«АЛТЫН ОРДА ӨРКЕНИЕТІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕУРАЗИЯ 

ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ  ТАҒДЫРЫНА ЫҚПАЛЫ»  

республикалық оnline-дөнгелек үстелдің материалдар жинағы (28 маусым, 2020 жыл)

 

 

«ЦИВИЛИЗАЦИЯ ЗОЛОТОЙ ОРДЫ И ЕЕ ВЛИЯНИЕ  НА СУДЬБЫ НАРОДОВ ЕВРАЗИИ»

Сборник материалов республиканского оnline-круглого стола

(28 мая, 2020 год)

 

 

 

 

 

 

Нур-Султан, 2020

ӘОЖ  930.85:008(045) КБЖ  63.3(5каз)4:60.033.11я431

 

 

Жинақты шығаруға жауапты:

Джумагалиева К.В. – тарих ғылымдарының кандидаты

 

Редакциялық алқа:

1.              Токбергенов Исмаил Тасанбиевич – Басқарма төрағасының ғылым, инновациялық  қызмет және халықаралық  байланыстар жөніндегі орынбасары / заместитель Председателя Правления по науке, инновационной деятельности и международным связям, кандидат физико-математических наук 

2.              Аубакирова Хадиша Алькеевна т.ғ.к., Қазақстан тарихы  кафедраның доценті / к.и.н., доцент кафедры истории Казахстана КАТУ им. С.Сейфуллина

3.              Джумагалиева Куляш Валитхановна– т.ғ.к., С.Сейфуллин атындағы  ҚАТУ Қазақстан тарихы  кафедраның аға оқытушысы / к.и.н., старший преподаватель кафедры истории Казахстана КАТУ им. С.Сейфуллина

 

 

«АЛТЫН ОРДА ӨРКЕНИЕТІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕУРАЗИЯ 

ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ  ТАҒДЫРЫНА ЫҚПАЛЫ»  республикалық оnline-дөнгелек үстелдің материалдар жинағы (28 маусым, 2020 жыл) / – Нұр-Сұлтан, С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінің баспасы, 2020. –    б.

 

 

 

Республикалық оnline-дөнгелек үстелдің жасалған баяндамалар жинағынан «АЛТЫН ОРДА ӨРКЕНИЕТІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕУРАЗИЯ  ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ  ТАҒДЫРЫНА ЫҚПАЛЫ» қосқан үлесі жайында ақпараттар алуға болады.   

 

 

 

 

 

 

 

 

ӘОЖ  930.85:008(045)

КБЖ  63.3(5каз)4:60.033.11я431 

 

 

 

© С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, 2020

МИНИСТЕРСТВО СЕЛЬСКОГО ХОЗЯЙСТВА РЕСПУБЛИКИ

КАЗАХСТАН

КАЗАХСКИЙ АГРОТЕХНИЧЕСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ им.

С.СЕЙФУЛЛИНА

 

 

 

 

 

Алтын Орданың 750-жылына арналған  «Алтын Орда өркениеті және оның

Еуразия халықтарының тағдырына ықпалы» атты республикалық оnline - дөнгелек үстелдің

БАҒДАРЛАМАСЫ

(28.05.2020)

 

ПРОГРАММА

республиканского оnline -круглого стола на тему

«Цивилизация Золотой Орды и ее влияние на судьбы народов Евразии», посвященный 750-летию Золотой Орды

(28.05.2020)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Нұр-Сұлтан 

Модератор 1:

Аубакирова Хадиша Алькеевна, т.ғ.к., Қазақстан тарихы  кафедраның доценті /  к.и.н., доцент кафедры истории Казахстана КАТУ им. С.Сейфуллина; Модератор 2:

Джумагалиева Куляш Валитхановна, т.ғ.к., Қазақстан тарихы  кафедраның аға оқытушысы / к.и.н., ст. преподаватель кафедры истории Казахстана КАТУ им. С.Сейфуллина.

 

 

 

 

Өткізілетін орны/Место проведения: Нұр-Сұлтан қаласы, С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті/ г. Нур-Султан, Казахский агротехнический университет им. С.Сейфуллина

Форматы/Формат:  Online дөнгелек үстел / Online круглый стол

Өткізілетін күні/Дата проведения: 28.05.2020

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Online дөнгелек үстелдің бағдарламасы

 

Модератор 1:  Аубакирова Хадиша Алькеевна, т.ғ.к., Қазақстан тарихы  кафедраның доценті / к.и.н., доцент кафедры истории Казахстана КАТУ им. С.Сейфуллина;

Модератор 2:  Джумагалиева Куляш Валитхановна, т.ғ.к., Қазақстан тарихы  кафедраның аға оқытушысы / к.и.н., ст.преподаватель кафедры истории Казахстана КАТУ им. С.Сейфуллина.

 

Темы для обсуждения

 

–                 Алтын Орданың әлеуметтік-саяси тарихы / Социально-политическая история Золотой Орды;

–                 Алтын Орданың әкімшілік-территориялық құрылымы мәселелері / Вопросы административно-территориального устройства Золотой Орды:  

–                 саяси орталық пен перифирияның қарым-қатынасы / Отношения политического центра и периферии;

–                 Алтын Орда халықаралық аренада / Золотая Орда на международной арене;

–                 Алтын Орданың діни тәжірибесіндегі діндер / Религии в религиозной практике Золотой Орды;

–                 Алтын Орда халқының рухани және материалдық мәдениеті / Материальная и духовная культура населения Золотой Орды;

–                 Алтын Орда дәуірінің көрнекті өкілдері /Выдающиеся деятели золотоордынского периода;

–                 Алтын Орда мұрасы және ТМД мемлекеттері / Наследие Золотой Орды и современные государства СНГ.

 

	Алғы сөз / Приветственное слово
12.00-12.05	Токбергенов Исмаил Тасанбиевич – Басқарма төрағасының ғылым, инновациялық  қызмет және халықаралық  қатынастар жөніндегі орынбасары / заместитель Председателя Правления по науке, инновационной деятельности и международным связям, кандидат физикоматематических наук
12.05-12.10	Аяпбергенов Булат Қабиденұлы,           филол.ғ.к., гуманитарлық факультетінің деканы / декан гуманитарного факультета
12.10-12.15	Бекмағанбетов Өмирбай Жолдыбекұлы, т.ғ.к., С.Сейфуллин атындағы  ҚАТУ Қазақстан тарихы  кафедраның мәнгерушісі /заведующий кафедрой истории Казахстана
	Баяндамалар
12.20-12.25	Алтын орданын қазақ мемлекеттілігіндегі орны – Баймағамбетов Ерлан Русланұлы тарих мамандығының 4-курс студенті, Х.Досмухамедов атындағы мемлекттік университеті (ғылыми жетекшісі – Кайрғалиева Гулфайруз, т.ғ.к., доцент), Атырау қаласы
12.30-12.35	Материальная и духовная культура населения Золотой Орды Сон Елена Владиславовна, Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университет, Аударма және филология факультет, «Аударма ісі» мамандығының І курс студенті (ғылыми жетекшісі – Шотанова Галия Айтжановна, т.ғ.к., доцент), Алматы қаласы
12.40-12.45	Золотая         Орда   на        международной       арене:             особенности дипломатии - Турсунов Алишер Гайнетдинович, Абылай хан атындағы

Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университет, Аударма және филология факультет, «Аударма ісі» мамандығының І курс студенті

(ғылыми жетекшісі – Шотанова Галия Айтжановна, т.ғ.к., доцент), Алматы қаласы

12.45-12.50         Туркі дәуріндегі – Өгыз мемлекеті – Бекбаев Айбар, Қорқыт Ата атындағы ҚМУ, тарих мамандығының 2 курс студенті, Қызылорда қаласы

12.50-12.55 Историография Золотой Орды – Давлатов Ержан, С.Сейфуллин атындағы ҚАТУ, Энергетикалық факультеттің І курс студенті, 19-14 топ, (ғылыми жетекшісі – Аубакирова Х.А. т.ғ.к., доцент), Нұр-Сұлтан қаласы

12.55.-13.00 Оңтүстік Қазақстандағы ортағасырлық қалалар – Қуатбек  Бексұлтан, С.Сейфуллин атындағы ҚАТУ Энергетикалық  факультеттің І курс студенті (ғылыми жетекшісі – Абишева Ж.Р., т.ғ.к., ассоц. профессор м.а.), Нұр-Сұлтан қаласы

