Сыни ойлау

Серік Альбина
Дәулет Дариға

Жоспары:

Сыни тұрғыдан ойлаудың негіздері.

Ақпараттық қоғамның дамуы және сыни
тұрғыдан ойлау дағдыларының артуы.

Сыни тұрғыдан ойлау дағдыларын
дамыту әдістемесі.

Сын тұрғысынан ойлауды дамыту технологиясы.

Сын тұрғысынан ойлауды дамытудың тиімді әдістері

Топтық әдістер: ой қозғау, кросс-пікірталас,
«сократиялық әңгіме». Фактчекинг.

Сыни тұрғыдан ойлау — бұл саналы мағынаны іздеу: өзінің көзқарасының  қандай болуымен, басқалардың да пікірін  ескеріп, қандай да бір объективті ойлау және қисыны бар өзіндік қате сенімінен  бас тарта білу. Сыни тұрғыдан ойлау жаңа идеяларды ұсынуға және жаңа мүмкіндіктерді көруге  қабілетті, мәселелерді шешу кезінде маңызы зор. Сын тұрғысынан ойлау – ашық қоғам негізі. Ол – өз алдына сұрақтар қойып және оларға жауап іздеу, әр мәселеге байланысты өз пікірін айтып, оны дәлелдей алу, сонымен қатар басқалардың пікірлерін дәлірек қарастыруды және сол дәлелдемелердің қисынын зерттеу дегенді білдіреді.

Атақты француз философы Рене Декард «Мен ойлаймын, демек мен өмір сүремін» — деп ойлаудың адам өміріндегі негізгі рөлін айқындап өткен болатын. Сыни тұрғыдан ойлау дағдыларын қалыптастыру мен дамыту қазіргі білім беру бағдарламасының негізгі мақсаттарының біріне айналып отыр. Осы ретте «сыни ойлау» терминінің қалыптасу барысында жүріп өткен жолы мен қазіргі сипаты ерекше назарды қажет етеді.
«Сыни ойлау» термині психологтар Дж. Пиагеттің, Дж. Брунер, Л. С. Выготский еңбектерінен белгілі. Қазіргі әлемде сыни ойлаудың бірқатар анықтамалары бар, кейбір ғалымдар оны проблемаларды шешуге, тұжырым жасауға, ықтималдылықты бағалауға және шешім қабылдауға жүгінетін ойлаудың бір түрі деп санайды.

Р. Полдың пікірінше, сыни ойлаудың даму тарихында үш маңызды «толқын» болған. Әр толқын әртүрлі зерттеу тәсілдерін ұсынады және мәселенің әртүрлі қолданбалы жақтарын көрсетеді.

Бірінші толқын практикалық логикаға шоғырланды (1970-1982). Бірінші толқын теоретиктері сыни ойлаудың негізі «логика»болатын пән екенін нақты тұжырымдады. Бірақ логикалық тәсіл зерттеудің ауқымын кеңейтуді қажет етпейді, сондықтан бұл толқын дамуды тоқтатты.

Екінші толқын (1980-1994) біріншісі елемеген нәрсені енгізді. Екінші толқын бірқатар үйлестірілмеген зерттеу бағыттары болды. Ол тәртіптік қосымшалардың алуан түрлілігімен ерекшеленді және оған өте кең массалар қатысты. Демек, осы толқынның өнімдері дұрыс емес болды.

Үшінші толқын қазір пайда болады. Ол алғашқы екі толқынның кемшіліктері мен қателіктерін болдырмауды көздейді. Сонымен бірге ол бірінші толқынның тереңдігін және екінші толқынның көп бағыттылығын сақтауға тырысады.

ХХI ғасыр-ақпарат ғасыры

Бүгінгі ХХІ ғасырдың негізгі құндылығы-ақпарат. Ал ақпарат таратуда теледидар, газет-журналмен қатар ғаламтордың да үлес салмағы артып келеді. Бұл процестердің қоғамдық сананың қалыптасуы мен өзгерісіне тигізер әсері мол. Бүгінгі күні маңызды ақпаратқа ие болу – билікке ие болу дегенді білдіреді. Осы тұста азаматтардың ақпараттық сауатты болуы маңызды. Олай болмаса біз өркениет көшінің артында қалып кетеміз. Бүгінгі жаһанданған әлемдегі технологиялық инновацияның шарықтаған заманында: интернет, спутниктік байланыс ақрылы мәтін, аудио, видео ақпараттардың тезарада әлемге таралуы, олардың географиялық, экономикалық, рухани аймақ шекарасынан ары шығып кетуі осыған айғақ. Осындай әлемдік ауқымда жүріп жатқан заманауи үрдістен, өркениеттің көшінен біздің елімізде қалыс қала алмасы түсінікті.

