиыны келесі 2 кестеде бейнеленеді.

Кесте 2 - Әр түрлі авторлармен ұсынылатын шаруашылық субъектінің қаржылық тұрақтылығының негізгі параметрлері

Әдістеме авторлары	Негізгі көрсеткіштер
Шеремет А.Д., Сайфулина Р.С.	Қорлар мен шығындардың жалпы шамасы Меншікті және айналым қаржылары қолда бары Перманентті капитал (меншікті айналым құралдары мен қорлар мен шығындарды қалыптастырудың ұзақмерзімді және қарыздық көздері) Қорлар мен шығындарды қалыптастырудың негізгі көздерінің жалпы сомасы Меншікті айналым қаражатының артықтығы немесе жетіспеушілігі Перманентті капиталдың артықтығы немесе жетіспеушілігі Барлық көздердің артықтығы немесе жетіспеушілігі
Жарковская Е.П., Бродский Б.Е.	Айналым құралдарының артықтығы немесе жетіспеушілігі Меншікті және ұзақмерзімді қарыздық қаражатының артықтығы немесе жетіспеушілігі Қорлар мен шығындарды қалыптастыру үшін қаржылардың негізгі көздерінің жалпы сомасының артықтығы немесе жетіспеушілігі
Крейнина М.А.	Меншікті айналым құралдарымен қамтамасыз ету коэффициенті Материалдық қорлардың меншікті қаржылармен қамтамасыз етілу коэффициенті Меншікті капиталдың маневрлік коэффициенті Меншікті және тартылған қаржылардың қатынасы коэффициенті Қарыздық қаражатты ұзақмерзімді тарту коэффициенті Автономиялық коэффициенті Қаржылық тұрақтылық коэффициенті

Динамикалық қадамды жүзеге асыру барысында кәсіпорын сыртқы ортаның жан жақты ықпалына шалдығатын тұрақты өзгеруші жүйе ретінде қарастырылады. Мұнда қаржылық тұрақтылықты сипаттаушы көрсеткіштер кешені жалпы белгілі қаржылық коэффициенттерді және сол сияқты кәсіпорынның қызметінің әр түрлі параметралерін бейнелеуші индикаторларды және қаржылық тұрақтылық деңгейіне тікелей ықпал етуші сыртқы ортаның даму тенденциясын қамтиды.

2 . Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдаудың отандық тәжірибесінде анағұрлым әйгілі және қарапайым әдісі ретінде коэффициенттер әдісі саналады. Коэффициенттік әдіс мәнісі абсолюттік және қатысты көрсеткіштерді есептеуді білдіреді.

Абсолютті коэффициенттерге кәсіпорынның қаржылары мен оларды қалыптастыру көздерінің жағдайын сипаттайтын көрсеткіштерді жатқызады.

Берілген көрсеткіштер кірістер мен шығыстар қатынасын, ақшалай қаржылардың еркін маневрлеу деңгейін және оларды тиімді пайдалануын анықтайды.

Қорларды қалыптастыру көздері үш негізгі көрсеткішпен сипатталады, оларды критерийлік деп атайды, себебі олардың көмегімен қаржылық жағдай сапасын анықтауға болатын критерийлер құралады:

1) меншікті айналым құралдарының шамасы (МАҚ);

2) қорлар мен шығындардың қалыптастырудың меншікті және ұзақмерзімді қарыздық көздер шамасы (МҰ);

3) қорлар мен шығындардың қалыптастырудың негізгі көздерінің жалпы шамасы (НК).

Меншікті айналым құралдары (МАҚ) кәсіпорынның меншікті және ұзақмерзімді көздерінен қаржыландырылатын айналым активтерінің бөлігін айтамыз. Басқаша айтқанда, меншікті айналым құралдары - бұл кәсіпорынның айналым активтерінің қысқамерзімді міндеттемелерден басым шамасы болып табылады. Берілген көрсеткіш кәсіпорынның өзінің барлық айланым активтерін жүзеге асыра отырып, өзінің қысқамерзімді міндеттемелерін өтеу мүмкіндігін

бағалау үшін қолданылады.

Тауарлы-материалдық қорлардың қалыптасу көздерін сипаттайтын үш негізгі көрсеткіш анықталады:

1.Меншікті айналым капиталының бар болу (М_а.к.). Меншікті айналым капиталы көлемін анықтау үшін меншікті капитал сомасынан баланс активінің IІ бөлім қорытындысын немесе ұзақмерзімді активтерді шегереміз. Ол меншікті айналым қаражаттарын сипаттайды. Алдыңғы мерзіммен салыстырғандаоның өсуі кәсіпорынның қызметінің болашақтағы дамуын көрсетеді. Құрылысына қарай меншікті айналым капиталының бар болуын былай жазуға болады:

М_а.к.=М_k – Ұ_а=I_pП – I_pA

Мұндағы М_а.к. - меншікті айналым капиталы;

М_k - меншікті капитал;

Ұ_а - ұзақмерзімді активтер.

Меншікті айналым капиталы маңызды талдау коэффициенттерін есепте табу үшін пайдаланылады: жылдамдық коэффициенті және тауарлы-материалдық запастарды қамсыздандыру коэффициенті.

Дебитолық және кредиторлық қарыздар қатыстылығы 2:1 болып ұсынылады.

2. Тауарлы-материалдық запастардың қалыптасуының меншікті және ұзақ мерзімді қарыздық көздері (М_а.к./ұз).

М_а.к./ұз = М_а.к + Ұ^м_з = М_а.к +ІІ_рП,

Мұндағы Ұ^м_з – ұзақ мерзімді міндеттемелер

ІІ_рП – баланс пассивінің екінші бөлімі.

3. Тауарлы-материалдық запастардың қалыптасуының негізгі қайнар көлемі (НК):

НК= М_а.к./ұз + Қ_н ,

Мұндағы Қ_н – қысқа мерзімді несиелер мен заемдар.

Бұл үш көрсеткішке тауарлы-материалдық запастармен қамсыздану көрсеткіштері сәйкестеледі:

1. Меншікті айналым капиталының артықтығы (+) немесе кемшілігі (-).

М_ак = М_ак –Қ,

Мұндағы З – тауарлы-материалдық запастар.

2. Тауарлы-материалдық запастар қалыптасуының меншікті және ұзақ мерзімді көзқайнарлар артықшылығы (+) немесе кемшілігі (-)

М_а.к./ұз = М_а.к./ұз –Қ,

3. Қорлар қалыптасуының негізгі көзқайнарларының көлемінің артықшы-лығы (+) немесе кемшілігі (-)

НК = НК –Қ,

Осы көрсеткіштерді анықтау арқылы біз кәсіпорынның қаржылық жағдайын оның тұрақтылық деңгейі бойынша 4 типке бөлеміз:

1) қаржылық жағдайдың абсолютті тұрақтылығы;

2) қаржылық жағдайдың қалыпты тұрақтылығы;

3) тұрақсыз қаржылық жағдайы;

4) кризисті қаржылық жағдай.

Олардың әрқайсысына төмендегі сәйкес келеді.

1. Қ< М_ак немесе М_ак >Қ.

2. М_ак/ұз<Қ<НК

3. НК<Қ немесе Қ>НК

4. НК<Қ немесе Қ>НК және қосымша бұған кәсіпорынның кредиторлық қарыздары бар.

Бұл қатынас кәсіпорын өзінің тауарлы-материалдық қорларының бір бөлігін жабу үшін «қалыпты емес» болып, яғни негізделмеген болып саналатын қосымша жабу көздерін тартуға баруына тура келетін жағдайға сәйкес келеді.

3. Қатысты коэффициенттерді үш топқа жіктеуге жіктеледі:

Бірінші топқа айналым құралдарының жағдайынанықтаушы коэффициенттер кіреді. Оларға меншікті айналым құралдарымен қамтамасыз ету коэффициенті, материалдық қорлардың меншікті қаржылармен қамтамасыз ету коэффициенті, меншікті капиталды маневрлеу коэффициенті жатады.

Екінші топқа негізгі құралдардың жағдайын сипаттаушы көрсеткіштер жатады. Оларға мүліктің нақты құнының коэффициенті, өндірістік тағайындалуы бар мүлік коэффициенті жатады.

Үшінші топқа қаржылық тәуелсіздік деңгейін сипаттаушы көрсеткіштер жатады. Оларға автономиялық коэффициент, қарыздық және меншікті қаражат қатынасы коэффициенті жатады.

Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау үшін отандық тәжірибеде ұсынылатын коэффициенттердің жүйесін толығырақ қарастырамыз:

1. Қарыздық және меншікті қаражат қатынасы коэффициенті (қаржылық леверидж коэффициенті немесе қаржылық тәуекел коэффициенті деп те аталады) қарыздық қаражаттың меншікті қаржылармен қамтамасыз етуімен анықтайды, яғни кредиторға қарызды қайтару кепілі. Қаржылық леверидж көрсеткіші меншікті құралдардың рентабельділігі коэффициентінің өзгерісіне ықпал ететін қарыздық қаражатты кәсіпорынмен пайдаланумен сипатталады. Берілген көрсеткіш артуы қаржыландырудың сыртқы көздерінен тәуелділігінің күшеюі жөнінде айтады. Ұқсас тенденция кәсіпорынға қаржылық тәуекелді арттырумен, яғни төлемқабілеттілікті жоғалту мүмкіндігімен байланысты қауіп төндіреді. Берілген коэффициент келесі формуламен есептеледі:

К = ҚК / МҚ

Мұндағы ҚК - қарыздық қаражат

МҚ - меншікті қаражат

Қарастырылатын коэффициент қаржылық тұрақтылықтың барлық көрсеткіштерінен анағұрлым тұрақсыз болып табылады. Оны есептеу материалдық айналым құралдарын арттыру және дебиторлық қарыздың анағұрлым жоғарғы айналымдылығы жағдайы бойынша есептеу бірден басым болуы мүмкін, сол уақытта осы көрсеткіштің қалыпты шектеуі: К ≤ 1 (≤ 100%).

2. Автономиялық коэффициент (немесе меншікті қаржыларды шоғырландыру коэффициенті) сыртқы қаржыландыру көздерінен кәсіпорынның тәуелсіздік деңгейін анықтайды. Берілген көрсеткіштің артуы кәсіпорынның қарыздық қаржыландыру көздерінен тәуелділігінің төмендегенін білдіреді, бұл кәсіпорынның өз міндеттемелерін өтеу кепілін жоғарылатады және басқа жақтан қаражатты тарту үшін мүмкіндігін ұлғайтады. Автономия деңгейі кәсіпорынның өзі үшін ғана емес, сол сияқты оның кредиторлары үшін де маңызды.

Меншікті мен қарыздық қаражаттың қатынасы бойынша біртұтас пікір әдебиетте жоқ. Анағұрлым жиі олардың қатынасы 50% да 50% болуы тиіс деген көзқарас кездеседі.

Басқа көзқарас тұрғысына сәйкес қарыздық көздер капитал құрылымында басым болуы тиіс, бұл кредиторлар жағынан жоғарғы деңгейлі сенімділік және қаржылық сенімділік жөнінде куә болады. Ұзақ кезеңді айналым құралдары бар, мақсатты тағайындалымдағы активтердің басымды үлес салмағы бар капиталсыйымдылықты кәсіпорындарда қарыздық қаржылардың үлкен үлесі қаржылық тұрақтылық үшін қауіпті болуы мүмкін.

Сонымен, меншікті мен қарыздық капитал қатынасы кәсіпорынның қызмет ерекшелігіне және салалық тағайындалуына байланысты анықтала түсуі керек. Рұқсат етілген мәні 0,5 (50%) жоғары. Көрсеткіштің осындай мәні кәсіпорынның барлық міндеттемелері оның меншікті капиталымен өтелуі мүмкін деп жорамалдауға мүмкіндік береді. Берілген коэффициент келесі формула бойынша есептеледі:

К = МҚ / Б

Мұндағы Б - баланс валютасы

3. Маневрлік коэффициент кәсіпорынның анағұрлым маневрленген активтеріне салынған меншікті қаражат үлесін анықтайды. Маневрлік коэффициент неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым қаржылық жағдайы жақсара түседі. Рұқсат етілген мәні 0,5-0,6 (50%-60%). Берілген көрсеткіш келесі формула бойынша есептеледі:

К = МАҚ/МҚ

4. Меншікті материалдық айналым активтерімен қамтамасыз ету коэффициенті материалдық қорларды меншікті көздермен қамтамасыз ету деңгейін сипаттайды. Егер материалдық қорлардың шамасы олардың негізделген қажеттілігі деңгейінен басым болса, онда меншікті айналым құралдары материалдық қорлардың бір бөлігін ғана жабады. Кәсіпорынның үздіксіз қызметі үшін материалдық қорлардың жеткіліксіздігінің жоғарғы көрсеткіші қаржылық жағдайдың жақсы белгісі болып саналмайды. Берілген көрсеткіштің оңтайлы мәні 0,6 (60%) тең. Коэффициентті есептеу формуласы:

К = МАҚ / Қ

мұндағы Қ - қорлар

1. Меншікті айналым активтерімен қамтамасыз ету коэффициенті кәсіпорынның меншікті көздер есебінен айналым активтерінің үлесін анықтайды. Берілген көрсеткіштің жағдайы бірқатар жағдайларға байланысты. Осыған байланысты халықаралық талдамалық тәжірибеде оның шамасына және динамикасына қатысты жалпы танылған нұсқаулар келтірілмеген. Отандық заңдылықта берілген көрсеткіштің нормативтік мәні 0,1 (10%) тең. Берілген көрсеткіш келесі формула бойынша есептеледі:

К = МАҚ/АК

мұндағы АК – айналым активтері.

2. Капитализациялауға қарыз (капитализациялау коэффициенті). Бұл көрсеткіштің нормативтік мәні жоқ, себебі кәсіпорынның жұмыс технологиясынан, оның саласынан қатты тәуелді. Бірақ, инвесторлар мен бизнес-серіктер меншікті капиталы қарыздық қаржыларынан басым келетін кәсіпорындарға ықылас береді. Берілген көрсеткіштің артуы сыртқы факторлардан тәуелділігін күшейтетін негативті тенденция болып саналады. Берілген көрсеткішті есептеу формуласы:

К = ҰМ / (МҚ + ҰМ)

3. Қаржылық тұрақтылық коэффициенті ұйыммен ұзақ уақыт пайдаланылатын қаржыландыру көздерінің үлесін анықтайды. Нормативтік мәні 0,5-0,6 (50%-60%) тең. Коэффициентті есептеу формуласы:

К = МҚ + ҰМ / Б

4. Кәсіпорынның таза активтері (ТА) – бұл есептеуге қатысатын міндеттемелерге азайтылған есептеуге қатысатын активтер. Таза активтер кәсіпорынның өтімділігін анықтайды. Таза активтер жарғы капиталынан жоғары болуы керек. Есептеу формуласы:

ТА = Активтер – Міндеттемелер

5. Таза капитал қысқамерзімді активтердің қысқамерзімді міндеттемелерден тапшылығын немесе молшылығын анықтайды. Берілген көрсеткіштің төмендеуі теріс тенденция жайлы айтуға болады. есептеу формуласы:

ТК = ҚА – ҚМ

Мұндағы ҚА – қысқамерзімді активтер;

ҚМ – қысқамерзімді міндеттемелер.

6. Абсолютті өтімділік коэффициенті нақты күнге өтелуі мүмкін қысқамерзімді міндеттемелердің көлемін анықтайды. Ақша қаражатының көлемі сақтандыру қоры секілді болып саналады, ол ақша ағымдарының қысқамерзімді теңгерімсіздікті жабу үшін арналған. Осыған байланысты ақша қаражаты табыс әкелмейді, олардың көлемі қауіпсіздік минимум деңгейінде ұсталады. Алынған нәтижені талдау барысында салалық ерекшеліктерді, ағымдық активтердің біртекті емес құрылымын және қарызды өтеу мерзімдерін ескеру керек. Рұқсат етілген мәні: > 0,2 (20%).

Есептеу формуласы:

К = АҚ + ҚҚС / ҚМ

Мұндағы АҚ - ашқа қаражаты;

ҚҚС - қысқамерзімді қаржылық салымдар;

ҚМ - қысқамерзімді міндеттемелер.

7. Өтімділік коэффициенті кәсіпорынның қысқамерзімді міндеттемелерінің қай бөлігі ақша қаражаты және күтілетін түсімдер есебінен өтелуі мүмкін екендігін сипаттайды. Көрсеткіштің нормативтік мәні: 0,8-1 (80 - 100%). Есептеу формуласы:

К = АҚ + ҚҚС + ҚДҚ / ҚМ

Мұндағы АҚ - ақша қаражаты;

ҚДҚ - қысқамерзімді дебиторлық қарыз.

Ағымдық өтімділік коэффициенті қандай деңгейде айналым активтері қысқамерзімді міндеттемелерді жабатындығын анықтайды. Берілген коэффициент мүмкінді төмендеудің қауіпсіздік шекарасын анықтайды.

8. Ақша қаражатының ағымын тоқтату немесе қысқартуға қабілетті белгісіз жағдайлармен шақырылған кәсіпорынның активтердің нарықтық құны. Көрсеткіштің оңтайлы мәні 2 (200%) құрайды. Көрсеткіштің мәні 1-ден төмен төмендесе, кәсіпорынмен ағымдық шоттарын төлеу мүмкін еместігі жөнінде куә болады. Көрсеткіштің 3-тен жоғары көтерілсе, капиталдың тиімсіз құрылымы жөнінде куә болады. Есептеу формуласы:

К = ҚА / ҚМ

Қаржылық тұрақтылықтың қатысты көрсеткіштерінің мәндерін анықтау барысында осы мәндердің 0-ден 7-ге дейін өзгеруін ескеру керек.

Нормативтік-құқықтық актілерде және әдебиетте жоғарыда қарастырылған көрсеткіштердің рұқсат етілген мәндері ғана келтірілген. Бұл көрсеткіштер мәндерінің көптеген факторлардан тәуелділігімен түсіндіріледі, мысалы, несиелеу жағдайларынан, қызмет түрлерінен, қаржы көздерінің құрылымынан және т.б. Сондықтан, қарастырылған көрсеткіштердің қолайлы мәндерін ұқсас кәсіпорындар топтары бойынша құрған мақсаттас.

Біз сонымен бірқатар көрсеткіштер жүйесін қарастырдық. Бұл кәсіпорынның жағдайын кешенді баға беруге мүмкіндік береді. Бірақ, оны қолдану барысында жекелеген коэффициенттердің рөлін асыра бағалауға болмайды.

Коэффициенттер тізімін жалғастыруға болады, себебі баланс қорытындысында қарыздық капитал үлесін, қарыздықтың бір теңгесіне шаққандағы меншікті қаражат шамасын, капитал мультипликаторын, меншікті және ұзақмерзімді тартылған қаражаттың үлесін және т.с.с. есептеу мүмкіндігі бар. Бірақ, олардың барлығы қаржыландыру көздері құрылымын сипаттайды. Олардың әр түрлілігі қаржылық менеджменттің әр түрлі міндеттерімен және факторлық талдамалық үлгілерге енгізілуімен негізделген.

Талдаушы алдында қаржылық тұрақтылықты талдау барысында қатысты көрсеткіштер жүйесін таңдау жөнінде сұрағы тұрады. Бүгінгі таңда авторлар арасында құрамы бойынша да, қаржылық тұрақтылықтың көрсеткіштерін есептеу әдістемесі бойынша да маңызды қарама-қайшылықтар мен әр түрлі көзқарастар байқалады.

Көптеген ғалымдар талдау үшін бір жалпылама көрсеткішті ғана пайдаланбай, көрсеткіштер жүйесін қолданған жөн деген пікірге келеді. Қаржылық тұрақтылықты бағалау үшін қажетті көрсеткіштер жиыны бойынша авторлардың әр түрлі көзқарастарын қарастырайық.

Осылайша, шетел авторлардың көпшілігі кәсіпорының қаржылық тұрақтылығын капиталдың құрылымы негізінде қарастыруды ұсынады. Холт Р.Н. көрсеткіштердің келесі жүйесін ұсынады: активтердегі қарыздық қаражаттың үлес салмағы; активтердегі акционерлік капиталдың үлес салмағы; компанияның капиталының қаржылық құрылымы; капиталдағы ұзақмерзімді қарыз үлесі; капиталдағы қарыздық қаражаттың үлес салмағы.

Отандық экономикалық теорияда (Коротнев В. Д., Бондина Н. Н., Бондин И.А.) қаржылық тұрақтылықты бағалау үшін көрсеткіштердің келесі топтарын ұсынады: меншікті және қарыздық қаражаттың қатынасын сипаттаушы көрсеткіштер; айналым құралдары жағдайын сипаттаушы көрсеткіштер; негізгі құралдардың жағдайын сипаттаушы көрсеткіштер.

Л. В. Донцова мен Н. А. Никифорованың мүлікті қалыптастырудағы көздерінің құрылымы бойынша қаржылық тұрақтылықты анықтау ұсынылады. Мұнда, біздің көзқарасымыз бойынша, авторлардың қаржылық тұрақтылықты бағалау барысында ұйымның төлемқабілеттілігін ескеру керек деген тұжырымдары орынды болып табылады.

Отандық ғалымдардың көпшілігі қаржылық тұрақтылықтың анағұрлым маңызды қатысты көрсеткіші ретінде автономиялық коэффициент (қаржылық тәуелсіздік) деп таниды. Осы көрсеткішке қосымша ретінде тартылған қаражатты шоғырландыру коэффициенті танылады. Аталған көрсеткіштермен қатар, капитализациялау коэффициенті (қаржылық тұтқа иіні, қарыздық және меншікті қаражат қатынасы коэффициенті) есептеледі. Меншікті айналым қаржылармен қамтамасыз ету коэффициенті ұйымның банкрот болуын болжамдау барысында негізгі талдамалық көрсеткіштер қатарына жатқызылады.

П.И.Вахрин, Л.С.Васильева, Л.В.Донцова, Н.Н.Бондина, Н.Н.Селезнева, А.М.Ковалева, М.Г.Лапуста мен басқалары қаржылық тұрақтылықтың қатысты көрсеткіштері құрамына меншікті капиталдың маневрлік коэффициенті кіреді, ол ұйымның меншікті қаражат көздері қарыжылқ көзқарас тұрғысынан қаншалықты мобильді екендігін көрсетеді.

Т.Б.Савченко отандық талдаушыларда анағұрлым әйгілікке келесі үш коэффициент ие: абсолютты өтімділік коэффициенті, аралық жабу коэффициенті, ағымдық өтімділік коэффициенті.

Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын анықтаушы негізгі көрсеткіштердің бірі ретінде таза пайда саналады, оның мәніне «өндірістің негізгі құралдары мен шикізат пен материалдар қорлары факторларымен салыстырғандағы тауарларды сатудан түскен табыс факторы» ықпал етед.7

Қаржылық тұрақтылықтың негізгі көрсеткіштерінің экономикалық мәнін және рұқсат етілген мәндерін анықтау нәтижесінде келесі қорытынды жасауға болады.

Көрсеткіштердің ұсынылған жүйелерінде олардың жеке түрлері қайталанады немесе бір бірін толықтырады, жеке алғанда: капитал құрылымын меншікті капиталды шоғырландыру коэффициенттерін немесе автономиялық коэффициенті, қаржылық тәуелділік коэффициенті, меншікті мен тартылған қаражаттың қатынасы коэффициенті сипаттайды; ұзақмерзімді салымдар құрылымын қарыздық қаражатты ұзақмерзімді тарту коэффициенті және тұрақты қаржыландыру коэффициенті анықтайды; кәсіпорын мүлкінің сәйкес көздері есебінен қалыптастыру оңтайлылығы ұзақмерзімді салымдар құрылымы коэффициенті, меншікті қаржыландыру көздерімен қорлардың қамтамасыз етілу коэффициентімен, меншікті капиталдың маневрлік коэффициентімен бағаланады.

Осыған байланысты қаржылық тұрақтылық көрсеткіштерінің барлық жиынтығынан мүлікті қалыпастыру көздерін, олардың орналасуы мен қолдануын толығырақ сипаттаушы негізгі және қосымша көрсеткіштерін бөлу ұсынылады (Кесте 5).

Кесте 5 - Қаржылық тұрақтылығының қатысты көрсеткіштері

Көрсеткіштер	Рұқсат етілген диапазоны
Негізгі
Автономиялық коэффициенті	0,4-0,6
Капитализациялау коэффициенті	1-1,5
Ағымдық активтердің меншікті айналым құралдарымен қамтамасыз ету коэффициенті	0,1-0,8
Қаржылық тұрақтылық коэффициенті	0,6-0,9
Қосымша
1.Капиталды пайдалану көрсеткіштері
Меншікті капитал маневрлігі коэффициенті	0,1-0,5
Капитал рентабельділігі
Сату рентабельділігі
2.Төлемқабілеттілік көрсеткіштері
Ағымдық өтімділік коэффициенті	1-2
Қатерлі бағалау коэффициенті	0,7-0,8

Негізгі көрсеткіштер сипаттайды:

- кәсіпорынның мүлкін қалыптастыру көздерінің құрылымы (автономиялық, капитализациялау, тұрақты қаржыландыру коэффициенттері);

- оларды орналастыру оңтайлылығы (ағымдық активтердің меншікті айналым құралдарымен қамтамасыз ету коэффициенті).

Қосымша көрсеткіштер келесі сипаттаманы қамтиды:

- капиталды пайдалану (меншікті капиталдың маневрлік коэффициенті мен капитал мен сату рентабельділігі);

- кәсіпорынның төлемқабілеттілігі (ағымдық өтімділік коэффициенті және қатерлі бағалау).

Қаржылық талдауды жүргізу барысында жиі қатысты көрсеткіштерді қолданады, себебі баланстың абсолютті көрсеткіштерін инфляция жағдайында салыстырмалы түрге келтіру қиын. Талданушы кәсіпорынның қатысты көрсеткіштерін қаржылық жағдайының нашарлауы немесе жақсаруы тенденциясын зерттеу үшін алдыңғы жылдар деректерімен салыстыра алады, кәсіпорынның әлді және әлсіз жақтарын анықтау үшін және оның мүмкіндіктерін анықтау үшін басқа кәсіпорындардың деректерімен салыстыра алады.