13.00-13.05                       Роль торговцев «ортаков» в развитии торговли в Золотой Орде

 – Букинова Камила, С.Сейфуллин атындағы ҚАТУ Экономикалық факультет, «Маркетинг» мамандығының І курс студенті (ғылыми жетекшісі – т.ғ.к., Джумагалиева К.В.), Нұр-Сұлтан қаласы

13.05-13.10 Золотая Орда прообраз имперской государственности - Мухамадиев Багдад, С.Сейфуллин атындағы ҚАТУ энергетикалық факультет, 1 курс студенті (ғылыми жетекшісі – т.ғ.к., Габдулина

А.Ж.), Нұр-Сұлтан қаласы

13.10-13.15         Батыс Қазақстандағы Алтын Орда ақшалары - Бабаева Әсел, энергетикалық факультет,  «а.ш. электроэнергетикамен қамтамасыз ету және      автоматтандыру»      мамандығының        1-курс             студенті         (ғылыми жетекшісі – Phd, Қоскеева Ә.М.), Нұр-Сұлтан қаласы

13.20-13.25         Түркі       тайпаларының       этнотарихи   және   этномәдени байланыстары - Әбдікәрімов Рамазан, Энергетикалық факультеттің І курс студенті (ғылыми жетекшісі – Абишева Ж.Р., т.ғ.к., ассоц. профессор м.а.), Нұр-Сұлтан қаласы

13.25-13.30 Улуг Улус - ядро государства - Каирбек Ануар, С.Сейфуллин атындағы ҚАТУ энергетикалық факультет, 1 курс студенті (ғылыми жетекшісі – т.ғ.к., Габдулина А.Ж.), Нұр-Сұлтан қаласы

13.30-13.35 Этногенетические вопросы истории Золотой Орды – Кабдышев  Максат, С.Сейфуллин атындағы ҚАТУ Энергетикалық факультет, І курс студенті 19-14 топ (ғылыми жетекшісі – Аубакирова Х.А. т.ғ.к., доцент), Нұр-Сұлтан қаласы

13.35-13.40                          Нумизматика Алтын Орда тарихының қайнар көзі ретінде -

Сабыр Аружан, энергетикалық факультет, «электроэнергетика» мамандығының 1-курс студенті (ғылыми жетекшісі – Phd, Қоскеева Ә.М.), Нұр-Сұлтан қаласы

13.40-13.45 Вклад монголо-татар в военное искусство – Саттаров Бауыржан, С.Сейфуллин атындағы ҚАТУ, Экономикалық факультет,

«Қаржы» мамандығының І курс студенті (ғылыми жетекшісі – т.ғ.к., Джумагалиева К.В.), Нұр-Сұлтан қаласы

13.45-13.50                       Золотая     Орда     в     формировании     единого     евразийского

геополитического пространства - Габдулина А.Ж., т.ғ.к., С.Сейфуллин атындағы  ҚАТУ Қазақстан тарихы  кафедраның аға оқытушысы

13.50-13.55 Подведение итогов круглого стола - к.и.н., доцент Аубакирова Х.А., к.и.н. Джумагалиева К.В.

  

 

 

 

Токбергенов Исмаил Тасанбиевич, Басқарма төрағасының ғылым, инновациялық 

қызмет және халықаралық  байланыстар жөніндегі орынбасары

 

 

 

Уважаемые коллеги, студенты!

Казахский агротехнический университет им. С.Сейфуллина рад приветствовать вас в работе республиканского online круглого стола «Цивилизация Золотой Орды и ее влияние на судьбы народов Евразии».

В этом году мы отмечаем  круглую дату - 750-летие Золотой Орды. Золотая Орда - крупнейшее государство средневековья, которое имело огромное значение в истории народов Евразии, оказав влияние на  становление государственности во многих регионах.

За последнее десятилетие отечественными специалистами в области истории и археологии была проделана огромная работа по изучению экономической, общественной и культурной жизни Золотой Орды. Однако «белых пятен» в ее истории еще достаточно.

Поэтому искренне надеемся, что данный круглый стол поможет студенческой молодежи углубить свои знания в области истории Алтын Орды.

Уверены, что участие в данном мероприятии предоставляет возможность студенческой молодежи апробировать результаты своих исследований, получить оценку специалистов и определить пути дальнейшего развития их научной работы. 

Искренне желаем всем участникам круглого стола плодотворной работы, удачи, полезного профессионального общения и новых научных достижений.

 

 

 

АЛТЫН ОРДАНЫҢ ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІЛІГІНДЕГІ ОРНЫ  

Баймағамбетов Ерлан 

4 курс студенті

Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті 

 Халқымның қиын да ерлікке толы тарихын суреттеу міндеті өмірімнің мәніне айналды. Елімнің өткенін әңгімелеу өмірімнің басты мақсаты болды. Мемлекеттік және ұлттық тұтастықтың өміршеңдігі мен оны сақтап қалу үшін болған күрес туралы шынайы тарихты көрсету. «Көшпенділерде» және «Алтын Орда» трилогиясында мен осы туралы айтқым келді. 

Ілияс Есенберлин.

 

«Ұлытау-2019» халықаралық туристік форумында Қазақстан Республикасының Президенті Қ.К.Тоқаев мынаны атап өтті: «Бүгінде біздің көптеген отандастарымызбен шетелдік жұртшылық елімізде Жошы хан кесенесінің бар екенін білмейді. Біздің борышымыз - ата-бабаларымыздың өсиеттеріне адал болу. Сондықтан біз Алтын Орданың негізін қалаушы Жошы ханды еске алуға міндеттіміз. Ұлытау халықаралық деңгейдегі этнографиялық туризмнің орталығына айналуы тиіс. Бұл үшін қажетті жұмыстар Алтын Орданың 750 жылдығын тойлау аясында басталуы тиіс».

Қазақстанның тарих ғылымы туралы сөз қозғағанда, советтік кезеңінен бастап Қазақстанда Ұлттық тарих тұжырымдамасы пайда болғанын атап өту керек. Онда «Ақ Орда» (Орда Ежен ұлысы) «Қазақ хандығының» түп бейнесі (прототипі) деп тезис түрінде қарастырылды, сонымен қатар, Алтын Орда туыстас, алайда шетелдік мемлекет деп саналды. Бұл дәстүрдің қалай пайда болғанын түсіну үшін, алдымен мәселенің тарихнамасын, деректердегі мәліметтерді және бұл дәстүр пайда болған әлеуметтік-саяси жағдайларды қарастыру қажет.

Қазақ жерінде Алтын Ордаға қатысты үш бірдей ұлы оқиға өткен мекен бар. Ол – Ұлытау, Сарайшық және Түркістан. 

Ата тарих Сарайшық, Түркістан, Ұлытау, Отырардың Жошы ұлысы тарихымен астасып жатқанын жақсы біледі. 

Ұлытауда Алтын Орданың негізін қалаушы патша Жошының моласы жатыр.  Сәл әріректе, алты алашқа қастерлі Алаша ханның зираты тұр. Қазақ шежіресінде бұл кісі «хандардың атасы» деп әспеттелуіне қарағанда, бұл күллі әлем шарқ ұрып, іздеп жүрген Шыңғыс Ханның қабірстаны болуы да бек мүмкін. Осы Ұлытауда, Орданың абыройын соңғы рет көтеріп кеткен хан Тоқтамыс пен қазақтың батырлық эпостарына арқау болған Едіге қолбасшы да мәңгі тыныштық тапқан. 

1999 жылы 3 қыркүйекте Сарайшық музей-қорығының ашылу сәтінде Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев: «Міне, мынау Ақ-жайықтың суы шайып жатқан

Сарайшық Еуразияның апайтөс даласындағы көптеген елді өркениет пен ерлікке, бірлік пен тірлікке, ақыл-парасат пен бауырластыққа баулыған Алтын Орда елінен қалған сары жұрт. Ол Қасым хан билік құрған тұста Қазақ хандығының астанасы болды. Сарайшық топырағы қасиетті, өйткені бүкіл түркі әлеміне ортақ Алтын Орда хандары – Тоқта, Жәнібек, Бердібек, ноғайлының билеушісі – Охас, одан бергі Қасым хан сияқты атақты хандарымыз бен батырларымыздың жаны осында мәңгілік жай тапты. Оны еліміздің алғашқы пантеоны десек те болады» деп ортағасырлық Сарайшықты асқақтата жоғары бағалаған болатын. Демек, Сарайшық күллі Еуразияның тағдырын шешкен шаһар болған бір кездері. Орыс княздары қаласын билеуге ұлықсатты осы Алтын Орданың астанасына келіп алатын болған. Бұл қалада Сартақ, Берке, Тоқтақия, Әз-Жәнібек секілді Алтын Орданың ұлы, атақты хандары жерленген. Қасым ханның тұсында Сарайшық қазақтың астанасына айналады. Сол патшамыздың соңғы демі осы қалада таусылыпты. 

