Тіл дамыту

(Бастауыш сынып мұғаліміне көмекші құрал)

Түсініктеме.

Қазіргі уақытта республикамызда бастауыш сыныптың жаңа буын оқулықтары жоғары нәтижеге ие болды. Жаңа «Әліппе» оқулығының ролі ерекше. Оқулықта оқу мен жазу кіріктіріліп берілген. 1-жарты жылдық оқуда балаларға 42 әріпті толық меңгеріп, сауаттандырады. Жаңа «Әліппе» оқулығының мақсатын орындауда, мазмұнын толық ашуда қосымша жұмыстар қажет. Бізге «Тіл ұстарту» қосымша бағдарламасы көмектеседі. 1-сыныпқа арналған «Тіл ұстарту» бағдарламасы бірнеше бөлімдерден тұрады. Әр бөлімнің міндеттері бар:

Әліппеден алған білімдерін толықтыра отырып, баланы ойлануға, өз ойынан қорытынды шығаруға және баланы практикалық жұмысқа жетелей отырып, ойын арқылы шаршамай, тапсырмаларды қызыға орындауына жетелейді;

Сызбалар арқылы сөз құру, буын құрау, сөйлем құрастыру кезінде де оқушы ойнай отырып, тапсырманы орындауымен қатар ойлануға, дәлдікке және өзі құрастырған сөздерге неше әріп, неше дыбыс барын есте сақтай отырып, қатесіз жазуға, оқуға жаттығады;

Суреттер бойынша сөздер жазу да саналы ойлана білуіне, сөз мағынасын ұғына білуіне үлкен септігін тигізеді;

Сурет бойынша әңгіме құрастыруға берілген тапсырмалар өз ойын сурет мазмұны бойынша жүйелі түрде жазбаша жеткізе білуге үйрету мақсатын көздейді;

Берілген ертегі не әңгімені әрі қарай жалғастыруға арналған тапсырмалар оқушылардың ойлау қабілетін дамытуға, баланың ой-қиялын жетілдіруге үлкен ыөпал етеді;

Берілген сөздегі әріптер арқылы басқа сөздер құру ойыны да оқушыларды шапшаң ойлануға дағдыландыра отырып, көріп, есте сақтау қабілетін дамыта түседі.

Алғы сөз

Қазақстан Республикасының әлеуметтік, экономикалық жағдайының өзгеруіне байланысты білім саласында да өзгерістер болды. Үздіксіз білім беру жүйесінде бастауыш буынның алатын орны ерекше.

Бастауыш сатыда оқушының жалпы және психикалық дамуын жеткілікті деңгейіне қол жеткізу үшін, ең алдымен білім берудің мақсат приоритеті түбегейлі өзгерді: бірінші кезекке, бұрынғыша оқушыны пәндік білім біліктердің белгілі бір жиынтығымен қаруландыру емес, оқу әрекетін қалыптастыру негізінде танымдық қабілеті жоғары жеке бас тұлғасын тәрбиелеу мақсаты қойылды.

Бастауыш класта оқушылар тек пәндік білім, білік дағдыларының белгілі бір жиынтығын меңгерумен шектелмей, бұған қоса оқу және сөйлеу (ауызекі, жазба тіл) әрекетін, өзін-өзі ұстау, мінез-құлық мәдениетін этикалық, эстетикалық, адамгершілік нормаларын қалыптастыру керек.

Қазіргі уақытта көптеген психологтар мен педагогтар өскелең ұрпақтың шығармашылық әлеуетін дамыту қажеттігін мойындап отыр. Шығармашылық бастаманы жас кезден бастап дамыта беру қажет. Соның бір нышаны ретінде осы «Тіл ұстартуды» пайдалануға болады.

«Тіл ұстарту» жұмыстарының негізгі мақсаты: Қазақстан Республикасының қазіргі білім жүйесінің стратегиялық мақсаты жоғары білімді бәсекелестік қабілеті мол шығармашыл тұлға қалыптастыру үшін қолайлы жағдайлар жасау. Балалар белгілі білім мен білік алып қана қоймай алған үлгілі-өнегені өмір бойы пайдалана білуге баулу. Бастауыш сатыда алған білімін одан әрі жетілдіре отырып, баланың шығармашылық әлеуетін дамытуға мүмкіндік беру, оны өнімді, шығармашыл, өзіндік ойлауға қабілетті, дүниетанымы кең, өз ойы мен пікірін еркін жеткізе алатын жеткіншек тәрбиелеу.

«Тіл ұстарту» бағдарламасы.