Сын тұрғысынан ойлау – оқу мен жазуды дамыту бағдарламасы. Оқушыны мұғаліммен, сыныптастарымен еркін сөйлесуге, пікір таластыруға, бір-бірінің ойын тыңдауға, құрметтеуге, өзекті мәселені шешу жолдарын іздей отырып, қиындықты жеңуге баулитын бағдарлама. Оқушы — ізденуші, ойланушы, өз ойын дәлелдеуші. Мұғалім — әрекетке бағыттаушы, ұйымдастырушы.Сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы – әлемнің түкпір-түкпірінен жиылған білім берушілердің бірлескен еңбегі. Тәжірибені жүйеге келтірген Джинни Л.Стил, Куртис С.Мередит, Чарльз Тэмпл. Жобаның негізі Ж.Пиаже, Л.С.Выготский теорияларын басшылыққа алады. Мақсаты барлық жастағы оқушыларға кез келген мазмұнға сыни тұрғыдан қарап, екі ұйғарым бір пікірдің біреуін таңдауға саналы шешім қабылдауға сабақтарда үйрету. Біздің елімізге Джордж Соростың ашық қоғам институты, “Сорос-Қазақстан” қоры арқылы келген бұл технология орыс және қазақ тілдерінде мектеп тәжірибелеріне ене бастады.

Қызығушылықты ояту. 
Сабақ қарастырылғалы тұрған мәселе жайлы білім алушы не біледі, не айта алатындығын анықтаудан басталады. Осы кезеңге қызмет ететін «Топтау», «Түртіп алу», «Ойлану», «Жұпта талқылау», «Болжау, «Әлемді шарлау» т.б. деген аттары бар әдістер (стратегиялар) жинақталған. Қызығушылықты ояту кезеңінің екінші мақсаты – білім алушының белсенділігін арттыру.

Ой-толғаныс – бұл кезеңде күнделікті оқыту процесінде білім алушының толғанысын ұйымдастыру, өзіне, басқаға сын көзбен қарап, баға беруге үйретеді. Білім алушылар өз ойларын, өздері байқаған ақпараттарды өз сөздерімен айта алады. Бұл сатыда білім алушылар бір-бірімен әсерлі түрде ой алмастыру, ой түйістіру, өз үйрену жолын, кестесін жасау мақсатында басқалардың әр түрлі кестесін біліп үйренеді.

Мағынаны тану (түсіне білу). Бұл кезеңде білім алушы жаңа ақпаратпен танысады, тақырып бойынша жұмыс істейді, тапсырмалар орындайды. Оның өз бетімен жұмыс жасап, белсенділік көрсетуіне жағдай жасалады.

Технологияны оқыту стратегиялары (тәсілдері)

Кластер (топтастыру). Бұл тәсілдің авторы американдық Гудлат. Стратегияның мәні оқу материалын график түрінде жүйелеу, яғни мәтіннің маңызды бөлігін бөліп, график түрінде белгілі бір тәртіппен шоқ тәрізді орналастыру.

Инсерт (түртіп алу) жүйесі. Бұл тәсіл бойынша оқу материалы дайын күйінде беріледі, мәтінді оқып отырып оның бір жақ шетіне немесе кесте түрінде жазылады

«Синквейн» тәсілі. Мұны бес жолдан тұратын өлең деп те атайды. Бұл әрбір ой толғау кезеңінде қолданылады.

Венн диаграммасы – екі затты алып, олардың ерекшеліктері мен ұқсастықтарын салыстыру.

Роберт Бустром өзінің «Шығармашылық және сыни ойлауды дамыту» кітабында: «Рефлексия – ойлаудың ерекше түрі... Рефлексиялық ойлау сіздің зейініңізді шоғырландыру дегенді білдіреді. Бұл мұқият таразылау, бағалау және таңдау дегенді білдіреді». Рефлексия барысында жаңа болған ақпарат игеріледі, өз біліміне айналады. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту технологиясының алғашқы екі кезеңінің функцияларын талдай отырып, шын мәнінде рефлексиялық талдау мен бағалау жұмыстың барлық кезеңдеріне енеді деген қорытындыға келуге болады. Дегенмен, шақыру және іске асыру кезеңдері туралы рефлексияның басқа нысандары мен функциялары бар. Үшінші кезеңде процесті бейнелеу мектеп оқушылары мен мұғалімдердің іс-әрекетінің негізгі мақсатына айналады.

