Возрождение занятий традиционными якутскими видами спорта

«Төрүт өбүгэ оонньууларын сөргүтүү»

Үтүө күнүнэн убаастабыллаах дьүүллүүр сүбэ, конференция кыттыылаахтара! Мин аатым Иванова Далаана, Аллыҥа орто оскуолатын 3 кылааһын үөрэнээччитэбин.

Дакылаатым аата: «Төрүт өбүгэ оонньууларын сөргүтүү».

Проблемата:

Билигин араас электроннай оонньуулар элбэхтэр. Ол гынан баран өбүгэ оонньуута хаһан да умнууга хаалбат. Компьютер, араас гаджет оҕо элбэх бириэмэтин, болҕомтотун тардаллар, доруобуйатын, майгытын-сигилитин, өйүн-санаатын кэбирэтэллэр. Билиҥҥи оҕо болҕомтото ыһыллаҕас, биир сиргэ тулуйан, тэһийэн олорбот. Өбүгэ оонньууларыгар олоҕурбут остуол оонньуулара оҕо үөрэҕэр интэриэһи үөскэтэллэр, үөрэнэр баҕаны сайыннараллар.

Сыала:

Ис көхтөөх, айдарыыта уһуктубут, дьоҕура көҥүл сайдар, сатабыла олохсуйбут, киһи-киһитэ буоларга өбүгэ төрүт оонньууларын нөҥүө сахалыы тыыҥҥа иитиллии.

Соруктара:

1.      Дакылаат тематынан литератураны, норуот педагогикатынан үөрэтии, чинчийии;

2.      Оҕолор өбүгэ оонньууларын үгэскэ кубулуталларын дьулуһуу.

Дакылаат төрүөтэ:

Билиҥҥи  сайдыылаах кэмҥэ тас сабыдыал дьайыыларыгар  бэриммэт  бигэ өйдөөх-санаалаах, Ийэ дойдутун көмүскүүр патриот,  эт – хаан өттүнэн чэгиэн – чэбдик, сымса, айылҕалыын алтыһарыттан  дуоһуйар ис туруктаах, чөл  олохтоох буолууну ситиһии.

Сабаҕалааһын:

Алын кылаастан саҕалаан төрөөбүт норуотун үтүө үгэстэригэр уһуйдахха, айылҕалыын алтыһыннардахха, сахалыы чөл куттаах, эт-хаан өттүнэн чэгиэн-чэбдик, төрөөбүт норуотугар, Ийэ сиригэр бэриниилээх, Аҕа дойдутун көмүскүүр патриот, билиигэ тардыһар сайдыылаах киһи буолуон сөп диэнтэн сиэттэрэн биһиги бастакы кылааска киирбиппитигэр аҕаларбыт саха оонньуурдарын оҥорон аҕалбыттара.

Мин бүгүн эһиэхэ аҕам Иванов Маркел Александрович оҥорбут оонньуурдарын кэпсиэм: ытык (дурда), кириэс тэбии, хабылык, хаамыска, эрилээҥки.

Тэнийбит саха остуолун оонньуулара хабылык уонна хаамыска буолаллар. Өбүгэлэрбит күннээҕи түбүк кэнниттэн уһун кыһыҥҥы киэһэлэргэ көмүлүөк оһох уотун сырдыгар хабылыктыыллара. Лыҥкынас тыастаах буоллун диэн хабылыгы арыыга оргуталлара. Оонньуу уһуна – 2 мүнүүтэ. Хабылык кээмэйэ: уһуна – 16 см, кэтитэ – 9 мм, суона – 4 мм. Оонньууга бэлэмнэниигэ 30 сөк. Бэриллэр. Кыттааччы оонньуу кэмигэр хабылык хабыытыгар сыыстаҕына, хос хабар.

Хаамыска болҕомтолоох, сымса туттунуулаах, бэргэн буоларга, хараҕынан холуурга үөрэтэр, илии, тарбах, бытархай былчыҥнарын сайыннарарга көмөлөһөр. Хаамыска күрэҕин сүрүн быраабылата: оонньуу уһуна – 2 мүнүүтэ. Хаамыска кээмэйэ – 1,5 см х 1,5 см. Ахсаана – 5. Оонньууга бэлэмнэниигэ 30 сөк. Бэриллэр. Кыттааччы сыыстаҕына, оонньууну сыыспыт түһүмэҕиттэн салгыыр. Хабар кэмигэр оонньооччу хаамысканы сиргэ түһэриэ суохтаах. Түһэрдэҕинэ, бэйэтэ ылыахтаах.

Кириэс тэбии. Икки тэбис- тэҥ  3 см кэтиттээх, 70 см уһуннаах, 0,5 см халыҥнаах маһы ылан күнү сиргэ кириэстии уураллар. Оонньооччу киһи сис туттан кириэстии ууруллубут мас таһыгар кэлэр. Кини бу кириэс үрдүнэн атахтарын кириэстии тэбэн, маһы таарыйбакка, үҥкүүлээн бэдьэйиэхтээх.Үҥкүүлүүр кэмигэр ханнык баҕарар ырыаны дорҕоонноохтук ыллыахтаах. Ѳскѳтүн маһы таарыйан кэбистэҕинэ, хотторбутунан ааҕыллар. Кини биир мүнүүтэ тохтобула суох кириэһи таарыйбакка үҥкүүлээтэҕинэ кыайыылааҕынан тахсар.

 Баайа. Бу хас да киһи оонньуур олус интэриэһинэй, ханнык баҕарар киһи ылларан туран оонньуур оонньуута. Баайаны оҥорорго куб маһы ортотунан үүттээн баран, харандаас суонун саҕа уһуктаах кубтан сантиметр саҕа чорбойон быга сылдьар гына мас кыһаллар уонна туллан түспэтин диэн силиминэн силимнээн кэбиһэллэр. Баайаны күөрчэх курдук эргитэҕин уонна остуолга ыһыктан кэбиһэҕин. Оччоҕо балайда эргийэн баран биир ойоҕоһунан иттэнэ түһэр. Баайа түөрт өттүгэр араас бэлиэлэр бааллар: кириэс, үс кэрдиис, биэс кэрдиис, ойбон.

Эрилээҥки. Икки киһи оонньуур оонньуута. 2 сантиметр кэтиттээх, 15 сантиметр уһуннаах маска ортотунан 3 миэтэрэ уһуннаах быа баайыллар. Икки киһи утарыта туран эрийэллэр, ким быа ортотугар тиийбит – ол кыайар.

Түмүк тыл:

Кыһыҥҥы да киэһээлэргэ, сааскы ылааҥы да күннэргэ үөрэнээччилэр ѳбүгэ оонньууларын бэйэ-бэйэҕэ кэпсээн, оонньоон иллэҥ кэммитин сүрдээх туһалаахтык атаарабыт.

Ол курдук биһиги бары переменаҕа сѳбүлээн дьарыктанабыт, ону тэҥэ эбии дьарыктарынан хабыллан үѳрэнэбит.

Төрүт өбүгэлэрбит оонньуулара - куһаҕан дьаллык утары биир улахан сүҥкэн күүс буолар.