9 сыныпқа арналған қолданбалы курс бағдарламасы

ХИМИЯДАН «ТІРШІЛІК ХИМИЯСЫ» АТТЫ ҚОЛДАНБАЛЫ КУРС БАҒДАРЛАМАСЫ ТҮСІНІК ХАТ Бұл бағдарлама 9 ­ сынып   оқушыларының жас ерекшеліктерін  және химия пәні бойынша білім, біліктіліктерін есекере отырып  химия пәнін  қосымша оқытуға арналған. Бағдарлама   негізінде   химиялық   элементтердің   тіршіліктегі   орны   туралы   айтылмақшы. Негізгі   оқу   бағдарлама   бойынша   органикалық   химияға   «көміртектің   органикалық қосылыс»  тарауына барлығы 14 сағат бөлінген. Бұл сағат саны органикалық  химияның негізін құрайды, ал ұсынылып  отырған бағдарламада   химияны биологияға қолданудың маңызды нәтижелерін айқындап, тіршілік химиясы саласындағы көңіл аударарлық қандай болашағының бар екендігін көрсетеді.              Биологиялық актив молекулаларының біршама күрделі формулалары материалды баяндаудың алғашқы қадамдарына қиындық келтірмеу үшін курста жай қосылыстар мен микроэлементтер   әрекетінің   химизмін   мұқият   қарастырмай­ақ,   олардың   роліне   шолу жасалды.   Оқушылар   мәліметтер алып олардың структуралық құрылымына шолу жасайды.   органикалық   қышқылдардың,   көмірсулар,   ақуыздар   туралы         Қазіргі заманғы биохимия бірсыпыра шектес ғылымдарға, соның ішінде медицинаға, барған   сайын   ықпалын   күшейте   түсуде.   Сондықтан,   курс   бағдарламасында   дәрумендер әрекетінің   механизміне,   антителдер   мәселесіне,   химиотерапия   міндеттеріне   назар аударылды.   Соңғы   тарауларда   фотосинтез   процестері   сипатталып,   тіршіліктің   Жерде пайда болу процестерінің химиялық жағы қазіргі кездегі көзқарас қарастырылды. Курстың принциптері мен міндеттері Курс  негізіндегі  принциптер: ­«Химия мен биологияның бір тұтастығы» ­оқушылардың жас ерекшелігіне сәйкестігі. Бағдарламаның міндеттері: ­оқушының   пәніне   қызығуын   арттыра   отырып,   тіршілікке   қажет   элементтердің   сырын білдіру, ойды жинақтауды, өз бетімен ізденуін қалыптастыра отырып білімін дамыту; ­интелектуалды және практикалық білімі мен дағдысын қалыптастыру; ­ғылыми   зерттеу   ізденісін,   коммуникативті   дағдасын,   топпен   жұмыс   істеу   қабілетін дамыту; ­химияның пәндік мүмкіндіктерін пайдаланып оқушыларға кәсіптік бағдар беру.    Курс бойынша оқу процесті ұйымдастыруда келесі негізгі принциптер енгізілді: Оқу процесін ұйымдастыру ­ Курсқа қызығушылықты арттыру; ­ Белсенді қатысу; ­ Еркіндік және диалогқа дайындық; ­ Өз ойына сеніммен қарау. ­ ­ Әдістер: Зерттеушілік – ізденіс; Ғылыми жұмыс және бағдарламалар; Жұмыс түрлері: ­ Әңгіме, семинарлар, конференция, теориялық сабақтар  (дәрістер), есептер шығару. Бағалау барасы: ­ Материалдың дұрыстығы, әрі сапалы баяндалу; ­ Ұғымдар мен заңдылықтардың толық ашылуы; ­ Химиялық терминдердің дәл қолданылуы; ­ Дербес жауап; ­ Материалдық логика; ­ Дәлелді баяндау және өзіндік икемділік.   Күтілетін нәтижелер: 1. Сабақта алған білімдерін күнделікті өмірде қолдана біледі.  2.Тіршілікке қажет элементтердің сырын біледі. 3. Химиялық, биологиялық тақырыпта шығармашылық жұмыстарды орындай алады. 4. Танымдық қабілеттері дамиды. 5. Экологиялық мазмұны бар есептерді шеше біледі. Бағдарламаның мазмұндық бөлігі Тіршілік химиясы 9­сыныпқа арналған арнайы курс бағдарламасы Барлығы 34 сағат, аптасына 1 сағат Сабақ тақырыбы І тарау. Тіршілік химиясы  Химияның негізгі сатылары .Жаңа ғасырдағы химия Атомдар және молекулалар Реакциялар және тіршілік Организмдер құрлысының биохимиялық тұрғыдағы бірлігі Организмдердің элементтік құрамы Микроэлементтер   мен   олардың   өсімдіктер   мен   жануарлардың дамуындағы ролі ІІ тарау.Тіршлік элементтері Сағат саны 8 1 1 1 1 2 2 13 № сабақ 1 2 3 4 5­6 7­8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22­23 24 25­26 27 28­29 30 31 32 33 34 Күкірт .Тіршілікке маңызы.  Фосфор. Тіршілікке маңызы Азот. Тіршілікке маңызы Темір. Тіршілікке маңызы Мыс. Тіршілікке маңызы Натрий .Алу жолдары, тірі ағзалардың дамуына  натридің маңызы Калий .Алу жолдары, тірі ағзалардың дамуына калий маңызы Кальций.   Маңызы.   Жерде   тіршіліктің   пайда   болуы,   ағзаға   кальций қажеттілігі. Магний .Маңызы. Жерде тіршіліктің пайда болуы, ағзаға   магнийдің қажеттілігі. Кобальт. Тіршілікке маңызы Хлор. Тіршілікке маңызы Иод. Тіршілікке маңызы Марганец. Тіршілікке маңызы ІІІ тарау. Құрамында сутек, көміртек және оттек болатын тіршілік үшін маңызды молекулалар. Химиялық байланыс Биологиялық   маңызды   қосылыстардың   көпшілігі   неліктен   үлкен молекулалы қосылыстар қатарына жатады Құрамында   сутек   молекулалар. Су­тіршілік заты Көміртегі­қосылыстардың химиясы Биологиялық маңызды қосылыстар. Майлар.Көмірсулар. ІҮтарау. Көміртегі, сутегі, оттегі, азот, күкірт бес элементтерінен не алуға болады? Амин қышқылдарының құрамы, мен құрылысы Амин қышқылдарының қасиеттері Тіршілік   пайда   болғанға   дейінгі   Жер   химиясы«Биохимиялық машаналар детальдары» қалай пайда болды Тіршілік химиясы. Конференция Медицина және биохимия.Жоба қорғау   және   оттек   болатын   тіршілік   үшін   маңызды 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 8 2 1 2 1 2 5 1 1 1 1 1 Қолданылған әдебиеттер: 1. Л.