№

Тақырыптары

Сағат саны

III

VII

VIII

Алғы сөз

Мәнерлеп оқу машықтарына арналған өлеңдер

Ата заңды ардақта

Қазақ халық тағылымына

Әжеме

Ұйқастар ауылына саяхат

Ұйқасын тап

Ұйқас тауып ойнаймыз

Өлеңдер шығарып үйренейік

Ай аттары

Анау-мынау

Сандар ұйқасы

Ой толғау-5 жолды өлең

Мақал – сөздің мәйегі

Мақалдағы жоқ сөздерді табу

Жұмбақ сөздер бойынша жұмыс

Ойлан да қос

Екі сөзден жаңа сөз

Сөйлемдер үйшігі

«Егер ..., онда ..., бірақ ...» тренинг

Сөз таптары бойынша сөйлем құрап жазу

Қайда

«Жаңбыр жауғанда» ойыны

«Алма теру» ойыны

Мәтіндермен жұмыстар

Мәтін түрлері

Ақылды адам

Ұры қалай ұсталды

Әділ әкім

Әмиян

Геометриялық фигуралар арқылы мәтін құру

Сиқырлы қол шатыр хикаясы

Ғажайып қалпақ уақиғасы

Ертегілер құрастырып үйренейік

Арыстан қалайша аң патшасы атанды?

Керіктің мойыны неге ұзын?

Тасбақаның үсті неге тас?

Ертегінің басы мен соңын табу

Сын жұмыстары

Құмырсқа мен көгершін

Жамақайдың әдеттері

Жаттап алып, мәнерлеп айтып бер.

Ата заңды ардақта!

Кәдірбек Құныпияұлы

Ғұрпымыз бар ел сенген,

Дәстүрлері – ең ізгі.

Әділдікпен өлшенген

Заңымыз бар Негізгі.

Бас иетін бар адам,

Әрбір сөзі салмақты.

Қарғар бәле-жаладан –

Ата Заң бұл ардақты.

Ата Заңға, қарағым,

Шексіз болсын құрметің.

Туған елдің талабын,

Заңды орындау – міндетің.

Бақытты өмір сүргенің,

Бақ-дәулетің баршасы,

Күліп-ойнап жүргенің –

Ата Заңның арқасы!

Жаттап ал да, көршіңіз екеуіңіз кезектесіп айтыңыз.

Қазақ халық тағылымынан

Мұзафар Әлімбай

Ағаң айтса, ұғып алып жүрсің бе:

Аһылама, үһілеме, күрсінбе.

Болсаң да әлі жас бала,

Жүгенді жерге тастама.

Дүниесін берсе біреу сақтауға,

Аударыстырып ақтарма.

Біреулермен сөйлессең де азғана-ақ,

Керексізді сұрай берме қазбалап.

Жоғалтып сынған затыңды,

Сөз қылып айтпа қапыңды.

Сен де ескеріп көпке,

Отты айналып өтпе.

Айтқанға тоқта,

Су құйма отқа.

Мәнді сөзді тыңда,

Малды бастан ұрма.

Күндіз бе, түн бе, ерте ме,

Мал сүйегін өртеме.

Сөз ұғатын келдің жасқа,

Ақ төгілген жерді баспа.

Ұмытпа ертең, бүгін де,

Молаға қарай жүгірме.

Түсіндір досқа, бауырға,

Шапқылап кірме ауылға.

Айтқанды тегіс түй де,

Киімді теріс киме.

Ойлап ұғып баққанға

«Қарттың сөзі жөн» - дегей.

Аяғыңды жатқанда,

Құбылаға бермегей.

Әжеме

Ақманат Басанова

Әжетайым, тірегім,

Кеудемде соққан жүрегім.

Шаттансам шығып қияға,

Қиналсам сен де жүдедің.

Әжетайым, ардағым,

Борышты өтеу арманым.

Ұмытылмас мен үшін

Ұйқыдан талай қалғаның.

Түнімен бесік тербеттің,

Тәй-тәйлаттың, тер төктің.

Әжетайым, адам боп,

Арқаңда сенің ер жеттім.

Кешіксем жолды күзеттің,

Қатемді көріп, түзеттің.

Жамандықтан жирентіп,

Ізіңе ерттің ізеттің.

Әжетай, ұғып жанымды,

Ойладың әркез қамымды.

Тілегімді тілеумен

Атқыздың талай таңыңды.

Сен барда кетпес балалық,

Ісімде жетер шалалық.

Нәр алып әркез келемін,

Мейіріміңнен аналық.

Өзің деп білем күн – көктем!

Қызметін де көрсеткен.

Бар жылылық бойыңда,

Ұлы едің,әже, сен неткен!

Өлеңді жаттап алып,мәнерлеп айтып бер.

«Ақ әжем» тақырыбында шығарма жаз.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Ұйқасын тап.

Жеткерген Әбдірейұлы

Өніп дәнім еккен,

Құт болып кел ... (көктем)

Гүл теруге асыға,

Шықтық қырдың ... ( )

Нөсер құйды шелектеп,

Сап тиылды ... ( )

Шығып белге биік,

Жайылып жүр ... ( )

Енесіне дейді: кел-кел,

Маңыраған лақ ... ( )

Жауынмен жауған сіркіреп,

Көктепті көктер ... ( )

Аналардың ақ тілегі,

Бізге бақыт …( )

Әдемісі-ай ақ қардың,

Аязынан ... ( )

Енді өзің осындай ұйқастарды көршіңе айтуға дайындап кел.

Ұйқас тауып, ойнаймыз.

Мұзафар Әлімбай

1. Асқар!

Өз тобыңды басқар.

2. Ахмет!

