2-курс Физика

Kerakli asboblar: kichik transformator, to’g’rilagich, aktiv qarshiliklarni o’lchash uchun ommetr yoki avometr, 100 mAli o’zgaruvchan tok milliampermetri, voltmetr.

NAZARIY QISM
Ma’lumki tokli o’tkazgich atrofida magnit maydon hosil bo’ladi. Kuchliroq magnit maydon hosil qilish uchun bir necha sim o’ramlardan iborat g’altakdan foydalaniladi. O’ramlardan tok o’tganda g’altak ichida va uning atrfida magnit maydon hosil bo’ladi. G’altakning ichidagi magnit maydon tashqaridagiga qaraganda ancha kuchli bo’ladi, chunki g’altak ichida magnit indukciya chiziqlari zich joylashgan (1-rasm).

G’altakning magnit maydonini kuchaytirish uchun uning ichiga temir o’zak kiritiladi. Bu temir o’zak tokning maydonini bir necha marta kuchaytiradi.


G’altak hosil qilgan magnit indukciya oqimi, undan o’tayotgan tok kuchiga to’g’ri proportsional:
Ф=LI (2)
Bu formuladagi L–g’altakning induktivligi deyilib, u o’ramlar soni n ning kvadratiga, g’altakning ko’ndalang kesim yuzasi S ga, temir o’zakning magnit sindiruvchanligi 𝜇𝜇 ga va g’altak uzunligi 𝑙𝑙 ga bog’liq, ya’ni:

Induktivlik birligi qilib Genri (Gn) qabul qilingan. 1 Gn deb, 1 amper tok oqqanda 1 Veber magnit indukciya oqimi hosil qiladigan g’altakning induktivligiga aytiladi.
Agar g’altakdan o’zgaruvchan tok o’tsa, uning atrofidagi magnit maydoni ham o’zgarib turadi. Bu o’zgaruvchan magnit maydoni g’altakda o’zindukciya E.YU.K ni hosil qiladi. O’zinduksiya E.YU.K ning kattaligi tokning o’zgarish tezligiga va g’altak induktivligiga to’g’ri proportsional :

Bu o’zindukciya E.Yu.K o’zindukciya tokini paydo qiladi. O’zindukciya toki doimo o’zining hosil qilgan tokning o’zgarishiga qarshilik ko’rsatadi. O’zindukciya toki kalit ulanganda tokning maksimal qiymatga erishishini, kalit uzilganda esa to’kni to’xtashini biroz kechiktiradi. Bunday bo’lishini 2-rasmdagidek sxemada ko’rish mumkin.
Sxemadagi K-kalit ulanganda o’zindukciya tufayli L1 lampochka L2 ga qaraganda kechikib yonadi, kalit uzilganda ham L1 lampochka kechikib o’chadi. G’altakning induktivligi qancha katta bo’lsa, o’zinduksiya hodisasi ham yaxshi sezilarli bo’ladi. G’altkning induktivligini yuqoridagi formula bilan ham hisoblab topish mumkin. Biz mazkur laboratoriya ishida induktivlikni tajribada aniqlash usullaridan birini ko’rib o’tamiz. Bu usul g’altak aktiv qarshilikdan tashqari induktiv qarshilik hosil qilishiga asoslangan. Induktiv qarshilik g’altakning induktivligiga va g’altakdan o’tayotgan tokning chastotasiga to’g’ri proportsional.

Ya’ni,

G’altakning to’la qarshiligi


formula bilan ifodalanadi. Tenglikdan induksiya L ni topish mumkin.
 

ISHNI BAJARISH TARTIBI.Rasmdagidek elektr zanjirini yig’ing.

Transformator o’ramlarining aktiv qarshiligini ommetr bilan o’lchang.
220 V li o’zgaruvchan tok tarmog’iga ulangan «Latr» deb ataluvchi avtotransformator yordamida siz kuchlanishni 10, 15, 20 V qiymatlari tanlab olib, bu kuchlanishlar berilganda g’altakdan o’tayotgan toklarni ampermetrdan jadvalga yozib olasiz. So’ngra g’altakning to’la qarshiligini Om qonunidan topasiz.



Bunda siz g’altakning to’la qarshiligini kuchlanishga bog’liq bo’lmagan o’zgarmas kattalik ekanligini aniqlagandan keyin induktivlikni (6) ishchi formula bilan hisoblaymiz.

3. O’lchash natijalarini yozish uchun quyidagi jadvalni chizing.

4.G’altakni temir o’zagini olib qo’yib ham yuqorida ko’rsatilgandek, (6) formula bilan induktivlikni aniqlaymiz va o’zakli va o’zaksiz g’altaklarning induktivligini solishtirib temir o’zak induktivligi 𝜇𝜇 marta oshganini aniqlaymiz, 𝜇𝜇-temir o’zakning magnit singdiruvchanligi:

L0 – o’zaksiz g’altakning induktivligi
L – o’zakli g’altakning induktivligi
5. G’altakning induktivligi aniqlangandan keyin undan o’tayotgan tokni o’lchab, g’altak hosil qilgan magnit maydon energiyasi 𝑊𝑊= 𝐿 𝐼 2 2 𝐿𝐿 𝐼 2 𝐼𝐼 𝐼 2 2 𝐼 2 𝐿 𝐼 2 2 2 𝐿 𝐼 2 2 formula bilan hisoblanadi.

𝑋 𝐿 𝑋𝑋 𝑋 𝐿 𝐿𝐿 𝑋 𝐿 = 𝑈 𝐼 𝑈𝑈 𝑈 𝐼 𝐼𝐼 𝑈 𝐼 ; 𝐿𝐿= 𝑋 𝐿 2𝜋𝛾 𝑋 𝐿 𝑋𝑋 𝑋 𝐿 𝐿𝐿 𝑋 𝐿 𝑋 𝐿 2𝜋𝛾 2𝜋𝜋𝛾𝛾 𝑋 𝐿 2𝜋𝛾 ;

Nima sababdan g’altakka temir o’zak kiritilganda uning induktivligi ortadi?
O’zinduksiya hodisasini tushuntiring?
O’zgaruvchan tok zanjiri uchun Om qonuni formulasini tushuntiring?
O’zgaruvchan tok chastotasi ortganda nima sababdan induktiv qarshilik ortadi?