8 сынып есептер жинағы

Алғы сөз 8­сыныпқа арналған физика және Астрономия оқулығында қарастырылатын материалдар физикалық  құбылыстарды тереңірек ұғынуға, оқып­үйреніп, тереңірек зерделеуге және әрбір физикалық  құбылыстардың ерекшеліктерін түсінуге арнап әрбір тарау, не тақырыптан соң берілген жаттығулар  мектеп оқушылары үшін берілген жаттығулар аса күрделі емес. Мектеп оқушылары игереді деген  мақсатта берілген. Дегенмен, оқушы мен мұғалім арасында сенімсіздік, кері кері пікір  қалыптастыратында бір емесондаған шешуге келмейтін жауап көрсетілген жаттығулар жеткілікті:  Атап айтсақ: №1 жаттығудағы :№4 №6 жаттығудағы :№5 №7 жаттығудағы :№8 №9 жаттығудағы :№4,8 №10 жаттығудағы :№4 №11 жаттығудағы :№3,6 №14 жаттығудағы :№4 №19 жаттығудағы :№7 №20 жаттығудағы :№1 №23 жаттығудағы :№6 №27 жаттығудағы :№5 №29 жаттығудағы :№4  Физика пәні мұғалімдер; Сіздерге оқу процесінде үлкен көмегі болар днген ниетпен жаттығулардың  толық шешімін беріп отырмын. Кәделеріңізге жарап жаттса, мақсаттың іске асқаны. Ұсыныстарыңыз  болса мына телефонға шығарсыздар: 8­770­210­54­235, 8­701­761­87­26 Жалпы білім беретін мектептің 8­сыныбына арналған физика пәні бойынша жаттығулар жинағы. 1. дене сау адам денесінің абсолюттік температурасы қаншаға тең? Т=T0+t=2730+36,60=309,60K 2. Дене температурасы 250С­тан 850­қа дейін артса, онда оның бөлшектерінің орташа  №1жаттығу. кинетикалық энергиясы қанша есаге өзгереді? t1=250C         T1=273+250=2980K t2=850C         T2=273+850=3580K   m   =?             E 2 E 1  E 1   2 m 2 3 RT 1 m 2     2 m  3 RT 1 m 2 3   ;                                           0 K  298 2 K 0 RT 1 2 3 R 3 R   358 2  298 2                 Олай болса,  E 2  3 RT 2 2 3 R  0 K  358 2 ;   E 2 E 1  3 R  0 K 358 298  2.1 есе 3.Абсолюттік шкала бойынша дене температурасы 200К. Цельсий бойынша дене температурасы неге  тең? Т=200K     T=T0+t;     t=T­T0=200­2730K=­2530K t=? 4.Цельсий шкаласы бойынша температура ­730С көрсетеді. Абсолюттік шкала бойынша осы  температура неге тең? t=­730C     T0=2730K;   T=t+T0=­73+2730C=2000K T=? 5. Арктиканы зерттеушілер неліктен сынапты термометрді таңдап алатынын түсіндіріңіздер: Жауабы:        1. Спирттің, сынаппен салыстырғанда жылу сыйымдылығы мен жылу бергіштік қасиетінің  ерекшелігінде.        2. Температуранық кенеттен тезқұбылмалығына спирт тез бейімделеді. Сондықтан спиртті  термометр Арктика жағдайында қолайлы. 6. Неліктен бөлме температурасында  медициналық термометрдің құтысы сынаппен толық  толтырылмағанын түсіндіріңдер.        Жауабы: Медициналық термометр 360С­тан 420С­ға дейнгі аралықта градировка жасалынған.  Сондықтанда жылулық ұлғаюға түсірсек температуралық өзгеріс аралығы 60С­аралығында ғана  болғандықтан толық толтыру қажет емес. 7. 4,3130және 2500К температурасын Целсий шкаласы бойыншы өрнекте.   Т=4,3130K    t1=T1­T0=4,3130­2730=­262,70   T=2500K       t2= T2­T0=2500­2730=­230  t1=?  t2=? 8. Медициналық термометрдің көрсетуі 37,20С. Оны түсірмей 36,60С және 37,60С температурамен  ауырып жатқан адамды өлшегенде, бұл термометрдің көрсетуі қандай болады? Жауабы: термометрдің көрсетуін түсірмей өлшегенде 36,60С орнына  37,0С көрсетеді. Ал, 37,60С  кісінің қызыуын өз мәніндей көрсетеді. № 2 – жаттығу                                                            1. Солтүстікте суықтан қорғанып, теріден жасалынған киімді киеді, ал оңтүстікте ыстықтан сая іздейді. Неліктен олай ?  1. 2. Солтүстікте атмосфералық ауаның температурасы – 400С төмен. Адам денесінің өмір   сүруге   лайық   температурасы   –   360С.   Сонда,   сыртқы   қоршаған   орта   мен салыстырғанда     температуралық   ауытқу   760С   –   ты   құрайды.   Осы   темературалық алшақтықты болдырмау үшін тон және жылуды сақтау мүмкіндігі бар. Түрліше теріден жасалған киімдерді киеміз. Оңтүстік   өңірлерде   қоршаған   ортаның   температурасы   адам   денесінің температурасымен шектес, оның үстіне күн сәулесінің қызуы. Сондықтан ыстық өтіп кетпеу үшін сая іздейміз. Саяда күн сәулесінен қорғанамыз.  2. Сыйымдылығы бірдей алюминий және шыны ыдысқа ыстық су құйылады. Қай ыдыс құйылған ыстық судың температурасын тез қабылдайды ?  1. Алюминний ыдыс ыстықты тез қабылдайды. Шынының    жылу өткізгіштік қасиеті алюминниден аз.   3. Ғимараттың жылу өткізгіштігін кірпіштің қарапайым немесе керек            түрінің қайсысы жақсы қамтамасыз етеді ? Неліктен ?  1. Кірпіштің арасы кеуек түрі жақсы оқшаулағыш қызметін атқарады. Себебі: арасындағы бостық орында ауамен толады. Ауа жылуды нашар өткізеді. 2. Тұтас кірпіш бірыңғай біртекті зат болғандықтан оның жылу өткізгіштік қасиеті қуыс кірпіштен жоғары. Сондықтан ондай ғимараттар салқын келеді.    4. Қар немесе мұз жабылған егістіктің қайсысында күздік дақылдар  жақсы сақталады ? Неліктен ?  1. Қар   жамылған   егістікте   күздік   жақсы   сақталады.   Қар   түйіршіктерінің   арасындағы бостықтар ауамен толады. Мұз жағдайында тұтас біртекті дене. Ауасы бар орта егіс тікті жұтаудан (үсуден) сақтайды. Қар егістіктің жамылған ­ көрпесі.  5. Бір бөлмедегі тасты еден, ағаш еденнен неге суық ?   1. Ағаштың жылу өткізгіштігі тастан анағұрлым аз. Тас өз өз бойындағы салқындықты тез басқа жанасқан денеге бере алады. Сондықтанда, бір ортада болғанмен тастың суық болып сезінуі жылу өткізгіштігінің жоғары болуынан.  6. Қызған тетік қай жағдайда тез суыйды: оны ағаш не болат тұғырға       орналастырғанда ма ? Неліктен ?  1. Болат тұғырға орналастырғанда.  Себебі:  Болаттың жылу өткізгіштігі ағаш тұғырдан бірнеше   есе   артық.   Сондықтанда,   тұрмыстық   жағдайда   қолданатын   үй   аспаптарына ағаш тұтқа, сап, т.б қолданыс табады.  7. Диірменнен   шыққан   ұн   жылы,   ал   пештен   шыққан   нан   ыстық     болады.   Осы   жағдайлардың әрбіреуіндегі денелердің ішкі энергия сының өсуінің себебі неде ? 1. Ұнның жылы болуы бидайдан ұн шығару кезінде механикалық жұмыс жасау арқылы бидай   ұнтаққа   айналады.   Жұмыстың   бір   шамасы   ұнның   ішкі   энергиясын   арттыруға жұмсалады.  2. Пеште жанған оттың жылу энергиясы жылу берілу арқылы  нанға берілді.  8. Стаканның бірінде 200г салқын су, ал екіншісінде массасы сондай ыстық су бар. Қай стакандағы судың ішкі энергиясы артық ?     * tmcQ  * 1 ,      Q  2 1 * tmc * 2 ;    t2>t1 болғандықтан;               Q2>Q1 олай болса екінші стакандағы судың ішкі энергиясы артық. № 3 Жаттығу. 1. Пешті жаға бастағанда неліктен бөлмедегі ауа температурасы  кетеді ?  Пештің мұржасынан түтін тарту кезінде бөлмедегі  жылы  ауа пештің мұржасы арқылы жоғары   түтін   тартуға   ықпал   жасаукезінде   бөлмедегі   жылы   ауа   алмастыратындықтан бөлме      температурасы төмендейді.  2. Дианстрлері де, биіктіктері де, бірдей кірпіштен немесе металдан жасалған мұржалардың қайсысы отты жақсы тартады ? СУРЕТ Металл   мұржа   нашар   тартады.   