Кітабыңа рахмет.

3. Бүркіт!

Тентекті үркіт.

4. Дарқан!

Аулаға кер арқан.

5. Сайран!

Ұмыттың ба айран?

6. Шынар!

Тағасың ба тұмар?

7. Астана –

Әсем жас қала.

8. Айман!

Келе қалдың қайдан?

9. Берік!

Көрдің бе сен керік?

10. Қайрат!

Қасқырды жайрат.

Енді өзің осындай ұйқастар ойлап, жазып кел.

________________________ _______________________

____________________________ ___________________________

Жаттап алып, мәнерлеп айт.

Ай аттары

Нұрсапа Аманжолұлы

Қаңтарда аяз қысады.

Ақпанда қар ұшады.

Наурызда күн күркіреп,

Көкекте көк дүркіреп,

Мамырда гүл ашылар,

Маусымда жер жасарар.

Шілдеде күн күйеді.

Тамызда шөп үйеді.

Мизамда мол миуалар,

Қазанда егін жиналар.

Қарашада күн аунар,

Желтоқсанда қар қылаулар.

Енді өзің қалай өлеңдетер едің?

Анау-мынау

Т-дан бастасақ – түлкі.

К-ден бастасақ – не?

(күлкі)

Д-дан бастасақ – дауыл,

А-дан бастасақ не?

(ауыл)

Өзің жалғастырып шығар.

_________________________ _____________________

5 7 10 1
8 9 2 12
4 3 6
1 8 7 11
4 5 8 9
2 6 12
10

(санамақ)

- Бір!

- Бірің үйге кір.

- Екі!

- Басынан шекі.

- Үш!

- Мені жеңу күш!

- Төрт!

- Сөндірдік өрт.

- Бес!

- Майлы жамбас кес.

- Алты!

- Елімнің салты.

- Жеті!

- Семіз қойдың еті.

- Сегіз!

- Өрге сүйрейді өгіз.

- Тоғыз!

- Қоректенді доңыз.

- Он!

- Кигенің тон.

- Он бір!

- Үйіңе қондыр.

- Он екі!

- Зиян бізге темекі.

Қапсерік

Сандар ұйқасын жаттап ал, мәнерлеп айт.

Өзің санамақ құрастырып көр.

1 5 6 7
4 3 9 2
11 8 10
5 4 12 7
3 9 6 13

__________________________________

____________________________________

_____________________________________

______________________________________

_______________________________________

________________________________

_________________________________

_____________________________

______________________________

Ой толғау 5 жолды өлең құрастыр.

1. Кім? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

2. Қандай? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

3. Не істеді? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

4. Не үшін? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

5. Жалпы ойды түйіндеу? _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _

1. Кім? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

2. Қандай? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

3. Не істеді? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

4. Не үшін? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

5. Жалпы ойды түйіндеу? _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _

1. Не? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

2. Қандай? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

3. Не істеді? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

4. Не үшін? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

5. Жалпы ойды түйіндеу? _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

1. Не? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

2. Қандай? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

3. Не істеді? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

4. Не үшін? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

5. Жалпы ойды түйіндеу? _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

Мақалдағы жоқ сөздерді тауып жаз. Мүмкіндігіңше жаттап, жатқа айт.

1. Бірлігі жоқ . . . тозады

Бірлігі күшті . . . озады.

2. Батыр . . . ел ырысы

Жаңбыр . . . жер ырысы.

3. Елдің көркі . . .

Отан көркі . . .

4. . . . ұлсыз болмас,

. . . гүлсіз болмас.

5. Өнерлінің . . . алтын,

Өлеңшінің . . . алтын.

6. Ақыл көпке . . . ,

Өнер көкке . . . .

7. Қарағайға қарап . . . өсер,

Қатарына қарап . . . өсер.

8. Әдепті бала - . . . бала,

Әдепсіз бала - . . . бала.

9. Күнсіз . . . өспес,

Күтусіз . . . өспес.

10. . . . төлімен жарасты,

. . . гүлімен жарасты.

11. Достық . . . - төр

Дұшпанның . . . - көр.

12. Жердің . . . егін,

Ердің . . . білім.

13. Жұмсаған күшін сұрама,

. . . ісін сұра.

14. Бала қымбат, немере . . .

Белгілі сөздердің өзін емес, мағыналас тұспал сөздерін

қосу арқылы қосынды сөзді тап . . .

Түс + Әккі > Аққу

Жәндік + Кір > . . .

Ұшақ + Қырау > . . .

Ыдыс + Сұрақ > . . .

Тағам + Баспақ > . . .

Шеше + Лас > . . .

Құс + Түс > . . .

Туыс + Тайпа > . . .

Сан + Ыдыс > . . .

Байрақ + Күйе > . . .

Ашамай + Қазақ > . . .

Электр + Цифр > . . .

Дұшпан + Белес > . . .

Сенімді + Бөрене > . . .

Алау + Ұшақ > . . .

Азамат + Азу > . . .

Батыр + Ұй жануары > . . .

Жылқы + Физик > . . .

Апан + Мә > . . .

Мемлекет + Ен > . . .