А. Николаев. Тіршілік химиясы. «Мектеп»  баспасы­Алматы, 2005 2. Химия мектепте. Республикалық әдістемелік журналдар.2014­2015 3. Химик анықтамалығы. Республикалық әдістемелік журналдар.2014­2015 4. Ғаламтордан материалдар 1 – САБАҚ Химия ғылымының тарихы. «Жаңа ғасырдағы химия» Химия   да   басқа   ғылымдар   тәрізді   адамзат   қоғамының   материалдық   мұқтажынан туған. 18 ғасырдың ортасына дейін химия ғылым деп есептелмеген, ол кәсіптік, шеберлік ретінде   ғана   танылған.   Көп   ғалымдар   химия   әдістерін   металлургияда,   шыны,   бояу өндіруде,   дәрі   жасауда   қолданған.   Орта   ғасырлардағы   химияның   даму   кезеңі   алхимия дәуірі деп аталады. Алхимиктер жай металдың қасиетін өзгетіп, оны алтынға айналдыруға болады, ол үшін «философия тасын» табу керек, өйткені ол кез­келген металды алтынға айналдырады   деген.   Алхимиктер   еңбектері   нәтижесінде   көптеген   маңызды   заттар (қышқылда,  тұздар, сілтілер,  элементтер т.б.) алу  әдістері  табылады.  Ағылшын ғалымы Р.Бойль   (1661)   алхимия   қағидаларына   қарсы   шығып,   химияны   ғылыми   жолға   қоюға тырысты, химиялық элементке алғаш дұрыс анықтама берді. Ол затты ұсақтап бөле берсе құраушы элементтерге жететінін айтты, эксперимент арқылы анализ бен синтездің мәнін дәл анықтады, бірақ сол кезде кең тарағана флогистон  теориясының  (1700) негізі қате болды.   Бұл   теория   бойынша   заттың   жануы   денеде   алғаштан   болатын   жанғыш   зат флогистонға байланысты. 1756 ж. М.Б. Ломоносов, кейін А.Лавуазье реакцияға қатысқан заттардың   масса   сақталу   заңын   ашып,   химияны   сапалық   ңылымнан   сандық   (өлшемдік) ғылымға айналдырды. 19 ғасырда ғана атом­молекула ілімінің (С.Кааиццарро, А.Авогардо) негізгі   қаланды,   атомдық   салмақтың   (Дж.дальтон),   құрам     тұрақтылық   заңы   мен   еселі қатынас заңы  ашылуының  үлкен маңызы  болды.    19 ғасырдың  бас кезінде электр тогы көмегімен күрделі заттарды ыдырату арқылы сілтілік және сілтілік­жер металдар алынды. Элементтер туралы ұғым, атом­молекула теорияның қалыптасуы өсімдік пен жануарларға тән   заттарда   зертеуді   қажет   етті,   сөйтіп   органикалық   химия   қалыптаса   бастады. Органикалық   заттар   жайлы   мәліметтердің   жиналуы   олардың   химия   табиғатын   тануға көмектесетін теориялардың (унитарлы теория, типтер т еориясы, радикалдар теориясы) шығуына   себеп   (1857)   болды.   1857   ж.   Ф.А.Кекуленің   көміртек   атомының   4   валентті екендігін табуы, соған байланысты көміртекті тізбектердің түзілу мүмкіндігінің анықталуы органикалық заттардың изомериясын түсініп, оны алдын­ала болжауға мүмкіндік туғызды, сонымен   қатар   реакция   бағытын,   механизмін   біліп,   жаңа   заттарды   синтездеуді   белгілі жоспармен жүргізуді іске асырды. Д.И. менделеевтің периодты заңды ашуы (1869) химия ғылымының   аса   көрнекті   табыстардың   бірі   болды.   Элементтердің   периодты   системасы ғылым жүйесін анфқтап, олардың өзара байланысын ашты. Химия осы кезде де периодты заң негізінде дамып келеді. 19 ғасырдың 70 жылдарынан бастап органикалық синтез күшті дамыды, химиялық құрылыс теориясы одан әрі дамып стереохимиялық көзқарас қалыптаса бастады.   Бұрын   белгілі   электрохимиялық   процестер,   термохимиялық   құбылыстар, химиялық   тепе­теңдік   ұғымдары   жайындағы   зерттеулердің   нәтижесінде   химиялық термодинамиканың негізі қаланды. 19 ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың басында атомның күрделі құрылысының табиғаты анықталып, химиялық байланыстың электрондық теориясы құрылды. Химия – жаратылысты зерттейтін ғылымдардың бірі.  Жаратылыс дейтініміз – бізді айнала қоршаған материялық дүние. Бұл материялық дүние   адам   баласының   сана   –   сезімінен   тыс,   оған   тәуелсіз,   өз   бетімен   жасап   тұрған объективтік болмыс, материя дейтініміз, ол біздің сезім мүшелерімізге әсер ету арқылы түйсік туғызушы; материя дейтініміз бізге түйсік арқылы берілетін объективтік болмыс. Материя әрдайым қозғалыста болады. «Қозғалыс – материяның бар екендігінің түрі. Еш   жерде,   еш   уақытта   қозғалыссыз   материя   болған   емес,   болуы   де   мүмкін   емес...» (Ф,Энгельс ). Химия материя қозғалысының химиялық түрін зерттейді, яғни зат негізінен өзгеріп, бір   заттан   екінші   жаңа   зат   түзілуіне   байланысты   туатын   материя   қозғалысының   түрін зерттейді. Сонымен, химия – заттардың бірі –біріне айналып өзгеруін зерттейтін ғылым. Химия заттардың құрамын, құрылысын, қасиеттерін, химиялық өзгерістерін, өзгеріс жағдаын, әрі өзгерістермен қабат болатын құбылыстарды зерттейтін ғылым. Жаңа заман мамандары. Қазіргі заман мамандарын қалыптастыру бүгінгі уақыттың ең өзекті мәселесі. Біз осы қазіргі   заман   маманы   дегенде   кімдерді   және   нені   ойға   аламыз.   