Түркістан – күллі түріктің рухани астанасы, барша түріктің алтын бесігі болған қала. 1598 жылдан бермен Қазақ хандығының астанасы ретінде танымал. Міне, осы үш локацияны әлемдік деңгейде насихаттай алсақ, шіркін, хистори-туризмнің меккесіне айналар ек?! Алтын Орданың құрылғанына осы биыл 750 жыл. Біз арман-ұсыныста жүргенде Татар тарихшылары жыл басынан бері халықаралық деңгейде конференциялар ашып, фильмдер түсіріп бастап кетті. Ал біз неге шау тартып қалдық? Неге белсенділік жоқ?   Бату, Берке хандардың империясын қандай да бір атпен атау керек болса, «Жошы ұлысы» немесе «Ұлық ұлыс» деген дұрыс болады. Ал енді «Қазақ хандығы – Ақ Орданың мұрагері» деген сөз – «Ресей империясы –

Кремльдің заңды жалғасы» деген сияқты ақымақ анықтама. Қазақ жері, Жетісуды есептемегенде, түгелдей Жошы ұлысының құрамына кірді. Алтын Орданың хандарына сүйеу болған негізгі күш, жұрт – қазіргі қазақты құрап отырған Найман, Арғын, Қыпшақ, Керей секілді тайпалар еді.

«Алтын Орда, ордалық хандықтардың тарихы – Қазақ даласының жаңадан қалыптасып келе жатқан орыс мемлекетімен белсенді қарымқатынасының басталған уақыты есебінде аса маңызды болып табылады».

Елбасы Н.Ә. Назарбаев өзінің Ұлытауда берген сұхбатында Алтын Ордадан (Ақ Ордадан емес)  бергі қазақтардың сабақтастығы желісін іс жүзінде белгілеп берді. Алтын Орда жайында айтылған сөзге, Алтын Орданы саяси тұрғыда пайдалану туралы бұрыннан да жазып жүрген, тек Т.А. Козырев қана мән берді. 2014 жылдың желтоқсанында Н.Ә. Назарбаев Алтын Орданы Қазақ хандығының негізін қалаушы деп тағы да жариялады. Осыған ұқсас мәлімдемелерді Г.А.Лукашенко, А.Ш. Атамбаев, П.Своик та жасады. Сонымен қоса, дәл осындай көзқарастағы пікірлерді ғалымдар да білдіреді. Мәселен, башқұрт ғалымдары: «Жошы және Батый хандар ұлыстарының тікелей ұрпақтары ретінде өздерін бірінші кезекте қазақтар, ноғайлар және қырым татарлары санай алады» ,- жазады.

Тарихы даму тарихы ежелгі және ортағасырлық өзекті проблемалардың бірі болып табылады қазіргі заманғы тарихнама. Қазақ халқы мен қазақ мемлекеттілігінің қалыптасуының маңызды кезеңі орта ғасырдан кейін болып табылады. ХIV-ХV ғғ.қазақ халқының қалыптасу және оның этникалық аумағын қалыптастыру процесі аяқталды. Қазақ ұлтының және Орталық Азия аймағындағы басқа да бірқатар түркі халықтарының, Еуразиялық далалардың, сондай – ақ екінші мыңжылдықтың ортасына қарай қалыптасқан этникалық негізін (қырғыз, өзбек, ноғайшылар, татар, қарақалпақов және т.б.) иран, түркі, моңғол тайпалары мен халықтары, скифтер, сарматтар, сақ, үйсін, қаңғюев, ғұндар, түркілер, түргештер, оғыздар, қарлұқтар, қимақтар, қыпшақтар мен наймандарға дейін құрады. Қазақстан мен аралас облыстардың аумағында әр түрлі кезеңдерде мекендеген басқа да этностар, арғындар, кершв, конграттар, Жалайыр, дулаттар, маңғыт және басқа да этностар.

Бұл халықтардың тарихымен көптеген ғасырлар бойы Қазақстан аумағындағы мемлекеттіліктің эволюциясы байланысты. Ол мұнда дотүрік (сақ, Усунь), түркі, моңғол дәуірінде дамыды. Еуразия даласындағы автохтонды және қоныс аударған тайпалар мен халықтардың мыңжылдық геосаяси және әлеуметтік-мәдени байланыстары едәуір дәрежеде Қазақстан даласында шоғырланды. Дәл осы аумақта көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы мен отырықшы егіншілік, сондай – ақ қала мәдениеті, – сақтардың, үйсіндердің және қангюевтің, Батыс түрік және Түркеш қағанаттарының, оғыздар мен қимақтар мемлекеттерінің, Қарлұқ және Қыпшақ хандықтарының мемлекеттік түзілімдерінің жұмыс істеуі барысында, сондай – ақ Моңғол империясының дериваттары-Жошы мен Шағатай ұлыстары құрамында негізгі түйіндер анықталды.қазақ халқының этногенезі, оның дамуының саяси, мемлекеттік формалары.

Орта ғасырдан кейін қазақ халқының және оның мемлекеттілігінің дамуында Могулистан (оның құрамында – Жетісу), Ноғай Ордасы (Батыс Қазақстан), "көшпелі өзбек мемлекеті" немесе Әбілхайыр хандығы (Орталық және Солтүстік Қазақстан, Оңтүстік Түркістан бөлігі), әсіресе, бірінші кезекте, Ақ Орда сияқты мемлекеттер маңызды рөл атқарды. XIV-XV ғ. бірінші жартысында Қазақстан аумағында тайпалардың этникалық құрамы тұрақтануда, әртүрлі тайпалық бірлестіктер өкілдерінің этномәдени ерекшеліктерінің ортақтығы нығаюда,оларға біртұтас халықтың этникалық аумағына кіретін белгілі бір аумақтар бекітіледі. Тарихи, археологиялық, этнографиялық, антропологиялық және лингвистикалық деректер материалдарының жиынтығы қазақ халқының қалыптасуының ұзақ процесі негізінен осы кезеңде аяқталғанын көрсетеді.

XIV-XV ғасырларда экономикасы аралас (көшпелі мал шаруашылығы және отырықшы-егіншілік, сондай-ақ қалалық) облыстардың табиғи интеграциясы негізінде Біртұтас экономикалық аймақтың қалыптасуы барлық қазақ жерлерін бір саяси құрылымда – бір, жеткілікті дәрежеде орталықтандырылған мемлекет-Қазақ хандығында біріктіруге жағдай жасады. Қазақ хандығы жоғарыда аталған мемлекеттерге, оның ізашарларына қарағанда, кең және берік этникалық негіз – қалыптасқан қазақ халқы болды. Қазіргі Қазақстан өңірінің тарихында алғаш рет Шығыс Дашт-Қыпшақ (Қазақстанның дала аудандары), Жетісу (Оңтүстік-Шығыс Қазақстан), Түркістан (Оңтүстік Қазақстан) тайпалары бір мемлекетке біріктірілді. ”

Қазақ тарихшысы Қадырғали Жалайыри белгілі. Оның "Жамиғаттаварих" кітабы – алғашқы қазақ тарихи еңбегі, мазмұны бойынша өте Алтын Орданың кітабы: ол Қазақ хандығы мен Алтын Орданың тікелей байланысын көрсетеді, оның тарихына ішкі көзқарас береді.

Алтын Орданың Қазақстанның рухани мәдениетіне әсері – Ордадан, Берке хандарынан және Өзбекамадан біздің дәстүрлі ханафи мазхабымыз суннизмаға, оның ұтымды тәсілі мен төзімділігіне айқын әсер етті. Қазақстан аумағында Алтын Ордамен байланысты көптеген жазба деректер мен мәдени ескерткіштер бар. Мысалы, тарихшыларға Қазақстан Алтын Орда дәуірінің эпиграфиялық ескерткіштерінің (құлпытас жазуларының) саны бойынша Орталық Азиядағы "чемпион" болып табылатыны жақсы мәлім.