Берілген сөздердің мағыналарын қосу арқылы үшінші бір жаңа сөз жасаңдар.

1. ПЕРЗЕНТ + ҰШАҚ = БАЛАЛАР ГАЗЕТІ (ҰЛАН)

2. ҮЙ ҚҰСЫ + ҰШАҚ = ЫДЫС

3. ҚЫС СӘНІ + АЙЫР = АЙ АТЫ

4. ЖҰРТ + ЕН = ЕЛТАҢБА

5. АШ (АНТ) + ДӘУЛЕТ = АУЫЗ ӘДЕБИЕТІ

6. ТҮС + ҰЛ = ЖАСӨСПІРІМ

7. НАМЫС + СҰЙЫҚ НӘР = ЖУАН ЖІП

8. КЕМ (АНТ) + ҰШАҚ = ТАҢ МЕЗГІЛІ

9. ЖЕР СЕРІГІ + ҚАНАР = ЖУРНАЛ

10. ТҮС + ТАЛ = КУРОРТ

11. ДӘУЛЕТ + ТҮС = ҒАРЫШ АЙЛАҒЫ

12. ЖОТА + ЗЕҢГІР КӨК = ДӘРІЛІК ШӨП

13. ҚҰПИЯ + МОЛ СУ = ӨЗЕН АТЫ

14. СҰЛУ + ШЕШЕ = ТҮЙЕ

15. ДЕНЕ МҮШЕСІ + ҚҰС = КИІЗ ҮЙ АРҚАНЫ

16. САН + ТОНАУШЫ = ЖҰЛДЫЗ

17. ТУЫС + КӨНЕ ТАЙПА = ҰЛТТЫҚ ТАҒАМ

18. ЖЫЛҚЫ + ТҮС = СҰЙЫҚ КӨЖЕ

19. БАЛА + НАМЫС = ҚҰС

20. ЗЫМИЯН + ТҮТІН = ҮҢГІР

Өзің осылай жұмбақ сөздер құрастырып кел.

«Егер ..., онда ..., бірақ ... .» тренинг

1. Егер ну орманда арқар жүрсе,

онда ...______________________________________________,

бірақ ...______________________________________________.

2. Егер ...______________________________________________,

онда ..._______________________________________________,

бірақ ..._______________________________________________.

3. Егер ..._______________________________________________,

онда ...________________________________________________,

бірақ ..._______________________________________________.

4. Егер ..._______________________________________________,

онда ... ________________________________________________,

бірақ ... ________________________________________________.

5. Егер ..._______________________________________________,

онда ... ________________________________________________,

бірақ ...________________________________________________.

6. Егер ... _______________________________________________,

онда ... _________________________________________________,

бірақ ... ________________________________________________.

7. Егер ...________________________________________________,

онда ... _________________________________________________,

бірақ ..._________________________________________________.

8. Егер ...________________________________________________,

онда ...__________________________________________________,

бірақ ... _________________________________________________.

9. Егер ...________________________________________________,

онда ... _________________________________________________,

бірақ ... _________________________________________________.

10. Егер ... _______________________________________________,

онда ... _________________________________________________,

бірақ ..._________________________________________________.

Сөз таптары бойынша сөйлем құрап жазу.

1.Зат есім етістік.

2.Зат есім зат есім етістік.

3.Мезгіл үстеу зат есім мекен үстеу етістік.

4.Зат есім мен зат есім мекен үстеу қимыл үстеу етістік.

5.Зат есім сан есім сын есім зат есім етістік.

6.Зат есім сын есім етістік.

7.Зат есім сан есім зат есім етістік.

Сұрақтар бойынша мәтін құрап жазу.

Қайда?

Кім мен кім қайда не істеді? Кімдер қайдан нелер не істеді? Кімдер қандай-қандай нелер не істеді? Кімдердің нелерінде не не істемеді? Кімдер қандай немен қайда не істеді?

Кімдердің алдарынан қайтіп кімдер не істеді?

Кім мен кім кімдердің нелері туралы қалай не істеді? Кім кімдердің не істегенін қалай не істеді? Не өте қалай болды? Ненің қайдағы кімдер бір-біріне қалай қарады?

Енді өзің бір шағын мәтінді көшіріп жазып, барлығына сұрақтар қойып, талда.

«Жаңбыр жауғанда» ойыны.

Овальная выноска: інжу

Овальная выноска: керемет Овальная выноска: рең Овальная выноска: гауһар Овальная выноска: пенде

1. Әрбір сөздің бірінші әріптерін шапшаң теріп жаз. Егер барлық бірінші әріптерді қосып оқысаң Қадыр Мырза Әлидің өлеңінің аты шығады.

2. Тамшылардағы сөздерді қатыстырып әдемі үш сөйлем ойлап жаз.

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________________________

Түн кірпігін ілмеді.

Қызық ата

Сағыныш

Тамаша хат

ас көмек

сабақ ойын күнде

керемет алыс әже

жақсы қуат кеш

күнде

дос

ерте мақал

тәтті

құрт-ірімшік рахат

тұр

Алмадағы сөздерді қатыстырып, біреуге хат жаз.