Қаржылық тұрақтылықтың бағалау көрсеткіштерінің қарастырылған жүйесі кәсіпорынның қызметін қаржылық талдау бойынша, капиталдың оңтайлы құрылымын қалыптастыру бойынша, қаржылық нәтижелерге ықпал көрсетуші негізгі факторларды анықтау бойынша, пайданың өсіңкілігі көлемі мен қарқындарын оңтайланыдру бойынша шараларды өңдеу бойынша мақсатты бағытталған жұмысын жүргізуге мүмкіндік береді. Көрсеткіштер жүйесін талдау мен бағалау нәтижесінде кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын жоғарылату бойынша пайдаланылмаған мүмкіндіктерін іздеуді жүзеге асырады.

Сонымен, қаржылық коэффициенттер қаржылық талдаушылармен кең қолданады. Коэффициенттік әдіс бірқатар жетістіктер мен кемшіліктер ие.

Берілген әдіс бірқатар жетістіктерге ие:

1) коэффициенттерді талдау пайдаланушылардың барлық категориясы үшін өзекті болып табылатын мәліметтерді алуға мүмкіндік береді;

2) коэффициенттік әдіс шаруашылық субъектінің қаржылық жағдайының өзгерісіндегі тенденцияларды анықтауға мүмкіндік береді;

3) коэффициенттік әдісті қолдану барысында қаржылық талдаушы кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау және басқа ұқсас кәсіпорындармен салыстыру мүмкіндігіне ие;

5) коэффициенттер инфляцияның бұрмалаушы ықпалын жояды.

Қаржылық коэффициенттердің кең тарауына қарамастан, коэффициенттік әдістің белгілі бір кемшіліктері ие:

- көрсеткіштерді есептеу үшін біртұтас қадам мен біртұтас формулалар жоқ;

-қолданылатын коэффициенттерді есептеу формулаларының көрсеткіштері мен осы көрсеткіштердің өзгерісінің рұқсат етілген шекаралары сөзсіз болып есептелінбейді.

- коэффициенттер кәсіпорын үшін маңызды қосылған құн көрсеткішімен үйлеспейді;

- есепті кезеңнің басы мен соңына коэффициенттерді есептеу және

олардың нормативтік мәндерінен ауытқуларын анықтау осы нормативтік мәндерге қол жеткізу механизмін ашпайды;

- кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайын тек есептік кезеңнің басы мен соңына бағалау есепті кезең ішіне кәсіпорын жұмысы жөнінде көріністі бермейді [42, б. 308].

Қаржылық тұрақтылық коэффициенттер жүйесін зерттеу келесі қорытындыларды жасауға болады:

- коэффициенттердің көбісі қаржыландыру көздерінің құрылымын бағалауға бағытталған. Сондықтан, қаржылық тұрақтылықты талдаудың басты міндеті ретінде кәсіпорын қызметінің активтердің құрылымын ескере отырып, қарыздық көздерден және меншікті капиталының жеткіліктілігінен тәуелділігі деңгейін анықтау саналады;

- көптеген көрсеткіштер бір бірінен өзара байланысты - бірінің деңгейі басқасының деңгейіне ықпал етеді;

- кейбір коэффициенттер сол бір ақпаратты береді, бірақ олар әр түрлі әдістермен есептеледі, бұл талдаушыға оның бірін таңдауға мүмкіндік береді.

Сонымен, тәжірибеде қаржылық тұрақтылықты бағалау үшін коэффициенттердің барлық жиынымен қолдану міндетті емес. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы деңгейімен байланысты нақты шешімдерді қабылдауға мүмкіндік беруші бастыларын анықтау мақсаттас.

Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:

1. Ұйымның қаржылық тұрақтылығы маңыздылығы қандай?

2. Қаржылық тұрақтылықтың абсолютті көрсеткіштеріне не жатады?

3. Қатысты көрсеткіштерге қандай көрсеткіштер жатады және қалай есептеледі?

5. Меншікті капитал айналымдылығы қалай анықталады?

6. Автономиялық коэффициент қалай есептеледі?

7. Қаржылық тұрақтылық коэффициенті қалай есептеледі?

8. Капитализациялау коэффициенті қалай есептеледі?

9. Тәуелділік коэффициенті қалай есептеледі?

Әдебиеттер тізімі: 1, 2, 9, 11, 12, 17, 18, 21, 25, 26 ,27, 28, 29, 30

Тақырып 10. КӘСІПОРЫННЫҢ ТАБЫСТЫЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАЛДАУ

Дәрістің мақсаты: Ұйымның табыстылықтың абсолютті мен қатысты көрсеткіштерін талдау әдістемесін игеру.

Негізгі ұғымдар: қосымша құнға салынатын салық (ҚҚС), акциздер, т.б. салықтар мен міндетті төлемдерді шегергендегі, сонымен қатар қайтарылған тауарлар құнын, сатудан жеңілдіктерді және бағаға жеңілдіктерді шегергеннен кейінгі сома, рентабельділік, табыстылық, пайдалылық және т.б.

Дәріс жоспары:

1. Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштері мен талдау міндеттері.

2. Табыстың абсолюттік көрсеткіштерін талдау.

3. Табыстың қатысты көрсеткіштерін талдау.

1. Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштері мен талдау міндеттері. Рыноктық экономика жағдайында кәсіпорынның қызмет етуінің экономикалық мақсаттылығы табыс алумен анықталады. Кәсіпорынның табыстылығы абсолюттік және қатысты көрсеткіштермен сипатталады. Табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіші – бұл табыстар сомасы.

Табыстар мен шығындар туралы есеп бухгалтерлiк есептiң №3 стандартына сәйкес анықталады. Бұл есепте кәсiпорынның қаржы-шаруашылық қызметiнiң нәтижесi жинақталып, жалпы табыс, негiзгi қызметтен табыс, негiзгi емес қызметтен табыс, таза табыс түрiнде бейнеленедi. Табыстылықтың көрсеткіштер жүйесі ең алдымен қаржылық нәтижелердің абсолютті көрсеткіштерінен тұрады: өнімді өткізуден түскен табыс, жалпы пайда, қаржыландырудан табыстар, үлестік қатысу тәсілі бойынша есептелетін ұйымның пайда мен шығын үлесі, жалғаспалы қызмет кезеңі үшін пайда (залал), тоқтатылған қызметтің пайдасы (залал), салық салғанға дейінгі пайда (залал), азшылықтың үлесін алып тастағанға дейінгі кезең үшін қорытынды пайда (залал), азшылықтың үлесі , кезең үшін қорытынды пайда (залал), акция үшін пайда.

Рыноктық экономика жағдайында табыс рөлі 2 функцияны атқарады: мемлекеттік бюджет табыстарының көзі мен кәсіпорынның өндірістік және әлеуметтік даму көзі.

Табыс өз функцияларын тиімді орындауы үшін келесі негізгі шарттар қажет:

1. Өнімге баға еңбек өнімділігін үздіксіз жоғарылату мен өзіндік құнды төмендетуді ескере отырып, қоғамдық қажетті еңбек шығындарын анағұрлым дәлдікпен жақындатылып алынуы тиіс.

2. Өнімді калькуляциялау жүйесі мен өнімнің өзіндік құнын анықтау ғылыми негізделген болуы тиіс.

3. Табысты бөлу механизмі активті рөл атқарып және өндіріс дамуы мен оның тиімділігін арттыруда ынталандырушы фактор ретінде қызмет атқаруы тиіс.

4. Табыстың тиімді пайдаланылуы тек қалған барлық қаржылық тұтқалар жүйесінде мүмкін болады.

Табыстылық көрсеткіштерін талдау міндеттеріне:

· табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерінің жоспарының орындалуын бағалау;

· таза табыстың құралуының құрамдас элеметтерін зерттеу;

· табысқа әсер етуші факторлардың әсерін анықтау және сандық өлшеу;

· табысты бөлу бағыттарын, пропорцияларын, тенденцияларын зерттеу;

· табысыт арттыру резервтерін анықтау;

· табыстың әртүрлі көрсеткіштерін зерттеу.

2. Абсолюттік көрсеткіштерді талдау. Табыстылықтың бірінші абсолютті көрсеткіші - өнімді өткізуден түскен табыс. Ол қосымша құнға салынатын салық (ҚҚС), акциздер, т.б. салықтар мен міндетті төлемдерді шегергендегі, сонымен қатар қайтарылған тауарлар құнын, сатудан жеңілдіктерді және бағаға жеңілдіктерді шегергеннен кейінгі сома. Қаржы шаруашылық қызметінің нәтижелері жөніндегі есептің берілген статьясы бойынша жалғаспалы қызмет кезеңі үшін пайда (залал) бейнеленеді. Ол тауарлы материалдық запастарды өткізуден, қызмет көрсетуден алынған, сонымен қатар негізгі қызметке байланысты сыйақы, пайыздар, дивиденттер, қаламақы мен ренталар түрінде бейнеленеді.

Өнімді өткізуден түскен табыс құрылымында анағұрлым үлкен үлес салмақты дайын өнім мен тауарларды өткізуден түскен табыс алады. Оның шамасы өнім өндірісі деңгейімен анықталады.

Табыстылықтың екінші абсолютті көрсеткіші ретінде жалпы пайда есептеледі. Ол өнімді өткізуден түскен қаржылық нәтиже болып табылады және өнімді өткізуден түскен табыс пен өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құны арасындағы айырма ретінде анықталады.

Жалпы пайдаға әсер етуші маңызды фактор ретінде өндірістік өзіндік құн есептеледі, сондықтан оның төмендеуі жалпы табыс шамасына үлкен әсер етеді. Өнімді өткізу көлемінің натуралдық мағынада артуы табыстың артуына әкеледі. Сұранысқа ие өнім өндірісі көлемінің артуы күрделі салымдар көмегімен жүзеге асырылуы мүмкін. Ал бұл табысты анағұрлым өнімді жабдықты сатып алуға, жаңа технологияларды игеруге, өндірісті ұлғайтуға бағыттауды талап етеді. Бұл жол қазіргі кезде көптеген кәсіпорындар үшін инфляция, бағалар өсуі мен ұзақ мерзімдік несие алу мүмкіндігінің болмауынан қиындық тудырады. Кәсіпорын табыстары ең алдымен бағалар өсуі есебінен жоғарғы қарқынмен өседі. Бағалар өсуі негативті фактор болып есептелмейді, егер де ол негізделген болса, яғни өнім сұранысының өсуімен, шығарылатын өнімнің техника-экономикалық параметрлерінің жақсаруымен байланысты болса.

Тауарлы өнімнің жалпы пайдаға аталған факторлар әсерін анықтау үшін келесі аналитикалық 1 кестені құрамыз.

Кесте 1 - Жалпы пайданы талдау

	Көрсеткіштер	Жоспар	Жоспар бойынша нақты өткізілген өнім	нақты
1.	Өткізілген өнімнен табыс	20850	19745	23179
2.	Өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құны	16435	15741	16996
3.	Жалпы табыс	4415	4004	6183

Жалпы пайданың нақты шамасы жоспардан 1768 млн теңгеге артық (6183-4415). Бұл ауытқуға келесі факторлар әсер еткен.

1. өткізілген өнімнің өзіндік құны;

2. өнім бірлігінің бағасы;

3. өткізілген өнім көлемі;

4. өткізілген өнім құрамындағы құрылымдық өзгерістер.

Осы факторлар әсерін есептейміз:

1 фактор. Өнімнің өндірістік өзіндік құнының өзгерісінің әсерін табу үшін өткізілген өнімнің нақты өзіндік құнынан өткізілген өнімнің нақты көлемінің жоспарлы өзіндік құнын шегереміз:

16996-15741=1255 млн тг.

Мұндағы: - өткізілген өнімнің нақты көлемі; - өнім бірлігінің нақты өзіндік құны; - өнім бірлігінің жоспарлы өзіндік құны.

Сонымен 1255 млн теңгеге жалпы табыс төмендеген, яғни артық жұмсау орын алған.

2 фактор. Жалпы пайданың нақты шамасының жоспардан ауытқуына бағалар өзгерісінің әсерін келесі формула бойынша есептейміз:

23179-19745=3434 млн тг.

Мұндағы: , - сәйкесінше нақты мен жоспарлы өнім бірлігінің бағалары.

Яғни бұл фактор әсерінің шамасы өткізілген өнімнен түскен нақты түсімнен өткізілген өнімнің нақты шамасына есептелген жоспарлы мәнін шегеру арқылы есептейміз. Сонда жалпы табыс баға факторы есебінен 3434 млн теңгеге өскен.

3 фактор. Жалпы пайданың ауытқуына өткізу көлемінің әсерін анықтау үшін ең алдымен өткізу көлемі бойынша жоспардың орындалу деңгейін анықтау керек. Табыс шамасы бұл фактордан тікелей пропорционалды байланыста болғандықтан, жоспарлы табысты өткізу көлемі бойынша орындалу процентіне көбейту керек.

Өткізілген өнімнің көлемін есептеу үшін әр түрлі бағалаулар ұсынылады: өткізу бағалары бойынша, өндірістік өзіндік құны бойынша. Бірінші әдіс экономистермен теріске шығарылып отыр:

Өткізілген өнімнен түскен табыс (түсім) өзгерісі тек өткізудің нақты көлеміне ғана емес, сонымен қатар өткізілген өнім табыстылығына да құрылымдық өзгерістерге байланысты әсер етеді. Қазіргі кезде бағалар күнделікті өзгерістерге ұшырап отырады, сондықтан өткізу көлемін өндірістік өзіндік құн бойынша бағалау анағұрлым тиімді болып табылады.

Жалпы пайдаға тауарлы өнімнің өткізу көлемінің өзгерісінің әсерін келесі есептеулер бойынша анықтаймыз:

1) Ncж=Sн/Sж*100%,

мұндағы Ncж – өндірістік өзіндік құн бойынша өткізу көлемінің жоспарының қорытындылау деңгейі; Sн, Sж – сәйкесінше нақты, жоспарлы өткізілген өнімнің өндірістік құндары.

Сонымен тауарлы өнімді өткізу бойынша жоспар 3,4 % аса орындалған:

Ncж=Sн/Sж*100%=16996/16435*100%=103,4%,

103,4-100=3,4%.

2)Пп=ПжxNcж/100% - Пж,

мұндағы Пп – өткізілген өнімнің табысқа әсері; Пж – жоспарлы жалпы пайда.

Нәтижесінде 150 млн теңгеге жалпы табыс жоспардан тыс алынған:

Пп=Пж*Ncж/100% - Пж=4415*103,4/100% - 4415=456,11-4415=150,11 мың теңге.

4 фактор. Аналитикалық жұмыс теориясы мен практикасында жалпы пайдаға өткізілген өнім құрамындағы құрылымдық өзгерістер әсерін есептеудің 2 әдісі бар:

1) өткізілген өнімнің нақты көлеміне жоспар бойынша жалпы пайда сомасын өткізу көлемі бойынша жоспардың орындалу процентіне түзетілген жалпы пайданың жоспарлы шамасымен салыстыру жолымен;

2) өткізілген өнімнің нақты көлеміне жоспар бойынша табыс пен жоспарлы талдаудың айырмасынан өткізу көлемінің өзгерісі факторының әсерінің сомасын шегеру арқылы есептеледі.

Практида екінші тәсіл жиі қолданылады.

Сонымен 4004-4415=-441, -411-150=-561.

Құрылымдық өзгерістер әсерінен жалпы табыстың жоспарымен салыстырғанда 561 мың теңге алынбаған.

Ал бірінші тәсіл бойынша: 4004-(4415*103,4/100)=-561.

Жалпы табысты талдау нәтижелерін келесі 2 кестеге топтастырайық:

Кесте 2 - Жалпы пайданың ауытқуына негізгі факторлар әсері

Көрсеткіштер	Сомасы, мың теңге	Жоспарлы пайдаға, %
Өткізілген өнімнің өзіндік құнының жоғарылауы	-1255	-28,4
Келісім бағалар деңгейінің жоғарылауы	+3434	+77,7
Өнімді өткізу көлемінің жоғарылауы	+150	+3,4
Өткізілген өнім құрамындағы құрылымдық өзгерістер	-561	-12,7
Барлығы	-1768	+40,0

тыс жалпы табыс келісілген бағалар деңгейінің жоғарылауы мен өнімді өткізу көлемінің жоғарылауы нәтижесінде алынған.

Егер кәсіпорын өнімнің өзіндік құнының жоғарылауына жол бермегенде өткізілген өнім құрамында құрылымдық өзгерістер жоспарымен салыстырғанда орын алмаған болар еді және жалпы тиабыс 1816 мың теңгеге (1255+561) артқан болар еді.

Енді жалпы пайдаға әсер етуші негізгі факторлар ретінде келесі өзгерістер есептеледі:

1) өткізілген өнгімге бағалар;

2) өткізілген өнімнен түскен табыс;

3) өткізілген өнімнің 1 теңгесіне келетін шығындар.

Олардың әсерін анықтау үшін келесі 3 аналитикалық кесте құрамыз.

Кесте 3 - Жалпы пайда бойынша өткен жылдан ауытқуға факторлар әсерін есептеу

Көрсеткіштер	өткен жыл	есептегі жыл
Өнімді өткізуден түскен табыс	24392	23179
Өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құны	20689	16996
Жалпы пайда	3703	6183
Бағалар индексі	1,0	1,05
Салыстырмалы бағалардағы өткізілген өнімнен түскен табыс	24392	22075

Жоғарыда аталған көрсеткіштер әсерін есептейміз:

1) табысқа бағаның арту әсерін анықтау үшін есептегі жылғы өткізілген өнімнен түскен табысты өткен жылдың еркі бағаларына қайта есептеп, содан соң оны соңғы көрсеткішпен салыстыру керек, яғни

23179/1,05=22075; 23179-22075=+1104 мың теңге.

Еркін бағалардың артуы есебінен есептегі жылы 1104 мың теңгеге қосымша табыс алынған.

2) өнім өткізуден табыстың әсерін келесі жолмен есептейміз. Өткен жылы өткізілген өнімнің 1 теңгесіне келетін табыс деңгеін ескерсек, онда оның абсолюттік сомада өсуі немесе төмендеуі өнімді өткізуден түскен табыстың өсуі немесе төмендеуіне пропорционалды жүргізілуі тиіс.

Өнімді өткізуден түскен табыстың өткен жылмен салыстырғанда 9,5% (22075/24392*100=90,5%, 90,5-100=-9,5%) төмендеуі орын алды. Нәтижесінде өнімді өткізуден түскен табыстың төмендеуі есебінен жалпы табыс 352 мың теңгеге (3703*(-9,5)/100=352) төмендеген.

3) өнімді өткізуден түскен табыстың 1 теңгесіне келетін шығындар деңгейінің әсерін анықтау үшін есептегі жылғы өнімді өткізуден түскен табыстың 1 теңгесіне келетін шығындардың нақты деңгейі мен өткен жылдың шығындар деңгейі арасындағы айырманы есептегі жылдың салыстырмалы бағадағы өнімді өткізуден түскен нақты табысына көбейтеміз:

(16996/22075-20689/24392)*22075=-1728 мың теңге.

Сонымен өнім өткізуден түскен табыстың 1 теңгесіне келетін шығындарды төмендету нәтижесінде жалпы табыс 1728 мың теңгеге өскен.

Аталған 3 фактордың әсерінің сомасы

+1104-352+1728=+2480 мың теңге.

Табыстылықтың келесі үшінші абсолютті көрсеткіші ретінде негізгі қызметтен түскен табыс есептеледі:

До=Дв -Р п,

мұндағы, Дв - жалпы табыс; Р п – кезең шығындары.

Жалпы табыс шамасы неғұрлым жоғары, ал кезең шығындары төмен болса, онда негізгі қызметтен түскен табыс соғұрлым жоғары болады.

3. Қатысты көрсеткіштерді талдау. Табыстылықтың қатысты көрсеткіштері кәсіпорынның қызметінің тиімділігін сипаттайтын табыстылық көрсеткіштері болып табылады. Ол рыноктың экономика жағдайында қаржыландырк көздерінің кірістіру қабілетін және олардың табысты пайдалануын анйқтайды. Табыстылық коэффициенттері кәсіпорын табысының құралуының факторлық ортасының маңызды сипаттары болғандықтан, олар кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау мен бағалауда міндетті элементтер болып есептеледі. Табыстылық көрсеткіштерін 3 топқа бөлеміз:

- жалпы активтер;

- өнім;

- ақшалай қаржылардың таза ағымы базасында есептелетін табыстылық көрсеткіштері.

Кәсіпорын активтерін тиімді пайдалануы – бұл берілген кәсіпорынға қаржы бөлу тиімділігі жөнінде сұрақты шешу үшін маңызды критерийлердің бірі болып есептеледі.

Кәсіпорын мүлкінің тиімділігі көрсеткіштердің бірі ретінде табыстылық коэффициенті есептеледі. Оло таза табыстың жалпы активтерге қатынасы арқылы есептеледі.

Кәсіпорынның бүкіл капиталының табыстылық коэффициенті келесі 4 кесте деректерімен сипатталады.

Кесте 4 - Аван сталған капиталдың табыстылығық деңгейі,%

Көрсеткіштер	Өткен жылы	Есептегі жыл	Өзгерісі (+,-)
Таза табыс, мың теңге	5040	6538	+1498
Жалпы активтер	30512	37254	+6742
Жалпы активтердің табыстылық деңгейі, %	16,52	17,55	+1,03

Жалпы активтердің табыстылық дңгейі өткен жылмен салыстырғанда 1,03% артқан.

1. Жалпы активтердің өзгерісінің табыстылық деңгейіне әсерін анықтау үшін

5040*100/37254-5040*100/30512=13,53-16,52=-2,997

2. Ал таза табыстың әсерін табу үшін

658*100/37254-5040*100/37254=17,55-13,53=4,02.

4,02+(-2,99)=+1,03%.

Д0=Дч0*100%/ОА0=5040*100%/30512=16,52%,

Дшартты=Дч0*100%/А1=5040*100%/37254=13,53%.

Сонымен жалпы активтердің өсуі есебінен табыстылық деңгейі 13,53-16,52 =-2,99% төмендеген.

Д₁=Дч₁*100%/ОА₁=6538*100%/37254=17,55%.

Сонымен таза табыстың өсуі есебінен табыстылық деңгейі 17,55-13,53=4,02 % өскен.

-2,99+4,02=+1,03%.

Жалпы активтердің табыстылық деңгейін өлшеу келесі факторлардың ықпалымен жүреді:

1) өткізілген өнімнің табыстылық деңгейі;

2) жалпы активтердің айналымдылығы.

Тәжірибеде ағымдық активтер табыстылығы кеңінен қолданылады. Ол ағымдық активтерге салынған 1 теңгеден кәсіпорын қанша табыс алатынын көрсетеді:

Дта=Дч/Та,

мұндағы, Та – ағымдық активтер; Дч – таза табыс.

Акционерлік кәсіпорында акционерлік капиталды пайдалану тиімділігі көрсеткіші ретінде таза табыстың өзіндік капиталға

Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметіне ішкі жағдаймен қатар сыртқы шарттар да әсер етеді. Қаржылық көрсеткіштер кәсіпорынның нақты шаруашылық қызметіндегі және кәсіпорын басшылығы таңдаған стратегиялық іс-әрекеттердегі қолайсыздықтарды сипаттайтын көрсеткіштер болып табылады. Осымен қоса қанағаттанарлықсыз қаржылық көрсеткіштер жалпы стратегиясын қайта қарастырудың негізі болуы қажет.

Қаржылық көрсеткіштердің ішінде маңыздысы болып табыстылық саналады (пайдалылық, рентабельділік). Оларға таза табыстың салынған капиталдың айналымдылығы, акционерлік капиталға келетін таза табыс коэффициенті жатады.

Айта кететін жәйт, динамикадағы табыстылық көрсеткіштерін салыстыру кәсіпорынның пайдасын ұлғайтуға мүмкіндік береді. Қазіргі кездегі қаржылық жоспарлауда екі категорияны талдау кеңінен қолданылады:

Қаржылық тетіктерді (рычаг) қолдану көрсеткіштері;

Кешенді көрсеткіштер (композитті).

Қаржылық тетік (рычаг) несиені қолдану есебінен меншікті капитал табыстылығын ұлғайтудың әдісі болып табылады. Меншікті капиталдың рентабельділік көрсеткіші таза табыстың меншікті капиталға қатынасы арқылы анықталады. Зайымдық құралдардың шамасы қаншалықты көп болса, тетік (рычаг) соншалықты ұзағырақ, және рентабельділік жоғарырақ болатынын айта кеткен жөн.

Кесте 5 - Рентабельділік көрсеткіштерінің жалпы сипаттамасы

Көрсеткіш	Есептеу тәсілі	Анықтамасы
1. Өнім сатудың рентабельділігі
1.1. Өнім сатудың рентабельділігі (Р рп)	Пр – тауар сатудан алынған пайда Срп – тауар сатудың толық өзіндік құны	1 тенге толық шығындарға келетін өнім сатудан алынатын пайданың қанша болатындығын көрсетеді
1.2. Өнім рентабельділігі (Р онім)	П – шығындар калькуляциясы бойынша бір өнімге (немесе өнім тобына) келетін пайда С – шығындар калькуляциясы бойынша өнімнің өзіндік құны	Бір өнімнің (немесе өнім тобының) 1 тенге шығындарына келетін пайданы көрсетеді
2. Өндіріс рентабельділігі (Рп)	БП – баланстық пайда (салық салынғанға дейін жалпы пайда) – есеп айыратын кезеңдегі негізгі қорлардың орташа құны – есеп айыратын кезеңдегі материал-өндірістік қорлардың орташа құны	Кәсіпорын өндірістік қорларының (материалдық активтердің) бір тенгесіне келетін пайда көлемін көрсетеді
3. Активтер (муліктер) рентабельділігі
3.1. Жинақ активтердің рентабельділігі (Ра)	БП – бухгалтерлік пайда – есеп айыратын кезеңдегі жинақ активтердің орташа құны	Жинақ активтердің бір теңгесіне келетін пайда көлемін көрсетеді
3.2. Айналымнан тыс активтердің рентабельділігі (Рвоа)	– есеп айыратын кезеңдегі айналымнан тыс активтердің орташа құны	Айналымнан тыс активтердің 1 теңгесіне келетін бухгалтерлік пайданың көлемін көрсетеді
3.3. Айналым активтердің рентабельділігі (Роа)	– есеп айыратын кезеңдегі айналым активтердің орташа құны	Айналым активтерінің 1 теңгесіне келетін бухгалтерлік пайданың көлемін көрсетеді
3.4. Таза айланым капиталдың рентабельділігі (Р чок)	– есеп айыратын кезеңдегі таза айналым капиталдың орташа құны ЧОК – айналым активтерден қысқа мерзімді міндеттемелерді алу	Таза айналым капиталының 1 теңгесіне келетін бухгалтерлік пайданың көлемін сипаттайды
4. Меншікті капиталдың рентабельділігі (Рск)	– есеп айыратын кезеңдегі меншікті капиталдың орташа құны	Меншікті капиталдың 1 теңгесіне келетін таза пайданың көлемін көрсетеді
5. Инвестициялар рентабельділігі (Ри)	– есеп айыратын кезеңдегі инвестициялардың орташа құны Инвестициялар = меншікті капитал + ұзақ мерзімді міндеттемелер	Инвестициялардың, яғни авансталған капиталдың, 1 теңгесіне келетін таза пайданың көлемін сипаттайды
6. Сатудың рентабельділігі (Р сату)	БП – бухгалтерлік пайда ОП – сатудың көлемі	Сату көлемінің 1 теңгесіне бухгалтерлік пайданың қанша келетінін сипаттайды

Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:

1. Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштерін талдау.