Себебі   металл   жылуды   жақсы   өткізетіндіктен   төменгі бөлігіндегі   температура   Т1  пен   жоғары   атмосфераға   шығар   кездегі   температура арасындағы айырым  Т 1 1    кірпіш мұржадағы температура  Т1 – Т2 айрымынан көп үлкен. Түтін атмосфераға шыққанға дейін салқын тартып қалады. Кірпіш мұржада төменгі жағындағы температура   мен жоғары жағындағы температура мен жоғарғы жағындағы температура айырымы өте аз. Cондықтан түтін тарту жақсы жүреді. Завод мұржалары сондықтан кірпіштен тұрғызылады.  1  – Т 1   3. Жаздыгүні қалың орман ішінде күндіз жерге қарағанда ағаштар  арасында ауа жылырақ, ал түнде ауа жер бетінде жылы болады.    Себебі неде?  1. 2. Орман ішінде күндіз ауаның жылы болуы қалың ағаш   ауа ағынының ауасына кері ықпал жасайды. Конвекция процесі баяу жүреді.  Түн   мезгілінде   ашық   жер   бетінде   ауаның   жылы   болуы   күнімен   жер   бетінің   күн сәулесін   сіңіру   арқылы  жинаған   жылуы  түн   мезгілінде   жерден  жоғары  көтеріледі. Яғни жер өзінен жылу энергиясын бөледі. 4. Қай кастрольдің ішіндегі зат тезірек суыйды ? Сурет              1­ кастролдегі зат тез суыйды.  Себебі ыдыстағы зат мұз үстіне қойылған. Тікелей               жанасатын  болғандықтан жылу кастролден мұзға беріледі.               2 – кастролде заттың жылуы – ауаға беріледі. Ауа жылуды нашар өткізеді. Одан – қақпаққа.               Қақпақтан мұзға беріледі. Сондықтан  жылу 1 – қарағанда ұзақ сақталады.     5. Қатты, сұйық, газ тәріздес денелердің қайсысында конвекцияның  жүруі мүмкін ?  Сұйық, газ тәріздес  денелерде конвекция жүреді.  Сондықтанда ыдыстағы сұйық  пештен жылу алады, бөлме   пештің берген жылуынан конвекция нәтижесінде  жылыйды.   Атмосферада ауа алмасуда газдағы конвекция нәтижесі.        6. Үтіктің ішкі жағынан сыртқы бетіне жылу қалай беріледі?                        Қызған металл спиралдың қызуы жылу өткізгіштік арқылы сыртқа беріледі.                                                                           № 4­ жаттығу 1.Терезенің жазаланған  әйнегі неге күн сәулесінің  әсерінен қызбайды,  ал кір, күйе әйнек неге жылынады?            а) Таза  әйнекке түскен күн сәулесі аз мөлшерде жұмылып негізгі бөлігі өтіп кетеді. Бір             шамасы      жағылады.             б) Кір, лас әйнекке түскен сәуленің көп бөлігі жұмылады. Жұмылған сәуленің энергиясы                  есебінен шыны қызады. 2. Бір үтік 4000С­қа дейін, ал екіншісі ­2000С­қа дейін қыздырылған. Олардың қайсысында сәуле шығару күштірек? Неліктен?           Дене неғұрлым көбірек қыздырылған болса, оның  сәуле шығаруыда жоғары болады.            4000С­қа    қыздырылған үтік сәулені мол шығарады. 3.Таза немесе күйе шәйнектердің қайсысында қайнаған  су тез салқындайды?           Тәжрибелерден байқағанымыздай кір шәйнек    сәулені көп сіңіретін болса, онда ол сәулені            де көп  шығарады. Олай болса күйе шәйнектегі қайнаған   су тез салқындайды. 4.Таза қармен салыстырғанда  лас қар неге тез ериді? Лас қар өзіне түскен күн сәулесінің мейлінше көп  бөлігін жұтады да аз бөлігін             шағылыстырады. Ал, таза қар түскен күн сәулесінің көп бөлігін шағылыстырып, мейлінше             аз бөлігін өзіне сіңіреді  (жұтады). Сондықтанда  таза қар кеш ериді.  5.Күннен Жерге жылудың берілуі қандай тәсілдермен жүзеге асады?             Күн, Әлемдегі бірден­бір теңдесі жоқ жарық және  энергия көзі. Табиғаттағы бар тіршілік              Күн  энергиясына тәуелді. Ол, Күннен Жерге тек  жарық сәулесі арқылы тасымалданады. 6.Шаң мен түтінге көмілген қала неге күн энергиясын аз қабылдайды?              Қала үстін көмкеріп тұрған шаң мен түтін   күннен келетін сәулеге жолда тосқауыл болып               күн сәулесінің біршамасын өзіне сіңіреді.  Сондықтан күннен келген сәуле толық жерге                  жете алмай жолда тосылады. Лас қаланың күн энергиясын толық ала­алмауына бірден­бір               себепкер ол­шаң, түтін.  7.Қыстыгүні қандай аяқ киімде адамның аяғы тез тоңады: кең немесе бар аяқ киімде ме?                    Тар аяқ киімде. Себебі тар аяқ киім аяқпен тығыз жанасуда болғандықтан жылу алмасу                     тез жүреді. Кең аяқ киімде ауалы кеңістік бар. Ауа  жылу алмасуды нашар өткізетіндіктен                    аяқ тез    тоңа қоймайды. 8.Жаздыгүні қандай көйлек  киген дұрыс:  ақ түсті немесе қара түсті?            Ақ түсті көйлек киген дұрыс. Ақ түс өзіне түскен күн сәулесінің біршамасын              кері шағылдырады. Өзіне сіңіретіні мейлінше  аз мөлшері. Сондықтан  ақ көйлек киген             кісі аса  ыстықтамайды. № 5­жаттығу 1. Стакандағы суды 1 с­қа қыздыру үшін 200 кал қажет. Стакандағы судың 1/4 бөлігін 1 с­қа қыздыру үшін қанша жылу мөлшері қажет? 1 ст суға – 200 кал 1 4 X  ст суға – Х кал 19,4* 5.209 Дж Дж кал кал 200  50   * 1 4 2.   Судың   белгілі   массасын   1   с­қа,   одан   соң   45   с­қа   дейін   қыздырады.   Қай   жағдайда   жылу   көп жұмсалады, қанша есе? 1  кал * mQ 2  m C * Q * кал 45* m  0 *1* / кал m сГ * / кал сГ / * сГ * / * сГ 1* 0 C 0 45* 0  1.  2.  Q 2 Q 1 45 1 есе 45         Екінші жағдайда жылу 45 есе көп жұмсалады. 3.   Массалары   және   температуралары   бірдей   алюмиий   және   күміс   қасықтарды   қайнаған   суға батырады. Бұл қасықтар судан бірдей жылу мөлшерін ала ма? Ж: Алмайды. Себебі олардың табиғаты әртүрлі. 4. Массалары және ішіндегі судың температуралары бірдей екі ыдыстың ішіне қорғасын және қалайы шарын   салды.   Қалайы   шар   салынған   ыдыстағы   судың   температурасы   қорғасын   шар   салынған ыдыстағы суға қарағанда артығырақ көтеріледі, сонда шарлардың әрбіреуі ыдыс пен суға бірдей жылу мөлшерін бере ме?              Ж:Сураудың шартында қалайы шар салынған судың температурасы артығырақ көтерілді деп отыр. Олай болса қалайы шар су мен ыдысқа қорғасын шарға қарағанда жылу мөлшерін толырақ беретінін көреміз. 5. Күндіз көл бетіндегі мұз ериді. Мұз ерігенде бөлінетін жылу атмосферадағы ауаға бере ме әлде одан ала ма?      Ж: Көл бетіндегі мұз ерігенде атмосфералық ауадан  жылу энергиясын алу нәтижесінде мұз ериді. Түн мезгілінде тоңып мұзға айналғанда өзінен энергия  бөліп шығарудың нәтижесінде тоңады. 6. Қайнаған суға мыс, темір, алюминий шарлары батырылды. Содан кейін ысыған шарларды алып, бірдей мұз кесектерінің үстіне қояды. Қай шардың астындағы мұз көбірек ериді?       Ж: Алюминий шар астындағы мұз көбірек ериді. 7. Металл бөлшекті егеумен өңдесе қызады. Осы жағдайда металл бөлшекке белгілі мөлшерде жылу берілді деп айтуға бола ма?      Ж: Болмайды. Металл бөлшектің қызуына себепкер механикалық жұмыс. Бұнда ешқандай жылу алмасу болған жоқ. 8. Қай жағдайда энергия көп жұмсалады:  Шойын ыдыстың өзін қыздырғанда ма әлде оған су құйып қыздырғанда ма?   Шойын ыдыс пен оған құйылатын судың массалары тең?        Ж: Бірдей температураға көтеру үшін ішіне су құйған жағдайда жұмсалатын жылу мөлшері өзін қыздырғаннан бірнеше есе артық жұмсалады. №6­жаттығу 1. 