Алтын Орда тарихына қатысты зерттеулерді жүргізуде қазақ танымына, салт-дәстүріне, шежіресіне қатысты дүниелерді де назардан тыс қалдырмау керек. Алтын Орда тарихын көне түрік қағанатынан бастау алғанын айтты. Сондай-ақ Алтын Орда деген атаудың бірде бір тарихи деректерде жоқ екендігі, оның ресми түрдегі атауы «Жошы-Қыпшақ» ұлысы деп қорытындыға келдім. 

 

Ғылыми жетекшісі, т.ғ.к., қауымдастырылған профессор Қайырғалиева Г.Қ.

 

 

 

МАТЕРИАЛЬНАЯ И ДУХОВНАЯ КУЛЬТУРА НАСЕЛЕНИЯ ЗОЛОТОЙ ОРДЫ

 

Сон Елена Владиславовна,  студент 1 курса

факультета филологии и перевода

Казахского университета международных отношений и  мировых языков имени Абылай хана

 

 

Золотая Орда существенно повлияла на развитие судьбы многих народов, тем самым влияя на то, каким мы видим мир сейчас. Много времени прошло с тех пор, когда на огромной территории в шесть миллионов километров простиралось мощное государство Золотая Орда. Однако, по прошествии многих лет, мы все также не должны забывать историю возникновения этого государства, этапы формирования, быт и культуру. Поскольку это имеет прямое отношение к истории Казахстана и всему культурному коду казахов.

В ходе написания данной работы изучены научные труды ряда исследователей данного исторического периода. В частности, "Вопросы духовной культуры Золотой Орды" в трудах Г. С. Саблукоа- профессора Казанской духовной академии. Труд Греков Б. Д "Золотая Орда: мифы и реальность" советского историка и труд ТрудВ.Г. Тизенгаузена- востоковеда и археолога "Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды" и другие.

На сегодняшний день реализуются множество государственных программ, которые направлены на восстановление и поддержку истории и культуры Великой степи. Их целью является привлечение внимания и повышения интереса граждан к национальной истории и культуре. Как мы знаем в рамках программы “Руханижаңғыру” успешно осуществляются мероприятия для достижения этой цели, включая организация круглых столов и научных конференций, что побуждает молодежь к приобретению знаний и сохранению истории нашего государства вместе с национальными особенностями.

Именно по этой причине в своем Послании народу Президент КасымЖомарт Токаев, также придет важность огласки знаменательных исторических событий как элементу культурного кода казахов, а точнее празднование 750-летие Золотой Орды. Существование которой оставило наиважнейший след в истории Казахстана. Данная статья посвящена этому историческому событию, которая направлена на раскрытие отличительных черт материальной и духовной культуры населения Золотой Орды. В статье рассматриваются быт и культура людей того времени, а также то, чем славилось данное государство по всему миру.

В первую очередь нужно отметить, чтоЗолотая Орда не являлась государством, появившимся на почве одного народа. Это прежде всего так называемое искусственное государственное образование, которое на протяжении долгого времени формировалось и расширяла свои границы путем насильственных завоеваний чужих земель. Пройдя долгий путь адаптации и принятия золотоордынская культура несет в себе элементы из Центральной Азии  Восточной Азии, Руси и многих других государств. Таким образом, необыкновенная культура не оставалась неизменной, а каждый раз заимствуя часть из недавно завоеванных земель, преобразовывалась во что-то новое, приобретая собственные характерные и отличительные черты.  Этим и объясняется большое разнообразие и многогранность культуры населения Золотой Орды.

Выводы о поистине высоком уровне развития ремесла, архитектуры, металлургии и ювелирного искусства сделали ученые, исследуя материальные ценности времен Золотой Орды. Этому утверждению свидетельствуют различного рода находки. Прежде всего наиболее выраженными особенностями обладает архитектура Золотой Орды, которая вызывает особый интерес. Архитектура представлена в виде расписных общественных бань, мавзолеев, медресе и мечетей украшенными в неповторимом стиле. Особенность такого стиля заключается в следующих характеристиках:

Большинство мастеров предпочитало использовать в работе сусальное золото. Благодаря тонкому листу покрывающего внешнюю поверхность изделия создавалась иллюзия, что оно целиком сделано из золота. Таким образом, позолоченные изделия являлись неотъемлемым элементом роскоши в золотоордынских ханских дворцах. Важную роль играла и палитра цветов, которая использовалась чаще всего, а именно лазурный, ультрамариновый, разнообразные оттенки белого и голубого. Говоря о средневековой архитектуре, важно упомянуть о высоких достижениях в майолике и мозаичном искусстве. В частности, майоликовые панно были представлены в виде обожженной глины, расписанными цветной глазурью. Наиболее часто встречались изразцовые украшения и арабески.  Если изразцы представляли собой разновидность керамических плит, которыми украшался фасад здания, то для арабески характерно сложное переплетение растительных и геометрических элементов, с использованием арабской письменности из восточной поэзии.  

Остатки материальных ценностей, сохранившихся с того времени, дают нам основания говорить об искусственном мастерстве и уровне развитии ремесла населения Золотой Орды. В качестве примера приведу несколько находок найденных в развалинах Сарая-Берке, столицы Золотой Орды с начала XIV века. Большой интерес представляют с собой изделия из различных металлов, а именно бронзовые рукоятки, позолоченные кувшины и чаши, украшенные мифическими животными. Довольно часто встречались атрибуты военного снаряжения как: железные шлемы, покрытые тонким слоем золота и топоры, инкрустированные драгоценными камнями. Особую ценность представляет собой найденная сабля XIV века по всей видимости принадлежавшая Узбек-хану. На рукоятки обнаруживалась золотая надпись на арабском языке. Основываясь на найденных ценностях, мы можем прослеживать высокий уровень металлургической промышленности в частности города Сарай-Берке, имевшее огромное значение как промышленного центра и центра торговли.

 Опираясь на многочисленные письменные источники принято считать, что культурная жизнь населения Золотой Орды разделялась на две части, значительно разнящихся друг от друга. А именно кочевой и оседлый образ жизни. И как мы сами понимаем здесь во многом имеются отличия, особенно это отслеживается в быту или повседневных делах. Но также есть и общие характеристики, которые в какой- той мере сближают и объединяют эти две совершенно разные параллели. Речь идет о духовной культуре, включающая в себя такие понятия как поэзия, религия, язык, письменность. Которая также, как и материальная культура, несет в себе огромную ценность в качестве исторического достояния.

Огромную роль в развитии духовной культуры сыграла религия. Народ Золотой Орды верил в небо, природные силы, солнце, огонь и поклонялся духам предков. В силу многонационального состава в государстве также существовало множество других религий, но несмотря на это все народы мирно уживались друг с другом. Справедливым суждением будет то, что терпимость и толерантность присутствовала в менталитете людей того времени. И по этой причине представители разных религиозных конфессий пользовались свободой в равной степени. Как мы знаем, вскоре хан Берке принял ислам, но это не вызвало широкое распространение среди населения. Более масштабный поворот произошел с приходом к власти Узбек-хана, так как ислам официально был признан государственной религией. Именно это знаменательное событие стало сильным толчком в области образования и просвещения для золотоордынского народа.

Просвещение в значительной степени способствовало распространению произведений восточных мудрецов и поэтов, как в период

Золотой Орды, так и в более поздние времена. Народу стали известны работы

Омара Хайяма, Фирдоуси и других писателей. Под влиянием распространения восточной поэзии, литература Золотой Орды также перетерпела подъем с распространением таких произведений как: «Хосров и Ширин», «Мәхәббәтнәмә», «Кисса-и-Рабгузи» и другие. Важно отметить, что кроме художественной ценности литература золотоордынской эпохи имеет и историческую ценность, повествуя о прошлых события, духовной культуре и нравственных ценностях народа. Таким образом внося ценнейший вклад в развитие исторической науки, чья ценность только растет с течением времени.

