TOK DEREKLERI

Nókis rayonı XBBne qaraslı

№ - 22- sanlı uluwma orta bilim beriw

mektebiniń

Fizika pa'ni muǵallimi

Aǵılash   Saylauovtıń

TOK DEREKLERI

atlı teması boyınsha

sabaqlıq is jobası

2015-2016 jıl

№10-TEMA   TOK DEREKLERI

Sabaqtıń maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Oqıwshılarǵa Tok derekleri haqqında uluwma tusinikler beriw hám bul temanıń basqa temalardan ózgesheligin aytıp ótip temanı baslaw.

b) Tarbiyalıq maqseti.

Oqıwshılarǵa temadan kelip shıqqan halda ómirde jaqsı menen jamannıń birdey juriwin biraq jaqsılıqtıń jeńip shıǵıwın tusindirip, oqıwshılardı jaqsılıq ruwxında tárbiyalaw.

c)Rawajlandırıw maqseti

Oqıwshılardıń pánge degen qızıǵıwshılıǵın arttırıw nátiyjesinde olardıńwoqıw hám jazıw kónlikpelerin arttırıp barıw

Sabaqtı qurallandırıw

Sabaqlıq kitap,tarqatpa materiallar, hám kórgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalanılǵan metodlar: «Blits» interaktiv metodı «Skarabey» interaktiv metodı

Sabaq jobası

Sabaqtın barısı

Shólkemlestiriw

Klassqa kirip oqıwshılardıń tazalıǵına, klass tazalıǵina itibar qaratıw.Oqıwshılardıń oqıw quralların kózden keshirip  náwbettegi sabaqqa tayarlıǵın tekseriw

Úyge tapsırma soraw

Elektr tokı haqqında túsinik temasın soraw

Tema

Tok derekleri haqqında túsinik:

Ótkizgishke jalǵanǵan lampochka uzaǵraq waqıt janıp turıwı ushın úzliksiz elektr toǵın payda etip turıwshı derek – tok deregi zárúr. Tok dereginde oń hám teris zaryadlı bólekshelerdi ajıratıw jumısı orınlanadı. Ajıratılǵan qarama – qarsı belgidegi zaryadlı bóleksheler tok dereginiń polyuslerinde toplanadı hám elektr maydanı payda boladı. Tok dereklerinde oń hám teris zaryadlı bólekshelerdi ajıratıw processinde mexanikalıq,ximiyalıq,ishki hám basqa túrdegi energiyalar elektr energiyasına aylanadı. 36-suwrette kórsetilgen elektrofor mashinası da tok deregi. Onda mexanikalıq energiya elektr energiyasına aylanadı. Elektronlar diskisin aylandırılǵanda woń hám teris zaryadlı bóleksheler ajıralıp,polyuslerde hám shariklerde qarama-qarsı belgidegi zaryadlar toplanadı.Eletkr toǵInıń derekleri h’arqıylı.Házirshe biz turaqlı tok derekleri menen tanısamız.

Zaryadlı bólekshelerdiń turaqlı normadaǵı aǵısı turaqlı tok dep ataladı.Turaqlı tok deregi dep, oń hám teris polyusqa iye bolǵan hám turaqlı toktı payda etetuǵın derekke aytıladı. Tómende bir neshe túrli turaqlı tok payda yetiwshi dereklerdiń dúzilisi hám islewin kórip shıǵayıq.Olardıń barlıǵıda ximiyalıq energiya energiyasına aylanadı.