Мәтін түрлері

Ережелерін еске түсіріп жаз

Әр мәтін түріне арнап мәтін жаз

Ақылды адам

(молдаван ертегісі)

Ертеде бір ақылды адам өмір сүріпті. Ол ержеткен ұлына жақсы қалыңдық әпермекші болады.

Қария үлкен себетке қара өрігін толтырып алып, жолға шығады. Барған жерінде өткізетін тауарын мақтай жөнеліпті. Бірақ өткізген өрігінің орнына ақша алмай, күл-қоқыс алатынын ескертіпті.

Бұны естіген әйелдер жалма-жан сыпыртқыларын ала салып, үйлерін, аулаларын, тіптен көшесіне дейін сыпыра жөнеледі. Тәтті өрікті көбірек қармағысы келген олар,әлгі адамға қоқыстарын үйіп-үйіп әкеледі.

Сатып алушылар:

- Атай, тоқтай тұрыңыз! Қазір тағы әкелеміз!

- Өрігіңіз, әлі көп пе ?!

- Ой, қаншама өрік десеңші! – деп шуласып жатты.

Осы кезде бір бойжеткен қыз қарияға бір-ақ уыс қоқым алып келіпті.

Қатты таңырқаған қария:

- Қызым, неге мұнша аз әкелдің? – дейді...

- Жинайтын жерім жоқ. Үйдің іші-сырты сыпырылып жинақталған. Мұның өзін ауласын тазаласқаным үшін, көршім берді,- дейді қыз.

Риза болған қария,қызға қалған өрігін түгелімен беріпті. Өйткені ол қыз өте еңбекқор еді.

Үйіне қайтып оралған қария, тез арада қызға құда түсуге адамдарын жіберген екен.

Осылайша ақылды адам, ұлына ең жақсы қалыңдықты таңдап әперіпті.

1. Оқып түсінгеніңді айтып бер.

2. Талдау парағын толтыр.

Тақырыбы

Не туралы

Ұнаған кейіпкерлер, неге?

Ұнамаған кейіпкер, неге?

Мәтіннің негізгі идеясы (түйіні, ойы)

Оқығанда алған әсерім

Ұнаған сөздер, сөз тіркесі сөйлем.

Мазмұнына сай мақал-мәтелдер, өлең шумақтары

3. Ертегінің мазмұнына сай сурет салып көр.

Ұры қалай ұсталды.

Темірше Сарыбайұлы

Емделу-сауықтыру орынынан шыққан у-шу әлі басылмай тұр. Шынын айтқанда, әңгіме адам сенбестей, ақылға сыймастай шым-шытырық. Түскі тамаққа шыққан Орынша апай шыр-пыр етеді. Шырылдамағанда қайтсін саусағына салған қымбат бағалы сақинасы зым-зия. Асханаға шығардың алдында ғана қолынан шешіп, бас жағындағы тумбаның үстіне тастай салғаны айдай анық. Кілт қалтасында болатын. Есікті өзі жауып, өзі ашқан- ды. Ал, жүзік қайда?..

Осынау аңтарылған көпшіліктің қатары көрші бөлмеде жататын Мұрат ақсақалмен толықты. Өмірден жинаған тәжірибесі мол зерделі қарт. Әңгіменің байыбына түсінді де ашық қалған желдеткішті көріп, мырс етіп күліп жіберді. Жұрттың жаны күйзеліп тұрғанда, қарттың бұл күлкісі көпшілікке тым оғаш көрінгені қапысыз еді.

Қарт сол жұмбақ қалпы бұрылды да бөлмесіне кіріп, кешке дейін шықпай қалды.

Ертеңіне кешкілік келіп, Орынша апайдың жоғалған затын әкеп берді. Осынау жасы келген қарияның бұл жүзікті қалай қымқыра қойғанына, Орынша аң-таң болды.

Балам,- деді қария,- жүзігіңнің ұрысын әзер қолға түсірдім, бірақ ұстатпай кетті.

- Ол қай оңбаған екен?- деді Орынша өкінішін жасыра алмай.- Кімде болса көзіме көрсетіңізші өзін. Ит терісін басына қаптаймын.

- Е, қалқам-ай, ешкім де емес екеуміздің ескі танысымыз екен.

- Кім ол,сонда да?

- Сауысқан ғой, шырағым.

Кеше желдеткішің ашық қалыпты. Сауысқан деген барынша сақ та, алтын көрсе ақылынан адасатын құс. Соны білетіндіктен кеше күн ұзын сол сауысқанды аңдып, ұясына барсам, сенің жүзігің жарқыраған қалпы сонда жатыр. Егер сенбесең кез келген сауысқанның ұясын тексеріп көр. Әйтеуір жалтыраған түйреуіш дейсің бе, тарақтың сынығы дейсің бе, қалбырдың қақпағы ма, құдай-ау бәрі сонан табылады.

Мынандай сұмдықты бұрын-соңды естімеген Орынша апайдың жүрегі орнына түсті.

1. Оқып түсінгеніңді айтып бер.

2. Ертегінің мазмұнына сай сурет салып көр.