2. Рыноктық экономика жағдайында табыс рөлі қандай?

3. Табыс функциялары қандай?

4. Абсолюттік көрсеткіштерге қандай көрсеткіштер жатады?

5. Қатысты көрсеткіштерге қандай көрсеткіштер жатады және қалай есептеледі?

Әдебиеттер тізімі: 1, 2, 9, 11, 12, 17, 18, 21, 25, 29, 30

Тақырып 11. КӘСІПОРЫННЫҢ ТАБЫСТЫЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАЛДАУ

Дәрістің мақсаты: Кәсіпорынның іскерлік белсенділік көрсеткіштерін есептеу әдістемесін игеру.

Негізгі ұғымдар: іскерлік белсенділігі, авансталган капитал, капиталдың жалпы айналымдылық коэффициенті, негізгі кұралдардың айналымдылығы, меншікті капиталдың айиалымдылық коэффициенті, ағымдағы активтер (мобильді қаражат) немесе айналым капиталының айналымдылық коэффициенті, ағымдағы активтердің (айналым капиталының) айналымдылық коэффициенті, ағымдағы активтердің 6ip айналымының ұзактығы, айналым каражатын бекіту коэффициенті және т.б.

Дәріс жоспары:

11.1 Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін бағалау маңыздылығы

11.2 Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін талдау көрсеткіштері.

1.Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі мен кызметінің тиімділігін бағалау және талдау қаржылық талдаудың қорытынды кезеңі болып табылады.

Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі каржылық жағдайында ең алдымен оның қаражат айналымының жылдамдығымен көрінеді. Іскерлік белсенділікті талдау, кәсіпорынның өз қаражатын қаншалықты тиімді пайдаланғандығын анықтауға мүмкіндік беретін, әр түрлі қаржылық айналымдылық коэффициенттердің деңгейі мен қозғалысын зерттейді.

Кәсіпорынның каржылық жағдайы активтерге салынған қаражаттың, қаншалықты тез нақты акшаға айналуына тікелей тәуелді болады.

Жоғарыда айтып өткендей, кейбір актив түрлері әр түлі айналым жылдамдығына, яғни олардың ақша қалпына көшу жылдамдығына ие болады. Қаражаттың айналымда болуының ұзақтығы ішкі және сыртқы сипаттағы бірқатар әр бағыттағы себептердің жиынтық әсерімен анықталады. Бірінші қатарға кәсіпорынның әрекет өрісін (өндірістік, делдалдык, жабдык,тау-өткізу және басқа), салалығын (мысалы, кондитер фабрикасы мен станок жасау зауытының айналымдылығы әр түрлі болатындығы еш күмән тудырмайды), ауқымын (көп жағдайда шағын кәсіпорындарда, үлкендеріне қарағанда қаражат айналымдылығы айтарлықтай жоғары келеді -бұл шагын бизнестің бір артықшылығы деуге болады) және тағы басқаларын жатқызуга болады. Елдегі экономикалык жағдаймен оған байланысты шаруашылықты жүргізу шарттары да, кәсіпорынның, активтерінің айналымдылығына аз әсер етпейді. Сөйтіп, елдегі өтіп жаткан инфляциялық процестер, кәсіпорындардың басым көпшілігінің жабдықтаушылармен, сатыпалушылармен реттелген шаруашылық байланысының болмауы шамадан тыс кор жинактауға әкеліп соқтырады да, бұл қаражат айналымын айтарлықтай бәсеңдетеді.

Каражаттың айналымда болу кезеңі, едәуір дәрежеде кәсіпорынның ішкі жағдайымен бірінші кезекте, оның активтерін баскару стратегиясының тиімділігімен (немесе жоқтығы) анықталатындығын айта кету керек.

Шынында да, қолданылған баға саясаты, кұрылған актив кұрылымы, пайдаланылған тауарлы-материалдық қорларды бағалау әдістемесіне байланысты кәсіпорын өз қаражатының айналымының ұзақтығына көп немесе аз әсер ету еркіндігіне ие болады.

Іскерлік белсенділік коэффициентінің кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау үшін үлкен маңызы бар, өйткені қаражаттың айналым жылдамдығы кәсіпорынның төлем қабілетіне тікелей әсер етеді. Оған қосымша, басқадай бірдей жағдайда қаражаттың айналым жылдамдығының өсуі кәсіпорынның өндірістік-техникалық күшінің артқанын көрсетеді.

2. Кәсіпорынның іскерлік белсенділігінің көрсеткіштеріне мына коэффициенттер жатады:

1. Капиталдың жалпы айналымдылық коэффициенті. Ол жылына канша рет айналу мен өндірудің толық циклі болатындығын және активтердің әрбір ақша бірлігі сатылған өнімнің қанша ақша бірлігін әкелгенін көрсетеді. Бұл көрсеткіш мына формула бойынша анықталады:

К^о_А= Д^N/ А_к

Мұндағы, К^о_А - капиталдың жалпы айналымдылық коэффициенті;

ДN - өнім сатудан (жұмыс, қызмет көрсету) түскен табыс (саудадан тускен акша);

Ак- авансталган капитал (кезеңдегі орташа баланс валютасы).

Авансталган капиталдың кезеңдегі орташа шамасының жалпы айналымдылық коэффициенті кәсіпорынның іскерлік белсенділігі туралы жан-жақты түсінік береді. Сатудан түскен табыстың баланс валютасының (барлық капиталдың) орташа шамасына қатынасымен есептелетін ол, кәсіпорынның барлық капиталының айналым санын көрсетеді және олардың жұмылдыру көздеріне байланыссыз, барлық. ресурстарды кәсіпорынның пайдалану тиімділігімен сипаттайды. Бұл көрсеткіш салаға байланысты ауытқып отырады және өндіріс процесіндегі ерекшеліктерді қамтып көрсетеді.

Түрлі кәсіпорындарға немесе 6ip кәсіпорынға әр жылдардағы жалпы айналымдылык коэффициентін салыстырғанда, активтердің орташа жылдық сомасын бағалауда біркелкілі қамтамасыз етілгендігін тексеру кажет. Мысалы, егер 6ip кәсіпорында негізгі кұралдар бікалыпты тура сызықты шығынға жазу әдісімен есептелген амортизацияны назарға ала отырып бағаланса, екіншісінде басқа 6ip шапшаңдатылған амортизация әдісі пайдаланылған болса, онда екінші жағдайда айналымдылық тым жоғары болады. Одан басқа, бұл көрсеткіш бірдей жағдайда кәсіпорынның нeгізгіi кұралдары көбірек тозған сайын жоғарылай береді. Белгіленген жағдайлар, капиталдың жалпы айналымдылық коэффициентін талдау кажетті түзетулерді ескере отырып жургізуді керек етеді.

Біздің кәсіпорын үшін капиталдың жалпы айналымдылык коэффициенті өткен жылы 0,80 рет кұраса – (24392/30512), ал есеп беру жылында - 0,62 рет (23179/37254) болды.

Көрсеткіш кәсіпорынның жалпы капиталын (барлық ресурстарды) пайдалану тиімділігінің төмендегенін көрсетеді. Егер өткен жылы кәсіпорында активтердің әрбір акша бірлігі 80 тиын келтірсе, есеп беру жылында ол 18 тиынға кеміді. Нәтижесінде кәсіпорынның барлық мүмкіншіліктерін пайдаланып, өнімді сатудан түскен табыс түріндегі жалпы тиімділігі өткен жылмен салыстырғанда 6706 мың теңгеге (-0,18*37254) кеміді. Жалпы (авансталған) капиталдың орташа шамасының жыл бойы 1,22 есе (37254:30512) өcyi, өткен жылмен салыстырғанда өнім сату көлемін 5394 мың теңгеге (37254-30512) • 0,80 = 6742-0,80=5394) арттыруға мүмкіндік береді. Осы екі фактордың жиынтық әсері бізге сатылған өнім көлеміндегі жалпы ауыткуды береді: 1312 - 6706+5394.

2. Негізгі кұралдардың айналымдылығы. Бұл көрсеткіш қор кайтарымдылығын көрсетеді, яғни кәсіпорынның кезеңдегі негізгі өндірістік корларын пайдаланудың тиімділігін сипаттайды. Ол саудадан тускен табысты (ақшаны) қалдық кұны бойынша кезеңдегі негізгі кұралдардың орташа шамасына бөлу арқылы есептейді.

Кор кайтарымдылығы коэффициентінің артуына негізгі кұралдардың үлес салмағының салыстырмалы жоғары болмауы немесе олардың техникалық деңгейінің жоғарылығы есебінен қол жеткізуге болады.

Алайда бұл жерде жалпы заңдылық былайша болады: коэффициент жоғары болган сайын, есеп беру кезіндегі шығындар азая түседі. Коэффициенттің төмен болуы өнімді сатудан түсетін табыстың жетімсіздігін не болмаса осы активтер түрлеріне тым жоғары деңгейде қаржы бөлінгендігін көрсетеді.

Бұл көрсеткіш төменде жан-жақты қаралады, өйткені ол көбінесе кәсіпорын қызметінің тиімділігін сипаттайды.

3. Меншікті капиталдың айиалымдылық коэффициенті.

Ол мына формула бойынша каралады:

К= Д^N / Ск

Мұндағы: К- меншікті капиталдың айналымдылык коэффициенті;

Д^N - өнімді сатудан (жұмыс, қызмет көрсету) тускен табыс;

Ск - баланс бойынша меншікті капиталдың кезеңдегі орташа шамасы.

Бұл көрсеткіш кызметті әр кырынан сипаттайды: коммерциялык. кезкараспен қараганда ол сатудың артықтығын немесе жеткіліксіздігін анықтайды; каржылық жағынан - салынған меншікті капиталдың айналым жылдамдығын, ал экономикалық тұрғыдан – кәсіпорынның меншік иелері (акционерлер, мемлекет немесе баскадай меншік иелері) тәуекелдік етіп салып отырған ақша каражатының белсенділігін көрсетеді. Егер коэффициент өте жоғары болса, салынған капиталдан сату деңгейінің едәуір арткандығын білдіреді, ал бұл несиелік корлардың артуын, меншік иелеріне қарағанда істе кредиторлардың көбірек катысуы мумкін шекке жетуінен туындайды. Бул жағдайда міндеттемелердің меншікті капиталға катынасы артады, кредиторлардың кауіпсіздігі төмендейді және табыстың кемуіне байланысты кәсіпорын айтарлықтай қиыншылыктарға кездесуі мумкін. Керісінше, коэффициенттің төмендегі меншікті капиталдың бір бөлігінің әрекетсіз жаткандығын білдіреді. Бұл тұста коэффициент, меншікті каражатты осы жағдайға сай келетін табыс көзіне салу кажеттілігін көрсетеді.

4. Ағымдағы активтер (мобильді қаражат) немесе айналым капиталының айналымдылық коэффициенті. Ол ешм сатудан тускен (ак;ша) табысының (жумыс, қызмет көрсету) ағымдагы активтердің орташа шамасына катынасымен формула бойынша аныкталады:

К°А = ДN / Тс

Мұндағы: К°А – ағымдағы активтердің айналымдылық коэффициенті; Тс - ағымдағы активтердің орташа шамасы.

Ағымдағы активтердің (баланс активінің II бөлімі) орташа шамасы формула бойынша аныкталады:

Тс= Он+Ок / 2

Мұндағы Тс- ағымдағы активтердің орташа шамасы; Он, Ок — сәйкес жыл басындағы жэне аяғындағы активтер шамасы.

Активтердің орташа шамасының толығырақ есебі активтер жағдайы туралы ай сайынғы мәліметтерді пайдаланған кезде алынатын болады. Сонда активтердің шамасы формуламен белгіленеді:

Тс =

Мұндағы: О_п - п айындагы активтер шамасы.

Ағымдағы активтердің (айналым капиталының) айналымдылык. коэффициенті олардың айналым жылдамдығын, яғни зерттелген кезеңдегі барлық айналым каражатының айналым санын көрсетеді. Ағымдағы активтердің айналымдылығының үдеуі олардың к.ажеттілігін кемітеді де, кәсіпорындарға халық щаруашылыгының мұктажы үшін (абсолюттік босату) немесе косымша өнім өндіруге (салыстырмалы босату) айналым қаражатының бір бөлігін босатуға мүмкіндік береді.

Айналымның жылдамдауы нәтижесінде айналым қаражатының заттык. элементтері босайды, щикізат, материалдар, отын корлары мен аякталмаған өндірісті істеу аз кажет болады, демек, бұрын осы қорлармен іске салынған акша ресурстары босап шығады. Босаган акша ресурстары кәсіпорынның ең өтімді активтерін арттырады, нәтижесінде оның төлем қабілеті бекіп, каржылық жағдайы жақсарады.

Ағымдағы активтердің айналым жылдамдығы бұл -өзі өндірістік-шаруашылық қызметтің ұйымдастыру-техникалық деңгейінің кешенді керсеткіші. Айналым санының артуына айналу уакыты мен өндіріс уак.ытының қысқаруы есебінен қол жеткізуге болады. Өндіріс уақыты технологиялық процесс пен пайдаланылған техниканың сипатымен байланысты. Оны қысқарту үшін технологияны жетілдіріп, еңбекті механикаландыру және автоматтандыру қажет.

Айналым уакытын кысқартуға мамандану мен бірлесудің дамуы, тікелей шаруашылық аралық байланыстырудың жақсаруы, жүк тасу, өзара есеп айырысу мен құжат айналымын тездетумен кол жеткізуге болады.

Әрбір кәсіпорын үшін айналымдылық коэффициенті өзіндік сипатта болады, егер ол анықталған болса, онда оның мағынасын колайлы деңгейде ұстап тұру керек. Оны табу оп-оңай, егер кәсіпорын коэффициенттің осы мағынасында үнемі заемдық капиталды пайдалануға тырысатын болса, онда шығындарды жабу мен қызмет аукымын кеңейту үшін айналым капиталының айналымдылығының бұл жылдамдығы ақша каражатын жеткіліксіз мөлшерде туындатып отырғанын көрсетеді. Ал керісінше, егер кәсіпорын тұрақты сату көлемінде немесе оның артуы барысында жеткілікті табыс тапса, онда айналым капиталының айналым жылдамдығы тиімді болгандығы.

Ағымдағы активтердің айналымдылық жылдамдығы, жоғарыда келтірілген формула бойынша есептелген оның айналым санымен ғана емес және айналымның ұзақтығымен, айналым қаражатының беку коэффициентімен де сипатталады (немесе айналымдылықтың айналым коэффициентімен).

Ағымдағы активтердің 6ip айналымының ұзактығы мына формуламен анықталады:

До = 360/ К°А = 360* Тс / Д^N

Мұндағы: Д°- бір айналымныц күнмен есептелген ұзактығы;

К°А -ағымдағы активтердің айналымдылық коэффициенті немесе ағымдағы активтердің айналым саны.

Көрсеткіштің бір жылдық мәнін есептегенде кезеңнің ұзақтығы 360 кун, бір тоқсанға - 90 күн, бір айға - 30 күн кұрайды.

Айналым каражатын бекіту коэффициентінің формуласы мына түрде көрсетіледі:

К°з = Д^N / Тс

Мұндағы: К°з - айналым каражатын бекіту коэффициенті

Тс- ағымдағы активтердің орташа шамасы.

1-кестеде осы көрсеткіштерді есептеу керсетілген.

1-кесте – Кәсіпорынның ағымдағы активтерінің айналымдылық көрсеткіштерінің динамикасы

№	Керсеткіштер	Өткен жылы	Есеп беру жылы	Ауыткуы (+, -)
1.	Өнімді сатудан түскен табыс, мың теңге	24392	23179	-1213
2.	Кезеңдегі ағымдағы активтердің орташа шамасы, мың теңге	13551	17868	+ 4317
3.	Ағымдағы активтердің айналымдылық коэффициенті (1 катар/ 2 катар)	1.80	1,30	-0,50
4.	Ағымдағы активтердің 6ip айналымының күнмен есептелген ұзактығы (360:3 катар)	200	277	+ 77
5.	Айналым каражатын бекіту коэффициенті (2 катар/1 катар)	0,56	0,77	+ 0,21

Кестеден ағымдағы активтердің 6ip жылда айналым жылдамдығының 1,8-ден 1,3 есеге дейін кысқарғаны көрінеді, нәтижесінде 6ip айналымның ұзактығы 77 күнге арткан, бұл кәсіпорынның каржы жағдайының нaшapлaғaнын күәландырады (талданып отырған кезеңде ағымдағы активтерге салынған қаражаттың, толық циклден өтуі мен кайтадан ақша түріне келуі былтырғы жылға қарағанда 77 күнге - ұзақ болады). Осының салдарынан кәсіпорынға былтырғы жыл деңгейінде өндірістік коммерциялық қызметін жалғастыру үшін қосымша қаражат жұмылдыру қажеттігі туындайды. Айналымға қосымша жұмылдырылған қаражатты есептеу мына формуламен жүргізіледі:

Тқос =

Мұндағы: - есеп беру жылындағы сатудан түскен табыс (ақша);

Тқос - қосымша жұмылдырылған ағымдағы активтер;

және - есеп беру жэне өткен жылдағы сәйкес айналым кезеңі

Біздің кәсіпорынның мәліметтері бойынша айналымға қосымша жұмылдырылған қаражат мөлшері 4958 мың теңге кұрады: 23179/360 * (277-200) = 4958

Осылайша, 6ip айналымның 77 күнге баяулауы айналымға 4958 мың теңге қосымша қаражат жұмылдыруды қажет eтті. Ал есеп беру жылында ағымдағы активтердің айналымдылығы 1,3 рет кұрады, демек, жыл бойғы қосымша жұмылдырылған қаражат 6445 мың теңге (4958*1,3) болды.

Ағымдағы активтерді пайдалану тиімділігінің төмендегенін олардың бекіту коэффициенті де күәландырады. Сонымен, егер өткен жылы өнім бірлігіне ағымдағы активтердің 56 тиыны келсе, есеп беру жылында бұл көрсеткіш 21 тиынға артты, ал барлық сатылған өнімге айналым каражатының үстеме шығыны 4868 мың теңге (0,21*23179) құрады.

Сонымен, ағымдағы активтердің, айналымдылық коэффициенті кәсіпорынның барлық мобильдік қаражатының айналым жылдамдығын көрсетеді. Оның өcyi материалдық айналым қаражатының айналымдылық коэффициентінің артуымен үйлессе ол жағымды, ал егер соңғысы азайса, онда жағымсыз.

5. Материалдық айналым қаражатының айналымдылық коэффициенті кәсіпорынның талдау кезіндегі шығындары мен қорларының айналым санын көрсетеді, яғни олардың сатылу жылдамдығын сипаттайды. Толықтай алғанда бұл коэффициенттің мәні жоғары болған сайын, осы аз өтімді бапта соғұрлым азырақ қаражат байланады, кәсіпрынның қаржылық жағдайы тұрақтанып, айналым капиталында көбірек өтімді құрылым болады. Және керісінше, басқадай жағдайда тауардың шамадан тыс жиналып қорлануы, кәсіпорынның ісерлік белсенділігіне кері әсер етеді. Коэффициентті есептеу формула бойынша жүргізіледі, онда алымында — сатудан (ақша) түскен табыс, ал бөлімінде - кезеңдегі шығындар мен материалдық-өндірістік корлардың құнының орташа шамасы.

Өндірістік қорлар (материалдар) оларды дайындау (сатып алу) құны бойынша есептелетіндіктен, корлардың айналымдылық коэффициентін есептеу үшін сатудан түскен табыс емес, сатылған өнімнің өзіндік құны пайдаланылады.

Онда есептеу мына формуламен іске асырылады:

К°з = S^N / Зс

Мұндағы: К°з – материалдық айналым құралдарының айналымдылық коэффициенті;

S^N— сатылған өнімнің толық өзіндік құны;

Зс — өндірістік корлардың орташа кұны.

Неғұрлым айналымдылық көрсеткіші жоғары болған сайын, соғурлым қорлар тезірек ақшалай қаражатқа айналады. Оның төмендеуі салыстырмалы түрде өндірістік қорлар мен аякталмаган өндірістік ұлгайғанын немесе дайын өнімге деген сұраныстың бәсеңдегенін көрсетеді.

Өндіріс пен өнімді еткізуді қалыпты жүргізу мақсатында қорлар оңтайлы болуы керек. Көлемі жағынан кішіi, бірақ көбірек қозғалмалы қорлардың болуы, кәсіпорынның қорында аз сомадағы ақшалай қаражаттың бар екендігін білдіреді. Қорлардың жиналып қалуы, кәсіпорынның өнімді өндіру мен сатудағы белсенділігінің күрт азайғанын куәландырады.

Материалдық айналым құралдарының айналымдылық коэффициентінің шамасына оны есептеу әдістемесі ғана емес және де кәсіпорында қабылданған материалдық қорларды бағалау әдістемесінің де айтарлықтай әсерін тигізетінін назарда ұстау қажет.

Енді материалдық қорлардың айналымдылығының көрсеткіші шамасына оларды бағалаудың сол немесе басқа әдісін пайдаланудың қалай әсер ететіндігін қарастырады.

Біздің елімізде осы кезге дейін материалдық қорларды бағалаудың ең кең тараған тәсілі, дайындаудың орташа сарапталған накты өзіндік құны бойынша бағалау болып келді. Кәсіпорын үшін оны пайдаланудың жағымсыз салдарына мыналарды жатқызуға болады, 6ip жағынан ол сатылган өнімнің өзіндік құнын төмендетеді (табыс пен одан төленетін салықты шамадан тыс көтереді), екінші жағынан материалдың қалдығының құны айтарлықтай төмендетуге әкеліп соғады, демек, олардың айналымдылығын жасанды түрде арттырады.

Материалдар корын соңғы сатып алу (ЛИФО) құны бойынша бағалау әдісін қолдану, салық салу тұрғысынан инфляция жағдайында өте тартымды болғанымен (сол сатылган өнімнің өзіндік құнын тым жоғарылататындықтан), материалдар қалдығы шамасының бұрмалануына, яғни азаюына әкеліп соқтырады. Нәтижесінде бұл жағдайда да активтердің айналымдылық көрсеткішінің анықтығы төмендейді.

Тауарлы-материалдык құндылық қорларын бірінші сатып алу құны бойынша (ФИФО) бағалау тәсілін қолдану, сатылған ешмнщ өзіндік құны материалға деген ең төмен (инфляция жағдайында) бағадан басталып құрылып, ал олардың қалдықтары ең жоғары (нарықтық) құны бойынша бағалануына әкеліп соғады. Осыған байланысты материалдық айналым қаражатының және бүтіндей ағымдағы активтердің айналымдылығы бұл жағдайда жоғарыда қаралған тәсілдерге қарағанда обьективті түрде төмен болады (осыған байланысты мынаны есте ұстаған дұрыс: өзінің кредиторлары немесе инвесторларына кәсіпорындағы каражаттың жоғары айналымдылығы туралы ақпарат беруге ынталы менеджердің көзкарасынша әдістің бұл артықшылығы, сонымен қатар оның кемшілігі де болып көрінуі мүмкін).

Сонымен, тауарлы-материалдық қорларды бағалаудың үш қаралған тәсілі мысалдарынан, алға койылған міндеттер мен активтерді баскарудың ұшталлған стратегиясынан басталған кәсіпорын, өзінің активтерінің айналымдылық коэффициентінің шамасын белгілі мөлшерде зерттеуге мумкіндік алатынын көруге болады.

Біздің кәсіпорынымызда сатылған өшімнің өндірістік өзіндік құны негізінде есептелген материалдық айналым құралдарының айналымдылық коэффициенті өткен жылы 1,73 рет, ал есеп беру жылында 1,18 рет құрады. Оның 0,55 пунктке төмендеуі ағымдағы активтердің айналымдылык коэффициенті деңгейіне кері әсер етті.

6. Дайын өнімнің айналымдылық. коэффициенті. Бұл көрсеткіш өнімді сатудан түскен (жұмыс, қызмет көрсету) табыстың (ақша) кезеңдегі дайын өнімнің орташа шамасына қатынасымен формула бойынша анықталады:

К_дайын = Д^N/ Д_Ө

Мұндағы: К_дайын - дайын өнімнің айналымдылық коэффициенті;

Д_Ө - баланс бойынша кезеңдегі дайын өнімнің орташа шамасы.

Ол дайын өнімнің айналым жылдамдығын көрсетеді. Оның өсуі кісңпорынның өніміне деген сұраныстың артқанын көрсетеді, ал төмендеуі — сұраныстың төмендеуіне байланысты дайын өнімнің шамадан тыс жиналып қалғанын білдіреді.

7. Дебиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті. Ол өнімді сатудан түскен табыстың (ақша) кезеңдегі дебиторлық борыштың орташа шамасына қатынасымен формула бойынша анықталады:

Кдеб = Д^N/ ДЗ

Мұндағы: Кдеб — дебиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті; ДЗ— дебиторлык борыштың кезеңдегі орташа шамасы.

Дебиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті дебиторлық борыштың сапасы мен көлемін бағалау ушін пайдаланылып, кәсіпорын берген коммерциялық несиенің ұлгайғанын немесе төмендегенін көрсетеді. Егер коэффициент шоттарды төлеуге карай құрылган сатудан түскен табыс (акша) бойынша есептелсе, оның өсуі — несиеге сатудың азайғанын, ал төмендеуі — несиеге берудің көлемінің артқанын білдіреді.

8. Кредиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті. Ол өнімді өткізуден түскен табыстың кезеңдегі кредиторлық борыштың орташа шамасына қатынасымен формула бойынша есептеледі.

Ккред = Д^N /КЗ

Мұндағы Ккред – кредиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті; КЗ- кезеңдегі кредиторлық борыштың орташа шамасы.

Кредиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті дебиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті сияқты коммерциялық несиенің артқанын немесе төмендегенін көрсетеді. Айырмашылығы тек мынада: дебиторлық борыш коэффициенті кәсіпорын берген коммерциялық несиенің артқанын немесе төмендегенін көрсетсе, ал керсінше кредиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті кәсіпорынға берілгенін айқындайды. Кредиторлық борыш коэффициентінің өсуі – кәсіпорынның борышты төлеу жылдамдығының артқанын, ал төмендеуі – несиеге сатып алудың артқанын көрсетеді.

9. Ақша қаражатының айналымдылық коэффициенті. Кәсіпорынның ырғақты қызмет етуі үшін ақша қаражаты қозғалысының жылдамдығының ерекше маңызы бар. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының ойдағыдай болуының негізгі шарттарының бірі, оның ағымдағы міндеттемелерін жабуды қамтамасыз ететін ақша қаражатының құйылуы болып табылады. Демек, бұндай аса қажет ақша қаражаты қорының болмауы кәсіпорынның қаржылық қиыншылығы бар екендігін куәландырады. Сонымен қатар ақша қаражатының шамадан тыс көп болуы, инфляция және ақшаның құнсыздануына байланысты, іс жүзінде кәсіпорын шығынға ұшырап отырғанын білдіреді. Осыған байланысты кәсіпорындағы ақша қаражатын басқарудың тиімділігін бағалау қажеттігі туындайды.

Ақша қаражатының айналымдылық коэффициенті мына формуламен есептеледі:

К_ақша = АҚ _{айналымы}/АҚ

Мұндағы АҚ_{айналымы} – талдау кезеңіндегі ақша қаражатының айналымы;

АҚ – ақша қаражатының орташа қалдығы;

Кақша –ақша қаражатының айналымдылық коэффициенті.

10. Иивестицияланған капиталдың айналымдылығы. Инвестицияланған капиталдың айналымдылық коэффициенті кәсіпорынның өзінің дамуына салған инвестицияны коса есептегенде, оның ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді инвестицияларының айналым жылдамдығын көрсетеді. Алымында — сатудан түскен табыс (ақша), бөлімінде – кезеңдегі инвестицияланған капиталдың орташа шамасы:

Кинв =

Мұнда: Ди – және Ки – сәйкес ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді инвестициялар.

Бұл коэффициенттің мағынасын сол кезендегі icтeгi капиталдың (барлық активтерден қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді инвестицияларды алып тастағанда), яғни тікелей өндірістік кызметтегі капиталдың айналымдылық коэффициентімен салыстырған абзал.

11. Icтeгi капиталдың айналымдылығы алымында - сатудан түскен табыс (ақша), бөлімінде - кезендегі icтeгi капиталдың орташа шамасы келтірілген формула бойынша есептеледі.

Кіс = Д^N /ФК

Мұндағы: Фк - icтeгi капитал.

Бұл коэффициенттің мағынасын талдағанда өндірістік қызметке тікелей қатысатын капиталдың айналымдылығының баяулағанын немесе жылдамдағаанын көруге болады. Өзінің дамуына салған инвестицияны қоспағанда, активтердің жалпы айналымдылық көрсеткішімен салыстырғанда бұл коэффициенттің алынған мағынасы кәсіпорынның сатудан түскен табысына (ақша) тікелей эсер етпейтін инвестициялардан тазарған.

12. Перманенттік капиталдың. айналым жылдамдығын сатудан түскен табысты кезендегі перманенттік капиталдың орташа шамасына бөлу жолымен алынған коэффициент анықтайды:

Кперм = Д^N / Пер.к

Мунда: Пер.к – перманенттік капитал = меншікті капитал+ұзақ мерзімді міндеттемелер. Бұл коэффициент кәсіпорынның ұзақ мерзімдік пайдалануындағы капиталдың қаншалықты тез айналатындығын көрсетеді. Оның мәні меншікті капиталдың айналымдылық көрсеткішіне ұқсас, тек 6ip айырмашылығы, талдағанда кәсіпорынның ұзак мерзімді міндеттемелерінің әсерін еске алу керек.

13. 1скерлік белсенділік индексі айналым капиталын басқару өрісінде, кезеңдегі кәсіпорынның нeгiзгi кызметі бойынша кәсіпкерліктің тиімділігін сипаттайды. Ол талдау процесіндегі істегі капитал айналымдылығы мағынасын негзгі қызметтің табыстылығына (рентабельділігі) көбейту арқылы есептеледі:

И_іскер=

- icтeгі капиталдың айналымдылық коэффициенті

- негізгі қызметтің табыстылығы;

Д°— негзгі қызметтен түскен табыс;

Д^N - өнімді сатудан түскен табыс.

Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:

1 Іскерлік белсенділік ұғымын түсіндір, анықтама беріңіз?

2 Капиталдың жалпы айналымдылық коэффициенті қалай анықталады?

3 Негізгі кұралдардың айналымдылығы қалай анықталады?

4 Меншікті капиталдың айиалымдылық коэффициенті қандай формула арқылы анықталады?

5 Ағымдағы активтер (мобильді қаражат) немесе айналым капиталының айналымдылық коэффициенті қалай анықталады?

6 Ағымдағы активтердің (айналым капиталының) айналымдылық коэффициенті қандай формула арқылы анықталады?

7 Ағымдағы активтердің 6ip айналымының ұзактығы қалай анықталады?

8 Айналым каражатын бекіту коэффициенті қалай анықталады?

9 Кәсіпорынның ағымдағы активтерінің айналымдылық көрсеткіштерінің динамикасын талдау

Әдебиеттер тізімі: 1, 2, 9, 12, 17, 18, 21,24, 25, 29, 30

Тақырып 12. МАРЖИНАЛДЫҚ ТАЛДАУ НЕГІЗІНДЕ БАСҚАРУ ШЕШІМДЕРІН НЕГІЗДЕУ ӘДІСТЕМЕСІ

Дәрістің мақсаты: Қаржылық нәтижелерді талдау, маржиналдық талдаудың мәні мен міндеттері қарастыру, өнімдерді өндіру мен шығындар арасындағы фукнцияналдық байланыстарды талдау.

Негізгі ұғымдар: директор-костинг, маржиналды табыс, тұрақты және өзгермелі шығындар, өнім бірлігінің сату бағасы, өнім бірлігінің өзгермелі шығындары, сатылған өнім саны, тұрақты шығындар және т.б.

Дәріс жоспары:

12.1 Маржиналдық талдаудың мәні мен міндеттері.

12.2 Өнімдерді өндіру мен шығындар арасындағы фукнцияналдық байланыстарды талдау

1. Маржиналды табысқа анықтама беруіміз үшін, ең алдымен «директор костинг» жүйесіне тоқталуымыз қажет. «Директор - костинг» жүйесі ең алдымен АҚШ-та пайда болған. Оның негізгі тұжырымдары 1936 жылы И.Н.Гаррис атты американдық зерттеушінің статьясында жарық көрді. Нақты бұл жүйе 1953 жылы жүзеге асты. Ұлыбританияда бұл әдіс – «маржиналь-кост», Францияда – «маржиналды бухгалтерия» деген аттармен аталды. Бұл жүйенің негізі – шығындарды тұрақты және өзгермелі деп бөлуде жатыр.

Өзгермелі шығындарға тікелей шығындар жатады, олардың көлемі өнім өндірісінің өзгерісіне байланысты өзгеріп отырады: шикізат және негізгі материалдар, технологиялық мақсатта пайдаланылатын отын, энергия, өндірістік персоналдың еңбек ақысы, жабдықты күту және эксплуатация бойынша шығындары және т.б. тұрақты шығындар: әкімшілік және басқару шығындары, амортизациялық төлемдер, өнімді сату бойынша шығындар, рынокты зерттеу бойынша шығындар, коммерциялық және жалпышаруашылық шығындар, тұрақты шығындар, кезең шығындары болып есептеледі және өнімдерге бөлінбейді, тікелей нәтижелерге жатқызылады.

Шығындардың тұрақты және өзгермеліге бөлінуі толық емес өзіндік құнды есептеуге байланысты болады. Толық емес немесе қысқартылған өзіндік құнды есепке алу және жоспарлау өзгермелі шығындар бойынша жүргізіледі немесе «директор костинг» жүйесі бойынша өнімнің толық өзіндік құнын калькуляциялау әдісі қолданылмайды.

«Қаржы шаруашылық қызметінің нәтижелері есебі» атты бухгалтерлік есептің 3 стандартының мазмұны Қазақстан Республикасында шығындар есебін ұйымдастыруда «директор костинг» жүйесі бойынша жүргізуге толық мүмкіндік береді. Бұл есепте тұрақты шығындар кезең шығындарына жатқызылған, олар өндірістік өзіндік құнға кірмейді және кәсіпорынның жалпы табысынан алынып тасталады.

«Директор костинг» жүйесін пайдалану белгілі қиындықтарға байланысты болып отыр. Белгілі бір кәсіпорын бойынша шығындарды тұрақты және өзгермеліге классификациялауға болмайды, ол қызметтің ауысып отыратын жағдайларына байланысты қарастырылып отыруы қажет. «Директор костинг» жүйесін пайдалану барысында калькуляциялау мен баға белгілеу үшін өнімнің толық өіндік құнын жүйеден тыс жолмен анықтауымыз қажет болады. Бұдан басқа, салық жүйесінің органдарымен қарым-қатынас күрделенеді, өйткені өндіріс шығындары және салық салынатын табыс есепті жолмен анықталады. Ал бір жағынан, шығындарды тұрақты және өзгермелі деп топтастыру есеп жүргізудің бақылау және аналитикалық мүмкіндіктерін күшейтеді, оптималды шешімдерді қабылдауға көмектеседі. Шығындарды бөлудің кемшіліктері «директор костинг» жүйесінің аналитикалық жетістіктерімен жабылады, оның ішінде ең маңыздылары болып келесі жетістіктер саналады:

– шығарылатын өнім ассортиметі мен табысты оптимазациялау;

– жаңа өнімге бағаны анықтау;

– өндіріс тиімділігін бағалау;

– қосымша тапсырыс қабылдау тиімділігін бағалау, жабдықты ауыстыру тиімділігін бағалау және т.б.

2 сұрақ. Өндірістік фирмалардың табыс бойынша есебі келесі модель арқылы жүргізіледі:

1.Өнімді сатудан түскен табыс (өнім сату бойынша табыс) – 14416

2.Өзгермелі шығындар – 7089

3.Маржиналды табыс – 7327

4.тұрақты шығындар – 4925

5.Негізгі қызметтен түскен табыс (негізгі қызмет бойынша табыс) – 2402.

Маржиналды табыс дегеніміз – бұл өнім сату бойынша табыс пен өзгермелі шығындар арасындағы айырмашылық. Бір жағынан ол тұрақты шығындар мен негізгі қызмет бойынша табыс қосындысы болып табылады (4925+2402). Бұл жағдай көпсатылы есептерді құруға мүмкіндік туғызады.

Көпсатылы есептер екі бөлімнен тұрады: жоғарғы бөлім маржиналдық табысты көрсетеді, төменгі бөлім – негізгі қызмет бойынша табысты.

«Директор костинг» жүйесі бойынша құрастырылатын табыс есебінен негізгі қызмет табысының өзгеруі өзгермелі шығындардың, сату бағасының, сатылатын өнім көлемінің өзгеруінен болатыны көрініп отыр. Жалпы, өзгермелі және тұрақты шығындардың өнімнің сату көлемімен, маржиналдық табыспен және негізгі қызмет бойынша табыспен өзара байланысын көрнекі көрсету үшін графикалық әдісті қолданғанымыз жөн. Көлденең сызық бойынша өзіндік құн мен өнімді сату бойынша табысты көрсетеміз, ал тігінен өндірілген өнім көлемін натуралды көрсетіміз.

Айталық, кәсіпорын біртекті өнім шығарумен айналысады, оған сұраныс өте жоғары. Келесі мәліметтер бойынша график құрамыз. Өнімнің бірлігіне өзгермелі шығындар – 9 теңге, іскерлік белсенділіктің зерттелетін диапазоны – 10-нан 70 мың данаға дейін, тұрақты шығындар бұл диапазонда – 450 мың теңге жылына, өзгермелі шығындар – 630 мың теңге, жалпы шығындар – 1080 мың теңге, өнім бірлігінің сату бағасы – 24 теңге. Енді сұрақ туындайды, кәсіпорын сатылатын өнімнің қандай көлемінде шекті көлемнің нүктесіне қол жеткізуге, қашан өнімді сату бойынша табыс оның толық өзіндік құнына теңеседі, қай жерде не табыс, не зиян болмайды. Егерде өнім сату бойынша нақты табыс толық өзіндік құннан жоғары болса, кәсіпорын негізгі қызмет бойынша табыс алады, ал егерде керісінше болса, залал шегеді.

Залалсыздық деңгейін анықтау үшін өзіндік құн, өнім көлемі және табыстың өзара қатынасын көрсететін теңдеуді пайдалануға болады:

- өнім сату бойынша табыс

- өзгермелі шығындардың жалпы сомасы

- негізгі қызмет бойынша табыс.

Өндіріс көлемінің шекті нүктесінің теңдеуі келесі:

Ашық түрінде бұл теңдеу келесі сипатта болады:

p - өнім бірлігінің сату бағасы

V - өнім бірлігінің өзгермелі шығындары

q – сатылған өнім саны

C – тұрақты шығындар

Бұл теңдеу қажетті көрсеткіштерді анықтауға негіз болып саналады.

Өнім өткізуден түскен табыстың шекті көлемін анықтау.

Бұл көрсеткішті анықтау үшін өнім өндірісінің шекті көлемінің теңдеуі қолданылады. Ол теңдеудің оң және сол бөлігін бағаға көбейту арқылы керекті формуланы табамыз:

; ; ;

Өнім өткізуден түскен табыс 720 мың теңге болу керек.

Тұрақты шығындардың шекті деңгейін анықтау үшін өнім өткізуден түскен табыс формуласы қолданылады:

Бұл жерде

С=-=p*q – V*q=q*(p-V);

Немесе C=q*d=30000*15=450000теңге

Егерде, маржиналды табыс деңгейі өнім өткізуден түскен табысқа процентпен берілсе, тұрақты шығындардың шекті көлемі келесі формуламен анықталады:

- бағаға қатысты маржиналды табыс, процентпен.

Сату бағасының шекті көлемін анықтау. Сату бағасы өнім сатудан түскен табыс пен тұрақты және өзгермелі шығындардың көлеміне тәуелді:

немесе

Бұл жерде,

теңге

немесе теңге

Маржиналды табыстың шекті көлемін анықтау. Егерде, тұрақты шығындар көлемі мен өнім өткізуден түскен табыстың күтілетін көлем анық болса, маржиналды табыстың шекті деңгейі келесі формула арқылы анықталады:

62,5%*720000:100=450000 теңге.

Осы анықталған көрсеткіштер арқылы біз график түрінде өнім көлемі, табыс және шығындардың бір бірінен қатынастылығын көреміз.

Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:

1. Маржиналды табысты талдау.

2. Өндірістің шекті көлемін анықтау.

3. Өнім сатудан түскен табыстың шекті көлемін анықтау.

4. Тұрақты шығындардың шекті деңгейін анықтау.

5. Минималды табыстың деңгейін анықтау.

Әдебиеттер тізімі: 1, 2, 9, 12, 14,15, 17, 20, 21,24, 25, 29, 30

Тақырып 13. КӘСІПОРЫННЫҢ БАНКРОТТЫЛЫҚ ЫҚТИМАЛДЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ

Дәрістің мақсаты: Ұйымның банкроттыққа ұшырау ықтималдығын және банкроттыққа ұшырау қауіптілігі тәуекелділігін талдау әдістемесін игеру.

Негізгі ұғымдар: банкроттыққа ұшырау, объективті себептер, субъективті себептер, несиеқабілеттілік индексі, формальды және формальды емес критерийлер, төлемқабілеттілік көрсеткіштері, қаржылық ағымдар, Э.Альтманның Z модельдері және т.б.

Дәріс жоспары:

1. Банкроттық және оның негізгі пайда болу себептері.

2. Банкроттықтың ықтималдылығын отандық және шетелдік талдау тәжірибесі.

1. ҚР «Банкроттылық туралы» Заңына сәйкес (№2173, 07.04.1995 ж) «Банкроттылық - бұл қарыз алушының кредиторлардың алдындағы ақшалай міндеттемелерін қанағаттандыра алмауы». Басқаша айтсақ, банкроттылық – бұл шаруашылық субъектісінің өзінің қарыз міндеттемелерін өтей алмауы және негізгі қызметін қаржыландыруға қаражатының жоқ болуы.

Баланстың қанағаттанғысыз құрылым борышкердің мүлкі мен міндеттемелерінің өтімділік деңгейінің жетіс-пеуіне байланысты кредитордың алдында мүлік есебінен міндеттемелердің дәл уақытында төленбеуі жағдайы түрған кезде болуы мүмкін. Бұндай жағдайда мүліктің жалпы құны борышкер міндеттемелерінің жалпы сома-сына тең немесе одан асып кетуі мүмкін.

Банкроттылық кәсіпорынның ұдайы өндіріс капиталының шаруашылық механизімінің балансының бұзылуынан, яғни оның қаржылық және инвестициялық саясатының тиімсіз болуынан туындайды.

Банкроттықтың пайда болуының негізгі себептерін келтірейік:

1. Шаруашылық жүргізу жагдайын жасаудыя объективті себептері:

- экономиканы реформалаудың нормативті және заң шығаратын базаларының, қаржылық, ақша, несие, салық жүйелерінің жетілмегендігі;

- инфляцияның аса жоғары деңгейі;

- фирманың қүнды қағаздарының нарықтық қүнының төмендеуі;

- бәсекелестің жоғары деңгейі және соның нәтижесінде пайда болған сәйкес келмейтін өндіріс шығындары төмендемей, өнім бағасының төмендеуі.

2. Шаруашылық жүргізуге тікелей қатысты субъективті себептер:

- банкроттықты уақытында болжап және келешекте одан сақтана алмау;

- жарнама, өтімділік жүйесінің болмауы, сүранысты дұрыс зерттемегендіктен сату көлемінің төмендеуі;

- өндіріс көлемінің төмендеуі;

- үқсас, бірақ сапасы жоғары өнімдердің бағасына кейбір түрлердің бағаларының жақындауы;

- ақталмаған жоғары шығындар;

- өнімнің төменгі рентабельділігі;

- өндіріс циклінің өте көлемді болуы;

- үлкен қарыздар мен өзара төлей алмаулар;

- ескі басқарма басшыларының нарықты қүруға бейімделе алмауы, сүранысы жоғары өнімдерді , шығаруда керлік көрсетпеуі, инвестициялық, бағалық, қаржылық саясаттың тиімдісін таңдай алмауы.

Кәсіпорындардың жаппай банкроттыққа үшырауы жағымсыз әлеуметтік қиындықтарға соқтыруы мүмкін, сондықтан нарықтық экономикасы дамыған елдерде, оларды толық күйреуден қорғау мен алдын алудың белгілі механизмі қалыптасқан.

Осы механизмнің негізгі элементтері мыналар:

- банкроттықты құқықтық реттеу;

- кәсіпорынның банкроттығы жайында актілерді жүзеге асыруға шешім қабылдау процестерінің нормативтік-әдістемелік, экономикалық, ұйымдық қамтамасыз етілуі;

- перспективалы тауар өндірушілерді қолдау мақсатында, төлем қабілеті жоқ кәсіпорындарға мемлекеттік қаржылық көмек шаралары;

- қайта құру және жою шараларын қаржыландыру;

- банкроттық процедураға қатысушыларға экономикалық көмек көрсету;

- кең ауқымды қоғам үшін банкроттар жайында ақпараттардың жариялылығын қамтамасыз ету, төлем қабілеті жоқ кәсіпорындардың тізімін жүргізу.

Қазақстан Республикасы жағдайында банкроттық механизмінің нормативті-құқықтық базасы ретінде әдебиеттер тізімінде көрсетілген құжаттар пайдаланылады.

Банкроттық жайында кредитордың өтінішпен сотқа баруына негіз болып борышкердің төлеу қабілетінің болмауы табылады. Егер борышкер өзінің міндеттемелерін 3 ай ішінде орындай алмаса, оның төлем қабілеті жоқ деп саналады.

Кредитордың борышкерге қойған талаптарының сомасы 150 айлық есепті көрсеткіштерден жоғары болса ғана, банкроттық жайында іс сотпен қаралады.

Банкроттықтың ықтималдылығын бағалауды қаржылықылық талдау арқылы жүргізуге болады, себебі ол кәсәсіпорынның экономикалық "ауруын" және одан " жолдарын таңдауға мүмкіндік береді.

Кәсіпорынның банкроттылығын болжау бойынша құралдарды кең пайдалана отырып, кәсіпорынның дағдарыс жағдайынан шығу шараларын ойластыруға мүмкіндік туғызады. Болжау, қалыптасып жатқан тенденцияларды зерттеп қарауға сыртқы, ішкі жағдайлардың әсерін есепке ала отырып, қаржылық саясатты жүргізу үшін, кәсіпорынның келешегі төлем қабілеттігінің төмендеуі немесе жоғарылауы қандай деген ең маңызды сұраққа жауап беру керек.

Қаржылық жағдайдың динамикасының негізгі тенденциялары мен қызмет нәтижелерін формаланған және формаланбаған әдіс арқылы болжауға болады. Инфляция қарқынының күшті болуы, шығындар нормасының орталықтандырылып бекітілмеуі және келісім-шарттар жасау кезінде алдын ала төлеудің кең таралуы жағдайында, жабдықтау келісім-шартына отырған кезде болжау дәлдігі төмендейді. Осындай кезде қаржылық жағдайды болжау, табыстардың есеп беруге қатысты өзгермелі параметрлері - өндіріс көлемі, шаруашылық субъектілер қызметінің әр түрлі бағыттары бойынша шығындардың бағдарлама жүйесі қаржылық есеп беру және электронды кесте негізінде құрылуы мүмкін.

А. Несие беру қабілетгілігі индексінің есебі.

Қаржылық тұрақтылық көрсеткіштерінің сан түрлілігіне, олардың деңгейі мен экономикалық мазмұнының өзгешеліктеріне байланысты кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы мен банкроттылығының ықтималдығына баға беруде қиындықтар туындайды. Осыған байланысты ғалым экономистер скорингтік талдау негізінде қаржылық тұрақтылыққа интегралдық баға беруді ұсынады. Бұл әдістеменің мәні - бірнеше негізгі қаржылық-экономикалық көрсеткішке сүйене отырып, балдық жүйе негізінде кәсіпорындарды қаржылық тәуекел деңгейі бойынша жіктеуде.

Қаржылық болжауда бағалардың эксперттік бағалау әдісі мен экономика-математикалық моделдеу қолданылуы мүмкін. Экономика-математикалық моделдеу көрсеткіштер динамикасын келешекте қаржылық процестердің дамуына тигізетін факторлар әсеріне байла-нысты белгілі дәрежеде дәл анықтауға мүмкіндік береді.Экономикалық-математикалық модельдеудің қаржылык болжамының ең тиімдісін алу үшін, ол экспертгік бағалау тәсілімен толықтырылады, нәтижесінде қаржылық процестердің сандық мәндеріне түзетулер жасауға мүмкіндік туады. Жалпы әлемдік практикада кәсіпорыннының тұрақтылығын болжау, оның қаржылық стратегиясын таңдау, сонымен қатар, оның тәуекелділігін анықтау және банкроттығын болжау үшін экономикалық-математикалық модельдер қолданылады.

Қаржылық талдау негізінде кәсіпорынның банкроттылығының ықтималдығына баға беруге болады және оның түрлі әдістері бар.

Шет мемлекеттерде банкроттылық ықтималдығына баға беруде белгілі экономистер Альтман, Лис, Тишоудың көп сатылы дискриминантты үлгілері кеңінен қолданылады. Олардың ішінде Альтманның екі, бес факторлы үлгілері (несие қабілеттілік индексі) кеңінен танымал.

Американдық тәжірибеде келесі Z моделі қолданылады.

;

мұндағы: -0,3877 – тұрақты көрсеткіш

-1,0736 – ағымдық ликвидтілік көрсеткіштеріне анықталған коэффициент көлемі;

+0,0579 – баланс пассивінде заемды қаржылардың үлес салмағының көрсеткіштері үшін анықталған коэффициент.

Э. Альтманның пікірі бойынша банкроттықтың ықтималдығы: кәсіпорынның жалпы жабу коэфиценті (К °) немесе ағымдағы өтімділік (к^тл), яғни кәсіпорынның активтерінің өтімділігін сипаттайтын коэффициентке және кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын қаржылық тәуелділік коэффицентіне байланысты болып табылады. Егерде кәсіпорында Z=0 банкроттыққа ұшыраудың ықтималдылығы 50%. Егерде Z<0, банкроттыққа ұшыраудың ықтималдылығы 50% төмен және Z төмендеуіне байланысты, ол төмендей береді. Бірақ бұл модель банкроттықты болжауда жоғарғы дәлдікті қамтамасыз етпейді. Себебі, ол кәсіпорынның қаржылық жағдайына әсер ететін басқа маңызы зор факторларды есепке алмайды (табыстылық, активтер қайтарымдылығы, кәсіпорынның іскерлік активтілігі). Эмперикалық жолмен табылған бүл көрсеткіштер коэффиценттердің салмақтық мағынасына көбейтіліп, нәтижелері белгілі бір тұрақты өлшеммен қосылады, ол да тәжірибелік-статистикалық тәсілмен табылады. Егер нәтиже (Z) теріс болса, банкроттық ықтималдық үлкен емес. Ал егер Z мәні оң болатын болса, ол банкроттық ықтималдылығының жоғары екенін көрсетеді.

Осы модельдердің ерекшелігі оның қарапайымдылығы, оның кәсіпорын жайында ақпарат көлемі шектелген жағдайда қолданылу мүмкіндігі болып табылады.