Сын тұрғысынан ойлауды дамыту технологиясының үш фазасының функциялары

Негізгі ұғымдар. Біріншіден, әрбір мәтін ұғымдар тобына негізделеді. «Кілт» термині аталған ұғымның мәтінге қатысты ерекше рөлін түсіндіру үшін енгізілді, бұл ұғым мәтіннің мәнін ашады. Сондықтан ақпараттық бірліктердің жеке тобында негізгі ұғымдарды бөліп көрсету керек, арнайы тапсырмалар да өз балалар «анықтамалықтарын» жасауға бағытталған негізгі ұғымдармен жұмыс істеуге арналған.
Кесте. Әрине, сізге мәтінді құрылымдаудың осындай әдісін ұсынуға боладыоны үстелге қою. Кез келген кесте бірнеше бағандар мен жолдар түрінде берілген қандай да бір классификацияның нәтижесі болып табылады. Кестелер құру - маңызды әдісқұрылымдау, материалды түсіну және өңдеу кезеңінде де пайдалы.

Тапсырма – талдау. Басқа әдістемелік тәсіл деп аталады. Тапсырманы талдау. ТАПСЫРМА – (бұл Thesis – Analysis – Synthesis – Key сөздерінің аббревиатурасы), оның міндеті – студенттерге мәтіннің жеке сәттері туралы өз бетінше ойлауға үйрету. Бұл әдіс мәтінді оқу кезінде ойлану керек 10 ретті сұрақтан тұрады. Сұрақтарға жауаптарды арнайы жасалған кестеге енгізу ең ұтымды.
Аннотация. Оқылғанды ​​түсінуге және түсінуге бағытталған бірдей тапсырмалар аймағына жазып алу. Дипломдық жұмыс жоспары, кластер, концептуалды кесте – мұның бәрі рефераттың өзіндік формалары. Аннотация (лат. Conspectus – шолу) – бір нәрсенің мазмұнын қысқаша жазбаша қорытындылау немесе жазба (дәріс, әңгімелесу, пікірталас, т.б.). Жазбаны алудың нәтижесі - жазбашыға дереу немесе белгілі бір уақыт кезеңінен кейін алынған ақпаратты қажетті толықтықпен қалпына келтіруге мүмкіндік беретін жазба.

Әрекет алгоритмі (мүмкін опциялар):
1. Сынақ. Дайындық іс-шаралары. Тақырып бойынша презентация. Дәріс мазмұны бойынша проблемалық сұрақ. (Жұппен жұмыс: жауап алу үшін қолда бар ойларды талқылау және жазу, ақпараттық болжау, жұптық сөз сөйлеу, тақтада айтылған ойларды бекіту).
2. Дәрістің бірінші бөлімінің мазмұнын хабарлау.Студенттерге тапсырма (дәріс басына): лекция барысында жұпта бір адам проблемалық мәселе бойынша жаңа ақпаратты қысқаша жазады, ал екіншісі бастапқыда «+» сәйкестігін және «-» сәйкессіздіктерін жазады. бұрын жасалған болжаммен дәрісте тыңдалған ақпарат (INSERT-тің тексерілген нұсқасы)
3. Түсіну. Мұғалім дәрістің бірінші бөлімін оқиды.
4. Рефлексия. Алдын ала қорытындылау.(Жеке тапсырма: бастысын бөліп көрсету – жазбаша жауап. Жұптық жұмыс: тыңдалған материалмен болжамды талқылау, жұпта талқылау, ортақ жауапты тұжырымдау, жұптық сөз сөйлеу).
5. Еске түсіру.Дәрістің екінші бөлімінің мазмұнын хабарлау. Проблемалық сұрақ. (Жұппен жұмыс: жауап алу үшін қолда бар ойларды талқылау және жазу, ақпараттық болжау, жұптық сөз сөйлеу, тақтада айтылған ойларды бекіту). Оқушыларға арналған тапсырма (2-параграфқа ұқсас).
6. Түсіну. Мұғалім дәрістің екінші бөлімін оқиды.
7. Рефлексия. Қорытындылау. (Жұптық жұмыс: тыңдалған материалмен болжамды талқылау, жұптық сөз сөйлеу).
8. Қорытынды рефлексия. Сыныпқа тапсырма: жеке өзіндік жұмыс – лекция материалы бойынша жалпы ғаламдық сұраққа жазбаша жауап. Пішін - 10 минуттық эссе.
9. Жұмыс мұғалімге тапсырылады. (Олар студенттердің дәріс мазмұнын меңгеру көрсеткіші, сонымен қатар келесі сабақты дайындау үшін материал ретінде пайдаланылады.
Дәрістердің пәндік саласы шектелмейді. Жеке және ұйымдастырудың міндеттері мен әдістері ұжымдық белсенділікәртүрлі болуы мүмкін.

