Заңсыз миграция

Елімізде заңсыз миграция шешімін таппай отырған мәселе болып табылады. Қазақстанда заңсыз жүрген мигранттардың саны бейресми ақпараттар бойынша бір миллионнан асып жығылады. Аталған сан одан да көп болуы әбден мүмкін. ҚР «Ұлттық қауіпсіздік туралы» Заңында: «Миграция ағымының бақылаудан, реттеуден шығып кетуі ұлттық қауіпсіздікке  төнуі мүмкін қатер» екендігі жазылған.

Мигранттардың шамадан тыс көптiгi кез келген елдiң iшкi еңбек нарығындағы бәсекелестiкке төнген қауiп және оның отандық экономикаға керi әсер ететiнi сөзсiз. Бiр жағынан алғанда, жаһанданудың табиғи процесi ретiнде қабылданатын заңсыз миграция мәселесi – бүгiнде Қазақстанда күн тәртiбiнде тұрған проблема. КСРО ыдырағаннан кейiн экономикалық тұрғыда белгiлi бiр жетiстiктерге қол жеткiзе бiлген мемлекеттер қатарындағы Қазақстанға сырттан ағылатын заңды және заңсыз мигранттар көп. Мәселен, миграциялық деңгейi жағынан алғанда, қазiр Қазақстан алпауыт АҚШ-тың өзiн басып озды.

Қылмыстың объектісі–Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасының қол сұғылмайтындығын реттейтін қоғамдық қатынастар.

Қылмыстың субъектісі –16 толған, ақыл-есі дұрыс адам.

Қылмыстың объективті жағы – Қазақстан Республикасының күзетілетін мемлекеттік шекарасынан белгіленген құжатсыз және тиісті рұқсатсыз әдейі заңсыз өту арқылы жүзеге асырылады.

Қылмыстың субъективті жағы – тікелей қасақаналықпен істеледі. Кінәлі адам Қазақстан Республикасының күзетілетін мемлекеттік шекарасынан белгіленген құжатсыз және тиісті рұқсатсыз әдейі заңсыз өтетінін сезеді және соны істеуді тілейді.

Әлем тарихында миграция әсерінен тұтастай ұлттарды «қыспаққа» алып жаңа мемлекеттердің құрылғанын, белгілі бір титулды ұлттардың өз мемлекетінде үлес салмағы азайып, орнына өзге ұлттар  басып алғанын факт келтірмей-ақ білеміз. Ал біздің мемлекеттің адамдық ресурсы мен көрші мемлекеттердің адамдық ресурсын салыстырып қарағанда, біздің мемлекет үшін миграциялық саясатты мықтап қолға алу керек екендігі түсінікті. Мемлекет үшін ондай қауіп болмағанның өзінде заңсыз мигранттар саяси тұрақтылықты бұзуға (Франция, Италия тәжірибелері), қылмыстың өсуіне, жергілікті халық пен мигранттар қайшылығын туғызуға, маргинал топтардың пайда болуына, ұлттық еңбек нарығындағы дисбалансты бұзуға т.б. проблемаларға алып келетін топ екендігін ғалымдардың зерттеулері мен халықаралық тәжірибе көрсетіп отыр. Осындай негативті феноменмен еліміз өзінің мүмкіндігінше күресіп жатыр.

Қанша әрекет жасасақ та осы күнге дейін заңсыз миграцияның көлемі азайған емес. Мәселен, 2006 жылы мигранттарды жаппай заңдастыру процесі жүрді. Мамандар іс-шара барысында 100 000 мигрантты заңдастырамыз деп болжаған. Нәтижесінде  2007 жылдың 9 қазанға дейін  142 941 шетел азаматынан арыз түссе, соның 141 950  заңдастырылған.

Мигранттардың басым көпшілігі құрылыс (95 943), қызмет көрсету (18 399) мен ауыл шаруашылығында (12 965) жұмыс жасаған. Бұл – кезекті бір реттік  акция. Мұндай күрес шаралары ұзақ мерзімді нәтиже бермейді, тек заңсыз миграцияны бір маусымның көлемінде ғана шешуі мүмкін. Әлемнің дамыған мемлекеттерінде заңсыз миграция мәселесі мемлекет назарынан ешқашан түскен емес. Мемлекет кез-келген мәселені заң шенберінде шешеді. Мемлекеттің мигранттарды мемлекет пен ұлт мүддесіне қолдана, жарата білу стратигиясы қалыптасқан. Сондықтан да, жүргізіліп отырған саясатының нәтижесі бар. Ал, біздің мемлекетте миграциялық ахуалды дұрыс реттеу үшін ең алдымен заманауи «Миграциялық үдерістерді реттеу туралы» Заң қабылдануы керек деп ойлаймын. Себебі, қолданыстағы заң уақыт талабына сай келмейтіндігі іс-жүзінде белгілі болды.   

