Акша тарихы

АҚШАНЫҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ ТУРАЛЫ  МӘЛІМЕТ

 Ақша (ағылш. money; cash; нем. Geldn, Geldmittelpi) —  жалпыға бірдей балама ретінде барлық басқа тауарлардың  құнын көрсететін ерекше тауар. Ал барлық тауар  өндірушілер, сатушылар, тұтынушылар арасындағы  экономикалық байланысты қамтамасыз етеді. Ақша тауар  өндірісі мен тауар айырбасының тарихи дамуы нәтижесінде  пайда болды.   Ақша тарихи қолданыста, бастапқыда ақша қызметін әр түрлі  заттар атқарды. Мысалы, ракушка, құнды жануарлардың  терісі, тұз және де т.б.

ҚАЗІРГІ ЗАМАНДА ҚОЛДАНЫСТАҒЫ АҚША ТҮРЛЕРІ ) А Р Ю П У К (   Р А Л А Т О Н К Н А Б   ­     А Ш Қ А З А Ғ А Қ Ы Р А Л А Т Е Н О М   Л Л А Т Е М                   Р А Л А Ш Қ А Қ Ы Т Т А Ж Ұ Қ ) Р А Л Я И Ц А Г И Л Б О   , К Е Ч   (   ­   С Е М Е Л О Қ     ­ А М Л О Қ   D R A C A Z I V   , D R A C R E T S A M (     А Ш Қ А Қ Ы Д Н О Р Т К Е Л Э ) . .   Б Т Е Н Ә Ж   ,   Р Е Д М Е Л Ө Т Н Ы Т А Л А С А Ж ) Y E N O M B E W     Ы Л А С Ы М         А Ш Қ А Қ Ы Д Л А У Т Р И В Ы Л Ы Қ Р А Т Е Н Р Е Т Н И (

АҚШАНЫҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛІ   Ақша экономикадағы рөлін өзінің атқаратын негізгі қызметтері  арқылы орындайды. Ақшаның әр қызметі тауар айырбасы үдерісінен  туындайтын тауар өндірушілердің нысаны ретінде ақшаның  әлеуметтік және экономикалық мазмұнының белгілі бір жақтарын  сипаттайды. Ақшаның қазіргі экономикадағы атқаратын қызметтеріне мыналар  жатады:  құн өлшемі және баға масштабы;  айналыс (айырбас) құралы;  төлем құралы;  қорлану және қор жинау құралы;  Әлемдік ақша (халықаралық қатынастар құралы)

ШЫҒУ ТАРИХЫ  Тауар айналысының тарихи эволюциялық даму процесінде жалпы  құндық эквивалент немесе ресімделінбеген ақша формасын, әр  түрлі тауарлар кабылдады. Әрбір тауарлы­шаруашылық уклад өз  эквивалентін алға тартады. Бір халықтың өзінде әр түрлі  уақыттарда және әр түрлі халықтарда бір мезгілде әр түрлі  эквиваленттер болды. Сонымен, бірінші, ірі еңбек бөлінісінің  нәтижесінде мал бағушылардың бөлініп шығуымен мал (ірі қара)  айырбас құралына айналды. Олардың белгілі түрлері табиғи­ климаттық жағдайларға байланысты нақты сол ортада айырбас  құралы болды. Шалғынды аудандарда – жылқы, сиыр және қой; ал  шөл және шөлейт аудандарда – түйе; тундрада – бұғы жалпы  құндық эквивалент қызметін атқарады.