250г суды 50С­қа дейін қыздыру үшін қанша жылу мөлшері қажет? Бер: m=250г=0.25кг                Шешуі: Q=c∙m∙t=4200∙0.25∙5=5250Дж=5,25кДж         C=4200Дж/кг0С         t=50C        Q=? 2.0,2кг жезден жасалған бөлшектің температурасы 3650С. Ол 150С­қа суытылғанда қоршаған ортаға  канша жылу мөлшерін береді? Бер: m=0.2кг                    Шешуі: Жездің 3650с­тан 150С­қа дейн ортаға берген                           C=400Дж/кг0С              жылуы: Q=c∙m∙(t1­t2)=400∙0.2∙(365­15)=28000Дж         t1=3650C                         =28кДж         t2=150C        Q=? 3. 84 кДж жылу мөлшерін бере отырып, қанша мөлшердегі суды 100С­қа көтеруге болады?  Бер: Q=84 кДж                       Шешуі Судың алған жылуы: Q=c∙m∙(t1­t2)    C=4200Дж/кг0С               t=100C                               m= Q  tc  Äæ 84000 Äæ  0 Ñêã 4200 0  10 Ñ  2 êã    m=? 4. 168 кДж жылу мөлшерін алған 4 л судың температурасы неше градусқа көтеріледі? Бер: Q=168 кДж                        Шешуі: Q=c∙m∙(t1­t2)         V=4 л t  Q  mC   =1000 кг/м3                                                C=4200Дж/кг0С                   t=?   168 êÄæ Äæ  0 Ñêã 4200  10 0 C  4 êã 5. Массасы 1кг қорғасынды 1000С­қа дейін қыздыру үшін 13000Дж жылу мөлшері жұмсалады.  Қорғасынның меншікті жылу сыймдылығын анықтаңдар. Оны кестеде берілген мәндермен  салыстырыңдар. Бер: m=1кг                              Шешуі: Q=c∙m∙(t1­t2)         Q=13000Дж           t=1000С                           С= Q  tm 13000  1 êã  100 Äæ 0 Ñ  130 Äæ  0 Ñêã           C=?                               Кестедегі қорғасынның меншікті жылу сыйымдылығы                                                                  140Дж/кг0С, бізде 10Дж­ға кем. 6. Судың иеншікті жылу сыйымдылығы 4200 Дж/кг0С, ауаның меншікті жылу сыйымдылығы 1000 Дж/кг0С екендігін біле отырып самалдың күндіз теңізден жағаға және кешкісін жағадан теңізге  қарай соғатынын түсіндіріңіздер. Жауабы: Күндіз теңіз суы өзі қабылдаған жылу қосымша жылу мөлшерін теңіз бетіндегі ауа жылу  өткізгіштік арқылы береді. Теңіз бетіндегі ауа күн сәулесінен және теңіз суынан жылу  алатындықтан температурасы жер бетіндегі ауа температурасынан артық.Сондықтан ауа  ағынының теңізден жағаға қарай соғады. Кешкі мезгілде су бетіндегі ауа зө жылуын суға  беретіндіктен тез салқындайды. Жер кешкілік өзінен күндіз алған жылу есебінен жылу  шығаратындықтан жер бетіндегі ауа темпертурасы жоғары. Сондықтан кешкілік самал жағадан  теңізге қарай соғады. 7. 1 г темірді немесе 1 г қорғасынды 10С­қа қыздырғанда, қай заттың молекуласының энергиясы  көп өзгереді? Бер: m1=1 г                              Шешуі: Q1=C1∙m1∙t;      Q2=C2∙m2∙t           m2=1 г   Q 2 Q 1  460 140 Äæ  0 Ñêã Äæ  0 Ñêã  0 11 Ñã  0 11 Ñã  åñå 3   46 14        C1=140 Дж/кг0С                                  C2=460 Дж/кг0С              t= 10С              Q 2  ? Q 1                   8.Бірдей мөлшерде жылу алғаннан кейін, массалары бірдей екі дененің су мен құмның қайсысының  температурасы жоғары болады? Жауаптарыңды дәлелдеңдер. Бер: m1=m2                                                 Шешуі: Q1=C1∙m1∙t1;      Q2=C2∙m2∙t2               m1­су                                                Q1=Q2 болғандықтан                      m2­құм                                            C1∙m1∙t1=C2∙m2∙t2               Q1=Q2                                                                        C1∙t1=C2∙t2;                     C1=4200Дж/кг0С                           t 2  1  4 t 1  tC 1 C 2 1   t 4200 800             C2=800 Дж/кг0С                   Құмның температурасы судың температурасынан                                                                            есе артық болады                 t1=?;  t2=?         9.150С­тан суды 1000С­қа дейін қыздырғанда, оның ішкі энергиясы 178,8 кДж­ге артты. Судың  массасын анықтаңдар. Бер: Q=178,8 кДж                      Шешуі:         t1=150С tmCQ (  t 1  ) 2         t2=1000С                                    C=4200Дж/кг0С         m=? m  Q  2 tc ( t 1 )  êÄæ 8,178  Äæ 85 êã / 4200 0 Ñ  5,0 êã 10. 1000С­та 5 л қоршаған ортаға 1680 кДж энергиясын бере отырып, қандай температураға дейін  салқындайды? Бер: Q=1680 кДж                          Шешуі:         t1=1000С                tmCQ (  t 1  ) 2         V=5 л, m=5 кг                       ( t  t 1 )  2 Q  mC  160000 2100  80 0 C C=4200Дж/кг0С                        t 2        t2=?  t 80 1        t 2  t 1 80  20 0 C №7­Жаттығу 1. 100 кг антрацип жанғанда қанша жылу бөлінеді? Бер: m=100 кг           Шешуі: Q=q∙m=3∙107 Дж/кг∙100 кг  =3∙109Дж         q=3∙107Дж/кг         Q=? 2. Егер сендердің үйлерінің кез келген отынды жағуға болатын пешпен жылытатын болса, онда қыс  мезгіліне қандай отынды дайындаған болар едіңдер? Не себепті?  Жауабы: Таскөмір дайындыған болар едік. Себебі: басқа отын түрлеріне қарағанда жану жылуы мол.  Екіншіден отын жеткізетін темір жол бекеті жақын. Тасымал шығыны аз.  3. Қарағанды көмірінің 100кг толық жаеған кездебөлінетін жылу мөлшерін анықтаңдар. Бер: m=100 кг             Шешуі: Q=q∙m=2,7∙107 Дж/кг∙100 кг  =2,7∙109Дж         q=2,7∙107Дж/кг   Ал егер қарағанды:q=3,5∙107Дж/кг болса, онда         Q=?                                 Q= 3,5∙107Дж 4. Сыйымдылығы 5л ыдыс бензинмен толтырылған. Толық жану кезінде 23∙107Дж энергия алу үшін  осы бензин мөлшері жеткілікті болама? Бер: V1=5 л бензин     Шешуі: Q=q∙m1;    m1=ρ∙ =0,8кг/л∙5л=4кг          q=4,6∙107Дж/кг  Q=4,6∙107Дж/кг ∙ 4 кг=18,4∙107Дж ν          Q= 23∙107Дж      m2=  10 7 106,4          m=?                     Жеткілікті емес. 23  Q q  7 Äæ / Äæ  5 êã ;      êã m 2   5 êã êã 8,0 / ë  25,6 ë 5. 440∙107Дж энергияны алу үшін қарашығанаққта өндірілетін табиғи газдың қандай мөлшерін жағу  керек? Бер:Q=440∙107Дж     Шешуі: Q=q∙m        10 7 104.4        q=4,4∙107Дж/кг   440  Äæ /  Q q 100 êã Äæ m 7  êã       m=?   6. Массасы 200 г керосин толық жанғанда қанша жылу мөлшері бөлінеді? Бер: m=200 г=0,2 кг   Шешуі:Q=q∙m=4,6∙107Дж/кг∙0,2кг=9,2∙106Дж=         q=4,6∙107Дж/кг    =9,2∙103 кДж                 Q=? 7.Массасы 5 кг бензин толық жанғанда қанша жылу бөлінеді? Бер: : m=5 кг                             Шешуі:Q=q∙m=4,6∙107Дж/кг∙5кг=23∙107Дж=         q=4,6∙107Дж/кг                  =2,3∙105 кДж                 Q=? 8. 2 кг бензин мен 3 кг керосинді араластырады. Осы қоспа толық жанғанда қанша жылу мөлшерін  шығарады?  Бер: m1=2 кг                             Шешуі: m=m1+m2=2+3=5кг         q=4,6∙107Дж/кг                    Q=q∙m=4,6∙107Дж/кг∙5кг=23∙107Дж=2,3∙105 кДж                       m2=3 кг                            Q=? № 8 жаттығу 1. Су ,мұз және су буының массалары бірдей болса олардың қайсысының ішкі энергиясы  ең көп           mm 1 2 3 m  болады? Берілгені;         Берілген үш заттың табиғаты бірдей. Судың үш түрлі      агрегаттық  күйі .Ең кіші энергиясы  көбі су буы.                           