Осы   сұраққа   өзімізді қоршаған   ортадан   ондаған   индивидтермен   тұлғалар,   әлеуметтік   топтар   бойынан   іздеп көрсек. Сонымен жаңа заман мамандары деген кімдер? Қазіргі заман мамандарына өзіміздің химия факулттеті даярлап шығаратын мынадай маман иелерін  жатқызуға  болады,  олар:  мұңай  химиясы,  химиялық  криминалистикалық және   экологиялық     экспертиза,   органикалық   заттардың   және   материалдың   химиялық технологиясы, мұнай, газ және көмірдің технологиясы, бейорганикалық қоысылыстардың химиялық технологиясы, пиротехникалық құралдар мен қопарылғыш заттардың химиялық технологиясы,   полимерлерді   өндіру   мен   өңдеудің   химиялық   технологиялық,   химиялық электр технологиясы және плазмохимия мамандықтары. Мұнай химиясы мұнайдың құрамын зерттейді, ғылыми жұмысымен айналысады. Осы мамандықтың иелері көптеген мұнай шығаратын кен орындарында жұмыс істейді. Химиялық,   криминалистік   және   экологиялық   экспертиза.   Өлген   адамның   денесін зерттеп, экспертиза жүргізеді.  Олар  көбінесе қылмыс  саласында  жұмыс  істейді.  Химия факультетінің мамандары қазіргі заман талабына сай әр түрлі жоғары жұмыс орындарында, өнеркәсіптерде   және   ғылымның   әр   түрлі   саласында,   аналитикалық   және   кедендік экспертиза қызметінде, сонымен бірге жоғары және орта білім саласында ойдағыдай еңбек ете алады. Ғылымдағы жетістіктер. Ұлы ғалымдар және олар ашқан жаңалықтар. Егемен Қазақстанда  ғылым мен техниканы дамытуға, соның ішінде ғалым еңбегінің мәртебесін арттыру мәселесіне үлкен назар аударылып отыр. Президент Н.Назарбаевтың тарапынан   2007   жылдан   бастап   ғылым   мен   техниканы   саласындағы   Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығының мәртебесі, сонымен қатар, құндылық мазмұны едәуір   өсті.   Ол   тұңғыш   рет   Президенттің   жарлығымен   Тәуелсіздік   күні   қарсаңында тапсырылатын   болады.   Осы   жылдан   бастап   Мемлекеттік   сыйлық   бұрынғыдай   алты жұмысқа емес, үш жұмысқа беріледі. Аталған сыйлық ғылым мен техника қайраткерлерінің еңбегін қоғам мен мемелекет алдында   жоғары   бағалау   болып   табылады   және   Қазақстан   республикасы   азаматтарына: республиканың   экономикалық   және   әлеуметтік   дамуын   айтарлықтай   жеделдетуге, қазақстандық   ғылым   мен   техниканың   әлемдегі   озық   жетістіктер   деңгейіне   шығуына әкелетін іргелі және қолданбалы зерттеулер саласындағы аса үздік нәтижелері; қоғамға кеңінен танылған бір саладағы ірі жаңалықтар, монографиялық мен ғылыми жұмыстары; Техниканың, материалдар  мен технологиялардың  әлемдік  баламалары  немесе одан доғары деңгейдегі жаңа түрлерін әзірлегені және өндіруді ұйымдастырғаны; Мемлекеттік құпияларға қатысты мәліметтері бар экономиканың түрлі салаларында технологиялық үдерістер, жаңа бұйымдар жасағаны және өндегені үшін беріледі.  Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты атағына Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің   математикалық     модельдеу   кафедрасының   профессоры,   ҚР   ҰҒА академигі, физика­математика ғылымдарының докторы Мұхтарбай Өтелбаев «Спектрлік теория және оның қолданыстары» атты жұмыс йиклы бойынша, яғни теориялық физика мен механика,   дифференциялық   теңдеулер   теориясы,   есептеу   математикасының   маңызды есептерінің   бірқатарын   шешуге   арналған   жұмыстары   үшін   ие   болды.   Автор   тарапынан қарастырылып  отырған есептерді локализациялау туралы жалпы идеяны біртіндеп және тапқырлықпен іске асырудың нәтижесі болып табылатын, дифференциал операторлардың спектрлікқасиеттерін зерттеудің жаңа әдістері негізделген еді. Сонымен   бірге,   Мемлекеттік   сыйлыққа   С.М.Әдекеновтің,   Қ.И.Итжанованың, А.Д.Кагарлицкийдің, М.Н.Мұхаметжановтың, Қ.Мұсылманбековтің, Қ.Д.Рахымовтың, В.Б. Сиротаның,   Қ.М.   Тұрдыбековтың   «Қазақстанда   табиғи   сескивитерпенді   лактондар химиясын   зерттеуді,   олардың   негізінде   дәрілік   заттар   жасауды   бірегей   отандық фитопрепараттардың өнеркәсіптік өндірісін ұйымдастыруды  дамыту» деген тақырыппен «Фитохимия» ғылыми­өндірістік орталығы АҚ ұсынған жұмыс ие болды. Нобель сыйлығының лауреаттары Қазіргі күні Нобель сыйлығы өте беделді де бағалы сыйлық. Бұл сыйлық тек осы сала ғалымдарына ғана емес,     бүкіл адамзатқа таныс. Статус бойынша бір салада сыйлық үш адамнан көпке берілу мүмкін емес, сондықтан үміткерлердің азғантайлары ғана сыйлық ала алды. 1901 ж. Рентгенге өзінің атымен аталатын сәулені ашуы үшін физиктердің арасында бірінші болып Нобель сыйлығы берілді. Рентгеннің   ғылыми   зерттеулерді   электромагнетизмге,   кристаллдар   физикасына, оптикаға, молекулалық физикаға арналады. 1934   Нобель   сыйлығымен   мария   Складовская   Кюри   марапатталды.   Ол   көптеген радиоактивті металлдарды зерттеп, олардың қасметтерін оқыды. 2 – САБАҚ Атомдар және молекулалар Молекула  ұғымы  ғылымға 1860 ж. енгізілген. Молекуланы  тәжірибе  жүзінде 1906 ж. француз   ғалымы Жан   Перрен броундық   қозғалысты   зерттеу   кезінде   дәлелдеген. Молекула құрамында бір (инертті газдар), екі (H2, O2, N2, CO, т.б.), үш (O3, N2O), сондай­ақ жүздеген, мыңдаған, тіпті одан да көп атомдар (полимер, ақуыз, т.б.) болады. Халықаралық Карлсруэ Конгресінде 1860 жылы молекулалар мен атомдар анықтамалары қабылданды. Молекулалардың химиялық қасиеттері бар барлық химиялық заттар, ең аз бөлшектер ретінде анықталды. Молекулалары бір атомнан тұратын заттар үшін (мысалы, инертті газдар) молекула ұғымы мен атом ұғымы сәйкес келеді. Молекула   құрамы брутто­формула (Н2O,   CH4,   HNO3)   арқылы   көрсетіледі. Органикалық   қосылыстардың   классикалық   құрылыс   теориясы   молекуланың   құрылысын атомдар арасындағы тізбекті және байланыс тәртібін көрсететін құрылымдық формуламен өрнектеуге   мүмкіндік   берді.   