Galvanikalıq elementler:

Kisse (qalta) fonarigi, kóshirmeli radio, manitafon hám basqa da elektr asbapları ushın elektr deregi sipatında galvanikalıq elementlerden paydalanıladı. Galvanikalıq elementte ximiyalıq energiya elektr energiyasına aylanadı. Eń ápiwayı galvanikalıq element sulfat koslotasınıń suwdaǵı eritpesine batırılǵan cink hám mıs qaplamalarınan ibarat (37-suwret).  Cink hám kislotanıń óz-ara ximiyalıq reakciyasında cink qaplaması erip, oń zaryadlı bólekshelerdi (ionlardı) eritpege berip, ózi teris zaryadlanadı, oń ionlar mıs qabatta toplanadı. Zaryadlanǵan qaplamalar arasında elektr maydanı júzege keledi. Eger mıs hám cink qaplamalar, yaǵniy galvanikalıq elementler polyusleri ótkizgish arqalı lampochkaǵa jalǵansa, ótkizgishten tok ótedi hám lampochka janadı.Bunday eń ápiwayı galvonikalıq elementti italiyalı fizik Aleksandra Volta oylap tabadı. Sonıń ushın ol volta galvanikalıq elementi dept e júritiledi. Ámelde, tiykarınan, qurǵaq galvanikalıq elementlerden paydalanıladı. 38-suwrette eń ápiawayı galvanikalıq elementtiń dúzilisi kórsetilgen. Batareyanıń tiykarǵı bólegi Zn cink Idıstan hám oǵan Salınǵan C kómir sterjennen ibarat.Marganec oksidi hám kómir aralaspasınan tayarlanǵan.Ms: qaltasha sterjendi orap turadı.elementte suyıqlıq ornına nashatrǵa aralastırılǵan jelim qollanılǵan ximiyalıq reakciya processinde kómir sterjende oń cink ıdıs qabıǵında teris zaryadlar toplanadı. Házirgi waqıtta túrli galvanikalıq elementler bar (39-suwret). Galvanikalıq elementlerdin quwatlılıǵın asırıw ushın kópshilik jaǵdaylarda olar bir-biri menen izbe-iz jalǵanadi. Bunday izbe-iz jalǵanǵan elementlerge  batareya delinedi.Sonıń ushın galvanikalıq elementlerde batareya dep atawǵa ádetlengenbiz.Kóshirmeli radio televizor pulti siyaqlılarǵa galvanika elementleri – batareya qoyıladı.

Akkumulyatorlar: «Akkumulyator» sózi latınshadan «toplawshı» degen mánisti ańlatadı. Barlıq túredgi galvanikalıq elementlerdiń islewi dawamında elektrodlar hám eritpe sarıplanadı.Belgili waqıt ótkennen keyin, olardia ximiyalıq reakciyanıń kúshi tamamlanadı hám isten shıqqan galvanikalıq elementler alıp taslanadı.Akkumulyatorda galvanikalıq element siyaqlı ximiyalıq energiya elektr energiyasına aylanadı Lekin akkumulyatordıń ximiyalıq reakciyasınıń kúshi tawsılsa da ol, taslap jibermeydi. Basqa tok deregi – elektr tarmaǵınan arnawlı ásbaplar járdeminde zaryadlanadı. Bunı menen akkumulyator joǵaltqan energiyasın tikleydi. Akkumulyatordı zaryadlaw ushın ol arqalı tok ótkiziledi. Bunıń ushın onıń oń polyusi basqa tok dereginiń oń polyusine,teris polyusi basqa derektiń teris polyusine jalǵanadı. Akkumulyator zaryadlanǵannan keyin onnan tok deregi sipatında jáne paydalanıw múkin. Akkumulyatorda ximiyalıq energiya elektr energiyasına aylanadı.Onnan tok ótkeriw arqalı sarıplanǵan elektr energiyası qayta tiklep turıladı. Eń ápiwayı akkumulyator ápiwayı sulfat kislotaǵa btırılǵan eki qorǵasın plastinkadan ibarat.Bunday akkumulyatorlar qorǵasınlı yamasa kislotalı akkumulyatorlar dep júritiledi. Ádette akkumulyatorlardı bir-birine izbe-iz jalǵap, batareya payda etiledi. 40-suwrette úsh kislotalı akkumulyatordan dúzilgen batareya kórsetilgen. Suwrette kórsetilgen batareyada jalǵanıshlardı bir akkumulyatordıń teris polyusine ekinshi akkumulyatordıń woń polyusine jalǵaydı. Bunday tok deregi batareya emes, al, akkumulyator dep atawǵa ádetlengenbiz. Ámelde temir nikelli yaǵniy siltili akkumulyatorlar qollanıladı. Bunday akkumulyatordıń qaplamaları temir (reshyotka) pánjereler paketinen ibarat boladı. Onıń qaplamalarınıńbirewinde presslengen temir  (poroshogi) untaǵı, Akkumulyator túrli maqsetlerde keń qollanıladı. Ms: avtomobillerde motordi júrgizip jiberiwde, onıń shıraqların jaǵıwda, kóshirmeli radio, magnitafon, televizor, uyalı telefon hám kompyuterlede, jasalma joldaslarda akkumulyatorlar elektr deregi sipatında paydalanıladı. Mektep fizika kabinetlerinde tájiriybe hám laborotoriya  jumısların ótkeriw ushın túrlishe turaqlı tok dereklerinen paydalanıladı. Ádette bunday turaqlı tok deregi elektr tarmaǵInan arnawlı ásbaplar járdeminde payda etiledi. Bunnan bılay elektr shınjırında turaqlı tok dereklerin 41-suwrette kórsetilgende etip sipatlaymız.

