SHIYSHE PRIZMADA JAQTÍLÍQTÍŃ QURAM BÓLEKLERINE AJÍRALÍWÍ.RADUGA

Nókis rayonı XBMXMThSHBne qaraslı

№  22- sanlı uluwma orta bilim beriw

mektebiniń

Fizika páni muǵallimi

Aǵılash   Saylauovtıń

SHIYSHE PRIZMADA JAQTÍLÍQTÍŃ QURAM BÓLEKLERINE AJÍRALÍWÍ. RADUGA.

atlı teması boyınsha

sabaqlıq is jobası

2015-2016 jıl

Nókis Rayonı                                                                                                  22-mektep  Saylauov Aǵılash

№ 50-TEMA   SHIYSHE PRIZMADA JAQTÍLÍQTÍŃ QURAM BÓLEKLERINE AJÍRALÍWÍ. RADUGA                

Sabaqtıń maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Oqıwshılarǵa Shiyshe prizmada jaqtílíqtíń quram bóleklerine ajíralíwí. Raduga haqqında ulıwma túsinikler beriw hám bul temanıń basqa temalardan ózgesheligin aytıp ótip temanı baslaw.

b) Tarbiyalıq maqseti.

Oqıwshılarǵa temadan kelip shıqqan halda ómirde jaqsı menen jamannıń birdey júriwin biraq jaqsılıqtıń jeńip shıǵıwın túsindirip, oqıwshılardı jaqsılıq ruwxında tárbiyalaw.

c)Rawajlandırıw maqseti

Oqıwshılardıń pánge degen qızıǵıwshılıǵın arttırıw nátiyjesinde olardıń oqıw hám jazıw kónlikpelerin arttırıp barıw

Sabaqtı qurallandırıw

Sabaqlıq kitap,tarqatpa materiallar, hám kórgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalanılǵan metodlar: «Blits» interaktiv metodı «Skarabey» interaktiv metodı

Sabaq jobası

Sabaqtın barısı

Shólkemlestiriw

Klassqa kirip oqıwshılardıń tazalıǵına, klass tazalıǵina itibar qaratıw. Oqıwshılardıń oqıw quralların kózden keshirip  náwbettegi sabaqqa tayarlıǵın tekseriw

Úyge tapsırma soraw

Linzalar haqqında túsinik. Lupa, Fotoapparat temasın soraw

Tema

Hár birińiz báhár payıtında jawınnan soń aspanda doǵa kórinisindegi reńli «raduga»nı baqlaǵansız.Kóbnese raduga ekew bolǵanlıqtan elimizda Asan Úsen dep te ataydı.Usınday radugalardı jaz kúnlerinde atılúp turǵan fontanlar janında otırıp ta baqlaw múmkin. Shlangten suw sepkende shashırap shıǵatuǵın bólekshelerinde de geyde jasalma ráwishtegi raduganı baqlaw múmkin. Kórinip turǵan tábiyǵıy radugaǵa qarap júre baslasańız, ol da sizden uzaqlasıp baradı hám sońınan joǵaladı.

Jaqtılıqtıń reńin úyreniwdi birinshi ret ilimiy ráwishte 1666-jılı Nyuton baslap berdi. Bul haqqında Nyuton tómendegishe jazadı. «Men 1666-jılı (sferalıq kóriniske iye bolmaǵan optikalıq shiysheni tegislep atırǵanımda) jaqtılıq reńi haqqındaǵı hádiseni úyreniw ushın úshmúeshlik kórinisindegi shiyshe prizmanı tawıp aldım. Usı maqsette men bólmeni qaranǵılap, onda Quyash nurları ótiwi ushınkishkene saılaq qaldırdım. Prizmanı jaqtılıq prizmadan ótkennen soń nátiyjede qaram-qarsı diywalǵa túsetuǵın etip jaylastırdım. Diywaldaǵı janlı reńlerdi kóriw mende úlken qanaatlanıw payda etti». Bul tájiriybeni ózińizde orınlap kóriwińiz múmkin. Bunıń ushın Quyashtan túsetuǵın yáki elektr lampochkadan shıqqan nurlardı saılaq arqalı úshmuyeshlik kórinisindegi shiysheden islengen prizmaǵa túsiremiz. Prizmaǵa túsirilgen aq nur onnan ótkennen keyin jeti túrli reńge ajıraladı eken (114-suwret). Reńlerdiń jaylasıw tártibi tómendegishe qızıql, qońır, sarı, jasıl, kógis, kók hám feolet.Jeti túrli reńnen quralǵan suwretleniw spektr dep ataladı. Prizmadan shıqqan nur reńli bolıwınan basqa kiriwshi nurǵa salıstırǵanda jayılǵan halında boladı. Bunıń sebebin úyreniw ushın prizmadan shıqqan nurlardan birewin qaldırıp, qalǵan basqaların jawıp qoyıp, qaldırılǵan nurdıń jolına basqa prizmanı qoyamız.