КСРО ыдырағаннан кейін шекаралық бақылау әлсіздігінен ОА арқылы ары қарай Европаға ену трафигі кең таралды. Мемлекеттер жаңа миграция түрімен - заңсыз транзиттік миграцияға тап болды, Шығыс Европа мен ТМД елдері, оның ішінде ОА елдері транзит аймағы деп есептеледі. Оқшаулап ОА аймағын ғана алсақ, қазіргі кезде Қазақстан қабылдаушы-транзитті ел болып отыр. Сондықтан, тек ОА аймағын оқшаулап қарайтын болсақ, мемлекеттер келесі топтарға бөлінеді:
Реципиент-транзиттік-донор мемлекет – Қазақстан (1)
Донор-транзит мемлекеттер: Оңтүстік Азия (Иран, Пәкістан, Шри-Ланка, Ауғанстан), ОА (Тәжікстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Түрікменстан), Қытай, Моңғолия, Африка елдері. Соңғы кездері теңіз жолымен Әзірбайжан арқылы Қазақстанға заңсыз мигранттар енуде.
 Жоғарыда аталған донор-елдер Қазақстанды Европа, Ресейге транзит жолы ретінде пайдаланады.

1999ж санақ бойынша Қазақстан ОА ішінде ең жоғары жалақы деңгейімен ерекшеленді. Сонымен қатар, Қазақстанның солтүстік-шығыс, батыс аудандарында да Ресейдің шекаралас аймақтарымен миграционды алмасу жүруде. Оған қоса Ауғанстан наркотрафигі ОА-да заңсыз миграцияға үдеу береді. Эксперттер айтуы бойынша, Ауғанстанда шығарылатын апиынның 70 пайызы ОА аймағы арқылы жөнелтіледі.

Заңсыз миграцияны алдын-алу халықаралық ынтымақтастықты қажет етеді, кейбір жағдайларда дәл осы кемшіліктер миграцияның өсуіне себеп болады. Мысалы, Қырғызстан мен Қазақстан және Қытай мен Қырғызстан арасындағы визасыз режим қытайлық мигранттардың Қазақстанға енуіне қолайлы жағдай туғызады.

Әрине, заңсыз миграция мәселесімен барлық дамыған елдер де күресуде, ОА елдері де осы құбылыстың жағымсыз әсерін азайтуға тырысады. Қазақстан Республикасы босқындар туралы Гаага конвенциясына қосылды, сәйкесінше органдар миграционды бақылау мен халықаралық тәжірибемен алмасуда, миграционды бақылау карточкалары шығарылды, ағымдарды бақылау жүзеге асуда. Бірақ бұл жеткіліксіз. Қауіпсіздіктің дәстүрлі емес қауіптері жаңа әдістер мен халықаралық ынтымақтастықты қажет етеді. Осындай өзара әрекеттесудің нормативтік базасы құрылды, бұл ең алдымен 1998ж ТМД елдерінің заңсыз миграциямен күресте ынтымақтастық туралы келісімі. 2003ж Қазақстан мен Қырғызстан ішкі істер министрліктерінің күшімен Батысқа адамдарды шығарумен айналысқан ауғандық азаматтардан құралған топты жойды. Алайда өзара әрекеттесу потенциалы толық көлемде қолданылмайды.

ОА аймағындағы заңсыз миграциямен күрес көбіне ТМД шегіндегі ұйымдардың басымдықтары деп жариялануда (ТМД, ОДКБ, ЕврАзЭС). ЕврАзЭС ішінде бірлескен миграционды саясатта келесі келісімдер жасалды:
 Беларусь, Қазақсстан, Қырғызстан мен Ресей арасындағы 1999ж 26 ақпандағы азаматтықты алудың жеңілдетілген рәсімі туралы келісім

1998ж 28 сәуір бір мемлекеттің территориясында тұрақты түрде тұратын екінші мемлекеттің азаматтары мәртебесі туралы келісімшарт

2000 ж 30 қараша Тәжікстан, Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан, Ресей арасындағы азаматтардың визасыз сапарлары туралы келісім.
 Қазір ЕврАзЭС интеграциялық комитетінде әлеуметтік саясат жөнінде комитет құрылды, өзара бірлескен әлеуметтік саясат туралы бағдарлама жүруде.