Другим важным аспектом духовной культуры является язык. Также, как и в случае с религией, на территории Золотой Орды распространялосьмножество различных языков. Но основным составом государства было тюркоязычное население. В то время как монгольский язык в силу численного меньшинства носителей не был распространен повсеместно в качестве языка общения. Монгольский был языком правящей династии, однако можно прослеживать тенденцию к тюркизации монголов под влиянием населения. Один из письменных источников Ата-МеликДжувейни сообщает что при правительстве работали писцы, владеющие разными языками: китайским, персидским, уйгурским,тангутским и другими. Организованность таких мероприятий служила для того, чтобы в случае издания указа, он был написан на языке живущего там народа.

Материальная и духовная культура — это основополагающие элементы цивилизованного и развитого государства. И в данной статье автор попытался осветить некоторые из множеств аспектов культурной жизни населения Золотой Орды. Для современной истории Казахстана очень важно освещать подобные темы, и стремится к познанию собственной истории доходя до глубоких корней. Однако до наших дней дошла лишь немногая часть от истинного объема знаний. Из-за чего ощущается недостаток информации и белые пятна в истории эпохи Золотой Орды. Тем не менее исследования в этой области продолжаются и по сей день. В Казахстане реализуются ряд программ и мероприятий, нацеленных на поддержание уровня культурной грамотности и общей осведомленности населения. В честь празднования 750-летия Золотой Орды были запланированы такие события как проведение выставки «Зал Золотой Орды и Казахского ханства», а также выставки «Золотая Орда: из коллекции Государственного Эрмитажа».

Важным также будет упомянуть, что несмотря на сравнительно недолгий срок существования этого государства, Золотая Орда оставила значительный след в судьбах многих народов. Именно поэтому наследие Золотой Орды общее достояние многих тюркоязычных народов. Учитывая этот факт, в столице Казахстана планируется проведение международной конференции, которая будет посвящена культурному наследию Золотой Орды. Проведение такого масштабного мероприятия в городе Нур-Султан способствует продвижению и развитию средневековой истории на международном уровне. Ведь только совместными усилиями возможно в полной мере обогатить историю и наши познания эпохи того времени.    

 

Литература

 

Вопросы духовной культуры Золотой Орды в трудах Г. С. Саблукова. // Культура азии и востока http://www.pavluchenkov.ru Греков Б. Д.  "Золотая Орда: мифы и реальность", 2004г,-452с.

Тизенгаузен В.Г. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. М., 1884. - 235с.

Ермаков М.Ю. Золотая Орда и её падение. Москва, 2006. -390с.

Ахматнуров С. Кочевники Евразии: от ариев до Золотой Орды. М., 2005.

Абзалов Л.Ф. Тюрский язык в официальном делопроизводствеулуса

Джучи в XIII. // https://www.inform.kz/ru/o-privatizacii-istoricheskogo-naslediyazolotoy-ordy-so-storony-kazahstana-ne-mozhet-byt-i-rechi-istorik_a3576569

 

Научный консультант – к.и.н., доцент Шотанова Г.А.

 

 

ЗОЛОТАЯ          ОРДА        НА    МЕЖДУНАРОДНОЙ          АРЕНЕ      ИЛИ ОСОБЕННОСТИ ДИПЛОМАТИИ СРЕДНЕВЕКОВОЙ АЗИИ

 

Турсунов Алишер,  студент 1 курса факультета «Перевода и филологии»

КазУМОиМЯ имени Абылай хана 

 

Данная тема характеризуется малой изученностью внешней политики Золотой Орды, её положения на международной арене и особенностями взаимодействия с другими государствами того времени. Подобный вопрос освещался многими азиатскими историками, такие как И.М.Миргалиев, И.В.Похлебкин, В.В.Трепалов и др. Так как работа требует к себе большого анализа и изучения материала по книгам и сети интернет. В ходе написания данной статьи были использованы такие методы как: историкосравнительный, историко-типологический и идеографический. Главной же целью работы является изучение роли и значения Золотой Орды в контексте международных отношений и международного права.

Как говорил Генри Киссинджер в своём произведении «Дипломатия»: «Как будто по какому-то естественному закону развития каждое столетие, как представляется, возникает страна, обладающая мощью, целеустремленностью, интеллектуальными и моральными стимулами, достаточными для того, чтобы формировать международную систему в соответствии со своими собственными ценностями». Основываясь на его словах, без сомнения можно сказать, что государством, формирующем международную систему в средневековой Азии являласьЗолотая Орда (в дальнейшем ЗО). Родившись из распавшейся в свое время Монгольской Империи, Золотая орда, по моему скромному мнению, в плане силы и политического влияния больше всего из всех улусов потомков великого Чингисхана была похожа на свою предшественницу. Данный факт, не является чем-то необычным, ведь как мы знаем, хан Батый, которого мы называем Бату, был фаворитом Чингисхана и его самым любимым внуком. Поэтому ему были выделена пусть и по-своему однородная, в большинстве своем степная, но очень плодородная и мягкая в плане климата территория, во времена расцвета занимающая около 6 миллионов квадратных километров. Конечно же, столь огромное государство не могло не иметь политического веса на международной арене того времени. Военная мощь и исходящая от неё широкая дипломатическая активностьпозволялиДжучидам диктовать свои условия внешнему миру. По территории Золотой Орды проходили важнейшие торговые маршруты, связывающие Восток и Запад. В сферу военных, политико-экономических и культурных связей и интересов татарских правителей оказались вовлечены многие народы Евразии. Сегодня мы с вами рассмотрим особенности внешней политики этого государства на примере войны, которую без сомнения можно назвать «братской» - война с государством Хулагуидов.

 

Рис.1. Флаг Золотой Орды

Золотая орда и государство Хулагуидов 

Государство Хулагуидов – средневековое государство, созданное внуком Чингисхана Хулагу во времена походов в южные регионы Евразии. В их результате под властью Хулагуидов оказались Иран, большая часть современного Афганистана и Туркмении, а также часть Закавказья, Иракаи восточная часть Малой Азии. На протяжении всей истории существования это государство конфликтовало с Золотой Ордой. Объективно оценивая взаимоотношения этих государств, можно назвать его внутрисемейным конфликтом между двумя внуками Чингисхана: Берке и Хулагу. Сохранившиеся источники излагают суть конфликта под большим влиянием авторской ориентации: египетские историки полностью оправдывали Золотую Орду и ее действия, иранские же порицали и обвиняли Берке в нападении. Рашид ад-Дин, известнейший средневековый историк, сообщает, что Хулагу был недоволен ущемлением власти со стороны Берке. Берке же осуждал Хулагу за то, что тот «уничтожил халифа без совещания с родичами». Возможно, Берке, пользуясь своим авторитетом, хотел поставить Хулагу в зависимое от себя положение. Хулагу же, стремившийся к независимости, намеренно лишил Берке тех некоторых доходов, которые он получал до образования нового государства. Предметом спора двух сторон, как это обычно бывает в любых войнах, стала земля, а если конкретнее - столица государства Хулагуидов – Тебриз, находящийся на территории современного Ирана. Город играл значительную роль в экономике региона за счет большого количества пересечений караванных путей. По мнению Марко Поло, город имел идеальное расположение. Караваны, прибывшие сюда из Трапезунда, отправлялись в Казвин, Нишапур и Бадахшан. Генуэзцы покупали в Тебризе продукты и прочие. Войны между Джучидами и Хулагуидами начались с попытокБерке воздействовать на Хулагу дипломатическим путем, о чем имеются неоднократные упоминания в источниках. Распри между Джучидами и Хулагуидами не закончились и со смертью Хулагу и Берке. Более того, спор относительно принадлежности Тебриза не заканчивался вплоть до воцарения эмира Тимура в Мавераннахре. Однако, стоит отметить что мечта золотоордынских ханов о контроле Тебриза хоть и ненадолго, но все же исполнилась. Город был взят Тохтамышем в 1385 году, но вмешательство Тимура все же заставило Тохтамыша отступить. Конфликт между Джучидами и Хулагуидами является не чем иным как обыденной в те времена войной за сферу влияния, сосредоточенную все в том же Тебризе.