3. Талдау парағын толтыр.

Тақырыбы

Не туралы

Ұнаған кейіпкерлер, неге?

Ұнамаған кейіпкер, неге?

Мәтіннің негізгі идеясы (түйіні, ойы)

Оқығанда алған әсерім

Ұнаған сөздер, сөз тіркесі сөйлем.

Мазмұнына сай мақал-мәтелдер, өлең шумақтары

ӘДІЛ ӘКІМ

(есеп ертегі)

Бірде екі адам түскі астарын ішіп отырады. Біреуінің бес күлшесі, екіншісінің үш күлшесі бар екен. Осы кезде жол бойымен бір жігіт өтіп бара жатып, бұларға бұрылып, сәлем береді.. Олар жігіттің сәлемін алып, өздерімен ортақтасуға шақырады. Тамақтанған соң, оларға сегіз алтын теңге тастайды.

- Бұл, сіздердің күлшелеріңіздің төлемі, алыңыздар! – деп кете барады. Қалған екеуі теңгені бөліске сала бастайды.

Бес күлшенің иесі:

- Бес күлше менікі де үш күлше сенікі. Өйткені, менің бес күлшем болған, ал сенің үш- ақ күлшең болған ! – дейді.

Бұған үш күлшенің иесі келіспейді. Ол:

- Теңгені теңдей бөлуіміз керек ! – дейді.

Әбден дауласқан екеуі, әділ шешімін таба алмай, әкімге жүгінеді. Болған жағдайды баяндайды.

Әкім үш күлшенің иесіне қарап:

- Ол жігіт саған үш алтын теңгені өз еркімен босқа берген екен. Неге оны алмайсың ? – дейді.

- Құрметті әкім, мұныңызға келісе алмаймын, мен өз үлесімді дұрыс алуым керек! – дейді үш күлшенің иесі.

- Егер сен, өз үлесіңді талап етсең бір – ақ теңге болады екен.

Қалған жеті теңге екіншіңе тиесілі.

- Мен үш алтын теңгеге келіспей тұрғанда, сіз маған бар болғаны бір теңге ғана бермекшісіз бе ?! – дейді шыдамсызданған үш күлшенің иесі.

- Сендер үш адам болып тамақтаныпсыңдар, - дейді әкім. Ал күлше сегіз. Бір күлшені үшке бөлсек, онда барлық күлшелерден жиырма төрт бөлік шығады. Ал, егер сендер күлшені теңдей жеген болсаңдар, онда әрқайсыңа сегіз бөліктен келеді екен. Сонда, сенің үш күлшеңнен тоғыз бөлік шығып тұр.

Бес күлшесі болған екінші адамнан, он бес бөлік шығады. Сегіз бөлігін

ол өзі жесе, жеті бөлігі қалады. Ал, жолаушы жігіт күлшенің сегіз бөлігін жесе, онда сол бөлікке сенің күлшеңнің бір бөлігі кіреді екен.

Сенің үлесіңе бір алтын теңге де, екіншісіне жеті алтын теңге тиесілі екен. Өзің ойлап көрші !

- Мен енді түсіндім, дұрыс шешім екен. Мұныңызға келісімімді берейін, - дейді үш күлшенің иесі ұялып.

o Осылайша әділ әкім дауды шешіп береді.

1. Оқып түсінгеніңді айтып бер.

2. Ертегінің мазмұнына сай сурет салып көр.

3. Талдау парағын толтыр.

Тақырыбы

Не туралы

Ұнаған кейіпкерлер, неге?

Ұнамаған кейіпкер, неге?

Мәтіннің негізгі идеясы (түйіні, ойы)

Оқығанда алған әсерім

Ұнаған сөздер, сөз тіркесі сөйлем.

Мазмұнына сай мақал-мәтелдер, өлең шумақтары

Әмиян

Нұрлан Есенов

Темір мен Берік теледидардан көрген фильмді бір – біріне дабырласа айтып мектепке келе жатты. Аяқ астында күзгі жапырақ бырт-бырт езіледі.

Кенет Темірдің көзі анадай жерде жатқан әмиянға түсті. Жапырақтан айырғысыз сап-сары әмиян. Бір сәтке бөгеліп қалған Темір жылдам еңкейіп оны көтеріп алды.

- Ол не?! – Берік жанұшыра ұмтылды.

- Әмиян

- А-аш-шы....- Беріктің көзі де,аузы да дөңгелене қалды.

Темір сырт еткізіп әмиянның аузын ашқанда ішінен екі көкшіл қағаз сопаң етіп шыға келді. Кәдімгі ғұлама Фараби бабаның бейнесі бар бес жүз теңгеліктер. Екі бала аңтарылып бір-біріне қарады.

- Мәссаған!

- Жарайсың!- Берік болса алып-ұшып Темірдің арқасынан қақты.

- Мынадай ақшаға қалаған нәрсеңді аласың !

Темірдің есіне сурет аппараты түсті. «Шырт» еткізіп тетігін бассаң, табан астында суретіңді шығарып бере салады. Соған қатты қызығып жүрген.