Отандық кәсіпорындар басқа жағдайларда жұмыс істейді, біздің елімізде инфляция қарқыны макро- және микроэкономика циклдері, сонымен қатар өндірістій энергия, қаржы және еңбек сыйымдылығы, еңбек өнімділігі деңгейі, салық ауыртпалығы басқаша болып келеді. Осыған байланысты бұл жоғарыда көрсетілген коэффициенттер мәнін біздің жағдайда ойламай бірден пайдалану мүмкін емес. Бірақ модельдің өзін, басқа еліміздің нарығына сәйкес келетін көрсеткіштермен алмастырып, отандық есеп және есеп беруде банкрот кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы ақпараттар толық болған жағдайда қолдануға болар еді.

Э. Альтманның көп факторлы моделі кеңінен қолданылады. 1968 жылы ол болжаудың бес факторлы моделін ұсынган . Осы модельдерді жасаған кезде Э. Альтман өнеркәсіптің 66 кәсіпорынын қарап тексерген. Оның жартысы банкроттыққа ұшырап, жартысы жақсы жұмыс істеген. Ол мүмкін болатын банкроттықты болжау үшін ұтымды болып келетін 22 талдау коэффициентін зерттеген. Банкрот болған америка фирмаларының қаржылық жағдайын, гүлденіп өсіп келе жатқан кәсіпорындар көрсеткіштерімен салыстыра отырып, олардың банкроттық ықтималдылығына байланысты дәрежесін және салмақтық коэффициентін анықтап, бес негізгі көрсеткішті шығарған Э. Альтманның жалпы түрдегі моделі (несие қабілеттілік индексі) мына түрде көрсетіледі:

Мұндағы: К, - К₅ келесі түрде есептелінеді:

Үлгідегі коэффициенттер келесідей есептеледі:

Z индексінің шекті мәні статистикалық сүрыптау мәліметтері бойынша Э. Альтманның есептеуінше 2,675 болды. Осы өлшеммен нақты кәсіпорын үшін есептелген несие қабілеттілік индексінің мәні салыстырылады. Бұл кәсіпорындар арасында шек қоюға және болашақта (2-3 жыл) біреулерінің банкроттыққа ұшырап (Z<2,675 болғанда) және (Z>2,675 болғанда) басқалардың қаржылық жағдайы тұрақтануы жөнінде пікір айтуға мүмкіндік береді.

Кестеде Z-шотының мәні мен банкроттық ықтималдығы көрсетілген.

Кесте 8 - Банкроттылық ықтималдығының дәрежесін 5 факторлы Z- үлгі бойынша бағалау

Z- мәні	Банкроттылық ықтималдығы
1,81 – дейін	өте жоғары
1,81-2,70	жоғары
2,71-2,90	мүмкіндік бар
2,91- жоғары	өте төмен

Бұл модельдің құндылығы өте дәлдігінде және ол келесі көрсеткіштерді қамтиды: активтердің рентабельділігі, пайданың динамикасы, несие бойынша пайыздарды жабу коэффициенті, комулятивті түсімділік, ағымдағы өтімділік коэффициенті, автономия коэффициенті, жиынтық активтер.

Басқа да белгілер мәлім болды, мысалы, Британ ғалымдары Тофлер мен Тишоу 1977 жылы төрт факторлы болжамдық модельді үсынды. Сол жылы Э.Альтман банкроттық ықтималдылығын 5 жыл бойы қадағалауға мүмкіндік беретін жеті факторлы модельді жасады,оның дәлдігі 70%-ға дейін болады. Бүл модель келесі көрсеткіштерді қамтиды:

1) активтердің рентабельділігі;

2) пайданың динамикасы;

3) несие бойынша пайыздарды жабу коэффициенті;

4) комулятивті түсімділік;

5) ағымдағы өтімділік коэффициенті;

6) автономия коэфициенті;

7) жиындық активтер.

Бұл модельдің құндылығы өте дәлдігінде, бірақ қолданылуына ақпараттың жетіспеушілігі қиындық туғызады (сыртқы пайдаланушыларда жоқ аналитикалық есептің мәліметтері қажет).

Ә. Формаланған жэне формаланбаған белгілер жүйесін қолдану.

Жоғарыда көрсетілген көп факторлы модельдер, қор биржасында өздерінің акцияларына баға кесетін компаниялар үшін ғана мүмкін болады. Сонымен қатар белгінің тек біреуіне бағытталу теория жағынан өте жағымды, ал іс жүзінде ақталмаған. Сондықтан анали-тикалық шолумен, болжаумен және кеңес берумен айна-лысатын көптеген аудиторлық фирмалар мен басқа компаниялар өздерінің аналитикалық бағалауында белгі-лер жүйесін қолданады. Мысал ретінде аудит практикасын талдап қорыту (Ұлыбритания) бойынша комитеттын ұсынысын келтіруге болады. Бұл көрсеткіштерді екі топқа бөлуге болады:

Бірінші топқа динамикасының өзгеруі немесе жағымсыз ағымдағы мәндері келешекте банкроттық және қаржылық қиыншылықтардың болуы мүмкіндігін көрсе-тетін динамикасының өзгеруі немесе белгілер мен көрсеткіштер жатады. Оған жататындар:

- негізгі өндіріс қызметіндегі қайталанатын елеулі шығындар;

- ұзақ мерзімді салымдардың көзі ретінде қысқа мерзімді заемдарды шамадан тыс қолдану;

- мерзімі өткен кредиторлық борыштың кейбір қауіпті деңгейінің өсуі;

- өтімділік коэффициентінің тұрақты төмен мәндері;

- айналым қаражаттарының аса тапшылығы;

- қаражаттар көзінің жалпы сомасындағы қарыздар үлесінің қауіпті шектеріне дейін тұрақты өсуі;

- дұрыс емес қайта инвестициялау саясаты;

- инвесторлар, кредиторлар және акционерлер ал-дында міндеттемелерді үнемі орындамау;

- дебиторлық борыштың жоғары үлес салмағы;

- нормадан тыс, жатып қалған тауарлар мен өндіріс қорларының болуы;

- банктік жүйедегі мекемелермен қатынасының нашарлауы;

- тиімсіз шарт бойынша жаңа қаржылық ресурстар көзін пайдалану (мәжбүрлі);

- пайдалану мерзімі өтіп кеткен жабдықтарды өндіріс процесінде қолдану;

- ұзақ мерзімді келісімдерді потенциалды жоғалту;

- тапсырыстар портфеліндегі жағымсыз өзгерулер.

Екінші топқа жағымсыз мәндері ағымдағы қаржылық жағдайды шекті жағдай түрінде қарастыруға негізделмейтін белгілер мен көрсеткіштер кіреді. Оған жататындар:

- басқару аппараттарының белді қызметкерлерінен айырылу;

- мәжбүрлі тежеулер, сонымен қатар өндірістік техникалық процестердің ырғақтылығьшың бұзылуы;

- кәсіпорынның активті түрі, жабдықгың типі, нақты бір жобадан тәуелді болуы;

- жаңа жобаның табыстылығы мен сәттілігіне орынсыз сену;

- кәсіпорынның немен аяқталатыны белгісіз сот ісіне араласуы;

- тиімді контрагенттерді жоғалту;

- кәсіпорынды техникалық және технологияльіқ тұрақты жаңартудың қажеттілігін дұрыс бағаламау;

- тиімсіз ұзақ мерзімді келісімдер;

- кәсіпорынмен тікелей немесе оның бөлімшелері-мен байланысты саяси тәуекел.

Осы ұсыныстардың құндылықтарына жүйелілікті, мүмкін болатын банкроттық тұрғысынан қарағанда кәсіпорынның қаржылық жағдайын кешенді жолмен түсінуді, кез келген кәсіпорынның ешқандай өзгерту-лерсіз қолдануына болатындығын жатқызуға болады. Қаржылық есеп берулер мәліметтерінен басқа, қосымша ақпарат қажет. Бұл белгілердің шекті мәні салалар бойынша нақтыланады, ал оларды жасау тек қана анықталған статистикалық мәліметтер жиналғаннан кейін жүргізіледі.

В. Қаржылық ағымдардың талдауы.

Банкроттық жағдайдың пайда болу мүмкіндігін алдын ала көрсетіп және оны болдырмауда қаржылык агымдардың талдауы маңызды әдіс болып табылады. Ол несие алудың мақсатқа сәйкестігін бағалау, қарыз қаражаттарының қажетті көлемдерін және мерзімдерін бағалау міндеттерін шешуге мүмкіндік береді.

Қаржы қаражаттарының қозғалысын немесе қаржы ағымдарын талдауда көрсеткіштердің 4 тобы қарастырылған: кірістер; шығындар (немесе «төлемдер»); олардың айырмасы («сальдо», «баланс»); нақты бар болуы («өспелі нәтижелі сальдо», топтастырылған «сальдо»), шоттағы бар қаражаттарға сәйкес.

Егер болашақта 4-көрсеткіш («өспелі нәтижелі сальдо») теріс болса, онда ол қарыздың пайда болуын көрсетеді. Егер бұл қарыздарды жабатын мүмкіндік болмаса, ал кредиторлар оларды сот арқылы талап етсе, ол банкротқа немесе форс-мажордық жағдайға алып келуі мүмкін. Демек банкроттықгың бірінші белгісі, ол -соңгы көрсеткіштің теріс болуы. Банкроттықтың келесі белгісі сыпайылау, ол тіпті өркендеген кәсіпорынның да «несиелік қақпанға» түсу мүмкіндігімен байланысты. Бұндай жағдайда қарыз қаражаттарды алу көлемі қарыз қаражаттарды қайтару көлеміне тең немесе кем. Ол қарыздар алынғаннан кейін бірден кәсіпорынды дамыту үшін жұмсалмағанын білдіреді, ал олардың төлемі оның тиімділігін төмен-детеді, яғни өз қаражаттарының «жуылып» кетуі нәтижесінде шығынды қызметке және банкроттыққа алып келеді. Банкроттықтың ықтималдығын бағалаудың бұл әдісі Батыс елдерде кеңінен қолданылады. Мысалы, Германияда қаржылық ағымдардың талдауы кәсіпорынның төлем қабілеті жоқтығын анықтау үшін заңды түрде қолданылады.

Төлем қабілетсіздік қаупі, қарыздарды төлеу уақыты келген кезде қолма-қол төлем міндеттемесін орындай алмаған жағдайда болады. Төлем қабілетсіздікті анықтау алынатын және шығатын төлемдер негізінде жасалады. Төлем қабілетсіздік қаупі болашаққа бағытталған, сондықтан белгісіздік мәселесіне қарсы тұрады. Табьіс-тар мен шығыстардың көптеген көлемдері, қаржыльіқ болашағы нақты жағдайға байланысты екенін көрсетеді. Қаржылық ағымдарды талдау әдісінің артықшылыгы есептеудің қарапайымдылығы, алынған нәтижелердің көрнектілігі, басқару шешімдерін қабылдау үшін қажетті ақпараттылығында болып отыр. Бұл әдістің кемшіліктері де бар: қажетті деңгейдегі дәлдікті қажет ететін ақша қаражаттардың түсу көлемін, ұзақ мерзімді болашақтағы төлемдердің көлемін, сонымен қатар кәсіпорындағы аналитикалық есептің қажетті мәліметтерін жоспарлау өте қиын.

Түсуі мен шығуы жоспарланған, өтімді қаражаттардың барлығы кірістірілген қаржылық жоспар, бағалаудың барабар құралы болып табылады.

Банкроттықтың алдын алып, кәсіпорынның төлем қабілетін қалпына келтіру үшін, кәсіпорын келесідей батыл әрекет жасауға мәжбүр болады:

а) қозғалмайтын мүліктің бір бөлігін сату;

ә) басы артық тауарлы-материалдық қорлардан құтылу;

б) жарғылық капиталды өсіру;

в) айналым қаражаттарын толтыру үшін ұзақ мерзімді ссудалар мен заемдарды алу;

г) шығындарды қысқарту бағдарламасын жасау және жүзеге асыру;

ғ) активтерді басқаруды жақсарту;

д)қайтарылмайтын немесе қайтарылатын негіздегі әр түрлі деңгейдегі бюджеттерден, салалық және салааралық бюджеттен тыс қорлардан мемлекеттік қаржылық көмек алу.

Банкроттықты болдырмауға бағытталған жұмыстың басқа жайы маркетингтік саясатты дүрыс жүргізу болып табылады.

Үшінші бағыт - капиталды тез айналымын қамтамасыз ету. Кәсіпорынның аз табыс алатынының ең басты себебінің бірі, ол оның қаржыларының үлкен сомасының қозғалыссыз жататындығы. Құралдар көп қолданылмайды, шикізаттың қоры тым көп, ғимараттардың шамадан тыс көп болуы т.б. Бұның барлығы әрекетсіз капитал болып табылады. Кейде капиталдың 2/3 бөлігі доғарылып қалып, барлық тапсырыстар қалған бір бөлігіне жүктеледі. Баға өскенде ғана болмаса, тауарды ұстап түрудың ешқандай қажеті жоқ. Римараттар немесе құралдардың құндылығы олардың бағасына емес, пайдаланылуына байланысты. Бизнестің мәні айырбастау больш табылады. Пайда нормасы жоғары бағаға емес, сату жылдамдығына байланысты, сондықтан бағаны көтеру банкроттыққа әкеледі, ал капиталдың айналымдылығының ең жоғары жылдамдығы банкроттықтан сақтайды.

Бұл ұсыныстар банкроттықты болдырмайтын жұмыстарға жалпы бағыт береді. Шаруашылық қызметтің негізгі көрсеткіштерінің өсу деңгейінің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін және қаржылық дағдарыс жағдайынан шығу үшін кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсартуға бағдарлама жасап шығару керек.

Баланс құрылымының сәйкес келуін талдау мен бағалау келесі көрсеткіштер негізінде жүргізіледі:

1. ағымдағы өтімділік коэффициенті;

2. меншікті қаржылармен қамсыздану коэффициенті.

Баланс құрылымын қанағаттанарлықсыз, ал кәсіпорынды төлем қабілетсіз деп келесі жағдайларды есептейді:

- есепті жыл аяғына 2,0-ден төмен;

- есепті жыл аяғына 0,1-ден төмен.

Баланстың қанағаттанарлықсыз құрылымы кезінде кәсіпорынның өз төлемқабілеттілігін қалпына келтіру мүмкіндіктерін тексеру үшін 6 айға төлемқабілеттілікті қалпына келтіру коэффициенті анықталады:

есепті жыл аяғындағы және басындағы ағымдағы өтімділік коэффициентінің нақты көрсеткіштері;

төлемқабілеттілікті қайта қалпына келтіру мерзімі (6 ай);

есепті жыл;

0,2.

Егер де Кв<1, кәсіпорын 6 ай ішінде төлемқабілеттілігін қайта қалпына келтіре алмайды.

Егер де Кв>1, баланс құрылымының қанағаттанарлықсыз деген шешімін 6 ай мерзімге дейін кейінге қалдыруға болады.

Баланстың қанағаттанарлықсыз құрылымы жағдайында кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын тексеру үшін 3 ай мерзімге төлемқабілеттілікті жою коэффициенті анықталады:

Пу – төлемқбілеттілікті жою мерзімі (3ай);

Ку>1 – 3 ай аралығында кәсіпорында төлемқабілеттілікке жоғалту мүмкіндіктер жоқ.

Ку<1 – несие берушілер алдында кәсіпорын міндеттемелерін орындай алмайды.

Қаржылық ағымдарды талдау кезінде көрсеткіштердің келесі тобын қарастырамыз: түсімдер, шығындар, олардың айырмашылығы («сальдо», «баланс»); шоттағы нақты қаржылар.

Кәсіпкершілік тәуекелділікті талдау. Тәуекелділік дегеніміз – бұл кәсіпорынның қызмет барысында өз ресурстарының жартысын жоғалтып алу ықтималдығы.

Тәуекелділік өз-өзін сақтандыру және қайта сақтандыруға тәуекелділікті табыстау (хеджерлеу) арқылы төмендетуге болады.

Өз-өзін ақтандыру қарастырылмаған шығындарды жабуға қаржыларды резервілеу арқылы немесе меншікті капитал арқылы зиянды жабу арқылы жүргізіледі.

Хеджер – валюталық, коммерциялық, несиелік талаптар мен міндеттемелерді құру.

Тәуекелділіктің көптеген түрлері болады:

Кәсіпкершілік тәуекелділік – бұл компанияның қызмет барысында болатын тәуекелділік, ол бизнес түріне байланысты. Кәсіпкершілік тәуекелділік келесі түрлерге бөлінеді: өндірістік, коммерциялық және қаржылық.

Өндірістік тәуекелділік – бұл өнім өндірісімен байланысты тәуекелділік. Оның пайда болу себептері: өндіріс көлемінің кемуі, материалдық шығындардың өсуі, менеджерлер қателері, жоғары көлемді салықтарды төлеу.

Коммерциялық тәуекелділік - өнімді өткізу барысында пайда болады. Бұл тәуекелділіктің пайда болу себептері: өнімді сату көлемінің азаюы, материалдық ресурстардың сатып алу бағасының өсуі, шығындардың өсуі, экономикалық тербелістер және клиенттердің талғамдарының өзгеруі.

Қаржылық тәуекелділік – кәсіпорындардың банктермен қарым-қатынасында пайда болады. Бұл тәуекелділіктің пайда болу себептері: заемды және меншікті капитал қатыстылығының жоғары көлемі, несие берушілерге тәуелділік, капитал пассивтілігі, бір жобаға өте көп мөлшерлі қаржыардың салынғаны.

Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:

1. Кәсіпорынның банкроттыққа ұшырау ықтималдығына байланысты оның қаржылық жағдайын болжаудың әдістері.

2. Рыноктық экономика жағдайында несиеқабілеттілік индексін есептеу жолы қандай?

3. Формальды және формальды емес критерийлерді қолдану жолдары қандай?

4. Төлемқабілеттілік көрсеткіштері қалай болжанады?

5. Қаржылық ағымдарды болжау.

6. Э.Альтманның көп факторлы модельдері.

7. Баланс құрылымын қанағаттанарлықсыз, ал кәсіпорынды төлем қабілетсіз деп қандай жағдайларды есептейді?

Әдебиеттер тізімі: 1, 2, 3, 9, 16,17, 18, 19, 20, 21, 29, 30

6. СЕМИНАР (ТӘЖІРИБЕЛІК) САБАҚТАРДЫҢ ЖОСПАРЫ

№	Тақырыптар аты және сұрақтар	Әдебиеттер	Апта
№	Тақырыптар аты және сұрақтар	Әдебиеттер	Күндізгі оқу бөлімі	Сырттай оқу бөлімі
1	1. Экономикалық талдаудың пәні мен міндеттері, объектісі және мазмұны. 1.1 Экономикалық талдаудың мазмұны 1.2 Индукция және дедукция әдістері. 1.3 Шаруашылық үрдістеріндегі себептік байланыстар. 1.4 Экономикалық талдаудың пәні мен объектісі	1, 2, 9, 11, 12, 14, 16, 19, 21, 29, 30	1	-
2	2. Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері. 2.1 Экономикалық талдаудың әдістерінің түсінігі. 2.2 Экономикалық талдаудың сипаттамалық ерекшеліктері. 2.3 Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері	1, 2, 9, 11, 12, 14, 16, 19, 21, 29, 30	2	-
3	3. Факторлық талдау әдістемесі 3.1. Факторлық талдаудың теориялық құраушылары. 3.2 Детерминациялық және стохастикалық әдістеріндегі факторларды жүйелендірудің негізгі тәсілдері. 3.3 Детерминациялық факторлық модельдердің негізгі типтері. Модельдеу ережесі	1, 2, 9, 11, 12, 16, 19, 21, 25, 29, 30	3	-
4	4. Қаржылық коэффициенттер әдістері 4.1 Қаржылық коэффициенттер 4.2 Төлемқабілеттілік және өтімділік коэффициенттері 4.3 Рентабельділік және табыстылық коэффициенттері 4.4 Қорларды тиімді пайдалану көрсеткіштері.	1, 2, 9, 11, 12, 16, 19, 21, 25, 29, 30	4	-
5	5. Кәсіпорын балансының активтерін талдау 5.1 Баланс активінің құрамы мен құрылымын, динамикасын талдау 5.2 Ұйымның мүліктерін мобильді және мобильсіз түрлеріне жіктеу 5.3 Мобильді құралдардың құрамы мен құрылымын талдау 5.4 Иммобильді құралдардың құрамы мен құрылымын талдау	1, 2, 9, 11, 12, 17, 18, 21, 25, 29, 30	5	-
6	6. Кәсіпорын балансының пассивтерін талдау 6.1 Меншікті капиталдың құрамы мен құрылымын, динамикасын талдау 6.2 Міндеттемелердің құрамы мен құрылымын, динамикасын талдау	1, 2, 9, 11, 12, 17, 18, 21, 25, 29, 30	6	-
7	7. Кәсіпорынның төлем және несиеқабілеттілігін талдау 7.1 Төлем қабілеттілігі – кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының маңызды белгісі 7.2 Төлем қабілеттілігі коэффициенттерін талдау 7.3Ұйымның несие қабілеттілігін бағалау	1, 2, 9, 11, 12, 17, 18, 21, 23, 25, 29, 30	7	-
8	8. Кәсіпорынның балансының өтімділігін талдау 8.1 Баланс өтімділігі ұғымы, негізгі тұжырымдамалары 8.2 Активтерді өтімділігіне қарай топтау 8.3 Міндеттемелерді төлем мерзіміне қарай топтау 8.4 Кәсіпорынның балансының өтімділік шарттары.	1, 2, 9, 11, 12, 17, 18, 21, 25, 28, 29, 30	8	-
9	9. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау 9.1 Қаржылық тұрақтылық ұғымы мен маңыздылығы 9.2 Қаржылық тұрақтылықтың абсолютті және қатысты көрсеткіштері 9.3 Ұйымның қаржылық коэффициенттерін есептеу әдістемесі	1, 2, 9, 11, 12, 17, 18, 21, 25, 26, 27, 28, 29, 30	9	-
10	10. Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштерін талдау 10.1 Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштері мен талдау міндеттері. 10.2 Табыстың абсолюттік көрсеткіштерін талдау. 10.3 Табыстың қатысты көрсеткіштерін талдау	1, 2, 9, 11, 12, 17, 18, 21, 25, 29, 30	10	-
11	11. Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін талдау 11.1 Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін бағалау маңыздылығы 11.2 Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін талдау көрсеткіштері	1, 2, 9, 12, 17, 18, 21,24, 25, 29, 30	11	-
12	12. Маржиналдық талдау негізінде басқару шешімдерін негіздеу әдістемесі 12.1 Маржиналдық талдаудың мәні мен міндеттері. 12.2. Өнім өндірісі мен шығындар арасындағы функционалдық байланысты талдау	1, 2, 9, 12, 14,15, 17, 20, 21,24, 25, 29, 30	12	-
13	13. Кәсіпорынның банкрототтық ықтималдылығын бағалау және талдау 13.1 Банкроттық және оның негізгі пайда болу себептері. 13.2 Банкроттық ықтималдылығын отандық және шетелдік талдау тәжірибесі	1, 2, 3, 9, 16,17, 18, 19, 20, 21, 29, 30	13-15	-

7 ПӘНДІ ОҚЫТУ БОЙЫНША ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР

Пәнді зерттеу пән бойынша силлабуспен танысудан бастайды. Студент бағдарламаның мазмұнымен, ұсынылатын әдебиетпен мұқият танысуы тиіс. Әдебиетті таңдау студентпен өз бетінше жүргізіледі, бұл жерде студент ықылас танытып, каталогпен, библиографиялық анықтамалар мен бөгде көздермен пайдалана білуі тиіс. Жаңа тақырыпты зерттеу алдында студент дәрс уақытында оны оқуға уақыт кетірмес үшін танысқаны абзал. Себебі дәріс беруші әрбір жаңа тақырыпта зерттелуші тақырып бойынша негізгі сәттерін береді, сондықтан студентқа өз білімін өз бетінше тереңдетуі керек.

Семнарлық және тәжірибелік сабақтарды дайындалу мен жүргізу үрдісінде студенттар алдын ала алған теориялық білімін бекітеді, олардың тәжірибелік пайдалану дағдыларына, оқу жұмысын оңтайлы ұйымдастыру тәжірибесіне иеленеді, бақылау жұмысын орындауға дайындалады. Маңызды міндет ретінде студенттармен мемлекет экономикасы жағдайын сипатаушы жалпылама көрсеткіштерін алу мен талдау теориясы мен тәжірибесі сұрақтары бойынша өз ойын дербес жеке мазмұндай алу дағдыларын дамыту саналады.

Себебі студенттардың семинарларда белсенділігі курсты игерудегі оның алға басуын ішкі семестрлік бақылау зерзаты саналады, осындай сабақтарға дайындық студенттан жауапты қатынасты талап етеді. Тәжірибелік сабақтарды орындау мен баяндамалар үшін жеке дәптер арнаған жөн, оның сапасын оқытушы басқа ауызша орындаған жұмыстарымен қатар бағалайды.

Әрбір сабаққа бөлінген уақыт оқыту нысанына байланысты. Сабаққа дайындалар алдында студенттар ең алдымен дәріс материалдары мен сәйкес әдеби көздерін пайдалануы тиіс.

Әрбір сабаққа дайындық сапасының өзін өзі бақылауын студенттар сәйкес тақырып бойынша өзін өзі тексеру үшін сұрақтарға жауап бере отырып, жүзеге асырады.

Семинарлар мен тәжірибелік сабақтар жүргізу үшін қажетті техникалық құралдар занятий – калькулятор.

Тәжірибелік сабақтар жоспары:

Оқытушымен сабақ тақырыбын, оның мақсаты мен міндеттерін мазмұндау.

Студенттардың баяндамаларын әрбір сұрақ бойынша талқылау. Оқытушының түйіні.

Есептерді шығару (егер сабақ жоспарымен қарастырылған болса).

Оқытушымен сабақ жалпы қорытындысын жасау және үйге тапсырма беру.

Кіріс бақылау оқытушымен студенттардың сәйкес тақырып бойынша сабақтарын тексеру мен өзектелуі арқылы жүзеге асырылады.

Шығыс бақылау оқытушымен семинарлық сабақ тақырыбының ашылу толықтығы мен сапасын, шығарылған есептер дұрыстығын тексеру арқылы жүзеге асырылады.

Үй тапсырмасын көп жағдайда есептеулерді аяқтауды, есептер шешімдерінің дұрыстығын тексеруді, есепті рәсімдеуді қамтиды.