Юлий Цезарь патшалығының тұсында ақша ретінде құлдарды  пайдаланды. Сонымен, бір құлдың күны үш сиыр, алты бұзау, он екі  қойға теңестірілді.  Гомердің көне Троя батырлары туралы поэмасында өгізді құн өлшемі  ретінде пайдаланғаны жайлы айтылады. Осы уақыттарда металдан  жасалынған ақшаларда «өгіз» деген атау ойып өрнектелініп жазылып  жүрді. Латынның сөзі «пекуния» (ақша) «пекус» («мал») сөзінен  шыққан. «Рупа» («мал») сөзі үнділердің ақша бірлігінің атауы  «рупия» негізінде жатыр.  Ежелгі Русьтарда да ақша металл ақшаларға ауысқаннан кейін де  «мал» деген атауға ие болды. Ярослав Мудрый 1018 ж. былай деген  «біздің жинаған малдарымыз: ерлерден 4 кун, старостылардан 10  гривен және боярлардан 18 гривенен тұрады». Ол кездегі қазынашы  «малшы», қазына, қазына жинау орны – «мал ұстайтын орын» деп  аталынды

 Жалпы эквивалент ретінде  металдар да пайдалана бастады.  Ежелгі Спартта, Жапонияда,  Африкада темір, мырыш, қорғасын,  мыс, күміс, алтын түріндегі  ақшалар пайдаланылды. Рим  императоры Дионисий Сиракуз  және орта ғасырдағы ағылшын  корольдары мырыш ақшаларды  құйды. Қытайда және Ежелгі Римде  мыс акша ретінде пайдаланылды.  ХҮП ғасыр Солтүстік Америкада  (Массачусетс штатында) ұсақ  төлемдерге қорғасын  дөңгелекшелер қолданылды.   Металл ақшаларының  артықшылығы, олар – біркелкі,  төзімді, ұсақталынады, және т.б.  Металл ақшалардың кең  таралуымен ақша есебінің  салмақтық жүйесі нақтылана түсті.

 Ақшаның металдық теориясын “меркантилизм” мектебінің өкілі  Томас Мэн жасаған. Осы теорияға сай – алтын мен күміс өзінің  табиғатына қарай және олардың табиғи қасиетінің күш қуаты бойынша  – ақша болып табылады. Ақшаның металдық теориясының дамуы  тарихи тұрғыдан 16­17 ғасырларда болған. Ол Америкадан Еуропа  елдеріне алтын мен күмістің  ағылуына байланысты жүзеге асқан.  Тауар құны алтынмен өлшенеді, себебі тауарға да және алтынға да  қоғамдық еңбек жұмсалған.  Американ экономисі Пол Самуэльсонның ойынша : “Ақша – бұл  әлеуметтік шарттылық”. Демек, ақша номиналистік  теория  өкілдерінің ойынша , бұл зомбылық, бағалықты  жасанды  төлем  құралы, яғни алтынмен байланысы жоқ.  Монетаның отаны ретінде Лидия мемлекеті болып есептеленеді. Онда  монета ең алғашқы рет шамамен б.д.д. 7 ғасырда ойып өрнектелген  түрінде шықты. Ал монета термині Юнон – Монета храмы атымен  байланысты шыққан, себебі Ертедегі Римде алғашқы монета сарайы  сонда болған.

 Ұзақ уақыт бойы металл ақшалар тауар  формасын сақтап келді. Темір ақшалар күрек,  таға, шеге, шынжыр және т.б. формаларда  ұзақ уакыт бойына сақталынды. Грек  ақшасының атауы «драхма» «бір уыс шеге»  деген мағынаны білдіреді. Мыс ақшалар  қазандық, құмыра, қалқан түрлерінде  айналыста болды. Күміс және алтын ақшалар  жүзік, сырға, білезік түрінде пайдаланылды.   Бірак б.э. дейін XIII ғасырда салмағы  көрсетілген құймалар пайда бола бастаған.  Осындай себепке байланысты көптеген ақша  бірліктері фунт стерлинг, ливр (жарты фунт),  марка (жарты фунт) салмақ бірліктері  атауымен аталады. Алғашқыдағы белгілі  массасы бар формасыз металл ақшаларды  кейін келе әр түрлі массадағы біркелкі  формасы бар металл ақшалар ауыстыра  бастады.   Монеталардың пайда болуы – ақшаның  құрылуындағы соңғы кезең болып табылады.

НАЗАРЛАРЫҢ ЫЗҒА РАХМЕТ!