Топтық жұмыс

Топтық жұмыс, топқа бөлу тәсілдерінің түрлерін тәжірибиеде қолдануға тиімділігі туралы бағыт-бағдар бере отырып,сыни ойлауды қажет ететін өзіндік пікірімен көзқарасын қалыптастыру арқылы ой қорыту ,өз ойларын жетілдіру арқылы оқыту мақсатқа жету.
Оқушы топтық жұмыста тақырыптың мәнін өз бетімен меңгеруін түсінуі мен бағалай алуына қол жеткізу. Яғни, оқушылар «біледі», «түсінеді», «қолданады», «талдайды», «бағалайды».
Топтық жұмыстың мақсаты-оқыту мен оқу тәсілдері арқылы проблемаларды шешу тапсырмаларда орындау барысында оқушылар тобының бірлесіп жұмыс істеуі.
Топта жұмыс жасау үшін: Жақсы тыңдап білу. Күшті жетекшілік қасиеттер. Тиімді байланыс орнату. Міндетті тең бөлісу. Бірігіп жұмыс жасауға ұмтылу. Алға қойылған мақсаттар мен міндеттер.
Топта жұмыс жасауда кездесетін кедергілер: Шамалы қарым - қатынас. Дұрыс тыңдап білмеу .Шамалы жетекшілік. Топқа тартылысы жоқ. Мақсатты дұрыс түсінбеу. Міндеттерді тең бөліспеу. Сәтті. Сәтсіз.
Топтық жұмыс жеке шешуге болатын тапсырмаларды емес, анағұрлым күрделі тапсырмаларды топ болып шешуді көздейді.

Игеретін материалдардың көлемі мен оларды түсіну қажеттілігі артады

Оқушылардың өзара қарым-қатынасы жақсарады.

Бір топтың шуылының екінші топқа әсері.

Шығармашылық жұмыс аяқсыз қалуы

Топ мүшелерінің көп болуы

Үлгерімі төмен оқушылардың көптің көлеңкесінде қалып қоюы.

Пікірталас (дискуссия) өте ежелден белгілі, орта ғасырларда өте кең қолданылды (мысалы, пікірталас арқылы шындықты табу). Бұл әдістің негізгі қызметі белгілі бір мәселе бойынша көзқарастардың пікірталасы арқылы жаңа білімді игеру, өз пікірін бекіту болып табылады. Дискуссияның міндетіне таным процесін дамыту, стимулдау жатады. Пікірталасқа мүмкіндігінше оқытушылар емес, студенттерді қатыстыру керек. Бұл жағдайда әлеуметтік механизмдерді қалыптастыратын белгілі бір топтар құрылғаны дұрыс. Олар іс-әрекеттің жаңа әдістерін күшейтеді немесе жаңа тәсілдерді ойлап табады.
Дискуссиялық әдістерді тиімді түрде жүзеге асырудың бір жолы пікірталасқа түсушілердің алдын ала білікті дайындығы болып табылады. Оған көтерілетін мәселе бойынша қажетті білімді жинақтау, өз ойын шұбалаңқы емес, қысқа да нұсқа жеткізе білу, өзінің эмоциясын бақылай білу, сұрақты нақ әрі анық қою, оппоненттің ой-тұжырымына құрметпен қарау т.с.с. жатады.

Фактчекинг (ағылшын тілінен аударғанда «фактілерді тексеру») атты ұғымды көбінесе украиналық медиа-кеңістікте жиі еститініміз рас. Бүгінгі күні фактчекинг ақпараттық соғысқа қарсы насихат «қорғанысының» форпостына (қазақша айтсақ, қақпасына) айналып отыр. Қазіргідей рухани жаңғыру кезеңінде фактчекингті дамыту аса маңызды. Ол - қисынды әрі заңды. Белгілі бір жағдайға байланысты әр адамда әр түрлі пікір қалыптасатыны рас, алайда нақты фактілер қоғамда дау тудырмайды. Сол себепті де факті тек қана бекітілмеуі керек, ол тексерілгеннен кейін қайта тексеріліп ұсынылуы қажет. Деректерді бүрмалау бүл шындық пен дәлдікке қарсы қылмыс болып саналады. Мұндай саналы қылмыс әділдік пен тәуелсіздікке қарсы болса, ол - нағыз тоқырау. Жалпы ақпарат иеленушілердің әрбірінде «фактіні не үшін талдау керек?» деген ой болады. Оның басты себебі: жалған деректер оқырманның санасында әлемнің жалған картинасын қалыптастырады. Фейктер, ең алдымен, басылымның беделіне нұқсан келтіреді. Осы орайда «сенімді жоғалту - оңай, қайтару - қиын» деген қағиданы естен шығармау керек.