Пәнді келесі ережелерді жетекшілікке ала отырып, зерттеу ұсынылады:

- дәріс материалын игеру;

- тақырып соңында берілген өзін өзін тексеруге арналған сұрақтарғ жауап бру;

- негізгі және қосымша әдебиетті игеру;

- семинар тақырыптарына ізденіс сұрақтарына жауаптарға белсенді қатысу;

- семинар сақбақтарында типтік есептерді ұғынып, шығару;

- ұқсас сптерді шығару (БАОӨЖ және БАӨЖ);

- тақырып бойынша тест сұрақтарына жауап беру.

Белсенді таратпа материалдар (БТМ) – тақырыпты творчествалық игеруге студенттің мотивациясын көтеру үшін сабақта таратылатын көрнекі иллюстрациялық материалдар (дәріс тезистері, сілтемелер, мысалдар, глоссарий, өзіндік жұмыс тапсырмалары).

Демонстрация (лат. demonstratio – көрсету) – әр түрлі көрнекі құралдарды бүкіл топқа көрсету үшін әдістемелік тәсіл. Демонстрациялау объектісіне демонстрациялау сипатындағы көрнекі құралдар, оқытушы жүргізетін сынақтар, белгілі бір қызметтің орындалу жүрісі және т.б.

Дискуссия (nam.discussio – қарастыру, зерттеу) – 1) топта шешімдерді қабылдау процесін интенсификациялау мақсатында бірлескен қызметтің ұйымдастыру әдісі; 2) ақиқатты ұжымдық ізденуге студенттарды белсенді тарту арқылы оқу процесінің тиімділігін және интенсивтілігін жоғарылатуға үйрететін әдіс; 3) мәселені қарастыру процесі, оны ұжымдық зерттеу тәсілі; оны шешу тәсілдері.

Тренинг – бұл өін өзі тану дағдыларын қалыптастырудың топтық әістерінің жиынтығы. Оның негізгі құралдары ретінде топтық дискуссия мен олардың әр түрлі модификациясы мен үйлесімінде ролдік ойындар. Тренингтер жеке тұлғаның жалпы коммуникативті дайындығын қалыптастыру мен жетілдіру мақсатында пайдаланылады.

БАӨЖ пәннің силлабусында көрсетілген тапсырмалардың тізімі бойынша дайындалады. БАОӨЖ және БАӨЖ тапсырмалары өз уақытылы орындалуы тиісті және тексеру үшін ұсынылуы тиіс.

БАОӨЖ – бұл студент пен оқытушының біріккен аудиторлық жұмысы. БАОӨЖ тақырыптары, тапсырмалары, жүргізу нысанығ сағат көлемі көрсетілген жалпы сипаттамасы берілген пәннің силлабусында мазмұндалады. БАОӨЖ дайындалған материалдар (тесттер, тәжірибелік тапсырмалар) бар, олар қандай-да бір сұрақтарды бөлшектеуге, оларды ұлғайтуға, белгілі бір жағдайларды талдау дағдыларын дамытуға, есептер шығаруға мүмкіндік береді.

БАОӨЖ бақылаушы функциясы студенттардың ағымдық, рубеждік және қорытынды есебін жәнебілімін бағалау барысында жүзеге асырылады. БАОӨЖ барысында бақылау жұмыстарын орындауға тапсырмалар беріледі, кеңестер беріледі және баға (ағымдық және рейтингтік бақылау) беріледі. БАОӨЖ студенттардың оқулықпен және бастапқы қайнар көздермен жұмысын, қойылған міндетке сәйкес жеке дербес талдау қызметін жорамалдайды. «Шаруашылық қызметті талдау» пәнінен БАОӨЖ бүкіл академиялық кезең бойы күні, уақыты мен дәрісханасы көрсетілген сабақ кестесіне сәйкес жүргізіледі.

БАОӨЖ шеңберінде сабақтар кеңестік сипатқа ие. БАОӨЖ сабақтарында төмен ағымдық рейтингке ие, қосымша кеңес алығысы келетін, пән бойынша тапсырмаларды орындау бойынша қиындықтарға душар болған студенттар тыңдалады.

Бақылау түрлері мен нысандары: ауызша нысаны – дербес жұмыс нәтижелері хабардар ету түрінде, жеке сұхбаттасу, баяндама жасау, коллоквиум түрінде жүзеге асырылады; жазбаша нысаны - дербес жұмыс нәтижелері бақылау жұмысы, конспект, реферат, баяндама, тесттер түрінде жүзеге асырылады.

Студенттердің өзіндік жұмысын ұйымдастыру мақсаты ретінде саналады:

- қазіргі заманда зерттелуші тақырып бойынша статистикалық материалдарды жинақтау мен өңдеумен өз бетінше айналысу дағдыларын баулу;

- статистикалық зерттеулерді жүргізу әдістемесін иегру;

- қажетті ақпаратты табу, талдау, өңдеу мен жалпылау дағдылары мен шеберлігін баулу.

БАӨЖ сағаттар саны мамандықтың оқу жоспарымен анықталады.

Тапсырмаларды беру, тексеру, қорғау алдын ала анықталған мерзімдерде студенттардың білімін бақылау кестесіне сәйкес жүргізіледі.

БАӨЖ курстың бірнеше тақырыптарды қамтитын модульдері бойынша жүргізіледі.

Әрбір сабақ студенттарда өзіндік жұмыстың белгілі бір дағдыларды мен шеберлігін дамытуы тиіс.

«Шаруашылық қызметті талдау» курсын зерттеу барысында БАӨЖ келесі түрлерін орындауды жорамалдайды:

Есептер шығару. Әрбір студент оқытушыдан дербес тапсырма алып, оны жазбаша түрде орындауы тиісті.

Материалдарды ауызша мазмұндау (presentation). Студент берілген тақырыпқа материалды өзін өзі дайындау сұрақтарына сәйкес мазмұндайды. Presentation уақыты- 10-15 минут. Келесі критерийлер бойынша бағаланады – тақырып қаншалықты ашылған және отырған халықтың қызығушылығын қаншалықты (талықлау) тудырды, қаншалықты әдебиет пайдаланылды, әсіресе қосымша әдебиет.

Тесттер әрбір модуль соңында жүргізіледі, сонымен қатар оқытушы студенттарды ескертпей-ақ кез келген тақырыпқа бес минуттық тестілеу жүргізуі мүмкін.

Жеке тақырыптар бойынша жобаны өңдеу бір студентпен немесе студенттардың тобымен орындалуы мүмкін. Барлық тапсырмалар өз уақытылы орындалуы керек. Кешігіп орындалған тапсырмалар автоматты түрде төмен бағаланады (әрбір кешіккен күн үшін 0,5 балдан әрбір тапсырмадан алынады).

Курсты игеру соңында студенттар талдау жұмысының теория мен әдіснамасын игеру тиісті, талдау нәтижелері бойынша қорытынды жасай білуі тиіс, алынған білімін статистикалық зерттеулер жүргізу барысында пайдалану алу, сонымен қоса өз бетінше бақылаудың әр түрлі бағдарламаларын өңдей алуы тиісті және оларды қазіргі заманда іске асыруға қабілетті болуы тиісті.

8. БІЛІМ АЛУШЫНЫҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫНА АРНАЛҒАН МАТЕРИАЛДАР

БАОӨЖ ОРЫНДАУ ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАМАСЫ

Студенттердің өзіндік жұмысы (БАӨЖ) «Қаржылық есептіліктін халықаралық стандарты» пәні бойынша жұмысы, реферат болып табылады. СӨЖ жұмысы тллығымен ақпарттармен қаматамасыз етілген, яғни қолданылатын негізгі әдебиеттер, тапсыру мерзімі, орындау тәртіптері мен рәсімделуі және қорғауы, рефераты орындау әдістемелік нұсқамада келтірілген.

БАӨЖ тапсырмасының мақсаты: оқу материалын бекіту, отандық және шетел әдебиеттерімен жұмыс істеу, зерттеу жұмысын даярлау.

БАОӨЖ тапсырмасын жүргізу жоспары мен графигі

№	Тақырыбы	СОӨЖ тапсырмалары	Әдебиеттер тізімі	Апта
№	Тақырыбы	СОӨЖ тапсырмалары	Әдебиеттер тізімі	Күндізгі оқу бөлімі	Сырттай оқу бөлімі
1	Экономикалық талдаудың пәні мен міндеттері, объектісі және мазмұны.	1. Экономикалық талдаудың мазмұны 2 Индукция және дедукция әдістері. 3. Шаруашылық үрдістеріндегі себептік байланыстар. 4 Экономикалық талдаудың пәні мен объектісі	Негізгі: 1, 2, 9, 11, 12, 14, 16, 19, 21, 29, 30 Қосымша: 1-8	1-2	-
2	Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері.	1 Экономикалық талдаудың әдістерінің түсінігі. 2 Экономикалық талдаудың сипаттамалық ерекшеліктері. 3 Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері	Негізгі: 1, 2, 9, 11, 12, 14, 16, 19, 21, 29, 30 Қосымша: 1-8	2-3	-
3	Факторлық талдау әдістемесі	1. Факторлық талдаудың теориялық құраушылары. 2 Детерминациялық және стохастикалық әдістеріндегі факторларды жүйелендірудің негізгі тәсілдері. 3. Детерминациялық факторлық модельдердің негізгі типтері. Модельдеу ережесі	Негізгі: 1, 2, 9, 11, 12, 16, 19, 21, 25, 29, 30 Қосымша: 1-8	3-4	-
4	Қаржылық коэффициенттер әдістері	1. Қаржылық коэффициенттер 2. Төлемқабілеттілік және өтімділік коэффициенттері 3. Рентабельділік және табыстылық коэффициенттері 4. Қорларды тиімді пайдалану көрсеткіштері.	Негізгі: 1, 2, 9, 11, 12, 16, 19, 21, 25, 29, 30 Қосымша: 1-8	5	-
5	Кәсіпорын балансының активтерін талдау	1 Баланс активінің құрамы мен құрылымын, динамикасын талдау 2 Ұйымның мүліктерін мобильді және мобильсіз түрлеріне жіктеу 3 Мобильді құралдардың құрамы мен құрылымын талдау 4 Иммобильді құралдардың құрамы мен құрылымын талдау	Негізгі: 1, 2, 9, 11, 12, 17, 18, 21, 25, 29, 30 Қосымша: 1-8	6	-
6	Кәсіпорын балансының пассивтерін талдау	1 Меншікті капиталдың құрамы мен құрылымын, динамикасын талдау 2 Міндеттемелердің құрамы мен құрылымын, динамикасын талдау	Негізгі:1, 2, 9, 11, 12, 17, 18, 21, 25, 29, 30 Қосымша: 1-8	7	-
7	Кәсіпорынның төлем және несиеқабілеттілігін талдау	1 Төлем қабілеттілігі – кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының маңызды белгісі 2 Төлем қабілеттілігі коэффициенттерін талдау 3Ұйымның несие қабілеттілігін бағалау	Негізгі: 1, 2, 9, 11, 12, 17, 18, 21, 23, 25, 29, 30 Қосымша: 1-8	8	-
8	Кәсіпорынның балансының өтімділігін талдау	1 Баланс өтімділігі ұғымы, негізгі тұжырымдамалары 2 Активтерді өтімділігіне қарай топтау 3 Міндеттемелерді төлем мерзіміне қарай топтау 4 Кәсіпорынның балансының өтімділік шарттары.	Негізгі: 1, 2, 9, 11, 12, 17, 18, 21, 25, 28, 29, 30 Қосымша: 1-8	9	-
9	Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау	1 Қаржылық тұрақтылық ұғымы мен маңыздылығы 2 Қаржылық тұрақтылықтың абсолютті және қатысты көрсеткіштері 3 Ұйымның қаржылық коэффициенттерін есептеу әдістемесі	Негізгі: 1, 2, 9, 11, 12, 17, 18, 21, 25, 26, 27, 28, 29, 30 Қосымша: 1-8	10	-
10	Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштерін талдау	1 Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштері мен талдау міндеттері. 2 Табыстың абсолюттік көрсеткіштерін талдау. 3 Табыстың қатысты көрсеткіштерін талдау	Негізгі: 1, 2, 9, 11, 12, 17, 18, 21, 25, 29, 30 Қосымша: 1-8	11	-
11	Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін талдау	1. Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін бағалау маңыздылығы 2. Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін талдау көрсеткіштері	Негізгі: 1, 2, 9, 12, 17, 18, 21,24, 25, 29, 30 Қосымша: 1-8	11-12	-
12	Маржиналдық талдау негізінде басқару шешімдерін негіздеу әдістемесі	1 Маржиналдық талдаудың мәні мен міндеттері. 2. Өнім өндірісі мен шығындар арасындағы функционалдық байланысты талдау	Негізгі: 1, 2, 9, 12, 14,15, 17, 20, 21,24, 25, 29, 30 Қосымша: 1-8	13-14	-
13	Кәсіпорынның банкрототтық ықтималдылығын бағалау және талдау	1 Банкроттық және оның негізгі пайда болу себептері. 2 Банкроттық ықтималдылығын отандық және шетелдік талдау тәжірибесі	Негізгі: 1, 2, 3, 9, 16,17, 18, 19, 20, 21, 29, 30 Қосымша: 1-8	14-15	-

БАОӨЖ тапсырмалары

Тақырып 1. Экономикалық талдаудың пәні мен міндеттері, объектісі және мазмұны

Тақырып бойынша тапрсымалар:

1. Экономикалық талдаудың зерттеу пәні мен объектілері қандай?

2. Экономикалық талдаудың мазмұны мен мақсаты?

3. Шаруашылық қызметті талдаудың түрлері

4. Экономикалық басқарудың негізгі функциялары

5. Экономикалық талдау әртүрлі бағыттар мен белгілерге байланысты жіктелуі

6. Экономикалық талдаудың зерттеу міндеттері қандай?

7. Экономикалық талдаудың теориялық танымы?

8. Жалпытеориялық экономикалық талдау.

9. Шаруашылық қызметті талдауды жалпы зерттеу әдістемесі

10. Экономикалық талдау категориясы.

Тақырып 2. Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері

Тақырып бойынша есептер жинағы

Есеп 1. Кәсіпорын басшылығы шығарылатын өнім бойынша, ішінен залалды өнімді шығару үшін, анағұрлым табысты және тиімді ассортиментін анықтау жөнінде шешім қабылдады. Кәсіпорынның өнімі ассортименті А,В,С,Д өнімдерінен тұрады. Кестеде есепті мерзімде өндіріс көлемі, тікелей өзгермелі және тіркеме (накладные) шығындар бойынша деректер келтірілген.

өнім	өндіріс көлемі, дана	өзгермелі тікелей шығындар, тенге	өткізу бағасы, тенге
А	5000	150	190
В	4000	100	130
С	3000	180	205
Д	3500	120	145

Есепті мерзімде тіркеме шығындар 316500 тенге құрады.

Өзіндік құнның толық және қысқартылған калькуляциясы негізінде есептеу жүргізіңдер.

Есеп 2. Құрылымдық талдау әдістерін пайдалана отырып, 2004 ж тоқсан ішіндегі «Кент» АҚ шығындарының келесі статьяларын талдаңдар. Қорытынды жасаңдар.

Шығындар баптары	мың тенге
1. Материалдар	1354
2. Еңбек ақы	289
3. Эл энергия (күштік)	108
4. Тіркеме шығындар	1324
5. Коммерциялық шығындар	48
6. әлеуметтік инфрақұрылым	153

Тақырып 3. Факторлық талдау әдістемесі

Тақырып бойынша тапсырмалар:

1. Кәсіпорындағы аналитикалық зерттеу ұйымдастырушылық кезеңдері қандай?

2. Шаруашылық қызметін талдау функциялары қандай?

3. Рыноктық экономика жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау негізгі міндеттері қандай?

4. Қаржылық есепті оқып-танудың негізгі тәртібінде пайдаланатын талдау түрлері қандай?

5. Экспресс-талдаудың мақсаты қандай?

6. Кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметтерінің нәтижелілігін бағалау

7. Шарушылық субъектінің экономикалық потенциалын бағалау.

Тақырып 4. Қаржылық коэффициенттер әдістері

Тақырып бойынша тапсырмалар:

1. Қаржылық коэффициенттерге қандай көсеткіштер жатады және қалай анықталады?

2. Төлемқабілеттілік және өтімділік коэффициенттері қалай есептеледі?

3. Рентабельділік және табыстылық коэффициенттерін талдау әдістемесі

4. Қорларды тиімді пайдалану көрсеткіштерін анықтау әдістемесі

5. Нарықтық белсенділік көрсеткіштері қалай анықталады?

6. Интеграциялық көрсеткіштерге қандай көрсеткіштер жатады?

Тақырып 5. Кәсіпорын балансының активтерін талдау

Тақырып бойынша тапсырмалар:

1. Қаржылық талдаудың мақсаты мен міндеті.

2. Басқарушылық шешімдерді қабылдаудағы қаржылық талдаудың рөлі.

3. Басқарушылық және қаржылық талдаудың арасындағы өзара байланыс.

4. Қаржылық талдау әдістері.

Тақырып бойынша есептер жинағы

Есеп 1.

Кесте деректерін пайдаланып, аванстлеген капиталдың құрамы мен құрылымын анықтап, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық көрсеткіштерін анықтаңдар және қорытынды жасаңдар.

	Көрсеткіштер	Жыл аяғына		Жыл басына		өзгерісі (+,-)		Құрылымдық өзгерістер (4-2)
	Көрсеткіштер	Сомасы, мың тенге	Үлесі, %	Сомасы, мың тенге	Үлесі, %	мың тенге	Үлесі, %	Құрылымдық өзгерістер (4-2)
1	Аванстелген капитал, барлығы, оның ішінде	32551		41957
1.1	Меншікті капитал	27908		32276
1.2	Қарыздық капитал	4643		9681
	Оның ішінде ұзақмерзімді	-		-			-	-
	Негізгі капитал	18642		19497
2	Тәуелсіздік коэфф.
3	Қаржыландыру коэфф
4	Қарыздық және меншікті капитал қатынасы коэфф.
5	Инвестициялау коэфф.

Есеп 2

Кесте деректері бойынша баланс өтімділігінің көрсеткіштерін: абсолютті, қатерлі, ағымдық өтімділік коэффициентерін есептеңдер. Қорытынды жасаңдар.

№	Көрсеткіштер	Жыл аяғына	Жыл басына	Ауытқуы
1	Ағымдық активтер, мың тенге	13781	21956
	Оның ішінде
1.1	Ақшалай қаражат және қысқамерзімді қаржылық салымдар	1463	1425
1.2	Дебиторлың қарыз және басқа активтер	1165	2914
1.3	ТМҚ	11153	17617
2	Қысқамерзімді міндеттемелер, мың тенге	4643	9681
2.1	Қысқамерзімді несиелер мен займдар	-	-
2.2	Кредиторлық қарыз	4294	8081
2.3	Басқа ағымдық міндеттемелер	349	1600
3	Өтімділік көрсеткіштер	-	-
3.1	Абсолютті өтімділік көрсеткіші
3.2	Қатерлі өтімділік көрсеткіші
3.3	Ағымдық өтімділік көрсеткіші

Есеп 3.

Кесте деректері бойынша баланстың өтімділік көрсеткіштерін есептеп, талдаңдар: абсолютті өтімділік коэффициенті, қатерлі өтімділік коэффициенті, ағымдық өтімділік коэффициенті.

Көрсеткіштер	Жыл аяғына	Жыл басына	Оптималді деңгейі
1. Ағымдық активтер	3615763	2290000
Оның ішінде
1.1 Ақшалай қаражат	636299	104438
1.2 Дебиторлық қарыз	602982	150413
1.3 Запастар	2104495	1806707
1.4 Басқа қысқамерзімді активтер	51433	302
2. Ағымдық міндеттемелер	3636664	3109006
3. Коэффициенттер:
3.1 Абсолютті өтімділік
3.2 Қатерлі өтімділік
3.3 Ағымдық өтімділік

Қорытынды жасаңдар.

Тақырып 6. Кәсіпорын балансының пассивтерін талдау

Есеп 1

Баланс құрылымын және құрамын талдаңдар. Бухгалтерлік баланс деректері бойынша активтер мен пассивтерді өтімділік деңгейі бойынша топтастырыңдар.

Көрсеткіштер	Жыл аяғына		Жыл басына		Ауытқу
Көрсеткіштер	Мың тенге	%	Мың тенге	%	Ауытқу
1. Ағымдық активтер	3615763		2290000
1.1 Ақшалай қаражат	636299		104438
1.2 Дебиторлық қарыз	602982		150413
1.3 Запастар	2325049		2034847
1.5 Басқа қысқамерзімді активтер	51433		302
2. Ұзақмерзімді активтер	646699		706878
2.1 Негізгі құралдар	640437		706132
2.2 Материалдық емес активтер	6262		746
Баланс жиыны	4262462	100	2996878	100
Көрсеткіштер	Жыл аяғына		Жыл басына		Ауытқу
Көрсеткіштер	Мың тенге	%	Мың тенге	%	Ауытқу
3. Ағымдық міндеттемелер	3636664		3109006
3.1 Қысқамерзімді қаржылық міндеттемелер	3159373		2813667
3.2 Салықтар бойынша міндеттемелер	94415		29254
3.3 Басқа міндетті және ерікті төлемдер бойынша міндеттемелер	399		316
3.4 Қысқамерзімді кредиторлық қарыз	352043		109065
3.5 Басқа қысқамерзімді міндеттемелер	30434		156704
4. Ұзақмерзімді міндеттемелер	23845		-
5. Меншікті капитал	601953		-112128
5.1 Шығарылған капитал	200000		82215
5.2 Бөлінбеген табыс	401953		-194343
Баланс жиыны	4262462	100	2996878	100

Қорытынды жасаңдар.

Есеп 2

Баланс активі құрамы мен құрылымын талдаңдар. Қорытынды жасаңдар.

Актив	Жыл басына		Жыл аяғына		өзгерістер
Актив	мың тенге	%	мың тенге	%	мың тенге	%
1.Негізгі құралдар	2123196		7307601
2.Тауарлық-материалдық запастар	2202849		2621811
3.Дебиторлық қарыз	2215411		5408725
4.Қысқамерзімді қаржылық инвестициялар	-		181000
5.Ақша қаражаты	1579706		299960
6.Басқа ағымдық активтер	248098		2497217
Баланс	83692260		18316314

Есеп 3

Баланс пассиві құрамы мен құрылымын талдаңдар. Қорытынды жасаңдар.

Пассив	Мың тенге		Үлес салмағы, %		Өзгерістер
Пассив	Жыл басына	Жыл аяғына	Жыл басына	Жыл аяғына	Абсолютті сомада, тг	үлесте
1.Меншікті капитал	6406429	14295997
1.1.Жарғылықкапитал	789550	789550
1.2 Бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян)	6116879	13506447
П.Ұзақмерзімды міндеттемелер	-	-
Ш.Ағымдық міндеттемелер	1462831	4020317
3.1 Кредиторлық қарыз	1323746	3804213
3.2 Салықтар бойынша қарыздар	139084	216104
Баланс	8369260	18316314

Тақырып 7. Кәсіпорынның төлем және несиеқабілеттілігін талдау

Тақырып бойынша тапсырмалар:

1. Қаржылық тұрақтылықтың абсолютті көрсеткіштері.

2. Қаржылық тұрақтылықтың үш факторлы моделі. талдау.

3. Қаржылық тұрақтылықтың қатысты көрсеткіштері мен оларды талдау.

4. Қаржылық тұрақтылық коэффициенттерінің ерекшеліктерін түісндіру.

Тақырып бойынша есептер жинағы

Есеп 1

	Көрсеткіштер	Жыл аяғына		Жыл басына		өзгерісі (+,-)		Құрылымдық өзгерістер (4-2)
	Көрсеткіштер	Сомасы, мың тенге	Үлесі, %	Сомасы, мың тенге	Үлесі, %	мың тенге	Үлесі, %	Құрылымдық өзгерістер (4-2)
1	Аванстелген капитал, барлығы, оның ішінде	32551		41957
1.1	Меншікті капитал	27908		32276
1.2	Қарыздық капитал	4643		9681
	Оның ішінде ұзақмерзімді	-		-			-	-
	Негізгі капитал	18642		19497
2	Тәуелсіздік коэфф.
3	Қаржыландыру коэфф
4	Қарыздық және меншікті капитал қатынасы коэфф.
5	Инвестициялау коэфф.

Есеп 2

Кесте деректері бойынша анықтаңдар:

1. Тәуелсіздік коэффициент

2. Қаржыландыру коэффициент

3. Қарыздық және меншікті капитал қатнасы коэффициенті

Көрсеткіштер	2014	2015
Көрсеткіштер	млн.тенге	млн.тенге
1. Аванстелген капитал, оның ішінде	143178,0	148985,9
1.1.Меншікті капитал	37737,3	53203,3
1.2.Қарыздық капитал	105440,7	95782,6
Тәуелсіздік коэффициент
Қаржыландыру коэффициент
Қарыздық және меншікті капитал қатнасы коэффициенті

Талдаудан соң сәйкесінше қорытынды жасаңыз.

Есеп 3

Кесте деректері бойынша анықтаңдар: біркүндік түсімді, бір айналым ұзақтығын, айналымдылық коэффициентін, айналым құралдарының жүктелу коэффициентін. Талдаудан соң сәйкесінше қорытынды жасаңыз.

Көрсеткіштер	өткен жыл	Есепті жыл	Ауытқу
1.Түсім, тенге	51641758	40619948
2.Күндер саны	360	360
3.Бір күндік түсім
4.Айналым құралдарының орташа қалдығы, тенге	6246064	11008713
5.Бір айналым ұзақтығы, күндер
6.Айналым құралдарының айналымдылық коэффициенті, айналым саны
7. Айналым құралдарының жүктелу коэффициенті, тиын

Талдаудан соң сәйкесінше қорытынды жасаңыз.

Есеп 4

Зерттелетін кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бағалау мақсатында запастар мен шығындардың көпдеңгейлі схемасын қарастырыңдар. «Металлопрокат» ЖШС 2013-2015жж. қаржылық тұрақтылығына талдау жасап, қорытынды жасаңдар.