Эмпирикалық   формулалары   бірдей   молекулалардың құрылысы   әр   түрлі   және   түрлі   қасиеттерге   ие   болуы   мүмкін.   Молекуланың   көптеген қасиеттері оның симметриясына тікелей байланысты болады. Молекула энергиясы ондаған және   жүздеген   кДж/мольмен   есептелетін   квантталған   құраушылардан   –   электрон қозғалысының   энергиясынан,   атом   ядроларының   тербелмелі   қозғалысының,   сондай­ақ бүтіндей   молекуланың   кеңістікте   ілгерілемелі   және   айналмалы   қозғалысының энергияларынан құралады. Қандай да бір электрондық күйдегі молекуланың орнықтылығы ядролардың   тербелмелі   қозғалысының   потенциалдық   энергиясы   минимумының   болуына байланысты анықталады. Молекула — электрбейтарап жүйе. Егер молекулада  оң және теріс зарядтардың “ауырлық   центрі”   сәйкес   келмесе,   онда   молекула   полюсті   және   олардың   меншікті электрлік   дипольдік   моменті   болады.   Молекула   сыртқы   электр   өрісінде   дипольдік моментке ие болу қасиетімен сипатталады. Молекулалардың басым көпшілігі диамагнитті, яғни   тұрақты   магниттік   моменті   болмайды;   олардың   магниттік   алғырлығы   теріс. Парамагнитті   молекула   тұрақты   магниттік   моментінің   болуымен   сипатталады. Парамагниттік   қасиет   молекуланың   құрамында   жұпталмаған   электрондардың   болуымен байланысты; олардың магниттік алғырлығы оң болады. Молекула туралы көптеген ақпарат оптикалық,   мессбауэрлік,   фотоэлектрондық,   ядролық   магниттік резонанс,   ядролық квадрупольдік   резонанс   спектроскопиялары,   сонымен   қатар   кванттық химия және химиялық   әдістер   Молекула   —   электрбейтарап   жүйе.   Егер   молекулада   оң   және   теріс зарядтардың   “ауырлық   центрі”   сәйкес   келмесе,   онда   молекула   полюсті   және   олардың меншікті   электрлік   дипольдік   моменті   болады.   Молекула   сыртқы   электр   өрісінде дипольдік моментке ие болу қасиетімен сипатталады. Молекулалардың басым көпшілігі диамагнитті, яғни тұрақты магниттік моменті болмайды; олардың магниттік алғырлығы теріс.   Парамагнитті   молекула   тұрақты   магниттік   моментінің   болуымен   сипатталады. Парамагниттік   қасиет   молекуланың   құрамында   жұпталмаған   электрондардың   болуымен байланысты; олардың магниттік алғырлығы оң болады. Молекула туралы көптеген ақпарат оптикалық,   мессбауэрлік,   фотоэлектрондық,   ядролық   магниттік резонанс,   ядролық квадрупольдік   резонанс   спектроскопиялары,   сонымен   қатар   кванттық химия және химиялық әдістер көмегімен алынады.көмегімен алынады. Атом   бүтіндей   алғанда зарядсыз,   бейтарап бөлшек.   Ол   ортасында   өзінен радиусы 104 ­105 есе   кіші   көлемді   алып   жатқан   оң   зарядты ядродан және   оны   айнала қозғалып   жүрген   теріс   зарядты электрондардан тұрады.   Атом   өзінің   сыртқы   бір   немесе бірнеше   электрондарын   жоғалтқанда оң,   ал   сырттан   электрон   қосып алғанда теріс ионғаайналады.   Атомның   сызықтық   өлшемдері   ~ 10­8 см,   көлденең қимасының ауданы ~10­16 см2, көлемі ~10­24 см3. Борлық атом теориясында ең қарапайым атом – сутегі атомы. Оның радиусының дәл белгілі бір мәні бар және ол мүмкін болатын ең кіші айналу орбитасының радиусы шамасына тең: a=0.53 * 10−8 см (дәлірек, 0.52917*10­ 8 см). Атомның массасы, негізінен оның ядросының массасына тең және ол массалық санға (А),   яғни протондар меннейтрондардың жалпы   санына   (нуклондардың   жалпы   санына) пропорционал болып ұлғаяды. Өйткені атомдағы электронның массасы (0.91*10­20 г) бір протонның немесе нейтронның массасынан (1.67*10­24 г) 1.840 есе аз. Сондықтан атомның ауырлық центрі ядроға дәлдей келеді. Атом массасы ядро массасымен ондағы электрондар массаларының дәл қосындысына тең емес. Олардың арасындағы айырым атомның байланыс энергиясын   анықтайды.   Атомның   ішкі   энергиясының   тек   дискретті   (үздікті)   мәндері болады. Оның ең төменгі деңгейі атомның негізгі күйі E1 (ол ең тұрақты, шексіз ұзақ өмір   сүретін   күйі),   ал   жоғарғы   энергия   деңгейлері   қозған   күйлер   Еі (і=2,   3,   …)   деп аталады, (ол аз өмір сүреді). Қозған күйден ~10­8 сек. ішінде атом негізгі күйге ауысып отырады.   Осындай   ауысу   кезінде   атомға   осы   екі   деңгейінің   айырымына   тең   (hν=Eν­E1, мұндағы h – Планк тұрақтысы, ν – ұшып шыққан сәуле квантының жиілігі) сырттан энергия берілуі не шығарылуы шарт. Атом энергиясының дискретті квантталуы оның құрамындағы бөлшектердің  толқындық  қасиетінің  болуынан. Атомның  осындай  қасиеттерін  кванттық теория ғана толық түсіндіре алады. Бұл теория бойынша атомдағы электронның күйі 4 кванттық санмен анықталады. Олар: электрон энергиясын анықтайтын бас кванттық сан (n), атомның осындай импульс моментін анықтайтын орбиталық кванттық сан (l), ал (l)­дың берілген   оське   түсірілген   проекциясын   анықтайтын   магниттік   кванттық   сан   (m)   және электронның ішкі спинін анықтайтын кванттық сан (ms).