Elektr shınjırı: Tok deregi elektr lampochka hám giltti bir-biri menen ótkizgish (sım) lar arqalı tutastırayıq. (42-suwrette) Gilt elektr lampochkasın óshirip-jaǵıw ushın kerek boladı. Elektr lampochka tutınıwshı esaplanadı. Radio, magnitafon, televizor, kompyuter, muzlatqısh, elektr ısıtqısh siyaqlılar da elektr tutınıwshılar bolıp tabılaı.

Tok deregi, ótkizgish, elektr tutınıwshı hám gilt eń ápiyawı elektr shınjırın quraydı. Shınjırdan elektr toǵı ótiwi ushın ol tuyıq bolıwı kerek. 43-a suwrettegi elektr shınjırında gilttiń tutastırılǵan jaǵdayı, yaǵniy shınjırdıń tuyıq halı keltirilgen. Ádette elektr shınjırı sızılma túrinde kórsetiledi. Elektr shınjırındaǵı elementlerdiń jalǵanıw usılları kórsetilgen sızılmalar elektr sxema dep ataladı.  42-b suwrette ashıq shınjırdıń, 43-b suwrette tuyıq shınjırdıń elektr sxemaları kórsetilgen. Elektr shınjırındaǵı tok deregi, gilt  ótkizgishlerdiń tutastırılǵan jerleri hám basqa da elementler elektr sxemalarda tiyisli shártli belgiler menen kórsetiledi (44-suwret).

Sabaqtı bekkemlew

Bekkemlew ushın «Debat», «klaster» interaktiv metodı usınıs etiledi. Tema boyınsha oqıwshılarǵa  qayta sorawlar berip hám qosımsha tapsırma túrinde hár toparǵa krosvordlar tarqatıladı.tapsırma orınlanıp bolǵannan soń boslıqlardı tolıqtırıw maqsetinde,bilimlerin bekkemlep barıw ushın yadtan formulalar jazadı.

1.Tok derekleriniń polyuslarında zaryadlı bóleksheler qaysı túrde toplanadı?

2.Volta galvanikalıq elementiniń dúzilisin hám islewin aytıp beriń.

3.Qurǵaq galvanikalıq elementlerdiń tiykarǵı parqı neden ibarat?

4.Akkumulyatordıń galvanikalıq elementlerden tiykarǵı parqı nelerden ibarat?

5.Eń ápiwayı elektr shınjırı qanday elementlerden quralǵan?

Uy tapsırma tapsırıw

Tok derekleri temasın oqıp keliw. 

Sabaqtı juwmaqlaw

Uy jumısın qayta yadına salıp otip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan oqıwshılarǵa tiyisli bahaların qoyǵan halda bugingi sabaǵıma juwmaq jasayman