Көрсеткіштер	2013	2014	2015
1. Меншікті айналым құралдарының қалыптасу көздері	151100	203438	225300
2. Айналымнан тыс активтер	17627	12940	12803
3. Меншікті айналым құралдары (1-2)
4. Ұзақмерзімді пассивтер	-	-	-
5. Запастар мен шығындардың қалыптасуының меншікті және ұзақмерзімді қарыздық көздері (З+4)
6. Қысқамерзімді қарыздық құралдар	-	-	-
7. Запастар мен шығындардың қалыптасуының негізгі көздерінің жалпы көлемі (5+6)
8. Запастардың жалпы көлемі	174874	41969	37894
9. Меншікті айналым құралдарының артықшылығы (+), еткіліктілігі (-) (З-8)
10. Запастар мен шығындардың қалыптасуының меншікті және ұзақмерзімді қарыздық көздері артықшылығы (+), жеткіліксіздігі (-) (5-8)
11. Запастар мен шығындардың қалыптасуының негізгі көздерінің жалпы көлемінің артықшылығы (+), жеткіліксіздігі (-) (7-8)

Есеп 5

Кесте деректерін пайдаланып, қаржылық тұрақтылық көрсеткіштерін анықтаңдар, талдау жасаңдар. (млн. тенге)

№	Көрсеткіштер	2013	2014	2015	Ауытқуы (+,-)
№	Көрсеткіштер	2013	2014	2015	2015/ 2014	2015/ 2013
1	Барлық капитал	69463,7	169356,5	202852,0
2	Меншікті капитал	16715,0	33940,6	45510,7
3	Тартылған капитал	173,9	40590,6	33085,6
4	Меншікті капиталды шоғырландыру коэффициенті (2/1)	0,24	0,2	0,22
5	Тартылған капиталды шоғырландыру коэффициенті (3/1)	0,03	0,22	0,14
6	Меншікті айналым құралдары (2-7)
7	Негізгі құралдар және айналымнан тыс активтер	1628,7	3845,5	4950,4
8	Маневрлеу коэффициенті (6/2)
9	Меншікті және тартылған капитал қатынасы коэффициенті (2/3)	96,2	0,83	1,37
10	Қарыздық және меншікті капитал қатнасы коэффииценті (3/2)	0,01	1,2	0,72

Қорытынды жасаңдар.

Тақырып 8. Кәсіпорынның балансының өтімділігін талдау

Тақырып бойынша есептер жинағы

Есеп 1

Деректерді пайдаланып анықтаңдар:

өндірістік запастар мен кредиторлық қарыздың айналу уақытын анықтаңдар.
кредиторлық қарыздың айналу уақытына факторлар әсерін анықтаңдар.

Мың тенге ( 6 ай ішінде)

№	Көрсеткіштер	Болжам	Нақты
1.	өндірістік запастардың орташа сомасы	7300	7800
2.	кредиторлық қарыздың орташа сомасы	6500	6920
3.	Түсім	24600	25200

Қортынды жасаңдар.

Есеп 2

а) дебиторлық қарыздың айналу уақытын анықтаңдар

б) дебиторлық қарыздың айналу уақытына факторлар әсерін есептеңдер.

мың тенге ( 6 ай ішінде)

№	Көрсеткіштер	Болжам	Нақты
1.	Түсім	28300	29100
2.	дебиторлық қарыздың орташа сомасы	7300	7010

Қортынды жасаңдар.

Есеп 3

Кесте деректері бойынша анықтаңдар: ағымдылық өтімділік коэффициентін, меншікті құралдармен қамтамасыз ету коэффициентін, төлемдік қабілетін қалпына келтіру немесе жоғалту көрсеткіштерін. Баланс құрылымының қанағаттанарлығына баға беріңдер.

Көрсеткіштер	2006	2007	коэффициент нормасы	Мүмкінді шешімі
Ағымдық активтер	197371,320	217719,899
Ағымдық пассивтер	190920,97	243073,86
Меншікті капитал	6865,774	10532,564
Ұзақмерзімді активтер	59369,163	65152,442
Ағымдық өтімділік коэффициенті (К^тл)			>2,0
Меншікті құралдармен қамтамасыз етілу коэффициенті (К°_сос)			>0,1
Төлемдік қабілеттілігін қалпына келтіру коэффициенті (К_в)			>1
Төлемдік қабілеттілігін жоғалту коэффициенті (К,)			>1,0

Есеп 4

Көрсеткіштер	Жыл аяғына	Жыл басына	Оптималді деңгейі
1. Ағымдық активтер	3615763	2290000
Оның ішінде
1.1 Ақшалай қаражат	636299	104438
1.2 Дебиторлық қарыз	602982	150413
1.3 Запастар	2104495	1806707
1.4 Басқа қысқамерзімді активтер	51433	302
2. Ағымдық міндеттемелер	3636664	3109006
3. Коэффициенттер:
3.1 Абсолютті өтімділік
3.2 Қатерлі өтімділік
3.3 Ағымдық өтімділік

Қорытынды жасаңдар.

Есеп 5

Көрсеткіштер	Жыл аяғына		Жыл басына		Ауытқу
Көрсеткіштер	Мың тенге	%	Мың тенге	%	Ауытқу
1. Ағымдық активтер	3615763		2290000
1.1 Ақшалай қаражат	636299		104438
1.2 Дебиторлық қарыз	602982		150413
1.3 Запастар	2325049		2034847
1.5 Басқа қысқамерзімді активтер	51433		302
2. Ұзақмерзімді активтер	646699		706878
2.1 Негізгі құралдар	640437		706132
2.2 Материалдық емес активтер	6262		746
Баланс жиыны	4262462	100	2996878	100
Көрсеткіштер	Жыл аяғына		Жыл басына		Ауытқу
Көрсеткіштер	Мың тенге	%	Мың тенге	%	Ауытқу
3. Ағымдық міндеттемелер	3636664		3109006
3.1 Қысқамерзімді қаржылық міндеттемелер	3159373		2813667
3.2 Салықтар бойынша міндеттемелер	94415		29254
3.3 Басқа міндетті және ерікті төлемдер бойынша міндеттемелер	399		316
3.4 Қысқамерзімді кредиторлық қарыз	352043		109065
3.5 Басқа қысқамерзімді міндеттемелер	30434		156704
4. Ұзақмерзімді міндеттемелер	23845		-
5. Меншікті капитал	601953		-112128
5.1 Шығарылған капитал	200000		82215
5.2 Бөлінбеген табыс	401953		-194343
Баланс жиыны	4262462	100	2996878	100

Қорытынды жасаңдар.

Есеп 6

№	Көрсеткіштер	Жыл аяғына	Жыл басына	Ауытқуы
1	Ағымдық активтер, мың тенге	13781	21956
	Оның ішінде
1.1	Ақшалай қаражат және қысқамерзімді қаржылық салымдар	1463	1425
1.2	Дебиторлың қарыз және басқа активтер	1165	2914
1.3	ТМҚ	11153	17617
2	Қысқамерзімді міндеттемелер, мың тенге	4643	9681
2.1	Қысқамерзімді несиелер мен займдар	-	-
2.2	Кредиторлық қарыз	4294	8081
2.3	Басқа ағымдық міндеттемелер	349	1600
3	Өтімділік көрсеткіштер	-	-
3.1	Абсолютті өтімділік көрсеткіші
3.2	Қатерлі өтімділік көрсеткіші
3.3	Ағымдық өтімділік көрсеткіші

Есеп 7

Кесте деректері бойынша жалпы өтімділік көрсеткішіне жалпылама факторлар ықпалын есептеп, қорытынды жасаңдар.

№	Көрсеткіштер	Жыл басына	Жыл басындағы ағымдық активтер мен жыл аяғына қысқамерзімді міндеттемелер барысында	Жыл аяғына	Ауытқу	Оның ішінде келесі факторлар өзгерісі есебінен
№	Көрсеткіштер	Жыл басына		Жыл аяғына	Ауытқу	Ағымдық активтер	Қысқамерзіиді міндеттемелер
1	Ағымдық активтер, мың тенге	13781	21956	8175
2	Қысқамерзіиді міндеттемелер, мың тенге	4643	9681	5038
3	Жалпы өтімділік коэффициенті	2,968	1,424	2,268

Тақырып 9. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау

Тақырып бойынша тапсырмалар:

1. Ұйымның қаржылық тұрақтылығы маңыздылығы қандай?

2. Қаржылық тұрақтылықтың абсолютті көрсеткіштеріне не жатады?

3. Қатысты көрсеткіштерге қандай көрсеткіштер жатады және қалай есептеледі?

4. Меншікті капитал айналымдылығы қалай анықталады?

5. Автономиялық коэффициент қалай есептеледі?

6. Қаржылық тұрақтылық коэффициенті қалай есептеледі?

7. Капитализациялау коэффициенті қалай есептеледі?

8. Тәуелділік коэффициенті қалай есептеледі?

Тақырып 10. Ұйымның табыстылық көрсеткіштерін талдау

Тақырып бойынша тапсырмалар:

1. Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштерін талдау.

2. Рыноктық экономика жағдайында табыс рөлі қандай?

3. Табыс функциялары қандай?

4. Абсолюттік көрсеткіштерге қандай көрсеткіштер жатады?

5. Салыстырмалы көрсеткіштерге қандай көрсеткіштер жатады?

6. Кәсіпкершілік тәуекелділікті талдау әдістемесі.

Тақырып бойынша есептер жинағы

Есеп 1

Кесте деректері бойынша анықтаңдар: жалпы активтердің пайдалылық коэффициенті, өткізілген өнімнің пайдалылық коэффициенті, жалпы активтердің айналымдылық коэффициенті.

Көрсеткіштер	2014	2015	Ауытқу
1.Түсім, мың тенге	115104	165389
2.Таза табыс, мың тенге	-18873	+30755
3.Жалпы активтердің орташа жылдық құны, мың тенге	133759	142850
4. Жалпы активтердің пайдалылық коэффициенті
5.Өткізілген өнімнің пайдалылық коэффициенті
6. Жалпы активтердің айналымдылық коэффициенті

Талдаудан соң сәйкесінше қорытынды жасаңыз.

Есеп 2

Деректерді пайдаланып анықтаңдар:

өндірістік запастар мен кредиторлық қарыздың айналу уақытын анықтаңдар.
кредиторлық қарыздың айналу уақытына факторлар әсерін анықтаңдар.

Мың тенге ( 6 ай ішінде)

№	Көрсеткіштер	Болжам	Нақты
1.	өндірістік запастардың орташа сомасы	7300	7800
2.	кредиторлық қарыздың орташа сомасы	6500	6920
3.	Түсім	24600	25200

Қортынды жасаңдар.

Тақырып 10. Ұйымның іскерлік белсенділігін талдау

Тақырып бойынша есептер жинағы

Есеп 1.

а) дебиторлық қарыздың айналу уақытын анықтаңдар

б) дебиторлық қарыздың айналу уақытына факторлар әсерін есептеңдер.

Мың тенге ( 6 ай ішінде)

№	Көрсеткіштер	Болжам	Нақты
1.	Түсім	28300	29100
2.	дебиторлық қарыздың орташа сомасы	7300	7010

Қортынды жасаңдар.

Есеп 2

өндірістік қатерлі көлемін анықтап, оған факторлар әсерін талдадар. (мың тенге)

№	Көрсеткіштер	Болжам	Нақты
1.	Тұрақты шығындар, тг	498300	515600
2.	Өнім бірлігінің өзгермелі шығындары	80	84
3.	Өнім бірлігінің бағасы, тг.	135	140

Қортынды жасаңдар.

Есеп 3.

Деректерлі пайдаланып анықтаңдар:

а) тауарлар айналымдылығын және айналым ұзақтығын анықтаңдар

б) тауарлар айналымдылығына факторлар ықпалын анықтаңдар

(т.т.)

№	Көрсеткіштер	Болжам	Нақты
1.	Түсім тоқсанға	22300	22900
2.	Тауарларың орташа қалдығы	6890,3	7130,1

Қортынды жасаңдар.

Есеп 4.

Бір айға түсім көлемін анықтап және оның өзгерісіне факторлар ықпалын анықтаңдар.

№	Көрсеткіштер	Болжам	Нақты
1.	Дүкеннің жұмыс күндер саны	30	28
2.	Күніне жұмыс сағат саны	10	12
3.	Сатушылар саны	8	7
4.	1 сағаттағы өнімділік	3,8	4,1

Қорытынды жасаңдар.

Есеп 5.

Деректерді пайдалана отырып анықтаңдар:

а) өндірістік запастардың айналым ұзақтығын

б) оған факторлар ықпалын

(мың тенге)

№	Көрсеткіштер	Болжам	Нақты
1.	өндірістік запастар қалдығы	6350,2	6418,3
2.	Запастардың бір күндік айналымы	85,8	68,2

Қорытынды жасаңдар.

Есеп 6

Кесте деректері бойынша айналым құралдарының айналымдылық коэффициентін, айналым ұзақтығын, айналым құралдарын жүктелу коэффициентін анықтаңдар, қорытынды жасаңдар.

Көрсеткіштер	Болжам	Нақты	ауытқу
Түсім	24392	23179
Ағымдық активтердің орташа шамасы	13551	17868
Ағымдық активтердің айналымдылық коэффициенті
Ағымдық активтердің бір айналым ұзақтығы
Айналым құралдардың жүктелу коэффициенті

Есеп 7

Кәсіпорынның қаржылық нәтижелерін талдап, қорытынды жасаңдар.

	Көрсеткіштер	Жылдар			ауытқуы, (+,-)
	Көрсеткіштер	2013	2014	2015	2015ж./ 2014ж	2015. 2013ж
1	Өнімді өткізуден түскен табыс	478741,268	560333,618	874766,012
2	Өткізілген өнімнің өзіндік құны	403638,656	414206,403	624175,816
3	Жалпы пайда (1-3)
4	Басқа табыстар	-	27,106	3356,249
5	Өнімді өткізуге және қызмет көрсетуге кеткен шығындар	31903,545	2583,765	-
6	Әкімшілік шығындар	41197,666	135826,401	248688,562
7	Басқа шығындар	731,899	1467,313	1591,093
8	Ассоциацияланған және біріккен ұйымдардың пайда/зиян үлесі	55,535	-496,006	-
9	Салық салуға дейінге пайда/зиян (3+4-5-6-7±8)
10	Корпоративті табыс салыға бойынша шығындар	188,153	1007,806	1100,037
11	Жалғасатын қызмет мерзіміндегі пайда/зиян (9-10)
12	Тоқталыған қызметтен пайда/зиян	-	-	-
13	Қорытынды пайда/зиян (11+12)

Тақырып 12. Маржиналдық талдау негізінде басқару шешімдерін негіздеу әдістемесі

Тақырып бойынша тапсырмалар:

1. Маржиналды табысты талдау.

2. Өндірістің шекті көлемін анықтау.

3. Өнім сатудан түскен табыстың шекті көлемін анықтау.

4. Тұрақты шығындардың шекті деңгейін анықтау.

5. Минималды табыстың деңгейін анықтау.

Тақырып 13. Кәсіпорынның банкрототтық ықтималдылығын бағалау және талдау

Тақырып бойынша есептер жинағы

Есеп 1

Көрсеткіштер	2014	2015	коэффициент нормасы	Мүмкінді шешімі
Ағымдық активтер	197371,320	217719,899
Ағымдық пассивтер	190920,97	243073,86
Меншікті капитал	6865,774	10532,564
Ұзақмерзімді активтер	59369,163	65152,442
Ағымдық өтімділік коэффициенті (К^тл)			>2,0
Меншікті құралдармен қамтамасыз етілу коэффициенті (К°_сос)			>0,1
Төлемдік қабілеттілігін қалпына келтіру коэффициенті (К_в)			>1
Төлемдік қабілеттілігін жоғалту коэффициенті (К,)			>1,0

Есеп 2

Кесте деректерін пайдаланып, капиталдың динамикасы мен құрылымын талдаңдар.

Капитал көздері	Жылдар						Ауытқуы (+.-)
	2013		2014		2015		2015/ 2014	2015/ 2013
	млн.тг	%	млн.тг	%	млн.тг	%	2015/ 2014	2015/ 2013
Меншікті капитал	16715,0		33940,6		45510,7
Жарғылық капитал	450,4		800,0		10788,4
Резервтік капитал	-		-		-
Бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян)	16264,5		23152,2		34722,2
Қарыздық капитал	173,9		38605,3		29824,3
Ұзақмерзімді міндеттемелер	369,0		40590,6		33085,6
Ағымдық міндеттемелер	20875,8		14952,3		25776,5
Оның ішінде: Қысқамерзімді несиелер	2794,7		10954,9		7017,5
Кредиторлық қарыз	11820,3		6360,5		16136,8
Жиыны	69463,7		169356,5		202852,0

Қорытынды жасаңдар.

ЖЕКЕ ӨЗІНДІК ТАПСЫРМАЛАР

Төмендегі кестелердегі тапсырмаларды нақты кәсіпорын деректерімен талдау жасау керек:

№1- қосымша

Кәсіпорынның мүліктік жағдайын бағалау

№	Көрсеткіштер	Көрсеткіштің мақсаты	Есептеу формуласы	Өнеркәсіп кәсіпорны үшін ұымды (қолайлы) мәні
1	2	3	4	5
1.	Кәсіпорын активтерінің құны	Кәсіпорынның қызмет ауқымы мен сенімділік деңгейін сипаттайды, кәсіпорынның қаржылық жағдайының индикаторларын есептеуде негіз болады	Баланс активінің екі бөлімінің қорытындысының қосындысы, яғни баланс валютасы	х
2.	Өндірістік мақсаттағы мүлік коэффициенті	Кәсіпорынның өндірістік потенциялын сипаттайды	Негізгі құралдар+ өндірістік қорлар (материалдар) + аяқталмаған өндіріс Актив құны, баланс валютасы	0,5
3.	Кәсіпорын акивтерінің қозғалыс коэффициенттері	Қарызды өтеудегі қаражат үлесін немее кәсіпорын активтерінің жалпы құнындағы ағымдық активтерінің үлесін сипаттайды	Ағымдық активтер Баланс валютасы	0.5-тен кіші емес
4.	Қозғалыстағы және иммобилизацияланған қаражаттардың арақатынас коэффициенттері	Ағымдық және ұзақ мерзімдік активтердің арасындағы арақатынасты көрсетеді. Бұл арақатынсатың оптималды және қауіпті мөлшері салалық ерекшеліктерге байланысты	Ағымдық активтер Ұзақ мерзімді активтер	0,5-тен км емес
5.	Негізгі құралдардың нақты құнының коэффициенті	Кәсіпорынның материалды-техникалық базасын сипаттайды	Қалдық құны бойынша негізгі құралдар Баланс валютас	0,5-тен кем емес
6.	Негізгі құралдардың актив бөлігінің үлесі	Негізгі құралдардың жалпы құнындағы еңбек құралдарының үлесін сипаттайды	Жұмыс машиналары және жабдықтар +Көлік құралдары Негізгі құралдар
7.	Негізгі құралдардың тозу коэффициенті	Негізгі құралдардың техникалық жағдайын сипаттайды	Негізгі құралдардың тозу сомасы Негізгі құралдардың бастапқы құны	0,5-тен кем емес
8.	Негізгі құралдардың жаңарту коэффициенті	-//-	Кезең ішінде келіп түскен жаңа негізгі құралдардың құны Кезең соңындағы негізгі құралдардың бастапқы құны
9.	Негізгі құралдардың жарамдылық коэффициенті	-//-	Негізгі құралдардың қалдық құны Негізгі құралдардың бастапқы құны	0,5-тен кем емес
10.	Негізгі құралдардың істен шығу коэффициенті	Кезең ішінде есептен шығарылған негізгі құралдарды сипаттайды	Есепті кезеңде есептен шыққан негізгі құралдардың құны Кезең басындағы негізгі құралдардың бастапқы құны

№2-қосымша

Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бағалау

№	Көрсеткіш	Көрсеткіш мақсаты	Есептеу формуласы	Қолайлы мәні
1	2	3	4	5
1.	Тәуелсіздік коэффициенті - К_н	Меншікті капиталдың кәсіпорын активтерін қалыптастыру көзінің жалпы көлеміндегі үлесін сипаттайды. Ол бойынша кәсіпорынның қаншалықты деңгейде қарыз қаражатқа тәуелді екендігін және меншікті қаражатын қалай пайдаланатынын білуге болады	Меншікті капитал Жинақтық капитал-баланс валютасы	0,5-0,6
2.	Тәуелділік коэффициенті - К_н	Қарыз қаржаттарының жиынтық капиталдағы үлесін сипаттайды. Авансталған капиталдағы қарыз үлесі неғұрлым көп болса, соғұрлым кәсіпорын қаржыландырудың сыртқы көздері көбірек тәуелді болады	Тартылған капитал Жиынтық капитал немесе 1 – К_н	0,4-0,5
3.	Қаржыландыру коэффициенті - К_ф	Меншікті және тартылған капиталдаң арақатынасын сипаттайды. Ол кәсіпорын активтерінің қай бөлігі меншікті қаражат есебінен, қай бөлігі қарыз қаражаты есебінен қаржыландырылатынын көрсетеді	Меншікті капитал Тартылған капитал	>1
4.	Қарыз және меншікті құралдардың арақатынасы – К_з/с	Кәсіпорын активтерінің қай бөлігі қарыз қаражаты есебінен қаржыландырылатындығынан көрсетеді, 1 теңгеге қанша қарыз тартылғандығын білдіреді	Қарыз капиталы Меншікті капитал	<1
5.	Инвестицияларды өтеу коэффициен- ті – К_п.мнемесе К_фу	Жиынтық капиталдағы меншікті капитал мен ұзақ мерзімді міндеттмелердің үлесін сипаттайды	Меншікті капитал + ұзақ мерзімдік міндеттемелер Жиынтық капитал	қалыпты ≈0,9 қауіпті – 0,75
6.	Инвестициялық Коэффициенті - К_и	Меншікті капиталдаң негізгі құралдар мен басқа да активтер сатып алуға пайдалануын көрсетеді	Меншікті капитал Негізгі капитал	>0,5
7.	Қарыз қаражатын ұзақ мерзімге тарту коэффициенті – К_д/о	Кәсіпорын активтерін қаржылан- дыру үшін тартылған ұзақ мерзімді несиелер мен қарыздардың меншікті капиталмен қатар үлесін көрсетеді	Ұзақ мерзімді міндеттемелер Меншікті капитал + Ұзақ мерзімді міндеттемелер	-
8.	Меншікті айналым капиталы - С_ок	Меншікті капиталдың қандай бөлігі иммобильді сипаттағы құндылықтардың бекітілмегендігін сипаттайды.	Меншікті капитал Айналымнан тыс активтер	-
9.	Маневрлілік коэффициенті – К_м	Меншікті капиталдың қандай бөлігі табельді нысанда екендігін сипаттайды	Меншікті айналым капиталы Меншікті капитал	> 065
10.	Қорлар мен шығындардың меншікті қалыптасу көздерімен қамтамасыз етілу коэффициенті – К_о/з	Қорлар мен шығындардың қандай бөлігі меншікті айналым қаражатымен өтелетіндігін көрсетеді	Меншікті айналым капиталы Тауарлар-материалдар қорлар	>0,6+0,8
11.	Қысқа мерзімді қарыз коэффициенті – к_т/з	Ағымдық міндеттемелердің кәсіпорынның жалпы міндеттемелер көлеміндегі үлесін сипаттайды	Ағымдық міндеттемелер Жалпы міндеттемелер	-
12.	Берешек қарыз коэффициенті – Қ_қ/рз	Берешек қарыз бен басқа да пассивтердің жалпы міндеттемедегі үлесін көрсетеді	Берешек қарыз + Басқа да пассивтер Жалпы міндеттемелер	-
13.	Алашақ және қарыз арақатынасы коэффициенті – К_д/к	Берешек қарыздың алашақ қарызбен қамтамасыз етілу даңгейін көрсетеді. Егер берешек қарыз алашақ қарызбен қамтамасыз етілмеген болса, мұндай жағдай қауіпті деп саналады, өйткені ол меншікті қаражаттың өтімді бөлігінің ақшаға айналуын тежейді	Алашақ қарыз Берешек қарыз	2:1
14.	Кәсіпорынның несиелер бойынша пайыздар төлей алу қабілетінің коэффициенті	Кәсіпорынның несиелер бойынша пайыздар төлеу қабілетін сипаттайды	Таза табыс + салықтар+ Несиелер бойынша пайыздар Төленген пайыздар сомасы	-