[1] Осы   4   кванттық   сан   мен Паули   принципі атомдағы   электрондардың   барлық   күйлерін сипаттайды. Сонымен бірге кванттық теорияда микробөлшектердің  сол 4 кванттық сан анықтайтын күйлерін толқындық функциямен (φ) өрнектейді. Ол функцияның квадраты (| φ|2)   бөлшектердің   кеңістік   нүктелерінде   болу   ықтималдығын   білдіреді.   Кеңістіктегі электрон   бұлтының   тығыздығы   осы   ықтималдыққа   пропорционал. Кванттық сандардың мәндеріне   сәйкес   атомдардағы   қабықшалар   мен   қабаттар   рет­ретімен   толтырылып отырады. Осылайша элементтердің Менделеев кестесіндегі орны анықталады. Алдымен ең кіші n=1 қабат толтырып, онда болғаны 2 электрон ғана орналасады. Онан кейін n=2 қабат толтырылғанда ядроның заряды өсуіне сәйкес қабаттар ядроға жақындай түседі. 1­қабат 1s қабықшадан, 2­қабат 2s, 2pқабықшалардан, 3­қабат 3s, 3p, 3d қабықшалардан, т.с.с. тұрады. Әр период элементтердің химиялық, оптикалық,электрлік,   және магниттік қасиеттерінің   қайталану периоды   болып   табылады.   Осы   периодтылық   атомның   ең   сыртқы   электрон қабықшаларының   қасиетімен   анықталады.   Мұндай   периодтылық   иондар   қасиетінде   де сақталады. анықтайды. элементтің   Осы     периодын     қабат   Атомның   орбиталарында   2   не   одан   да   көп   электрондар   қозғалып   жүрсе,   онда   мұндай күрделі атомдардағы электрондардың өзара әсерлесуін де еске алу керек. Ол әсерлесулер тек электр статикалық ғана емес, орбиталық магниттік моменттер мен бөлшектердің өзінің ішкі   магниттік   моменттері   де   өзара   әсерлесуі   мүмкін.   Мысалы,гелий атомындағы 2 электронның негізгі   күйдегі   әсерлесу энергиясы   78.98   эВ. Көп   электронды   атомдар құрылысын   зерттегенде   бұларды   есепке   алып   отырады.   Сонымен   бірге   әр   электронның орбита   бойымен   қозғалысында   туатын   электр   магниттік   өрісі   мен   электронның   ішкі магниттік моменттерінің әсерлесуі де қосымша байланыс энергиясын тудырады. Осының нәтижесінде   атом   спектрлерінде   нәзік   түзілісті,   ал   электрон   мен   ядроның   магниттік моменттерінің өзара әсерлесуінен аса нәзік түзілісті көреміз. Қазіргі замандағы кванттық электр   динамикасында   атом   электрондарының   вакуум   құрамындағы виртуалды бөлшектермен   әсерлесуін   де   есептеп   атом   құрылысының   мұнан  да   күрделі   екеніне   көз жеткізуге болады. Периодтық жүйе периодтық заңның құрылымдық кескіні. Ол 7 периодтан 8 топтан тұратын   кесте.   Периодтар үлкен және кіші болып   бөлінеді.   Алғашқы   үш   период   кіші периодтар, олар бір қатардан ғана тұрады, ал үлкен периодтар екі қатардан тұрады. Бір   периодта   орналасқан   элементтердің   энергетикалық   деңгейлерінің   саны   бірдей болғанымен, олардың ядро зарядтарының артуына байланысты ядроның электронды тарту күші артады, сондықтан атом радиустары солдан оңға карай кемиді. Периодтарда   солдан   оңға   қарай   сыртқы   қабаттағы   электрондар   саны   біртіндеп артады, бұл металдық қасиеттің біртіндеп әлсіреп, бейметалдық қасиеттің артуына әкеп соғады.  3 – САБАҚ Реакциялар және тіршілік Тіршілік   өзі   қалай   дамыды?   Тірі   затты   құрайтын   элементтер   бір­бірімен   қалай бірікті? Қазіргі таңда бұл сұрақтар бойынша дәйекті жорамал құруға мүмкіндік беретін мәлімет   көп  және  жеткілікті.   Тіршіліктің  пайда  болуы  жайлы  теорияны  Пфлюгер,   Дж. Холдейн  және Р. Бейтнер ұсынды.  Бірақ толық түрде бұл теория биохимик,  академик А.И.Опариннің   1924   жылы   жазылған   “Тіршіліктің   пайда   болуы”   деген   еңбегінде қарастырылды. Бұл теория бойынша тіршіліктің пайда болуы – Жердегі ұзақ эволюцияның ­   алдымен   атмогидросферадағы   химиялық,   одан   кейін   биологиялық   эволюциялардың нәтижесі. Бұл концепция қазіргі кезде ғылыми ортада ең танымал. Сондай ­ ақ көрсетілген тұжырым ғалымдардың басым көпшілігімен мақұлданған. Жер   бетіндегі   тіршілік   жоғары   саналы   жануарлар,   қарапайым   жалғыз   клеткалы организмдерден бастап, түрлі вирустар болып табылатын жалғыз белокты молекулалардан құралған нысандардан құралған. Вирустар инертті кристалдық нысанда немесе қозғалмалы жағдайда   өмір   сүреді.   Белоктық   молекуланың   өзі   болса,   оларға   қарағанда   қарапайым бөліктерден   –   бір­бірімен   түрлі   химиялық   байланыстар   арқылы   байланысып,   амин қышқылдарын   құрайтын   көміртегінің,   сутегінің,   азоттың,   оттегінің,   қосылыстарынан тұрады. 1953   жылы   С.Л.Миллер   мен   Г.К.   Юри   деген   америкалық   ғалымдар   Опариннің теориясы негізінде жасанды атмосферамен бірінші болып тәжірибе жасады. Олар Жердің алғашқы атмогидросферасының құрамында болған сутегі (H2), метан (CH4), аммиак (NH3) пен су буының (Н2О)   қоспасынан амин қышқылын алды. Газдардың бұл құрамы вулкан газдарының құрамдарына толық сәйкес келетіндігі белгілі. Газдардың осы қоспасына күшті электр   тоғы   беріліп,   содан   соң   конденсациялады.   