Су буы берілген температурада суға айналуы үшін                             көлден  ­ сациялану жылуын ортаға бере отырып                           суйық күйіне өтеді.Суйық күйге өткен кездегі ішкі                            энергиясы судың ішкі энергиясындай болады.                            Сондықтан су буының ішкі энергиясы ең көбі. 2. Егер бір кесек болатын және вольфрамды балқып жатқан темірдің ішіне тастап жіберсе,  олардың қайсысы қатты күйде сақталады?                      Вольфрам кесегі балқымай қатты күйде сақталады.           Себебі: вольфрамның балқу температурасы 3500 с­тан жоғары.           Темірдің балқу  температурасы 1550 с­қа тең. 3. Неліктен  суық аймақтарда  сыртқы ауаның температурасы өлшеу үшін сынап емес спирт термометрін қолданады?             Спирт өте төмен температурада қатады. Сондықтанда атмосфералық жағдайдағы  төменгі температура спиртке әсер етеді. Сынап төменгі температурада өзінің қасиетін өзгертеді. Сондықтан төменгі температураны өлшемге жарамсыз. 4. Бірдей температурада  қатқан мұз бен  қардың қайсысы жақсы тоңазтқыш бола алады?              Мұз жақсы тоңазтқыш қызметін атқарады.Сондықтанда       өндіріспен жұмыстың жағдайларда мұзды пайдаланамыз.            Себебі;  Мұз қарға қарағанда өте тығыз, қатпарлары арқылы жылу                                         арқылы ұзаққа созылады, көп жылу мөлшерін қажет етеді.  5. Суық күндерде жылу батареялары істен шыққанда,ондағы суды ағызып тастайды.Оны қандай  жақсы мақсатпен жасайды? Жылу жүйесінде  ақау болғанда тұтас жылу жүйесі істен шықпау үшін, жылу жүйесіндегі суды ағызып тастау керек.Олай болмаған күнде жылу жүйесіндегі су тоңып  мұзға айналған кезде көлемінің ұлғаюының есебінен батареялар мен оларды жалғастырушы құбырлар жарылып тұтастай істен шығып қалу қауіпі төнеді.     6. Мұз кесегі салынған сынауықты еріп жатқан 00 С – тағы қардың ішіне қояды. Сонда  сынауықтағы мұз ериме?  Ерімейді. Еру үшін сынауықтың үсті мен айналасындағы қар   толық еріп  оқшауланудан арылу керек. 7. 00 С температураны  ұстап тұратын тоңазытқыштардың біріне су,    екішісіне сүт құйылған  бөтелкелерді орналастырды. Осы бөтелкелердегі заттардың қайсысы бұрын қатады? Неліктен? Сүт құйылған бөтелке бұрын қатады. Себебі: Сүттің меншікті   жылу  сыйымдылығы 3,94∙103 дж/кг∙с; Судың жылу сыйымдылығы 4,2∙103 дж/кг∙с. Сондықтанда суға  қарағанда сүт бұын қатады. 8. Ас тұзын суда еріткенде ерітіндінің температурасы төмендейді. Оның   себебі неде?   Суда ас тұзы ерігенде айырылу реакциясы жүреді. Реакция кезінде өзінен энергия  бөледі. Өзінен энергия бөлудің нәтижесінде ішкі энергиясы азаяды. Яғни  темпратура төмендейді.                                    № 9 жаттығу 1. Егер мұз бен судың температурасы бірдей болса,онда су мен мұз молекулаларының  ортьаша  кинетикалық энергиясы тең бола аладыма?  Бұл жағдайда мұз бен судың ішкі энергиясы тең бе? Неліктен?          1. Температуралары бірдей болғанмен мұз бен су молекулаларының  кинетикалық энергиялары тең емес. Себебі; Мұз молекуласы          кристаллдық тордың төбесінде тұрып  тербелу кезіндегі  жылдамдығы су молекуласының еркін қозғалыс кезіндегі жылдамдығынан  бірнешес есе аз. Молекулалардың кинетикалық энергиясы  артатындықтан су молекуласының кинетикалық энергиясы жоғары.(көп). 2. Су мен мұздың тішкі энергиялары тең емес. Су мұзға айналу үшін 2 квадратына тура пропорционал  кристаллдану жылуын өзінен қоршаған ортаға бере отырып, мұзға айналады. Сондықтан да олардың  температуралары тең болғанмен ішкі энергиялары тең емес. 2. Балқу температурасында алынған 100 кг. темірді суйық күйге айналдыру үшін қажетті энергияны  анықтаңдар.        Бер:  Äæ 10                                Q=?                              Жауабы: 27 МДж                     Шешуі:   27 27 Äæ / 1  m 100 êã  / êã 100 êã 5 107,2  =2,7 Äæ         Q ÌÄæ 10 êã  m 6 5                                                       3. 40 және 41 суреттерде қандай процесстер бейнеленгн? 40­ суретте екі қатты дененің қыздыру кезі бейнеленген.1­ дененің балқу температурасы 2­  денеден жоғары.Яғни 1­2­ денелердің балқу температуралары үлкен кристалды денелер. 41­ суретте; бөлме температурасынан бастап қыздырыла бастаған дененің 80­ с­қа балқу  температурасына жеткендігі бейнеленген. 4.  00 С­тағы массасы 2 кг мұзды суға айналдыру үшін қанша жылу мөлшері қажет?        Бер:  m 2                      Шешуі;    êã Q   m  5 108,6 Äæ 104,3 680 5 Äæ  10 / 3  êã 2 êã  Äæ 680 êÄæ                   00 C t 5 104,3                                Q=? Äæ / êã            Жауабы: 680 кДж    5. 20­с­тағы 200г. нафталинді балқу нүктесіне дейін жеткізіп, оны балқыту     үшін қанша жылу  мөлшері жұмсалады?  тан 80,30С­қа дейін қыздыру кезінде алған  2        Бер: m t                                    t 1 200   ã 20 C 3,80 0 0 êã 2,0 1 QQQ             Шешуі;   0 C                              жылу.                         C Q 1 20  2 151 Äæ / Äæ / 3 10 103,1  3 Ñ                          êã                0 Ñêã                Q=?                                 QQQ Жауабы;   4,6*104 Дж                                               жылу.  tmCQ ) ( t 1 2 1   3 103,1 Äæ  m tmC ( t 1 ) 2 2 1 2Q балқу нүктесінде толық балқығанға дейін алған  Q       0 Ñêã / 1 m  2,0 êã  3,60 0 Ñ  151  10 3 Äæ / êã  2 106,4 êã C 00                        Шешуі: Судың жылуы   6. 00 С­тағы су және онымен массасы бірдей мұздың қайсысы суды көбірек       суытады?        Бер:                                                                                      Үй жағдайында ыстық күндері мұздатқышқа су қойып мұзға айналдырып         ішетін сусынға мұз  t 1 mm                        5 104,3 êã Äæ / 3 C 102,4 Äæ êã /   Q Q ? 2 ? 1 tmCQ (  ) t 2 1 2 1 салып ішіп жату содан.  7. 27С – та 250г қорғасындаы қыздырып, оны балқыту үшін 2,4 калл жұмсалады. Осы жылу  қорғасынды түгелдей балқыта алады ма?       Берілгені:                                                 Шешуі:  Жұмсалынған 2,4 калл жылу мөлшерімен берілген қорғасынды толық балқыта алмаймыз. Толық  қорғасын балқуы үшін 4 калл жылу мөлшері қажет.  8. Массасы 300г темір ыдыста 100г қалайыны балқытамыз. Егер темір ыдыс пен қалайының  бастапқы температурасы 32С болса, онда ыдысты қыздыруға және қалайыны балқытуға қандай  жылу мөлшері қажет?  Ескертпе: Оқулықта  кейбір қатты денелердің балқу температуралары туралы мәлімет нақты  берілмегендіктен оқушы есеп шығаруда қиындықтарға тап болады.  1. Егер стакандағы суды жылы бөлмеден 0С – тағы суық жерге ауыстырса , онда ол булана ма?  №10­жаттығу Жауап: Буланады. Булану кебу процесі төменгі температурада да жүретінін білеміз. Ерекшелік: булану өте баяу жүреді.  2. Неліктен ыстық шай үрлегенде тез суыйды?    Үрлегенде шай бетінен көтерілген су молекулалары үрлеген ауа ағымымен ілесіп булану процесінің   шапшаңдауына   ықпал   жасаймыз.   