Prizmadan ótken nurlardıń awısıw múyeshin ólshep, hár túrli reńdegi nurlardıń prizmadan ótkende hár túrli múeshlergeawısatuǵınlıǵın baqlaymız. Eger jawıp qoyılǵan nurlardı ashıp jiberip, ekinshi prizmadan ótkeriletuǵın bolsa, nurlar jiynalıp, jáne aq nur kórinisinde boladı. Bunıń menen Nyuton Quyashtan keletuǵın aq nur negizinde bir qatnasta qosılǵan hár túrli taza reńlerdiń aralaspasınan ibarat ekenligin dálilleydi. Durısında da sońǵılıqta Yung degen alım jeti reńdi emes, al úsh qızıl, kógis, jasıl reńlerdi qosıp, onnan aq nurdı payda etip kórsetedi. Usı úsh reńdi hár túrli qatnasta aralastırıwınan basqa barlıq reńler payda boladı eken. Házirgi zaman reńli televizorlarında mine usı úsh reń qosılıwınan suwretleniw payda etiledi. Nárse hám predmetlerdiń hár túrli reńde kóriniwi olardıń ózine tısetuǵın jaqtılıqtaǵı ayırım reńlerdi jutıp, al ayırımların shaǵılıstırıwı boladı. Mısalı. qızıl shar tek qızıl reńdi ǵana shaǵılıstırıp, qalǵanlarǵn jutadı. Qara dene túsetuǵın jaqtılıqtıń derlik barlıǵın jutatuǵın bolsa, aq dene shaǵılıstıradı.

Demek, joqarıdaǵı aytılǵan raduga da jawın tamshıları tap prizma siyaqlı nurlardı shaǵılıstırıwı hám onnan sınıp ótiwi aqıbetinde payda boladı.

Aristotel raduga úsh reńnen ibarat dep esaplaǵan. Qızıl, jasıl, feolet. Al Nyuton dáslep radugada bes reńdi ajıratqan. Qızıl, sarı, jası, kók feolet. Sońınan on reń bar dep aytqan. Zqırında jeti reńde toqtaǵan. Haqıyqattanda radugaǵa dıqqat penen qaralatuǵın bolsa, reńler bir-birinen anıq shegara menen ajıratılmaǵan. Jeti ciprinniń qabıllawı anıq bolıp, áyyemnen bul sanǵa ayırıqsha itibar bergen. Dúnyadaǵı jeti ájayıplıq, jeti qabat aspan, hápteniń jeti kúni h.t.b. Gúldirmamalı jawınnan soń kóringen raduga jarqın boladı. Maydalap jawǵan jawınnan soń payda bolǵan radugagúngirlew boladı. Quyash gorizontqa qansha jaqın bolsa, raduganıń ólshemleri sonsha úlken boladı.

Sabaqtı bekkemlew

Bekkemlew ushın «Debat», «klaster» interaktiv metodı usınıs etiledi. Tema boyınsha oqıwshılarǵa  qayta sorawlar berip hám qosımsha tapsırma túrinde hár toparǵa krosvordlar tarqatıladı.tapsırma orınlanıp bolǵannan soń boslıqlardı tolıqtırıw maqsetinde,bilimlerin bekkemlep barıw ushın yadtan formulalar jazadı.

1.Raduga fontannıń barlıq tárepinen de bir waqıtta kórinedi me?

2.Eger prizmaǵa tek ǵana bir reńdegi nur jiberiletuǵın bolsa, ekranda ne kórinedi?

3.Ne sebepten aspan kógis reńde, azanda hám keshqurın Quyash shıǵıwı hám batıwında qızarıp kórinetuǵını haqqánda oylanıp kóriń?

Uy tapsırma tapsırıw

Shiyshe prizmada jaqtílíqtíń quram bóleklerine ajíralíwí.Raduga  temasın oqıp keliw. 

Sabaqtı juwmaqlaw

Úy jumısın qayta yadına salıp otip, búgingi sabaqqa belsene qatnasqan oqıwshılarǵa tiyisli bahaların qoyǵan halda búgingi sabaǵıma juwmaq jasayman

Nókis Rayonı                                                                                                  22-mektep  Saylauov Aǵılash