Алынған   сұйықтың   құрамынан   амин қышқылдары, түрлі көмірсутегілер мен тірі материяға тән компоненттер табылды. Басты факторлардың бірі тотығу ­ қалпына келу үрдістері белсенді жүруіне мүмкіндік беретін бос оттегінің болмауы және энергияның  жеткілікті мөлшері еді. Осындай   тәжірибелерді   ҚСРО   мен   Жапонияның   ғалымдары   да   қайталады. Нәтижесінде   Жердің   алғашқы   атмосферасында   амин   қышқылдарының   синтезделуінің мүмкін болғандығы дәлелденді. Бастапқы газдардың түрлі вариациялары мен энергияның көздері синтезделу реакцияларының нәтижесінде түзілген өнімдердің арасында көптеген табиғи   амин   қышқылдары   –лейцин,   изолейцин,   серин,   треонин,   аспарагин,   лизин, фенилаланин, және тирозин табылды. Синтезделіп алынған амин қышқылдарының ішінде қазіргі кездегі тіршілік иелерінің құрамына кірмейтін түрлері де болды. Жоғары   молекулалы   қосылыстарды   құрайтын   мономерлердің   синтезделу реакцияларына қажетті энергия көздері болып электр разрядтары табылуы мүмкін. Қазіргі кезде  Жерде  әрбір  секунд  сайын  мыңнан  аса  найзағай  жарқылы   байқалады.  Әлі   толық суынып   бітпеген  Жерді    қоршап  тұрған  бу  секілді   алғашқы  гидроатмосферада  мұндай найзағай   жарқылдары   қазіргі   кездегіден   әлдеқайда   көп   болған   болуы   да   мүмкін.   Бұл кездегі энергия алғашқы мұхиттың үстінде бөлініп, синтезделу өнімдерінің суда еріп кету ықтималдылығы жоғары. Бізді   қоршаған   тіршіліктің   барлық   түрлері   небәрі   азғана     мономерлер   блогынан (төменгі   молекулалы   қосылыстар)   тұрады.   Ол   20   амин   қышқылдарынан   (белок молекулаларын құрайтын), 5 азотты қосылыстардан (нуклеин қышқылдарының құрамдас бөліктері), энергияның қайнар көзі ­ глюкозадан, клетка мембраналарын құрайтын құрылыс материалы   және   энергия   сақтаушы­   майлардан   тұрады.   Кез   келген   тірі   организмнің биохимиялық құрылысын небәрі 29 мономер сипаттайды. Көміртекті   қосылыстар  “бастапқы   сорпа”  түзгеннен   кейін,   биополимерлер   – өздерін   ­   өздері   көбейту   қасиеттері   бар   белоктар   мен   нуклеин   қышқылдарының   түзілу мүмкіндігі   пайда   болды.   Биополимерлер   түзілуге   қажетті   концентрациялы   заттар   Күн сәулесімен қыздырылған сулардағы минералдық бөлшектерде, мысалы, саз немесе темір гидрооксидтеріне   шөккен   органикалық   заттар   есебінен   пайда   болуы   мүмкін.   Сонымен қатар, органикалық заттар мұхит бетінде жұқа пленка түзіп, олар жел мен толқын арқылы жағалауларға жинақталуы ықтимал. Заттардың концентрациялануы коацерваттық, яғни қоршаған ортамен диффузиялық түрдегі   зат   алмасу   арқылы   байланысатын   құрылымдарды,   тамшыларды   түзуі   мүмкін. Коацерваттық тамшыларды лабораториялық жағдайда да алуға болады. Мысалға Опарин әртүрлі   полимерлерден   осындай   тамшыларды   алған.   Коацерваттық   тамшылар   ұқсас қосылыстарға өзінен өзі бөлінеді. Бұл қосылыстар белгілі бір массаға жеткенге дейін ғана өмір   сүре   алады.   Массаның   көбейуі     және   қарапайым   реакцияларды   катализациялауға деген мүмкіндігі, полимерлерге тән болып келетін суспензиялар мен микросфераны бөліп тұратын шекараның нығаюына әсер етеді.     Органикалық заттарды құрайтын негізгі химиялық элементтер жоғарыда айтылып кеткендей,   көміртегі,   оттегі,   сутегі   және   азот   болып   табылады.   Яғни   олар гидроатмосфераның   бастапқы   құрамындағы   химиялық   элементтер.   Осы   төрт   элемент органикалық заттардың 99% құрайды. Осылармен қоса органикалық заттардың құрамына күкірт, фосфор және аздаған мөлшерлерде жиырмаға жуық элементтер кіреді. Болжанып отырғандай,   осы     ондаған   элемент   белок   ­     полимерлердің   құрамына   кіріп,   бастапқы мұхиттың     жағалауларында   органикалық   заттардың   жиналуы   кезінде   биологиялық реакциялардың катализаторы болған. Бұл құрамдас элементтер қосылыстардың көптеген түрін құрайды. Сандық мөлшермен алғанда биотаның құрамына кіретін химиялық элементтердің жалпы құрамы теңіз суының құрамына жақын. Биотаның құрамында тек тірі жәндікке ғана тән бір де бір элемент жоқ, сондай – ақ бейорганикалық  материяда кездеспейтінде бір де бір   элемент   жоқ.   Биотаның   құрамындағы   заттардың   химиялық   құрылысы   гидросфера, атмосфера және литосфераның жоғарғы қабатының химиялық құрамынан сұрыптау мен негізгі   компоненттерді   ұйымдастыру   бойынша   өзгешеленеді.   Қазіргі   кездегі   белок молекулаларын   құрайтын   20   амин   қышқылдары   миллиондаған   жылдар   бойы   эволюция процесінің   барысында   сұрыпталып,   қалдырылған.   Басқа   амин   қышқылдарының жиынтықтарының   кодтары   жойылып,   оларға   сәйкес   эволюциялық   линиялар   бірте­бірте жойылып кеткен. “Тіршіліктің   басы   қашан   басталады”,   деген   сұраққа   жауап   беру   үшін,   “тіршілік дегеніміз   не”   деген   сұраққа   жауап   беруіміз   керек.   Тіршілік   дегеніміз   ­   “кез   келген организмнің   өзінің   орнына   ұрпақ   қалдыру,   өзгеру   және     осы   өзгерістерді   қайта   өндіру қасиеті”  дегеніміз дұрыс болар. Бұл қасиеттер энергия мен информация беруді жүзеге асырады.   Органикалық   заттардың   молекулалары   органикалық   емес   заттарға   қарағанда ірілеу   және   күрделірек,   сондықтан   олар   түрлі   өзгерістерге   тез   ұшырай   алады.   здіксіз өзгерістер мен осы өзгерістердің сақталып, жаңарып отыруы Жердегі тіршіліктің ерекше қасиеті   болып  табылады.  