№3-қосымша

Кәсіпорын активтерінің өтімділігі мен төлем қабілетін бағалау

№	Көрсет- кіштер	Көрсеткіш мақсаты	Есептеу формуласы	Ұтымды мәні
1	2	3	4	5
1.	Жалпы өтімділік коэффициенті - К^о_л	Ағымдық өтімді активтердің барлығының барлық төлем міндеттемелеріне қатынасн көрсетеді	К^О_{А =}а₁А_{1 +}а₂А_{2 +}а₃А₃₌_{1 ∙}А_{1 +}0,5 ∙ А_{2 +}0,3 ∙ А₃ а₁П_{1 +}а₂П_{2 +}а₃П₃1∙ П_{1 + 0,5∙}П_{2 + 0,3 ∙}П₃	0,9-дан Кем емес
2.	Абсолютті өтімділік коэффициенті -	Ағымдық міндеттеменің қандай бөлігі баланс жасалатын күні немесе жуық арада өтелетіндігін көрсетеді	Ақша қаражаттары + құнды қағаздар Ағымдық міндеттемелер	>0,2+0,5
3.	Жедел өтімділік немее аралық жабу коэффицинті К^п_л	Алашақ қарыздың бір айналымының орташа ұзақтығына тең кезең ішіндегі кәсіпорынның күтіліп отырғна төлем қабілеттілігін сипаттайды (73,5 күн). Ол ағымдық міндеттемелердің қандай бөлігінің тек ақша қаражаттары есебінен ғана емес, сонымен қатар жасалған жұмыс, көрсетілегн қызмет, тиелген өнім үшін келіп түсетін түсім есебінен өтелетіндігін көрсетеді	Ақша қаражаттары + Бағалы қағаздар + Алашақ қарыз + басқа да активтер Ағымдық міндеттемелер	>1
4	Ағымдық өтімділік коэффициенті - К^Т_Л	Ағымдық активтердің қанша есе ағымдық міндеттемелерді өтейтіндігін анықтауға мүмкіндік береді және кәсіпорынның тек дебиторларымен уақытылы есеп айырысу мен дайын өнімді өткізуде ғана емес, сонымен қатар, қажет болған жағдайда материалдық айналым қаражаттарын сату жағдайындағы төлем мүмкіндігін көрсетеді. Ол өнімді қаражаттардың ағымдық міндеттемелерді жабатын- дығын анықтауға мүмкіндік береді, сол арқылы баланс құрылымның тұрақты деңгейін ғана емес, сонымен қатар, кәсіпорынның ағымдық міндеттемелері бойынша тез есеп айырысу қабілетін көрсетеді.	Ағымдық активтер Ағымдық міндеттемелер	≥2
5	Тауарлы-материалды қорлардың ағымдық активтеріндегі үлесі	Ағымдық активтердің қанша бөлігін тауарлы-материалды қорлар алатындығын көрсетеді.	Тауарлы-материалды қорлар Ағымдық активтер
6	Тауарлы-материалды қорлардың өтелу коэффициенті - К^а_тмз	Қорлар мен шығындардың қандай бөлігі меншікті айналым қаражаттарымен өтелетіндігін көрсетеді.	Меншікті айналым қаражаттары Тауарлы материалды қаражаттар	≥0,6+0,8
7	Меншікті айналым қаражаттарымен қамтамасыз етілу коэффициенті - К_о	Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қажетті меншікті айналым қаражаттарының болуын сипаттайды	Меншікті айналым қаражаттары Ағымдық активтер	≥0,1
8	Ағымдық міндет -темелердің абыстылық коэффициенті немесе сатудан т үскен табыстың орташа ағымдық міндеттемелерге қатынасы К^Д_Т.О	Кәсіпорынның ұзақ мерзімді төлем қабілетін динамикалы көрсеткіш ретінде сипаттайды. Бұл көрсеткіштің алымы өнімді өткізуден түскен табысты немесе балансты жасау күніндегі емес, белгілі бір кезең ішінде ақша қаражаттары ағымын сипаттайды.	Өнімді өткізуден түскен немесе қарастырылып отырған кезеңдегі есеп айырысу шотындағы дебеттік қалдық Қарастылып отырған кезеңдегі ағмдық міндеттемелердің орташа қалдықтары
9	Ақша қаражаттары жеткіліктілігі коэффициенті - К^Д_М	Кәсіпорынның күрделі шығындарды, айналым құралдарының өсімін өтеу, дивиденд төлеу ақша табу қабілетін көрсетеді.	Өнімді сатудан түскен Күрделі шығындар –Дивиденд төлеу – Ағымдық активтердің өсімі
10	Ақша қаражаттарын капиталдандыру коэфициенті - К^К_Н	Инвестициялардың кәсіпорын активіндегі деңгейін анықтау үшін қолданылады.	Өнімді сатудан түскен түсім – Төленген дивидендтер Бастапқы құны бойынша есептелген негізгі құралдар +Ин- вестициялар + Басқа активтер + Меншікті айналым капиталы	8-10%

№4-қосымша

Кәсіпорын табыстылығын бағалау

№	Көрсеткіштер	Есептеу формуласы
1.	А. Абсолютті көрсеткіштер: Өнімді өткізуден түскен түсім (табыс)	Қосылған құн салығын, акционерлерді және басқа да міндетті төлемдер мен салықтарды және де қайтарылған тауарлардың құныны, сауда шегермелерін есептегендегі өнімді өткізуден түскен барлық табыс саласы
2.	Жалпы табыс	Өнімді өткізуден түскен түсім мен негізгі қызмет нәтижесінде өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құны арасындағы айырма
3.	Маржиналдық табыс	Өнімді өткізуден түскен түсім (ӨӨТТ) мен айнымалы шығындар арасындағы айырма
4.	Негізіг қызметтен түскен табыс	Жалпы табыс пен кезең шығындары арасындағы айырма
5.	Негізгі емес қызметтен түскен табыс	Негізгі емес қызметтен алынатын табыстар сомасы
6.	Салық салынғанға дейінгі қа-лыпты қызметтен түскен табыс	Негізгі және негізгі емес қызметтен түскен табыстар сомасы
7.	Салық салынғаннан кейінгі қалыпты қызметтен түскен табыс	Салық салынғанға дейінгі қалыпты қызметтен түскен табыстан табыс салығын шегеру арқылы есептеледі
8.	Күтпеген оқиғалардан түскен табыс	Қалыпты қызметтен өзгеше оқиғалар немесе операциялар нәтижесінде түскен табыс. Мұндай операциялар көбіне көп қайталана бермейді
9.	Таза табыс	Қорытыныд табыстарды қорытынды щығындармен салыстыру жолымен анықталады, яғни қалдық нәтижені көрсетеді
1.	Б. Салыстырмалы көрсткіштер: Кәсіпорын активтерінің табыстылығы	Таза табыс Кәсіпорын активі
2.	Ұзақ мерзімді активтердің табыстылығы - Д_а	Таза табыс Ұзақ мерзімді активтер
3.	Ағымдық активтер табыстылығы - Д_па	Таза табыс Ағымдық активтер
4.	Өндірістік қорлардың табыстылығы – Д_п.ф	Таза табыс негізгі өндірістік қорладың орташа жылдық құны + Айналымдық өндірістік қорлардың орташа құны
5.	Негізгі өндірістік қорлардың табыстылығы – Д_о.ф	Таза табыс Негізігі өндірістік қорлардың орташа жылдық құны
6.	Айналымдық өндірістік қорлардың табыстылығы – Д_об.ф	Таза табыс Айналымдық өндірістік қорлардың орташа жылдық құны
7.	Инвестициялардың табыстылығы – Д_и	1. Құнды қағаздар бойынша алынатын табыс + Бк-дегі үлестік қатысудан алынатын табыс Ұзақ және қысқа мерзімдік қаржы инвестицияларының орташа жылдық мөлшері 2. Таза табыс Меншікті капиталдың орташа мөлшері + Ұзақ мерзімдік міндеттемелердің орташа мөлшері 3. Таза табыс + Несиелер бойынша пайыздар сомасы Меншікті капиталдың орташа мөлшері + Ұзақ мерзімді міндеттемелердің орташа мөлшері
8.	Сату көлемінің табыстылығы – Д_о.н	Жалпы табыс Өнімді өткізуден түскен түсім
9.	Өткізілген өнімнің табыстылығы: а) барлық өнімнен - Д_н б) өнім бірлігінен – Д^О_Н	Таза табыс ӨӨТТ Өнім бірлігінің құны - өнім бірлігінің толық өзіндік құны Өнім бірлігінің толық құны
10.	Негізгі қызметтің табыстылығы – Д_о.д	Негізгі қызметтен алынған табыс Өткізілген өнімнің толық өзіндік құны
11.	Жиынтық капитал табыстылығы - Д_к	Таза табыс Жиынтық капитал
12.	Меншікті капитал табыстылығы – Д_ск	Таза табыс Меншікті капитал
13.	Перманентті капитал табыстылығы – Д_п.к	Таза табыс Меншікті капитал + ұзақ мерзімді міндеттемелер
14.	Негізігі капитал табыстылығы – Д_о.к	Таза табыс Негізгі капитал
15.	Айналым капиталының табыстылығы – Д_аб.к	Таза табыс Айналым капиталы
16.	Қарыз капиталының табыстылығы – Д_з.к	Таза табыс Қарыз капиталы
17.	Таза ақша алымының негізінде есептелген сату көлемінің, жиынтық капиталдың,, меншікті капиталдың және т.б. табыстылығы Д_ОН; Д_К; Д_СК; т.б.	Таз ақша қаражаты ағымы Сату көлемі, жиынтық капиталы, меншікті капитал және т.б.

№5-қосымша

Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін бағалау

№	Көрсеткіштер	Есептеу формуласы
1.	Капиталдың жалпы айналымдылық коэффициенті - К^О_К	Өнімді өткізуден түскен түсім Жиынтық капитал
2.	Меншікті капиталдың айналымдылық коэффициенті - К^О_СК	ӨӨТТ Меншікті капитал
3.	Негізгі капиталдың айналымдылық коэффициенті - К^О_СК	ӨӨТТ Негізіг капитал
4.	Ағымдық активтердің айналымдылық коэффициенті – К^О_т.а	ӨӨТТ Ағымдық активтер
5.	Ағымдық активтердің күнімен есептегендегі айналымдылығы - Д^О	360 = 360∙Ағымдық активтердің орташа мөлшері Айналым саны ӨӨТТ
6.	Айналым қаражаттарын бекіту коэффициенті -К^О_З	Ағымдық активтердің орташа мөлшері ӨӨТТ
7.	Материалды айналым қаражаттарының айналымдық коэффициенті - к^О_З	1) ӨӨТТ Материалды айналым құралдарының орташа құны 2) Өткізілген өнімнің толық өзіндік құны Өндірістік қорлардың орташа құны
8.	Дайын өнімнің айналымдылық коэффициенті - К^О_Г	ӨӨТТ Баланс бойынша дайын өнімнің кезең ішіндегі орташа мөлшері
9.	Алашақ қарыздың айналымдылық коэффициенті – К^О_Д/З	ӨӨТТ Кезең ішіндегі алашақ қарыздың орташа мөлшері
10.	Алашақ қарыздың айналымының орташа мерзімі – Д^О_Д/З	360 360∙Алашақ қарыздың кезең ішіндегі орташа мөлшері К_д/з₌ӨӨТТ
11.	Берешек қарыздың айналымдылық коэффициенті – К^о_К/З	ӨӨТТ Берешек қарыздың кезең ішіндегі орташа мөлшері
12.	Берешек қарыздың айналымының орташа мерзімі – д^О_К/З	360 360∙кезең ішіндегі берешек қарыздың орташа мөлшері К_к/з₌ӨӨТТ
13.	Ақша қаражаттарының айналымдылық коэффициенті – К^О_Д.С	Талдау жасалып отырған кезеңдегі ақша қаражаттарының айналымы Ақша қаражаттарының орташа қалдықтары
14.	Ақша қаражаттары айналымының ұзақтығы – Д^О_Д/С	Талдау жасалып отырған кезеңнің ұзақтығы∙Ақша қаржаттарының орташа қалдығы Талдау жасалып отырған кезеңдегі ақша қаражаттарының айналымы
15.	Инвестицияланған капитал айналымының коэффициенті - К^о_ИК	ӨӨТТ Ұзақ + Қысқа мерзімді инвестициялар
16.	Қызмет жасаушы капиталдың айналым коэффициенті - К^О_ФК	ӨӨТТ Кезең ішіндегі қызмет жасаушы капиталдың орташа мөлшері
17.	Перманентті капиталдың айналым жылдамдығы – К^О_пер.к	ӨӨТТ Перманентті капитал
18.	Іскерлік белсенділік индексі – И_д/а	ӨӨТТ Негізгі қызметтен түскен түсім Қызмет жасаушы капитал ∙ Өткізілген өнімнің толық өзіндік құны

№6- қосымша

Нарықтық белсенділікті бағалау

№	Көрсеткшітер	Есептеу формуласы
1.	Бір акцияға шаққандағы табыс - Д^ч_а	Таза табыс + Артықшылығы бар акциялар бойынша төленетін дивидендтер Айналымдағы қарапайым акциялардың саны
2.	Акцияның құндылығы - Ц_а	Акцияның нарықтық құны Бір акцияға шаққандағы таза табыс
3.	Акцияның баланстық құны – Б_с.а	Акционерлік кпитал құны – Артықшылығы бар акциялар құны Айналымдағы жай акция саны
4.	Акция котировкасының коэффициенті – К_к.а	Бір акцияның нарықтық құны Бір акцияның баланстық құны
5.	Акция бағамы - К_а	Дивидендтер Саудалық пайыз∙100
6.	Акция табыстылығы - Д_а	1) Бір акция дивиденді
7.	Дивиденд төлеу коэффициенті – К_Д.В
8.	Тұрақты өсу коэффициенті – К_у.р
9.	Капиталдандыру коэффициенті - К_к
10.	Қаржылық леверидж - Л

7-қосымша

Кәсіпорынның қаржы шаруашылық қызметінің тиімділігін бағалау.

№	Көрсеткіштер	Есептеу формуласы
1.	Бір еңбеккетге шаққандағы орташа жылдық шығарым - W_к	ӨӨТТ Еңбеккерлердің орташа тиімділік саны
2.	Бір жұмысшыға шаққандағы орташа жылдық шығарым - W_г	ӨӨТТ Жұмысшылардың орташа тізімдік саны
3.	Бір жұмысшыға шаққандағы орташа күндік шығарым - W_дн	ӨӨТТ Барлық жұмысшылардың еңбек еткен адам күн саны
4.	Бір жұмысшының орташа сағаттық шығарымы - W_час	ӨӨТТ Барлық жұмысшылардың еңбек еткен адам-сағат саны
5.	Қор қайтарымдылығы - f	ӨӨТТ Негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық құны
6.	Қор сыйымдылығы – f_о	1) Негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық құны ӨӨТТ
7.	Материал қайтарымдылығы - М_о	ӨӨТТ Шығындылғын материалдар ресурстарының орташа құны
8.	Материал сыйымдылығы - М_с	1) Шығындалғын материал ресурстарының орташа құны ӨӨТТ

№8-қосымша

Кәсіпорынынң несие алу қабілетін және банкротқа ұшыру ықтималдығын бағалау

№	Көрсеткіштер	Есептеу формуласы
1.	Альтманның Z үлгілері 1) Екі факторлы: а) К_тл – ағымдық өтімділіккоэффициенті ә) К_з – тәуелділік коэффициенті б) -1,0736 және 0,0579 – коэффициентінің салмақтық мәндері в) -0,3877 – тұрақты мөлшер 2) Бес факторлы: а) К₁ – кәсіпорын активтерінің қозғалысжасау коэффициенті ә) К₂ – активтердің табыстылығы б) К₃ – активтердің табыстылығы в) Меншікті және қарыз капиталының арақатынас коэффициенті г) К₅ – Активтер табыстылығы ғ) сандар сәйкес коэффициенттерінің өлшемдік мәні	Z =-0,3877+К_тл(-1.0736)+К_{3 ∙}0.0579 а) Z = 0 - банкроттық ықтималдық 50% ә) Z<0 - банкроттық ықтималдық 50% б) Z>0 - банкроттық ықтималдық > 50%. Z өскен сайын өседі Екі факторлы үлгі бойынша болжам жасау қателігі ∆ Z= + 0.65 интервалымен бағаланады Z = 1,2 ∙ К₁+ 1,4 ∙К₂ +3,3∙К₃+0,6∙К₄ +1,0∙К₅ Индекстің қауіпті мәні Z-2,675; а) Z< 2,675 болғанда,жуық арада (2-3 жыл ішінде) банкрот болу ықтимал ә) Z>2,675 – кәсіпорынның қаржылық жағдайы тұрақты Банкротқа ұшырау ықтималдығының деңгейі: Z мәні Банкроттық ықтималдылығы 1) 1,80 және одан кіші өте жоғары 2) 1,81-ден 2,70-ке дейін жоғары 3) 2,71-ден 2,90-ға дейін ықтималдық бар 4) 3,0 және одан жоғары өте төмен
2.	Ағымдық өтімділік коэффициенті	Ағымдық активтер Ағымдық міндеттемелер
3.	Меншікті айналым қаражатымен қамтамасыз ету коэффициенті	Меншікті айналым қаражаты Ағымдық активтер
4.	6 ай мерзімге төлем қабілеттілігінің қалпына келтіру коэффициенті	К _К^ТЛ +П_у (К_К^ТЛ– К_Н^ТЛ) К_в = П_О К^ТЛнорм Мұнда: К _К^ТЛ мен К_К^ТЛ– ағымдық өтімділіктің кезең басы мен соңындағы нақты мәні П_у– белгіленген кезең (6 ай) К_п<1 болғанда кәсіпорынның жақын 6 айда төлем қабілеттілігін қалпына келтіру мүмкіндігі жоқ. Егер К_п >1 болса, кәсіпорын өз төлем қабілетін қалпына келтіре алады
5.	3 ай мерзімге төлем қабілеттілігін жоғалту коэффициенті	К_У = К_К^ТЛ + П_у (К_К^ТЛ– К_Н^ТК) П_О К_V> 1 болса, кәсіпорын жақын 3 айда төлем қабілетін жоғалтуы мүмкін К_V>1 болса, кәсіпорын жақын 3 айда өз төлем қабілеттілігін жоғалтпауы мүмкін

№9-қосымша

Меншікті және капиталдың табыстылық деңгейінің өзгеруіне

ықпал етуші факторлар

№	Көрсеткіштер	Формула автора	Көрсеткіш деңгейінің өзгерісіне факторлардың әсер ету формуласы
1.	Меншікті капиталдың табыстылығы	Арнайы әдебиеттерде жалпыға танымал	D^ч D^ч х D^N D_СК=С^К= D^NС_К
2.	-//-	Ришар Ж	D^ч D^B х D^Nх D^ч х А D_СК=С^К= D^NА D_BС_К
3.	-//-	Дюпон	D^ч D D_N А D_СК= = х х С_К D_NА С_К
4.	Жалпы активтердің табыстылығы	Арнайы әдебиеттерде Жалпыға танымал	D^ч D^ч D^ч D_А= = х А D^N А
5.	-//-	Диссертант	D^ч D^ч D ^N С_К D_A= = х х А D^N С_К А D^ч – таза табыс; D^N - өнімді өткізуден түскен табыс D^В - жалпы табыс C_К - меншікті капитал; А - активтердің жалпы құны.

9 БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫҢ ОҚУ ЖЕТІСТІКТЕРІН БАҚЫЛАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ БОЙЫНША МАТЕРИАЛДАРЫ

АРАЛЫҚ БАҚЫЛАУ ТАПСЫРМАЛАРЫ

1 Межелік бақылаудың сұрақтары:

1. Экономикалық талдаудың мазмұны

2. Индукция және дедукция әдістері.

3. Шаруашылық үрдістеріндегі себептік байланыстар.

4. Экономикалық талдаудың пәні мен объектісі

5. Экономикалық талдаудың әдістерінің түсінігі.

6. Экономикалық талдаудың сипаттамалық ерекшеліктері.

7. Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері

8. Факторлық талдаудың теориялық құраушылары.

9. Детерминациялық және стохастикалық әдістеріндегі факторларды жүйелендірудің негізгі тәсілдері.

10. Детерминациялық факторлық модельдердің негізгі типтері. Модельдеу ережесі

11. Қаржылық коэффициенттер

12. Төлемқабілеттілік және өтімділік коэффициенттері

13. Рентабельділік және табыстылық коэффициенттері

14. Қорларды тиімді пайдалану көрсеткіштері.

15. Баланс активінің құрамы мен құрылымын, динамикасын талдау

16. Ұйымның мүліктерін мобильді және мобильсіз түрлеріне жіктеу

17. Мобильді құралдардың құрамы мен құрылымын талдау

18. Иммобильді құралдардың құрамы мен құрылымын талдау

19. Меншікті капиталдың құрамы мен құрылымын, динамикасын талдау

20. Міндеттемелердің құрамы мен құрылымын, динамикасын талдау

2 Межелік бақылаудың сұрақтары:

1. Міндеттемелердің құрамы мен құрылымын, динамикасын талдау

2. Төлем қабілеттілігі – кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының маңызды белгісі

3. Төлем қабілеттілігі коэффициенттерін талдау

4. Ұйымның несие қабілеттілігін бағалау

5. Баланс өтімділігі ұғымы, негізгі тұжырымдамалары

6. Активтерді өтімділігіне қарай топтау

7. Міндеттемелерді төлем мерзіміне қарай топтау

8. Кәсіпорынның балансының өтімділік шарттары.

9. Қаржылық тұрақтылық ұғымы мен маңыздылығы

10. Қаржылық тұрақтылықтың абсолютті және қатысты көрсеткіштері

11. Ұйымның қаржылық коэффициенттерін есептеу әдістемесі

12. Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштері мен талдау міндеттері.

13. Табыстың абсолюттік көрсеткіштерін талдау.

14. Табыстың қатысты көрсеткіштерін талдау

15. Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін бағалау маңыздылығы

16. Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін талдау көрсеткіштері

17. Маржиналдық талдаудың мәні мен міндеттері.

18. Өнім өндірісі мен шығындар арасындағы функционалдық байланысты талдау

19. Банкроттық және оның негізгі пайда болу себептері.

20. Банкроттық ықтималдылығын отандық және шетелдік талдау тәжірибесі

ЕМТИХАН СҰРАҚТАРЫНЫҢ ТІЗІМІ

1. Экономикалық талдаудың мазмұны

2. Индукция және дедукция әдістері.

3. Шаруашылық үрдістеріндегі себептік байланыстар.

4. Экономикалық талдаудың пәні мен объектісі

5. Экономикалық талдаудың әдістерінің түсінігі.

6. Экономикалық талдаудың сипаттамалық ерекшеліктері.

7. Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері

8. Факторлық талдаудың теориялық құраушылары.

9. Детерминациялық және стохастикалық әдістеріндегі факторларды жүйелендірудің негізгі тәсілдері.

10. Детерминациялық факторлық модельдердің негізгі типтері. Модельдеу ережесі

11. Қаржылық коэффициенттер

12. Төлемқабілеттілік және өтімділік коэффициенттері

13. Рентабельділік және табыстылық коэффициенттері

14. Қорларды тиімді пайдалану көрсеткіштері.

15. Баланс активінің құрамы мен құрылымын, динамикасын талдау

16. Ұйымның мүліктерін мобильді және мобильсіз түрлеріне жіктеу

17. Мобильді құралдардың құрамы мен құрылымын талдау

18. Иммобильді құралдардың құрамы мен құрылымын талдау

19. Меншікті капиталдың құрамы мен құрылымын, динамикасын талдау

20. Міндеттемелердің құрамы мен құрылымын, динамикасын талдау

21. Төлем қабілеттілігі – кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының маңызды белгісі

22. Төлем қабілеттілігі коэффициенттерін талдау

23. Ұйымның несие қабілеттілігін бағалау

24. Баланс өтімділігі ұғымы, негізгі тұжырымдамалары

25. Активтерді өтімділігіне қарай топтау

26. Міндеттемелерді төлем мерзіміне қарай топтау

27. Кәсіпорынның балансының өтімділік шарттары.

28. Қаржылық тұрақтылық ұғымы мен маңыздылығы

29. Қаржылық тұрақтылықтың абсолютті және қатысты көрсеткіштері

30. Ұйымның қаржылық коэффициенттерін есептеу әдістемесі

31. Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштері мен талдау міндеттері.

32. Табыстың абсолюттік көрсеткіштерін талдау.

33. Табыстың қатысты көрсеткіштерін талдау

34. Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін бағалау маңыздылығы

35. Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін талдау көрсеткіштері

36. Маржиналдық талдаудың мәні мен міндеттері.

37. Өнім өндірісі мен шығындар арасындағы функционалдық байланысты талдау

39. Банкроттық және оның негізгі пайда болу себептері.

40. Банкроттық ықтималдылығын отандық және шетелдік талдау тәжірибесі

10 ОҚУ САБАҚТАРЫНЫҢ БАҒДАРЛАМАЛЫҚ ЖӘНЕ МУЛЬТИМЕДИАЛЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ТІЗІМІ

№	Ресурс атауы	Тақырыптар	Жабдық-тар	Интернет ресурстарына жүгіну
1	Электрондық ресурс	Экономикалық талдаудың пәні мен міндеттері, объектісі және мазмұны.	СД	1.. http://anfin.ru
2	Электрондық ресурс	Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері.	СД	1. http://anfin.ru
3	Электрондық ресурс	Факторлық талдау әдістемесі	СД	1.http://anfin.ru
4	Электрондық ресурс	Қаржылық коэффициенттер әдістері	СД	1.http://anfin.ru
5	Электрондық ресурс	Кәсіпорын балансының активтерін талдау	СД	1.www. wfin. kz 2. http://anfin.ru
6	Электрондық ресурс	Кәсіпорын балансының пассивтерін талдау	СД	1.www. wfin. kz 2. http://anfin.ru
7	Электрондық ресурс	Кәсіпорынның төлем және несиеқабілеттілігін талдау	СД	1.www. wfin. kz 2. http://anfin.ru
8	Электрондық ресурс	Кәсіпорынның балансының өтімділігін талдау	СД	1.www. wfin. kz 2. http://anfin.ru
9	Электрондық ресурс	Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау	СД	1.www. wfin. kz 2. http://anfin.ru
10	Электрондық ресурс	Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштерін талдау	СД	1.www. wfin. kz 2. http://anfin.ru
11	Электрондық ресурс	Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін талдау	СД	1.www. wfin. kz 2. http://anfin.ru
12	Электрондық ресурс	Маржиналдық талдау негізінде басқару шешімдерін негіздеу әдістемесі	СД	1.www. wfin. kz 2. http://anfin.ru
13	Электрондық ресурс	Кәсіпорынныңё банкрототтық ықтималдылығын бағалау және талдау	СД	1.www. wfin. kz 2. http://adilet.zan.kz 3. http://www.zancompany.com 4. egov.kz/cms/ru/law/list 5. http://anfin.ru

12 АРНАЙЫ КАБИНЕТТЕР, КЕҢСЕЛЕР МЕН ЗЕРТХАНАЛАРДЫҢ ТІЗІМІ

Ауди тория №	Кабинет атауы	Құрал-жабдық атауы	Қызмет көрсетілетін мамандықтар	Оқу пәндері
2/500	3/500, дәріс және тәжірибе	-	Есеп және аудит	Шаруашылық қызметті талдау

кезеңдік тексерулерді есепке алу парағы

Тексеру күні	Тексеруді атқарған тұлғаның Т.А.Ә.	Тексеруді атқарған тұлғаның қолы	Ескертулер мазмұны
1	2	3	4

толықтырулар мен өзгертулерді тіркеу парағы

Өзгеріс нөмірі	Өзгеріс туралы ескертпе нөмірі	Парақ (бет) саны				Барлық беті (өзгерістен кейін)	Енгізілген күні	Өзгеріс енгізуді іске асырған тұлғаның Т.А.Ә.	Өзгеріс енгізушінің қолы
Өзгеріс нөмірі	Өзгеріс туралы ескертпе нөмірі	өзгертілгені	ауыстырылғаны	жаңасы	жойылғаны	Барлық беті (өзгерістен кейін)	Енгізілген күні	Өзгеріс енгізуді іске асырған тұлғаның Т.А.Ә.	Өзгеріс енгізушінің қолы

Скачано с www.znanio.ru

Келісілді» «Бекітемін»

МАЗМҰНЫ 1 Пәннің жұмыс оқу бағдарламасы 3 2

ПӘННІҢ ОҚУ ЖҰМЫС БАҒДАРЛАМАСЫ