 

 

Рис. 2. Карта государства Хулагуидов

 

Особенности дипломатии средневекового Востока

Изначально может показаться, что данный конфликт является обыденной войной за сферу влияния между двумя государствами. Однако, при детальном разборе мы поймем, что здесь столкнулись интересы не только Азии, но и Европы.Стоит отметить большой талант хана Берке к дипломатии, позволивший ему результативно сдерживать натиск государства Хулагуидов. К примеру, когда хан Хулагу намеревался пойти на Багдад, Берке стал убеждать Менгу-Тимура, правившего от имени Бату в том, что Хулагу своими действиями развяжет войну с мамлюкским Египтом. Слова Барака подействовали на Менгу-Тимура и поход Хулагу был отложен до смерти хана Бату. Также, когда Хулагу все-таки удачно захватил южные земли, хан Берке стал обвинять его в неисполнении законов великой Ясы. Хулагу не собирался отдавать земли, хотя по закону они должны были разделиться на 5 частей: 1 из которых должна была присоединиться к улусу Джучи, 2 к землям Великого Хана, и только оставшиеся 2 должны были отойти во владения Хулагу. Таким образом, война между Золотой Ордой и ильханидами началась в этих рамках. Помимо этого, на разжигание конфликта повлияло уничтожение Багдада и умерщвление халифа города ханом Хулагу, тем самым развязав войну с Египтом. В это время хан Берке принимает ислам, отводя от себя опасность со стороны Египта и превращая его в своего союзника. Занимательно то, что Берке не стремился распространять ислам в своем государстве. Это доказывает, что религию он использовал только в качестве дипломатического инструмента. Из этого мы можем выделить первую особенность внешней политики средневековья - большую роль религии и культуры.

Также стоит упомянуть разделение воюющих сторон на два лагеря. Насколько нам известно, государство Хулагуидов исповедовало христианство, что позволило ему сблизиться с генуэзцами и рядом европейских стран по типу Франции, Венгрии и Ватикана. На их сближение сыграло усиление исламских государств на континенте. Также, государство Хулагуидов очень интересовало европейских купцов, видивших экономические перспективы государства. В свою очередь, Золотая Орда сближается с Итальянской Республикой. Итак, этот период мы видим войну двух блоков, давящих друг на друга как в экономическом, так и в военном плане. Из этого выходит вторая особенность международных отношений средневекового Востока – важность экономических перспектив.

В завершение хотелось бы отметить, что данная тема требует более тщательного и комплексного изучения. Изучив вопрос международных отношений средневековья, можно сделать вывод о том, что главными факторами взаимодействия между государствами являлись религия и экономика. Если первая особенность уже не играет такой сильной роли из-за рожденных в эпоху просвещения либеральных идей, то вторая особенность значительно влияет на создание межгосударственных связей даже сегодня. Можно сказать, что международные отношения не сильно поменялись с того момента и главная цель осталась такой же – создание как можно большего количества социально экономических связей, гарантирующих взаимное процветание и развитие. 

 

Литература

 

Закиров С. Дипломатические отношения Золотой Орды с Египтом (XIII– XIV вв.). М.: Наука, 1966

Амин аль-Холи. Связи между Нилом и Волгой в XIII–XIV вв. М. : Издво вост. лит., 1962.

Камалов И.Х. Отношения Золотой Орды с хулагуидами / ред. изд. И. М. Миргалеев. Казань: Ин-т истории АН РТ, 2007. С. 51.

Трепавлов В.В. Государственный строй Монгольской империи XIII в. // Проблема исторической преемственности. М. : Наука, 1993. С. 77.

https://ist-konkurs.ru/raboty/2008/1098-vneshnyaya-politika-zolotoj-ordy#top https://runivers.ru/doc/isl/element.php?ELEMENT_ID=83507&SECTION_I

D=5580&IBLOCK_ID=50

https://cyberleninka.ru/article/n/politika-zolotoy-ordy-po-otnosheniyu-kgosudarstvu-hulaguidov

 

Научный руководитель – к.и.н., доцент Шотанова Г.А.

 

 

ТҮРКІ  ДӘУІРІНДЕГІ – ОҒЫЗ МЕМЛЕКЕТІ 

 

Бекбаев А.А

Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті

Гуманитарлық-педагогикалық институт 2-курс

Оғыз этимологиясының пайда болуы туралы осы уақытқа дейін нақты пікір жоқ. Кейбір ғалымдар оны «уыз» сөзінен пайда болды десе, ал екінші біреулері садақтың оғы «оқ» сөзіне көпше мағына беретін «уз» жұрнағы қосылып, «оғыз» сөзі пайда болған дейді. Ал үшінші бір ғалымдар «өгіз» деген сөзден пайда болған деп дәлелдеуге тырысады.

Оғыз тайпасының бастапқы мекендеген аумағы Жетісудың батысы болды. Түркештер мұрасы үшін болған қарлұқ пен оғыз тайпаларының арасындағы күрес нәтижесінде Жетісуда билікке қарлұқтар келіп (756 жылы), оғыз тайпалары батысқа Сырдарияға қарай қоныс аударды. Бұл кезде Сырдарияның орта, төменгі ағыстары мен Арал теңізі аралығында араб деректеріндегі Сырдарияның Кангар атауымен аталған кангар тайпалары мекендеген еді. VIII ғасырда кангар атауының орнына жаңа «печенег» - деген атау қалыптасты. VIII ғасырдың басында Сырдария алқабы печенег - кангар тайпаларының басшылығымен біріккен саяси конфедерацияға енді. Саяси орталығы Отырар қаласы болды. VIII ғасырдың 2- жартысында печенег- кангарлар Жетісудан ығысқан оғыз тайпаларымен кездесіп Сырдария алқабы үшін күрес басталды. Нәтижесінде, оғыз тайпалары печенег - кангарларды талқандап Сырдарияның орта, төменгі ағыстарын Арал өңірін тұтастай иеленді. IX ғасырдың соңында оғыз шонжарлары Аралдың солтүстік өңіріндегі билікті өз қолдарына алып, Жайық, Еділ өзендерінің бойына қоныс тепті. Қаратау бөктері, Шу бойы, Балқаш маңы, Орал, Ырғыз, Ембі, Ойыл, өзендері тұтастай оғыздар мекеніне айналды. Бұл оқиғалар оғыздардың саяси топтасуына себепші болды. 

 

 

 

Араб деректерінің мәліметтеріне қарағанда, IX ғасырдың соңы - X ғасырдың басында оғыздарда мемлекет қалыптасты. Оғыз конфедерациясына кангар печенегтер, Арал, Каспийдің солтүстік төңірегінің тайпалары енді. Оғыздармен бірге Сырдарияға көшкен халаж, қарлұқ тайпалары, Шу мен Талас аңғарын мекендеуші жағр, шарұқ тайпалары да кірді. Шығыс Түрік тайпаларының кейбір топтары да болды.

Олардың ішінде имек кимек тайпалары, байандұрлар, имурлер, кай тайпалары бар. Махмұд Қашғари «Диуани лұғат – ат түрікте» XI ғасырда оғыздарда 22 тайпа болды деп, олардың тізімін береді. Әл- Марвази 12 тайпадан тұрды деген пікірді ұстанады. Келесі бір дерек «Джами ат– Тауарих» оғыздар екі үлкен тайпалық топтан- бұзұқтар мен ұшұқтардан тұрғандығын мәлімдейді.

 Оғыз мемлекеті кең байтақ аумақты алып жатты. Батыста Ырғыз, Жайық, Жем, Ойыл, Арал маңын, Шығыста Балқаш көлінің оңтүстігіне дейінгі жерлерді, Сырдария аңғарын, Қаратау баурайын, Шу өңірін мекендеді. Оңтүстікте Хорезм, Мәуереннахр, Хорасанмен шектесті. Оғыз мемлекетінің астанасы Янгикент немесе Жанкент қаласы болды. Жанкент өте қолайлы жерде орналасқан қала еді. 

 

 

 

Қала Хорезм, Мәуереннахрмен шектесіп, Кимектер даласы арқылы

Сарысу, Кеңгір, Есіл, Нұра бойларына баратын маңызды керуен жолының үстінде орналасты.

Жанкент қаласы- Қазалы ауданы территориясындағы Өркендеу ауылдық округінің орталығына іргелес жатқан биік төбе сияқты топырақ басқан қорғанның орнында VІІ - ХІV ғасырларда өмір сүрген.

Ең алғаш рет П. И. Лерх 1867 жылы зерттеу жұмыстарын жүргізді. Жанкент қаласында Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің архоелогия мамандығының студенттері қазба жұмыстарымен айналысып, зерттеулер жүргізеді. Қаланы зерттеуге шет ел университеттерінің археологтері де атсалысуда. Солардың ішінде: Германияның Тюбинген университетінің археолог мамандары,Мәскеудегі И. Н. Миклухо - Маклай атындағы этнология және антропология институтының ғалымдары зерттеді. 