Неғұрлым   шай   бетінен   ұшып   шығатын   су молекуласының саны артқан сайын шайдың ішкі энергиясы булану шапшаңдығына тәуелді өзгеріске түседі. 3. Неге құрғақ ауадағы ыстықты, ылғал ауадағы ыстықтан гөрі жеңіл ығыстыруға болады?   Егерде құрғақ ауа мен ылғал ауаның температуралары бірдей болған жағдайда ылғал ауа құармында   су   буының   мөлшерінен   бірнеше   есе   артық.   Сондықтанда,   құрғақ   ауа   жеңіл ығысады.  4. Жайылған кір мен жабылған шөп неге жел болғанда тез кебеді?   Жайылған кір мен жайылған шөп бетінен кебу процесі кезінде, су молекулаларының алған жылдамдығы   буланған   бетті   тастап   атмосфералық   ауа   қабатына   өтіп   кетуіне   жеткіліктері бөлінген күйде қайта кері түспейді. Жылдамдығы жеткіліксіз су молекулалары кері құлауға мәжбүр. Ал, жел болған жағдайда жылдамдығы азында, көбінде ауа ағынымен бірге алып кетеді. Сондықтанда, желді күеі су беті, шабындық, жер беті, егістік алқаптарының бәрінде кебу жақсы жүреді.  5. Өзенге шомылып жағаға шыққанда салқынды сезінеміз. Неге?  Шомылып жағаға шыққанда денемізге жұққан су тамшылары денеміздің қызуынан энергия алып кебе бастайды. Кебу кезіндегі су молекулалары қанша энергия алып кебу процесі жүрсе   біздің   денеміздің   ішкі   энеогиясы   сондай   мөлшерде   төмендейді.   Салқындықты сезінуіміз сондықтан. 6. Ылғал ағаш құрғақ ағашқа қарағанда отта баяу жанады. Себебін       Түсіндіріңдер?             Ылғал ағашты жанып жатқан отқа тастағанда оттың жануы баяулайтын себебі жану кезінде бөлінетін   энергияның   біраз   бөлігі   ағаш   бойындағы   суды   кептіруге   жұмсалады.   Су   жануды қолдамайды. Жану процесі толық өз мәнінде жүру үшін отынның құрғақ болуы міндетті.  7. Арық, тоғандарда жиналған судың температурасы қоршаған орта температурасынан үнемі төмен   болады. Оның себебі неде?                                Арық,   көлшік,   тоғандардағы   су   бетінен   үздіксіз   кебу   процесі   жүріп отырады. Су бетінен көтерілген су буы бір молекулаға су бетінен ажырап         ұшып шығуға жетерлік энергияны судан алады. Әрбір уақыт мезетінде    бөлінген су молекулаларының жиынтық энергиясына тең шамаға   арықтағы,     көлшіктегі,   тоғандағы   судың   ішкі   энергиясы   кемиді.   Сондықтанда   су температурасы орта температурасынан төмен.              8.  Неге жаңбыр жауғанда күн лезде суытады?                       Жаңбыр жауғанда атмосфералық ауа арқылы су тамшылары жерге түсер кезде ауадан  біршама жылу түскенде жер қыртысынан жылу энергиясын алу арқылы булану процессі  жүреді. Сондықтанда жер бетінің  және атмосфералық ауаның температурасы  төмендейді. Күн суытады. №11­жаттығу. 1. 6­кестені пайдаланып, бөлме температура турасындағы су мен спирттің    және сутектің жүйелерін  анықтаңдар. берілген заттың қайнау температурасы көрсетілген. № 6­кестеде үш түрлі   1­су        1000 С                                                                                                                       2­ спирт 780 С  3­ сутек­ 2530 С.      Бізден сұрап отырғаны осы үш зат қандай күйде? Сұрақтың  шартында бөлме температурасында деп нақты айтылғандықтан су, спирт қалыпты сұйық күйінде. Ал,  сутекке келсек,ол қалыпты Ал, сутекке келсек,ол қалыпты  Н2 малекулалық күйде яғни газ күйінде. Орнықты газ. 2. Сорпадағы еттің пісуі неліктен әлсіз не күшті отта тұрғандығына байланысты емес? Қазан  астында жанған от әлсіз не күшті болғандығына  байланысты қайнау температурасы  өзгермейді. Қайнау температура 100С болғандықтан баяу жақсақта, үстемелеп жақсақта  қайнау температурасы өзгермейді. Сондықтан оттың жану қарқынына тәуелді емес. Қоршаған  ортаның қысымына тәуелді. 3. 100 0С – тан 0 0С – қа дейін салқындатылған массасы 5кг су қанша энергия мөлшерін бөледі?  ( tmCQ 2 Äæ   100 5  / t 1 ÑêãÑêã )  210  10 Äæ  6101,2 Äæ Бері :                        t 1 t                  2                  C                 Q=?    m 5                     Шешуі :  êã 100 0 C 4200 0 0 C    3 102,4                   Äæ êã  Q / 4. 10кг суды 100 0С буға айналдыру үшін 23 ∙ 106 Дж энергия жұмсалады. Осы температурадағы  су буы түзілісінің меншікті булану жылуы қандай?  Бері:  m 10 êã                Шешуі:  Q m                    mrQ  6 23 10 10 r êã Äæ  103,2 6 Äæ êã           t 100 0 C 23  610 Äæ                      Q ?r 5. Су және бу молекулаларының бірдей температурадағы кинетикалық    энергиялары тең бола ма? Осы жағдайдағы будың ішкі энергиялары ше? Су молекуласының кинетикалық         Су молекуласының су бетінен бөлініп шығуға энергиясы жеткен    кезде су бетін тастап  c EE   бу­ол су молекуласы  áó қоршаған ортаға өтеді. Су молекуласының   ретсіз қозғалыс кезіндегі E c  m  ñ 2 2  E áó m 2  á 2        Егерде ішкі эенргиясына U­ келсек буға айналу үшін алған энергиясы су кезіндегі ішкі  энергиядан артық. Судың меншікті булану жылуы  жылу сыйымдылығы  екендегін көрсетеді.  3 102,4 Äæ êã C / r Судың меншікті  осының өзі су буының ішкі энергиясы Uб >Uс  6 103,2 Äæ êã / 6. Суық күндері бөлме терезелерінің ішкі жағына неліктен тамшылар  жиналады?          Бөлме ішіндегі су буы молекулалары бейберекет қозғалыс кезінде терезеге соққан кезде  бойындағы энергиясын өзінен салқын терезе шынысына беріп конденсацияланады. Уақыт  өтуіне байланысты бірте – бірте су молекулалары молайып тамшыға айналады.        1. Жабық ыдыстағы  газды 150 Дж жылу жұмсап қыздырады. Газ қандай жұмыс атқарады? Осы процессте оның ішкі энергиясы қалай өзгереді?         Есептің берілу шарты бойынша жабық ыдыс делінген. Олай болса V=const    көлем тұрақты.  № 12 – жаттығу  Сырттан алынған  Q­жылудың есебінен газдың   температурасы артады. Газ молекулаларының жылдамдығы жоғарылайды. Яғни газ қысымы артады.  Сондықтанда газдың ішкі энергиясын арттыруға жұмсалады. Q=U                олай болса  U=150дж     A ´=0                2.  Кафелденген еденге бірдей биіктіктен массалары тең береді – мыс, екіншісі –болат, үшіншісі –  темір үш шар түседі. Олардың қайсысы қаттырақ қызады? Шарлардың массалары және түсу биіктіктері бірдей болғандықтан олардың                      ­  үшеуіндеде бірдей. Дегенмен шардың соғар кездегі энергиясы толық, шарлардың деформациялануына жұмсағанда мыс шар мол деформацияға түседі. Сондықтанда мыс шар көбірек қызады.        3.  Изотермалық сығылудан кейін қоршаған ортаға 800дж бөлінсе, онда газ қандай жұмыс   атқарады?   Термодинамикалық заңын берілген процесске жазсақ; Q=A+ΔU есептің шартында изотермалық сығылудан кейін деп тұр.Олай болса сырттан жылу алынған  жоқ. Q=0.  Олай болса, A+ ΔU=0.   A=­ ΔU.  ΔU=­800 Дж Жауабы;    ΔU=­ 800дж.      4.  Изохоралық суытуда ішкі энергия 250дж кенісе, онда газ қандай   жұмыс жасайды?   Есептің шартында изохоралық деп отыр. Олай болса V=const  . Көлемде өзгеріс болмаса онда  А=0 жұмыс жаслынбайды газ 250 дж энергияны қоршаған ортаға беріледі.   Жұмыс: А=0  Ι A+ ΔU=0.    