- Ал екеуіміз күнде балмұздақ алсақ, тура екі ай жейміз. Рахат

қой ! Бірақ, сен әмиян таптық деп ешкімге айтпай-ақ қой!- Берік бірорында тыным таба алмай тұр. Расында не алса екен ?

Сабақ үстінде осы ой Темірді мазалай берді. Базарда жалт-жұлт етіп көздің жауын алатын ойыншықтың неше атасы бар. Әлде қолына сағат алып таға ма ? Әмиян кімдікі екен ?

Түсіріп алған қарт кісі болса, мына үлкен қалада іздей-іздей әбден сабылған да болар.

Үзіліс сайын жанына Берік жетіп келеді. Бұның томпайған қалтасын сипап:

- Әмиян тұр ма ? – деп сыбыр етеді.

- Тұр..... Тұр ғой... – дейді бұл.

Сабақтан соң екеуі әмиян табылған жерден өтті. Жоқ іздеген ешкім байқалмайды. Әркім өз қамымен жүр. Көшенің келесі бетінен арбада отырған адам көрінді. Екі аяғы жоқ кемтар кісі. Арбасын қолымен жүргізіп барады.

Әне, бір-екі жүргінші садақа берді.

- Тоқтай тұршы ! – Темір Беріктің қолынан қыса ұстап аяңдатты.

- Мен қазір... – сөйтті де, көшенің екінші жағына ұшып өтті.

- А-ғай!

Арбалы кісі аңтарылып мойнын бұрды

- Ағай... мынау сізге.... Тауып алғам.... Сізге бергім кеп тұр.

Темір екі бес жүз теңгелігі бар сары әмиянды әлгі кісіге ұстатты.

- Алыңыз, ағай...

- Маған ба? – Арбадағы кісі балаға бір,әмиянға бір қарады.

- Сізге,иә,сізге.

- Рахмет! Алладан рахым жаусын саған! Бұл жалғанда жамандық көрме, қарағым ! – деп қайта-қайта басын шұлғыды.

- Қайда бардың? – деді Берік жанына келгенде шыдамсызданып.

- Анау кісіге ақша бердім.

- Не?!- Берік бажырая қарады.

- Бәрін де беріп жібердің бе ?! – Оның дауысы өзгеріп шықты.

- Иә- деді Темір мойнынан ауыр жүк түскендей жеңілденіп.

- Ақымақсың! Білдің бе, ақымақсың!- Берік безектеп екі жағына кезек-кезек шықты. Темір болса үйге қарай жеңіл қалқып бара жатты.

1. Оқып түсінгеніңді айтып бер.

2. Ертегінің мазмұнына сай сурет салып көр.

3. Талдау парағын толтыр.

Тақырыбы

Не туралы

Ұнаған кейіпкерлер, неге?

Ұнамаған кейіпкер, неге?

Мәтіннің негізгі идеясы (түйіні, ойы)

Оқығанда алған әсерім

Ұнаған сөздер, сөз тіркесі сөйлем.

Мазмұнына сай мақал-мәтелдер, өлең шумақтары

Геометриялық фигураларды нәрселерге айналдырып,

мәтін құр, тақырыбын қой.

Хикаяны жалғастыр.

Сиқырлы қол шатыр хикаясы

Алыстағы Америка елінде мекендейтін нағашы ағам іссапармен елімізге сағына оралғанды. Ол маған базарлыққа қол шатыр әкелді. . . .

Хикаяны жалғастыр.

Ғажайып қалпақ хикаясы

Базар аралап жүрген Жанатбектің көзі аппақ қалпаққа түсті. . . .

Ертегі құрып көр.

Көз алдыңа керіктің мойнын қысқа күйіндегісін елестетіп, суретін салып көр. Сосын қалай ұзарғандығы туралы ертегі құрастыр.

Тасбақаны тассыз елестетіп,суретін сал және қалай үсті тас болғаны туралы ертегі құрастыр.

Ертегіге ат қойып, басы мен соңын толықтыр.

Құмырсқа мен көгершін.

(ертегі)

Мұзафар Әлімбай

Бір Құмырсқа келіпті су ішкелі:

- Өзен суы тұнық, таза! Іш! - деді.

Суға басын енді қоя бергенде,

Толқын тұрып, екпінімен пергенде,

Құмырсқаны кетті толқын сыпырып,

Солар ма екен асау суға жұтылып?!

Көк көгершін бәрін көріп тұрыпты:

Созыпты оған қолындағы шыбықты.

Жабысыпты Құмырсқа сол шыбыққа,

Бір өлімнен құтылыпты ымыртта.

... Екі ортада күндер өтіп күндерден,

Көгершінді ұстамақ боп сұр мерген.

Әне-міне торын жая бергенде,

Көгершінге өлім-қатер төнгенде,

Құмырсқа кеп аңшы аяғын шағыпты,

Сол мезетте қанатын құс қағыпты.

Аңшы мерген аузын ашып қалыпты,

Сонда ел-жұрт екі досты таныпты.

Кестені толтыр.

Ұнаған кейіпкерлер.

Қандай қасиеттерімен

Жағымсыз кейіпкер.

Неге?