Органикалық   емес  заттар  болса  өздерін  ­ өздері  қайта  жасай алмайды. Геологиялық жыныстардан табылған қазба қалдықтар осыдан 3.3 млрд жыл бұрын теңіздерде қарапайым өсімдіктер – көк­жасыл балдырлардың болғандығын көрсетіп отыр. Жердің базальтты литосферасының жасы 4.5 млрд жыл деп саналады. Сол кездерде де жоғарыда   айтылғандай   құрамында   оттегі   жоқ   алғашқы   атмогидросфера   қалыптаса бастаған. Басқа сөзбен айтқанда, бір клеткалы ядросыз организмдер пайда болғанға дейін 1 млрд жылдай үзіліс  болған. Пайда болған алғашқы  мұхит органикалық  қосылыстардың химиялық   реакциялары   жүретін   және   тіршіліктің   химиялық   эволюциясы   үшін   қажетті тамаша   орта   болды.   Оның   үстіне,   бос   оттегі   мен   озон   қабаты   болмағандықтан   Күннің ультракүлгін   сәулелері   құрлық   пен   мұхит   беттеріне   жақсы   түсті.   Бұл   сәулелер   мен найзағай   жарқылдарынан   алғашқы   атмогидросферада   аминқышқылдарының   түзілуіне қажетті   энергия   бөлінді,   ал   үздіксіз   түзілген   аминқышқылдары   алғашқы   мұхитты “сорпаға”айналдырды.   Түзілген   амин   қышқылдарының   молекулалары   бір­бірімен соғылысып, қосылып белок молекулаларын, ал олар одан да күрделі көмірсутектерді түзді. Дәл осылай химиялық эволюция биохимиялық эволюцияға ұласты деп жорамалдануда. Ғалымдардың басым көпшілігі белок молекулаларының түзілуінің себебі алғашқы мұхиттағы амин қышқылдарының “кездейсоқ” соқтығысулары деп есептейді. Бұл жерде “кездейсоқ” деген сөзді “ықтималдылығы өте төмен” немесе “тіпті мүмкін емес” деген мағынада   қарастырмау   қажет.   Алғашқы   атмосферада   амин   қышқылдарының   түзілуіне жеткілікті   концентрациясының   қалыптасуы   жайлы   сөз   қозғағанда,   бұл   процесті статистикалық   заңдылық   ретінде   қарастыруымыз   қажет.   Кез   келген   кездейсоқ   жағдай, ықтималдылығы   қандай   да   төмен   болғанның   өзінде,   оның   болу   мүмкіндігі   әрекеттер көбейген сайын артады. Егер белгілі бір құбылыстың орын алуының ықтималдылығы бір тәжірибеде 1000­ның 1 болса, 1000000 тәжірибеде ықтималдылық 9999 ға тең. Сондықтан алғашқы   мұхиттың   амин   қышқылдарының   қоспасынан   тұратын   “сорпа”   болғандығын қарастырсақ,   онда   олардан   белок   молекулаларының   түзілуі   кездейсоқтық   емес,   тіпті заңдылық   деп  қарастыру   қажет.   Ал  егер   бұған   1   млрд   жылдан   асатын   уақыт   мерзімін қоссақ, Жердің пайда болғанынан бастап организмдердің палеонтологиялық қалдықтары табылғанға   дейін   амин   қышқылдарынан   белок   молекуларларының   түзілу   мүмкіндігін болжау  аса қиын Белок   молекулалары     оттегісіз   ортада   бір­бірімен   қосылып,   күрделеніп, прокариоттар   деп   аталатын   алғашқы   тірі   бір   клеткалы   ядросыз   организмдерді   түзді. Алайда, ең маңыздысы ферментация процесі пайда болуы болды. Қазіргі кезде біз бақылап отырған   ферментация   үрдісі,   оттегісіз   ортада   өмір   сүретін   қарапайым   ағзаларда жүреді.Ферментация   кезінде   көмірсутегілер   бөлініп,   қайта   құралады.   Бұл   кезде   жылу түрінде аздаған энергия бөлінеді, осы реакция кезінде пайда болатын өнімдердің бірі – көмірқышқыл газы болып саналады. Осы көмірқышқыл газы ферментация не басқа химиялық реакциялар нәтижесінде түзілген жоқ па? Алғашқы мұхиттағы заттарға қосылған көмірқышқыл газы организмдердің тіршілік ету ортасына жаңа қасиеттер беруі мүмкін. Фотосинтез процесіне де мүмкіндік беруі мүмкін. Барлық жасыл өсімдіктерге тән бұл үрдіс су, көмірқышқыл газы мен өсімдіктер сіңірген күн сәулесінің энергиясынан түрлі органикалық   қосылыстар   түзеді.   Алайда   алғашқы   фотосинтездеуші   организмдер   қазіргі кезде   жер   бетінде   тіршілік   ететін,   шын   мәнінде   балдырлар   емес,   бактериялар   болып саналатын   көк­жасыл   балдырлар   сияқты   болса   керек.   Дәл   қазір   Жерде   олардың   ролі айтарлықтай емес, ал ол кезде Жерде тек сол балдырлар мен оларға жақын организмдер көптеп тіршілік еткен. Біртіндеп олар фотосинтез процесінің нәтижесінде қоршаған ортаға бос оттегіні бөліп, өздерінің тіршілік ортасын өздерінен басқа тірі организмдердің пайда болып, тіршілік етуіне жағдай жасаған. Осы жаңа жағдайларда, бос оттегі пайда болған соң тыныс алу процесі мүмкін болды.  Қазіргі   кездегі   тіршілік   ететін   тірі   организмдердің   негізгі   топтарының   пайда болуына себеп болған процестердің теориялық реттілігі  Ферментация (Хемосинтез) Органикалық қосы­ лыстар + энергия орг.қосылыстар+СО2 Оттексіз ортадағы организмдер Фотосинтез Тыныс алу СО2 + Н2О + энергия = орган.қосылыстар +  О2 Өсімдіктер   О2  + орган. қосылыстар = энергия + + Н2О + СО2 Жануарлар            Осылайша, биотаның түзілуі химиялық процестердің кейіннен биохимиялық процестерге   айналғанынан   басталады.   Бұл   процестердің   реттілігін   схема   түрінде төмендегіше   беруге   болады:   амин   қышқылдары    белок   молекулалары    күрделі көмірсулар  ферментация  фотосинтез  тыныс алу. Тыныс алу – фотосинтезге кері үрдіс – оның нәтижесінде өсімдіктерге қажетті көмірқышқыл газы бөлініп қана қоймайды, сонымен қатар өте көп мөлшерде энергия бөлінеді. 4 – САБАҚ Организмдер құрлысының биохимиялық тұрғыдағы бірлігі Химиялық   эволюция   ерте   кезеңдерінде­ақ   түрлі   өзгерістерге   ұшырап   алдымен биохимиялық,   кейін   биологиялық   эволюцияға   айналды.   