 

 

 

 Оғыз мемлекетінің билеушісі «жабғу» лауазымына ие болды. Жабғу билігі мұрагерлік жүйеге негізделді. Жабғу мұрагерлері «Инал» атағына ие болған. Жабғудың «Күл-еркін» лауазымына ие орынбасарлары және «Сюбашы» аталған әскер басшылары сарай өмірінде үлкен роль атқарды. Сонымен қатар, оғыз мемлекетінің бір ерекшелігі жабғудың әйелі – «хатун» билікке араласты. Мүліктік теңсіздік малға жеке меншікке негізделді. Ибн Фадлан «бай оғыз он мың бас жылқысы бар оғыз»,- деп көрсетеді.

Деректерде мұндай бай топтар бай, бек, әмірлер деп аталады. Кедей топ М.Қашғаридің «Диуани лұғат –ат түрікінде» ерлер деп аталған. Олар малға қарау, киім тігу, тамақ даярлау сияқты үй жұмыстарымен айналысқан. Махмұд Қашғари «Оғыз кедейлері ятуктер соғыстарға қатыстырылмаған», - деп жазады. Кедей ауырып қалған жағдайда, оларды құлдар сияқты қараусыз далада қалдырған. М. Қашғари оларды йоксул, джиған деп атайды. Оғыздардың Хорезммен, Хорасанмен экономикалық байланыстары интенсивті,яғни қарқынды түрде жүріп, олардың малдары Хорасанда үлкен сұранысқа ие болды. Ірі сауда орталығы- Сырдарияның орта ағысындағы Сауран қаласы.. Хорасаннан оғыздар еліне лазуритке ұқсас малахит пен азурит әкелінген.

Оғыздар мемлекеті Еуразияның саяси және әскери тарихында маңызды рөл атқарды. 965 жылы оғыз жабғуы мен Киев князі Святославтың арасында хазарларға қарсы бағытталған әскери одақ жасалды. Мұның нәтижесінде Хазар қағанаты талқандалды. Киев Русінің оғыздармен әскери-саяси одағы олардың саяси және сауда-экономикалық мүдделерінің бір болуынан туындады. Хазариямен бәсекелес болған ежелгі орыс мемлекетіне одақтас керек болды; екінші жағынан, феодалданып келе жатқан көшпелі оғыз шонжарлары өздерінің малына жайылымға, Дон және Қара теңіз маңындағы далаларға өте мұқтаж болды, ал оған жетуге Хазария бөгет жасады. Оғыздарды Еділ бойынан, Маңғыстаудан, Үстірттен өтіп, Еуропаны Азиямен жалғастыратын аса маңызды жолдар барынша қызықтырды. Бұл сауда жолдарын өз бақылауында ұстауға ертедегі орыс мемлекеті де мүдделі болатын. Хазарияның талқандалуы орыс көпестеріне Шығыс елдерінің бай рыногына жол ашты. Осының бәрі оғыз жабғуларын сыртқы саяси бағытында орыс князьдерімен одақ жасасуға бағдар алуға итермеледі.

965 жылы Хазария жеңілгенге дейін оғыздар хазар қағандарымен ұзақ уақыт күрес жүргізді. Оғыздардың хазарлармен қан төгіс шайқастары, Маңғыстауға батыс жағынан іргелесетін далаларда өткен болса керек. X ғасырдың орта кезінде Каспий теңізінін солтүстік-шығыс жағасына дейін жеткен Хазар державасының шекарасы осы жерден басталатын еді. Хазар қағанатының талқандалуы оғыз державасының саяси қуатынын өсуіне себепші болды. X ғасырдың аяғында оғыз жабғулары орыс князьдерімен біріге отырып, Еділ Бұлғариясын да күйрете жеңді. Орыс шежірешілері 985 жылы князь Владимирдің торктармен (оғыздармен) одақтаса отырып, бұлғарларға жорық жасағаны туралы айтады. Князь әскерлері Еділмен немесе Камамен қайықпен жүзді, ал торктар жағамен өздерінің жауға мінетін аттарымен жүріп отырды.

X — XI ғасырлар шегінде оғыз мемлекеті құлдырай бастайды. Алымсалықтардың жыртқыштықпен жиналуына наразы болған оғыз тайпаларының көтерілістері жиілей түседі. Оғыздардың тарихи аңыздарына қарағанда, бұл көтерілістер өкімет басына X ғасырдың орта кезінде немесе оның екінші жартысының бас кезінде келген Әли ханның басқаруына қарсы жүргізіледі. X ғасырдың соңы - XI ғасырдың басында оғыз мемлекеті құлдырай бастады. Бұл , бір жағынан, Әли хан тұсындағы алым-салықтың өсуіне халық наразылығының күшеюімен, екінші жағынан, Шығыстан төнген салжұқ тайпаларының толассыз шабуылдарымен түсіндіріледі. Әли ханның мұрагері Шах Мәлік тұсында Оғыз мемлекеті қайта күшейді. Тіпті 1041 жылы Хорезмді басып алды. Ішкі талас-тартыс, салжұқтарға қарсы сыртқы шабуылдар оғыз мемлекетін әлсіретті. Осы тұста солтүстік-шығыста қыпшақ тайпаларының шабуылдары күшейді. Бұл оғыз мемлекетінің өмір сүруін тоқтатуына алып келді. Араб деректерінде «Мафазат әл –Ғұз» деп аталған Оғыздар даласы Дешті Қыпшақ құрамына енгендігі айтылады.

 

Әдебиеттер 

 

1.            Қазақ Энциклопедиясы, 7 том, 4 бөлім

2.            Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 996517-272-2

3.            «Қазақстан тарихы» (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 1том. — Алматы: Атамұра, 2010.—59ISBN 978-601-282-027-0,1-т. ISBN 978601-282-026-3

 

Ғылыми жетекші: Қорқыт ата университетінің  Гуманитарлықпедагогикалық иституты, Қазақстан тарихы және әлеуметтік ғылымдар кафедрасының аға оқытушысы, магистр - Әзірбекова А.Ж.

ИСТОРИОГРАФИЯ ЗОЛОТОЙ ОРДЫ

 

Давлатов Ержан студент 1 курса,

энергетический факультет,  КазАТУ им. С.Сейфулина

 

Изучение истории Золотой Орды имеет давнюю историографическую традицию и насчитывает около двух веков. В нашей работе мы рассмотрели дореволюционную, советскую и российскую историографию Золотой Орды. 

В дореволюционной российской литературе выдающимся тюркологомориенталистом И.Н. Березиным ставились и разбирались как общие, так и частные вопросы истории Золотой Орды. Это следующие труды: 1. Тарханные ярлыки Тохтамыша, Тимур-Кутлука и Саадет-Гирея. – Казань,

1851. – 127 с. 

2.            Нашествие Батыя на Россию //  Журнал Министерства народного просвещения. – СПб., 1855. 

3.            Очерк внутреннего устройства Улуса Джучиева // Труды Восточного отделения Археологического общества. 

Следующий ученый – Н.И. Веселовский – автор первой большой статьи о Ногае. Ногай – полководец и руководитель западного улуса владений Джучидов.  Статья Н.И. Веселовского: Хан из темников Золотой Орды. Ногай и его время // Записки Российской Академии наук. – Петроград, 1922. 

В СССР по истории Золотой Орды были опубликованы основательные труды известных авторов: А.Н. Насонова,  Б.Д. Грекова и А.Ю. Якубовского, М.Г. Сафаргалиева , Г.А. Федорова-Давыдова . 

Насонов А.Н. Монголы и Русь (история татарской политики на Руси). – М.–Л.:, 1940.  Греков Б.Д., Якубовский А.Ю. Золотая Орда и ее падение. – М.–Л:, 1950. 

Сафаргалиев М. Г. Распад Золотой Орды // Ученые записки Мордовского гос. университета. Вып. 9. – Саранск: Мордовское книж. изд-во, 1960. 

Федоров-Давыдов Г.А. Общественный строй Золотой Орды. – М.:,

1973. 