Негізгі ой

Мазмұнын жаз.

І. Жамақайдың әдеті

Мұзафар Әлімбай

Ақ қағазбен тастайды кітабын,

Ойлайды кітап тозып,жұтауын...

Салдыр-салақ Жамақайдың әдеті сол.

Ақ дәптерді жаңа бастап ашады,

Екі бүктеп, қалтасына басады...

Салдыр-салақ Жамақайдың әдеті сол.

ІІ. Жамақай «жетісіп» жүр

Жамақай бізге тиісіп жүр,

Жұдырықтасып, жұлысып жүр.

Өзгелер одан ығысып жүр...

Сонда да сотқар қышқырып,

Қиналғандай қыстығып:

- Жабылды ғой кіл мұндар...

Қайдасыңдар,құрғырлар?! –

Деп біздермен ұрысып жүр.

Солай жиі кетісіп жүр,

Жамақай «жетісіп» жүр, «жетісіп» жүр.

Мазмұнын жазып, қорытындылап, негізгі түйінін жаз.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. Алматы, 1998.

2. Давыдов В. В. Виды обобщения в обучении.

М., Педагогика, 1972.

3. Тұрғанбаева Б.А. Дамыта оқыту технологиялары. Алматы, 2002.

4. Албатова Н. П. Әліппені оқытуда қазақ балалар фольклорын пайдалану.

(Әдістемелік нұсқау. Ақтөбе, 1996)

5.Ыбыраев Ш. Ақ сандық, көк сандық.

Алматы, 1998

1. Жұмаділдаева Ұ. Әріптер әлемінде. Алматы, 1998.

2. Айымбетов Н. Санамақ. Алматы, 1998

3. Журналдар тізбесі. «Қазақстан мектебі» «Бастауыш мектеп» 2000, 2001, 2002.

Бастауыш сынып мұғаліміне көмекші құрал)

Түсініктеме. Қазіргі уақытта республикамызда бастауыш сыныптың жаңа буын оқулықтары жоғары нәтижеге ие болды

Алғы сөз Қазақстан Республикасының әлеуметтік, э кономикалық жағдайының өзгеруіне байланысты білім саласында да өзгерістер болды

Тіл ұстарту» бағдарламасы. №

Жаттап алып, мәнерлеп айтып бер

Жаттап ал да, көршіңіз екеуіңіз кезектесіп айтыңыз

Ақманат Басанова Әжетайым, тірегім,

Ақ әжем» тақырыбында шығарма жаз

Жеткерген Әбдірейұлы Өніп дәнім еккен, Құт болып кел

Мұзафар Әлімбай 1. Асқар! Өз тобыңды басқар

Ай аттары

Анау-мынау Т- дан бастасақ – түлкі

Бір! - Бірің үйге кір. - Екі! -

Өзің санамақ құрастырып көр. ________________ _ _ ___ _ _ ___ _ ________________

Ой толғау 5 жолды өлең құрастыр

Мақалдағы жоқ сөздерді тауып жаз

Белгілі сөздердің өзін емес, мағыналас тұспал сөздерін қосу арқылы қосынды сөзді тап

Берілген сөздердің мағыналарын қосу арқылы үшінші бір жаңа сөз жасаңдар

Егер ..., онда ..., бірақ ...

Сөз таптары бойынша сөйлем құрап жазу

Сұрақтар бойынша мәтін құрап жазу

Жаңбыр жауғанда» ойыны. 1

Сағыныш

Мә тін түрлері

________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Ақылды адам (молдаван ертегісі)

Тіл дамыту

Темірше Сарыбайұлы Емделу-сауықтыру орынынан шыққан у-шу әлі басылмай тұр

Егер сенбесең кез келген сауысқанның ұясын тексеріп көр

ДІЛ ӘКІМ (есеп ертегі) Бірде екі адам түскі астарын ішіп отырады

Сонда, сенің үш күлшеңнен тоғыз бөлік шығып тұр

Тақырыбы Не туралы Ұнаған кейіпкерлер, неге? Ұнамаған кейіпкер, неге?

Нұрлан Есенов Темір мен

Алыңыз, ағай... -

Геометриялық фигураларды нәрселерге айналдырып, мәтін құр, тақырыбын қой

Хикаяны жалғастыр. Сиқырлы қол шатыр хикаясы

Хикаяны жалғастыр. Ғажайып қалпақ хикаясы

Ертегі құрып көр.

Көз алдыңа керіктің мойнын қысқа күйіндегісін елестетіп, суретін салып көр

Тасбақаны тассыз елестетіп,суретін сал және қалай үсті тас болғаны туралы ертегі құрастыр

Ертегіге ат қойып, басы мен соңын толықтыр

Мұзафар Әлімбай Бір Құмырсқа келіпті су ішкелі: - Өзен суы тұнық, таза! Іш! - деді

Жамақайдың әдеті Мұзафар Әлімбай

Пайдаланылған әдебиеттер: 1

Материалы на данной страницы взяты из открытых истончиков либо размещены пользователем в соответствии с договором-офертой сайта. Вы можете сообщить о нарушении.

23.12.2023