5. Адиабаталық процесс кезінде 350 дж жұмыс атқарылса онда газдың ішкі        энергиясы қалай және қаншаға өзгереді?              Термодинамикалық   – заңы:       Адиабатиалық процесте жылу алмасу жүрмейтіндіктен  Q=0 олай болса: ΔU=­A Бұл процесте  газдың ішкі энергиясы атқарылған жұмыс 350 дж шамасына кемиді. ΔU=­350 Дж 6. Изотермалық процесте газ жұмыс атқарады. Бұл ненің есебінен жүзеге асады?             Процесс изотермалық болғандықтан жүйенің ішкі энергиясы тұрақты. ΔU=const            яғни ΔU=0 . Сондықтанда, берілген жылу толығымен жұмыс                         атқаруға жұмсалады.Q=A  Яғный сырттан берілген жылудың есебінен жұмыс атқарылады.  Q=A. ΔU=0 1.  Оң ататын қарулар жылу қозғалтқыштарына жата ма?                    № 13 – жаттығу. Жатады.  Оқдәрі оталған кезде өте үлкен жылу мөлшері бөлінеді. Бөлінген жылудың себебінен газдың ішкі энергиясы тез өседі. ΔU=A    Ішкі энергияның өзгерісі оқты  қуып шығу жұмысын атқарады. 2.   Электр желісіне жалғанған тоңазытқыштың есігін ашып қою арқылы  бөлмедегі ауаны  салқындатуға бола ма?         Болады. Іштен жану қозғалтқышының пайдалы әсер коэффициенті 25 % .  Ол нені білдіреді? A A m  ;  Яғни отын жанғандағы отынның жану жылуының 25 бөлігі пайдалы жұмыс  100 %; n 3. 4. атқаруға жұмсалады.  4 т . мұнайды 1500 м. Тереңдіктен сорып шығару үшін сорғының іштен жану қозғалтқышы  бензиннің қандай мөлшерін жағады? Іштен жану қозғалтқышының П.Ә.К­І 30 %  . Бер:  =30%η                                Шешуі;   100 %; A A m                   m=4 т=4 кг                      Aп =m∙g∙h,    AT=mб∙q n                   h=1500 л                            m∙g∙h ∙qm á  100 %;                   g=10 м/с2                   q=4.6*107 Дж/кг т/к: mб=?          5.   Егер   турбина  температурасы  480  с­ бу еніп , сыртқа шыққанда 30 с­ қа дейін суитын болса,онда бу турбина  сынық  п.ә.к­ і   неге тең?        Берілгені ;                                    Шешуі;    Жауабы;          Іштен жану қозғалтқышының  жұмысына ауа­райы әсер ете  ме? 5.                 Жауап;      Етеді.     Іштен жану қозғалтқышының жұмыс істеуі кезіндегі нормальды дене температурасы 70­85 с  аралығында болуы керек. Ауа­райы суынып не    шамадан тыс ысып кеткен жағдайда жұмыс режиміне кері 1.Екі нүктелік зарядталған денелердің ара қашықтығы 2 есе арттырғанда, олардың арасындағы өзара  әрекеттесу күші қанша есе өзгереді? 2 есе кеміткендеше? №14­Жаттығу Бер: q1                                     Шешуі:               q2 kF   qq 1 2 R 2 ;    R 2  1 2 R 2  4 åñå  арттады, k  F 2 F  qq 1 2  2 )2/1( R  qq 1 2 R k 2          R                                  R2= R 1 2                   R=2R                              F 2  ? F F 3  ? F F 3 F  k k  qq 1 2 R 4  qq 1 2 R 2 2  1 4 ;    F    4 есе кемиді 3 ; F 4 2. Екі нүктелік зарядталған денелердің біреуінің зарядын 3 есе арттырғанда, олардың арасындағы  өзара әрекеттесу күші қанша есе өзгереді? 3 есе кеміткенде ше ? Бер: q1                                    Шешуі:                                                         q2                                                                     q1                           q2               q                     3q 2 3 F 3  k             q  1 3         R=const 4 q 2                   F 4 F 2  qq 1 2 R  qq 2/1 1  qq 1 2         kF  qq 1 2 R 2        F 3 F   3 q q 1  qq 1 2 2  3  есе артады 2  1 3    3 есе кемиді          F 2 F  ?, F 4 F  ? 3. Электр зарядын жасауға немесе жоюға бола ма?  Жауабы: Электр зарядын жасанды түрде қолдан жасауға  немесе жоюға болмайды. Электр заряды  табиғаттағы заттардың құрамына енетін майда бөлшек. Ол біздің еркімізден тыс өмір сүреді. 4. Ара қашықтығы 2 см, 2∙10­9 Кл және 4∙10­18 Кл зарядтармен зарядталған вакуумдегі екі кішкене шар  қандай күшпен әрекеттеседі? Бер:  102 Êë 9 q 1         q 2  104 18          R  2102 ì Êë        Шешуі:        qq 1 2 R  q 104 kF           Егерде        2 2 109 9 102    9  104   4 104 ì  боса, онда   18 2 F Êë 2 Í   ì 2 Êë  410 18  18 10  14 Í 2 Í 8 Êë  109 k ?F         2 Í  ì 2 Êë     Есептің берілуінде қате бар. 5. Бір­бірінен 5 см қашықтықтағы екі нүктелік заряд өзара 0,4 мН күшпен әрекеттеседі. Әр зарядтың  шамасы қандай? Бер:  R  2105 ì         Шешуі:   kF ;   q 2  2  qq 1 2 R  25  9 Íì  3 104,0   109  ì  10 2 / 4 Í Êë 2  RF k 2 2   16 10  10  8 Í  10 íÊë          F  3104,0 Í       q           k          q 1 Í  109  ì 2 Êë q ?   2 2      6. Вакуумде өзара 30 см қашықтықтағындай күшпен әрекеттесетін екі бірдей электр зарядының  диэлектрлік өтімділігі  болатын май ішіндегі қашықтықтығын  табыңдар. Бер:  R 1  30 ñì  3,0 ì     Шешуі:  F  k 2  ;       Fìàé  k  qq 1 2 R 1 2  qq 1 2 R 2         F   F ìàé                    k         5,2 2  qq 1 2 R 1  k 2  qq 1 2 R 2 ;   2 R 1  R 2 2           2 R ?                          R 2  2 R 1   2 )3,0( 5,2 7.2∙10­8 см қашықтықта орналасқан екі электрон бірін­бірі қандай күшпен тебеді Бер:  q 1  106,1 q 2 19 Êë     kF   qq 1 2 R 2  109  106,16,1  9  10,4  38 20 ì êë 2 2  ìí 2 êë 2  106  9 í  6 íÍ R 102  K  9109  10 8  102  2 ìK 2 êë 7. Аспандағы екі бұлттың электр зарядтары сәйкесінше 20 кл және 30 кл. Бұлттар арасында орташа қашықтық 30км болса, онда олар бір­бірімен қандай күшпен әрекеттеседі? Бер: 1  q 20 êë                 2 kF   1 qq 2 R  106 10 9 2  8  10 H  106 3 H  6 kH êë           q 30 2   êì R       k  30  30000  mH 2 Êë 9109 2              F=? №15 – жаттығу. 1. Екі заряд арасындағы өрістің күш сызықтарының суретін салыңдар:  а) q мен – q   ә) q мен ­ 2q.  а) Шешуі: qжәне – q зарядтарының күш сызықтарының орналасу   жеңілдіктері       бірдей болады. q  зарядының күш сызықтары өзінен шығып ал – q зарядының күш сызықтары өзіне құйылып жатады.  ә) q мен 2q зарядтарындағы сондай ерекшелік – 2q да күш сызықтарының саны 2 есе жиі орналасады. 2. 10см қашықтықтағы  Заряд суда орналасқан. Берілгені:                                      Шешуі:  нүктелік зарядтың электр өрісінің кернеулігін анықтаңдар.  Кл6107,2  kE  q  rE 2 q r Е    см  107,2  10 81 6 . Кл м 1,0                                                     E  109 9  6 107,2  01,081     2 мH 2 Кл  Е  ?  103,0 9  10  6  10 2 жауабы : F  103 Кл 2 м H Кл H Кл 4  103 4 H ; Кл  30 кH Кл ; 3. Бетінің электр өрісінің кернеулігі   болса, радиусы 3см метал шарға қандай заряд  берілген ?                    Шешуі                                              104  3 см 6 H Кл  103 E r  2 м .                                 q  2  rE k  q  ?                                                                                                                                     H6104  Кл kE q  2 r k  9 109  2 мH 2 Кл ; 104  6 H Кл  9 109 2  2 м   103    2 мH 2 Кл  4  Кл 104  7 . Кл 6   104  109  9 109 жауабы : q  104  7 . Кл 4. Кернеулігі  130 болатын жердің жердің электр өрісінде орналасқан электрондағы осы өріс  H Кл қандай күшпен әсер етеді? Берілгені:                                                     Шешуі:                                                                                130 H Кл  106,1  E q e    k  109 9 F  ? 