Жер   бетіндегі   қазіргі   тіршілік оттекті атмосферадан түзіле алмаған болар еді. Пайда болған тіршілік үздіксіз эволюция процесін басынан өткізген және өткізуде. Биологиялық эволюция ең алғашқы организмдер алғаш рет өздерін өздері жасай алған кезден басталды. Жерде тіршіліктің басталуы белок молекулаларын жасай алатын нуклеин қышқылдарының түзілуінен басталды.  Биохимиялық   эволюция   теориясын   төмендегі   схема   бойынша   беруге   болады. Коацерваттар   мен   органикалық   заттардың   түйіртпектерінің   шекарасында   күрделі көмірсутектер   молекулалары   орын   алды,   нәтижесінде   коацерваттардың   тұрақтылығын қамтамасыз ететін қарапайым  клеткалық  мембрана пайда  болды. Коацерватқа өздігінен көбейе алатын молекуланың енуі нәтижесінде өсу процесіне қабілетті қарапайым клетка түзілген болуы керек. Ядросыз   клетканың  (прокариоттардың)  эволюциясы   1   млрд   тан   астам   жылға созылды. Алғашқы бір клеткалы ядросыз, бірақ ДНК жіпшелері бар организмдер қазіргі бактериялар мен көк­жасыл балдырларды еске түсіреді. Бұл ең ертедегі организмдердің жасы 3.3 млрд жылдан асады. Келесі кезеңде (шамамен бұдан 2 млрд. жыл бұрын) клеткада ядро пайда болады. Бұл   бір   клеткалы   ядросы   бар   организмдер  эукариоттар  деп   аталады.   Қазіргі   кезде олардың 25­30 мыңдай түрлері бар. Шамамен 1 млрд пен 2 млрд жыл арасында биологиялық эволюция жыныстық көбею процесінің   пайда   болуына   байланысты   тез   қарқынмен   дамыды.   Осыған   байланысты организмдердің оларды қоршаған ортаға бейімделу мүмкіндіктері ұлғайды. 1 млрд жыл бұрын алғашқы көп клеткалы организмдер пайда болып, барлық тірі организмдер екі патшалыққа бөлінді­ өсімдіктер және жануарлар.  Олар:  1) клетка   құрылысы  мен  өсуге  қабілеті;    2)  қоректену типі;  3)  қозғалуға қабілеттілігі бойынша үш топқа бөлінді.  Патшалыққа бір ғана белгісі бойынша емес, бірнеше ерекшеліктері бойынша бөлінді. Мысалы,   кораллдар,   моллюскалар   мен   өзен   губкасы   қозғалмай   тіршілік   ететіндер, дегенмен де олар жануарларға жатқызылды. Насеком қоректі өсімдіктер қоректену типі бойынша жануарларға  жатады. Сонымен бірге ауыспалы типтер де бар, мысалы, жасыл эвглена өсімдік сияқты қоректенеді, ал қозғалуы жануарлар сияқты. 1 млрд жыл бұрын көп клеткалы өсімдіктердің пайда болуы фотосинтез процесінің күрт қарқындауына әкеліп, мұхиттағы балдырлар өздерін қоршаған ортаға млн­даған тонна оттегі   бөліп,   Жердің   атмосферасының   озон   қабатын   түзіп,   құрлық   пен     сулы   ортаны тіршіліктің бұдан гөрі жетілген формаларының эволюциясына дайындай бастады.  Бұл кезең шамамен 400 млн жылға созылды да, бұдан 580 млн жыл бұрын мұхиттағы биотаның аса қарқындап дамуына әкеп соқты.  Органикалық   дүние   эволюциясының   осы   кезеңінде   атмосферада   фотосинтездің негізгі компоненттері – көмірқышқыл газының мөлшері жоғары, ал оттегі аз ғана болды. Палеозой эрасының біраз бөлігінде атмосферадағы   СО2  концентрациясы 0.1­0.4% қана болды.   Көмірқышқыл   газының   бұндай   концентрациясында   автотрофты   өсімдіктердің өнімділігі ең жоғары шекте болып және осының нәтижесінде түзілген биомассаның өте көп мөлшері   толып   жатқан   өзгерістерге   ұшырай   отырып,   органикалық   жанғыш   пайдалы қазбалардың орасан мол қорын жасаған болар еді. Палеозойдың басына қарай оттегінің массасы  жоғарылай бастады. Мезозойдың соңында СО2 концентрациясы азая бастады. Бұл үрдіс олигоценде күшейіп, әсіресе плиоценнің соңында оның мөлшері ең төменгі шегіне жетті. Бұнымен бірге автотрофты өсімдіктердің массасы және Жер бетіндегі барлық тірі организмдердің массасы азайды. Жануарлар   дүниесінің   дамуы   барысында   жануарлар   организмдерінің   органдары олардың атқаратын функцияларына байланысты дифференциацияла­нып, скелет, қозғалу, ас қорыту, тыныс алу, қан тамырлары, нерв системалары мен сезім органдары қалыптасты. Тыныс алу энергиясы организмдердің қозғалуы мен өсуі үшін қажетті энергияға айналды. Ал   энергияның   артық   қоры   жануарлардың   қорек   табу   жолындағы   қозғалыстарына жұмсалды. Қозғалу үшін олар денесін белгілі қалыпта ұстап, әртүрлі жағдайларда тез және дәл  шешім  қабылдауды  қажет  етті.  Яғни,  биологиялық   эволюция  процесі  мидың   пайда болуына әкеп соқты. Бұдан   65   млн   жыл   бұрын   Жерге   диаметрі   9   км   алып   аспан   денесінің   құлауы нәтижесінде экологиялық жағдай күрт өзгерді. Экологиялық катастрофаның нәтижесінде жануарлардың   арасындағы   сан   жағынан   басым   болып   саналатын   динозаврлар   жойылып кетті де, кейіннен Жерде көбірек үстемдік құрған сүт қоректілер қарқынды дамыды. ХVІІІ­Х1Х   ғасырларда   ғалымдар   өсімдіктер   мен   жануарлар   дүниесінің систематикасын жасау үшін көп жұмыстар жүргізді. Биологияда систематика деп аталатын бағыт  пайда  болды.  Өсімдіктер  мен  жануарлар  олардың   структуралық  ерекшеліктеріне қарай   классификацияланды.   Негізгі   структуралық   бірлік   ретінде   түр   алынды,   ал   одан жоғары деңгейлер туыс, отряд, классты құрады. Қазіргі кезде Жер бетінде өсімдіктердің 500 000 мыңдай, жануарлардың 1,5 млн түрлері бар, олардың ішінде омыртқалылар – 70 мыңдай, олардың 16 мыңы құстар, сүт қоректілердің – 12 540 түрі бар