19 Кл  2 мH 2 Кл                           E  F q e ;  qEF e qEF e  106,1 130  19  Кл H Кл  19  19 H  208  10 H  130 08,2  106,1    17 10 жауабы ; F H  . 08,2  17  10 H . 5.Сутегі атомдарының электрондары орбитасындағы электр өрісі кернеулігін анықтаңдар. Орбитаның  радиусы               Берілгені                                                                   Шешуі: см8105,0  . 105,0  8 19  см Кл .  2 мH 2 Кл r e   105,0  106,1     k  109 9 E  ?  10 . м E   ek 2 r                   104,14 25,0  4,14 25 12  10                                                                             жауабы : E   9 19 10 10  109 105,0  106,1   КлH   20 10 H Кл  2 мH 2 Кл  2  м  104,14 25 H Кл 58,0  10   12 12 /  Кл   H Кл  108,5 11  108,5 11 H ; Кл             H ; Кл     6.Кернеулігі  H5103  Кл мырыш тозаңының заряды неге тең? Берілген  біртекті электр өрісінде тепе – теңдік қалыпты болатын массасы 10 ­9г   H Кл  10  2 мH 2 Кл 12 кг E  5 103 m  10  9 г к  9 109 q  ?                                     Шешуі:  FqE  E ;                         F q ;                                               PFgmP   ; ;                                                      электр өрісінде тепе –         теңдікте тұрғандықтан q   gm E ; mg  бұдан:  q   gm E  F  ; qEP  м 2 с 12 10 кг  8,9 5 103  H Кл   108,9 5 103   12 Кл   17  108,9  3 Кл  103,3  17  33,0 16  10 Кл .                               егерде ондық бірлікке дейін дөңгелектесек онда:                 жауабы:    33,0 33,0  10  10 . Кл Кл   q 16 16   7. Электр тасымалдау сымдарындағы токтың бар не жоқ екенін білу үшін тәжірибеде оларға қағаздан  жасалынған жалаушалар іледі. Жалаушалар сымдардан ток өткізгенде бұрыш жасай ауытқыйды.   Неліктен? ток өткізгенде жалаушалар зарядталады. Екі жалауша зарядтары аттас   болғандықтан  бірімен – бірі тебіледі. Екі  параллель өткізгішке ілінген. 8.Бес тармақты жұлдыз пішіндес металл денеге оң заряд берген кездегі электр өрісі кернеулігінің  сызықтарды кескіндеңдер.  Электр зарядтағы металл кесіндінің өткір ұштарына тебілгентіктен өткір   ұштарынан кеңістікке  электр өріс күш сызықтары трайды. Суретте кескінделген. №16 – Жаттығу  зарядтан 10см және 20см қашықтықта орналасқан нүктелер арасындағы патенциалдар   Кл9104 1.  айырымын анықтаңдар.                 Берілгені:                                                   Шешуі:                                                                                            QQU 2 1            1 Кл  10 м   102  2 mH 2 Кл q d 1 d  9  104  см 10  см 20 2 k  9 109 U  ? 1 м                  k q d 1  q d 2  9 109  104   10 36   5 жауабы : U U  kUQQ ; 1  2   d 1 q 2 d 2  d 2    2   dE   qk   d 1  q   2 d  1  1  d  1  1   м 1,0   2 мH 2 Кл 180 В  9   2  1 d 1 2,0 м       Дж Кл  мКл /   180 Дж Кл  180 В 2. Зарядты 1­ нүктеден 2­ ші нүктеге және 1 – нүктеден орын ауыстырғандағы өрістің жұмысын  салыстырыңдар. №71 суретте орын ауыстыру көрсетілген. Электростатикалық өрісте берілген  зарядты бірінші орыннан 2 –ші орынға және 3 – ші    орынға ауыстырғанда атқарылатын жұмыс оның қандай жолмен апарылғанына тәуелді емес. Оның  орын ауыстыру аралығына ғана тәуелді. Яғни оң зарядтың орналасу нүктесінен R қашықтық 3 –  нүктенің орналасу аралығында оң зарядтан R – қашықтық. Сондықтанда бұл орын ауыстыру кезінде  атқарылған жұмыстар өзара тең. A                       Жауабы: Орын ауыстыру кезіндегі атқарған жұмыстар тең.   A 21 ;31  7. Екі өткізгіштің потенциалы сәйкесінше 4В және – 8В. Бір өткізгіштен  өткізгішке апару үшін өріс қандай жұмыс жасайды?     Берілгені:                                          Шешуі: Кл7105,2   зарядты екінші U U q            1  В 4  8 В 2  105,2 A  ?       7 Кл                                                        qUUA 1     8 4  7 10 30 жауабы   2  125,2 10   6 103  6 103   Дж A  :   7  Дж  3 Дж  3 MR Дж Дж  MR Дж 8. Өзара параллель өткізгіш пластиналар арасындағы кернеу 1000В. Пластиналар арақашықтығы 4м  болса, олардың арасындағы өрістің кернеулігін анықтаңдар.           Берілгені:                                        Шешуі:                   U d  100  4 м В E  ?         E                                                  E  ; U d 1000 м 4 В  250 ; В М В М 250 . жауабы : E  №17­ жаттығу 1. Оңашаланған өткізгіштер 100В потенциалдарға дейін зарядтағанда  берілген. Өткізгіштің электр сыйымдылығын анықтаңдар.          Берілгені:                                       Шешуі:  Кл9101   электр заряды  U q                        100 101 В  9 С  Кл               C  q U  101 100  9 Кл В  101  11 ф  101,0  12 ф  1,0 пф .                 С  ?            2. Сыйымдылығы  жауабы : C  101  11 ф  1,0 пф ф6103  конденсаторға  Кл4104,4   заряд беру үшін конденсаторды  қандай кернеуге дейін зарядтау керек? Берілгені:                                              Шешуі: C q                 6  103  104,4 ф  4 Кл U  ?   С  ; U  q U   104,4  103  4 6 q C Кл ф  105,1 2 В  150 В                                                     №18 – жаттығу 1. Өткізгіштен 0,40А ток күші өткенде, өткізгіштің ұштарындағы потенциалдар айырымы 8,0В болды.Өткізгіштің кедергісі неге тең?          Берілгені:     I U   40,0 8 В A R  ?                                            Шешуі: I  U R ; R  В 8 4,0 A                                                                                                  80 4  В А жауабы 20 Ом : R  20 Ом График бойынша (81 – сурет) өткізілетін кедергісін анықтаңдар. Қандай кернеуде өткізгіштен  3А ток өтеді?                                                       Шешуі: 2 I I 1 U 1  3 A  A 2  8 В I 1  U 1 R ; R  1 U I 1 8 2 В А                                Ом 4 U 2  Ом 4 RI 2 A 3  12 В  ?  ? R U                                                                                  2 :                                                     2. 82, а, ә суреттерде кедергіні өлшеу үшін, сұлбалар кескінделген. Егер өлшенетін кедергі  көп болса, олардың қайсысын жинау керек, аз болса ше? 1. Егерде: өлшенетін кедергі аз болса, онда ә сұлбаны жинаймыз.Себебі аз кедергіге  Амперметрдің ішкі кедергісі қосылып өлшенетін кедергінің мәнін арттырып жібереді.  Қателікке жол береміз. 2. Егерде: өлшенетін кедергі үлкен болса, Амперметрдің ішкі кедергісі үлкен санға аз санды  қосқанмен елерліктей өзгеріс бермейді. Сондықтанда Амперметрден соңғы қысқыштан қосып  өлшеу жүргізуге болады. 4.Электр бұрғы орамның кедергісі 20Ом. Егер электр бұрғы 19А ток күшіне есептелген болса,  онда оған қандай кернеу берілуі тиіс? Берілгені:                                           Шешуі: U R                                                                          I  RIU ; RIU жауабы  19 U  Ом А 2  380 В :  380 В                       R I   20 Ом А 19     U  ? 5.Құлсары мұнай мұнарасын қосалқы станциямен қосатын электр сымындағы кернеу 380В  болғанда, одан 12А ток күші өтсе, онда сымдағы кедергінің қандай болатындығын есептеңдер.                                      Берілгені:                                             Шешуі: U R U I                                                                           67,31 666 Ом ,31    R R I ;  U I 380 В А 12  R жауабы : 67,31 Ом                                                                                    U I  380  12 A В            R  ? 6. Электр сорғыту қондырғысына 45кВ. Су мен мұнай араласқан қоспаның кедергісі 15кОм болса,  онда қоспа арқылы өтетін токтың шамасын есептеңдер.              Берілгені:                                            Шешуі: U R                                                                        кВ кОм В Ом  45 15 45 15  3  А I U R   45 15 кВ кОм             I  ? 7. 24В кернеу адам өміріне қауіпті ме?                          Жауап: Қауіпті емес.Адам денесінің кедергісі өте үлкен.                                       Сондықтан ток күші өте аз шаманы құрайды. 8. Көлденең қимасының ауданы 0,5мм2 және ұзындығы 6м нихром өткізгіштің екі ұшына 40В  кернеу беріледі. Өткізгіштен өтетін ток күшін анықтаңдар.      Берілгені:                                                 Шешуі: 2 мм S L  L U                     5,0  6 м  05,1  6 м  40 В  10  6 мОм . R             I  ; U R  L  S ; I  U L  S  6   SU   L                             I  ?          В 40  05,1 10 жауабы : 2 м   105,0   6 6 ммОм  3 A I  20 3,6 В Ом  3 A 1. Көлденең қимасының ауданы 1мм2, ұзындығы 24,2м константан сымнан жасалған электр  №19 – жаттығу  пешінің қыздыру элементінің кедергісін анықтаңдар.                    Берілгені:                                        Шешуі: S L                         2 1 мм  2,24 м  107,4  10  6 2 м  7 мОм .            R  ?            107,4 R  L S   10 74,113 жауабы R :    7 2,24  6 10  Ом 4,11  Ом 4,11 1 Ом ммОм   2 м                                 2. Ұзындығы 20м ұзартқыш, диаметрі 1,2мм мыс сымнан жасалған. Ұзартқыштың кедергісі  қандай? Егер онымен 10А ток өтсе, ондағы кернеудің түсуі қандай болады? Берілгені:                                                    Шешуі:   R                                                                        S R  ; ; L S  2 D 4     2 8     4 L  2 D L  D 4    68,14 10  2 м   14,3 102,1    10 44,13  44,114,3 52,4 10    10 A м 30,0  3,0 ; UОм R  RIU : жауабы  20  23  68,18 3    6 7  ммОм  В 3 В   10  1 Ом  3,0 Ом м мм L D I      20 2,1 10 A 68,1 R  ?; U  10  8 мОм .  ? 3. Көлденең қимасының ауданы10мм2, ұзындығы 200м мыс өткізгіштен электр сымы жасалды.  Оның кедергісі қандай? Осындай кедергіге ие болатын алюминий өткізілетін көлденең қимасы  қандай болу керек?   Берілгені:                                           Шешуі:  v R  68,1  8  10 200  10  мОмм   10  2 м 6                                                                  200   10 2 Ом  103,3  1  33,0 Ом  34,0 Ом L S  68,1 10   L R   8  107,2 34,0  200 м  16 2 мм S L  v  А  2 10 мм  м 200   68,1 10   107,2  8 8  мОм мОм .    S A    R m  ? S A  ? 4. Теңіздегі мұнай мұнарасын жағамен жалғайтын алюминий электр сымның көлденең қимасының ауданы 0,15см2. Жағадағы оператор басқару орнында амперметр 4А – ді. Вольтметр 30 В – ті  көрсетсе, электр сымның мұнай мұнарасынан жағаға дейінгі ұзындығын табыңдар. Берілгені:                                                  Шешуі: U R    I R ;                                                                       L    ; ; ; L R   ;2 LL 1  L  S L S U I U I  SU   I  SUL   2 I     2 мВ 10 30 15,0    107,242  105,4 6,21  4500 . м  м  2  8 4 4   мОмА  I U S   4 A  30 В  2 15,0 см   107,2 L  ? L 1  ?  10  4 2 м  15,0 8 мОм .                                жауабы: L 1 L  4500 м   5,4 9000 км м 5. 1800м тереңдіктегі бұрғылау ұңғысынабокты жеткізетін сымның көлденең қимасының ауданы  6,2мм2, жалпы кедергісі 4,7Ом. Сымның меншікті кедергісін анықтаңдар. Берілгені:                                                      Шешуі:  ;   R  L  S  SR L 14,29   6   10 1800  жауабы : мыс заты  102,67,4 ;  SR L   1800  2 мОм  м  62,1 10   6   62,1  10  8 мОм   8 мОм                                                                           L S R    1800 2,6 7,4 м 2 мм Ом  102,6  6 2 м   ? 6. Электр пешін кернеуі 220 В – тың желіге жалғағанда, ондағы ток күші 5 А болатындай  диаметрі 1,2мм нихром өткізгішінің ұзындығы қандай болу керек? Берілгені:                                          Шешуі:  R L  S ; I  ; R  U U R I  SUS     I  U I  L   SR    2 мВ   мОм    6 10 мВ   6 мОмА  2 мВ   мВ  6  2 6 220  D  4   10 05,1 А 5   220 44,114,3    05,154 10    6 10 10 21  44,99 4,994 м 21 35,47 м  35,47 м                                                                   жауабы : L                                                    U I D  220  5 A  2,1   мм В L  ? 7. Ұзындығы 1м, көлденең қимасының ауданы 1мм2 никелин сымның кедергісі 0,44 Ом –ға тең.  Ұзындығы 100м, көлденең қимасының ауданы 0,5мм2 никелин сымның кедергісін есептеңдер. Берілгені:                                                               Шешуі:  6   10144,0 1 м 2 мОм   6 мОм      R 1 44,0 L   1 S 1  SR 1 1 L 1  10 L 2 S 2   6 10 44  105,0 жауабы R 2  :  6   44,0  10  6  100  105,0  мОмм  2 м 6   2 мОм   2 м  88 R 2 Ом  Ом 88 Ом 44 5,0  101  6 2 м L 1 S 2 R 1 L 2 S 2  1 м  2 1 мм  44,0  100  5,0 Ом м 2 мм  105,0  6 2 м №20­жаттығу R 2  ? 1.   90­суретте   тізбектей   жалғанған   үш   өткізгіштің   сұлбасы берілген. Кедергісі R1=36 Ом өткізгіштегі кернеудің төмендеуі U1=9 В. Кедергісі R2=64 Ом болатын өткізгіштің кернеуін және олардың ұштарындағы кернеу 120 В болғандағы өткізгіштің R3 кедергісін анықтаңдар. Берілгені: R1=36 Ом                                     J        R1        R2         R3 U1=9 В                                                                                           A R2=64 Ом                                                      U   120 В U=120 В R3=? Электр тізбегі тізбектей жалғанған болғандықтан тізбектің барлық жеріндегі ток күші бірдей. Жалпы тізбектің кедергісі R= R1 + R2 + R3 . Олай болса R3= R–(R1 + R2) = R­100 Ом. Жалпы тізбетегі ток ол:  J  U 1 R 1 B 9 360 Ì  25,0 . À . R  U J 120 25,0 B A  480 Îì .       R 3  480  100  380 Îì U 2  RJ 25,0 2  64 ÎìÀ  16 .  Жауабы: U2=16 B.    R3=380 Ом. 2.   91­суретте   параллель   жалғанған   екі   өткізгіштің   сұлбасы   берілген.   Кедергісі   R1=44   Ом өткізгіш арқылы J1=5А ток өтеді.  J2=0,8А өткендегі өткізгіштің R2­кедергісін анықтаңдар. Берілгені:                                                                   Шешуі:               R1           J1 R1=44 Ом                                      J1=5A                            J=J1+J2