В середине 1980-х гг. появилась монография В.Л. Егорова, охватывающая перечень спорных вопросов историко-географической проблематики Золотой Орды. Название работы: Историческая география Золотой Орды в XIII–XIV вв. – М.: Наука, 1985. – 246 с.

Отметим также исследования В.В. Трепавлова, где раскрываются события поздней Золотой Орды XIV–XV вв. Это книги: 1. Государственный строй Монгольской империи XIII в.: проблема исторической преемственности. – М.: 1993. 2. История Ногайской Орды. – М.: РАН, 2002. 

 Военно-политические аспекты истории империи Чингиз-хана и проблемы образования крыльевой (дуальной) системы власти, десятичного принципа организации войска средневековых монголов нашли отражение в книге историков Н.Н. Крадина и Т.Д. Скрынниковой, которая называется  Империя Чингис-хана. – М.:, 2006.

Устойчивое место в золотоордынской историографии заняли статьи и работы Р.Ю. Почекаева. Можно указать три интересные работы Почекаева Р.Ю.: 1. Батый. Хан, который не был ханом. –СПб.: Евразия, 2007. 

2.Право Золотой Орды. – Казань:, 2009. 

3.Почекаев Р.Ю. Цари ордынские. Биографии ханов и правителей Золотой Орды. – СПб, 2010 с.

Заслуживают внимания малоизвестные факты деятельности русских князей на государственной службе Золотой Орды, воспроизведенные в книге Ю.В. Селезнева. Его книга: Русские князья в составе правящей элиты Джучиева Улуса в XIII-XV веках. – Воронеж:  2013. 

Интерес представляют работы татарских историков И.М. Миргалеева, Д.М. Исхакова, И.Л. Измайлова и др. 

Миргалеев И.М. Политическая история Золотой Орды периода правления Токтамыш-хана. – Казань:, 2003. 

Исхаков Д.М., Измайлов И.Л. Этнополитическая история татар (III- середина XVI вв.). – Казань:, 2007. 

Все названные труды имеют важное значение. Они освещают проблемы политической, правовой и социальной истории Золотой Орды, также интересные сюжеты из династийной истории Джучидов.

 

Научный руководитель к.и.н., доцент Аубакирова Х.А.

 

 

ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ҚАЛАЛАР

 

Қуатбек Бексұлтан

С.Сейфуллин атындағы ҚАТУ 

Энергетикалық факультеттің І курс студенті 

  

Отырар - Қазақстанның орта ғасырлардағы әйгілі қалаларының бірі. Қаланың қалдығы Отырар төбе деген атпен белгілі, қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысы Отырар ауданының Шәуілдір елді мекенінің жанында орналасқан. Отырар қаласы туралы көптеген саяхатшылардың жазба деректерінде айтылады. 

Аты алты әлемге мәшһүр болған ғұлама, ғалым Әбу Нәсір әл Фараби бабамыздың кіндік қаны тамған өлке Фарабтың астанасы болған Отырар шаһарының аты мен атағы алысқа жеткен. Бабаларымыздың басынан өткен қилы-қилы заманның куәсі болған Отырар жазба деректерде Фараб, Тарбанд, Тұрарбан, Тұрар Отырар деген аттармен кездеседі. Б.з.д. ІІІ ғасырда жазылған Заратуштра ілімінің қасиетті жазбалар жинағы «Авестада» Кангхе (кейінгі қаңлы) аталған ежелгі елдің немесе қаланың, көне түрік жазуларындағы Канғу Тарбант атауларының Отырардың арғы тарихымен ұштасып жатқандығын ғалымдар дәлелдеген. Алғаш рет «Отырар» және «Фараб» атаулары жазба деректерде б.д. IX ғ. кездеседі. X-XII ғғ. кезеңі, моңғол шапқыншылығы тамырын шапқан қалалық өмірдің гүлдену кезеңі болды.

Отырар – моңғолдың жер қайысқан қолына бағынбай, алты ай бойы алысқан қала тұрғындары мен батыр бабаларымыздың жазықсыз төгілген қаны сіңген қала. Моңғолдар талқандаған қала көп ұзамай қайта бой көтеріп, бұрынғысынша маңызды саяси орталыққа айналды. 1405 жылы Қытайға қарсы жорыққа аттанып бара жатқан  Әмір Teмip жолшыбай ат басын Отырарға тірегенде, кенеттен суыққа шалдығып, сол жерде қаза болған. Қазіргі кезде 20 м биік төбе болып қалған қаланың орнынан ХІV ғасырдың соңы мен ХV ғасырдың басында Отырарды билеген Бердібек ханның салтанатты сарай-мешітінің қалдығы ашылды. Оның топографиясы мен күрделі құрылыс жүйесі кезінде бұл жерде хандарға ғана тән зәулім сарайдың болғанын аңғартады. Күйдірілген кірпіштермен қалыңдығы бір метр етіп айналдыра қаланған төрт бұрышты сарайдың құбыла жағында үлкен мешіт, қақ ортадағы аулада терең құдық, оған қарсы шетте әртүрлі сарайлар салынған. Шамамен 12-13 м болатын құдық ішкі жағынан дөңгелентіп күйдірілген кірпіштермен өрілген. Ғалымдар Әмір Teмip дәл осы сарайда дүние салған деген болжам  айтып жүр.   

Отырардағы тіршілік ХVІІІ ғасырдың жартысына дейін жалғасқан. Оның саяси-әкімшілік орталық ретіндегі рөлі ХVІ ғасырдан бастап бәсеңдеп, керісінше орталық Түркістан қаласына қарай ауысқан. Отырарда теңге соғу кәсібі ХVІ ғасырға дейін жалғасса, Түркістанда ХVІ ғасырдан басталады. Отырарда алтын, күміс теңгелер де соғылғаны туралы деректер бар. Отырарда жасалған сырлы ыдыстар бүкіл Орта Азия қалаларына тараған. Қалада шыны ыдыстар жасайтын тамаша шеберханалар болған. Қазбадан табылған көгілдір және түрлі-түсті ыдыстар өздерінің керемет кейпімен танымалы. Олардың сапасы да өз дәуіріне сай жоғары деңгейде. Қазба кезінде табылған теңгелер көмбесі қаланың алыс шетелдермен де, көршілес халықтармен де тығыз сауда байланысы дамығанын байқатады.    

Отырардың орны қазіргі Шәуілдір ауылынан солтүстікке қарай 7-8 шақырым жерде жатыр. Орталық аумағы 20 гектардан астам, биіктігі 18-20 м болатын қала қирандысы бұл күнде Отырартөбе аталады. Төбенің батыс бұрышынан қиып салынған қазба Отырардың іргесі б.з. І ғасырында қаланғандығын көрсетті. 

Отырардағы алғашқы қазбаны археология әуесқойларының Түркістан үйірмесінің мүшелері А.К.Кларе мен А.А. Черкасов 1904 жылы жүргізді. Олар бірқатар траншеялар салып, материал жинақтады. Кейінгі зерттеулер, тек, ХХ ғасырдың 40-жылдары профессор А.Н.Бернштам басшылығымен жалғасын тапты. 1969 жылы Отырар археологиялық экспедициясы (1971 ж. бастап ҚазКСР ҒА Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясы болып аталады) ұйымдастырылып, оны Ақышев К.А. басқарды, ал 1991 жылдан Байпақов К.М. басқарып келді.

Отырарда 2001-2004 жылдары ЮНЕСКО - Қазақстан - Жапония мемлекеттері шеңберінде «Ежелгi қала Отырарды қорғау және сақтау» деген халықаралық жоба icкe асырылды. Сол жоба бойынша бұрын қазылған мешіт, монша, кұмыра жасайтын шеберханалар, қала қабырғалары әрі қарай бұзылудан корғалып, ерекше күтімге алынуда. Айтылған Бердібектің сарайы да қатырылып, көпшілік көретін тамаша тарихи нысанаға айналды. 2004 жылдан бepi «Ежелгі Отырарды қалпына келтіру» бағдарламасы жүзеге асырылып жатыр. Археологтар мен қаланы жаңғыртушы мамандардың болжамдары бойынша, Отырар ортағасырлық мұражайға айналып, Қазақстанның Помпейі болуы тиic. 2008 жылы жүргізілген қазба кезінде екі шетінде күйдірілген кірпіштерден өрілген дөңгелек мұнаралары бар қаланың бас қақпасының орны қазылды. Моңғол әскерлерінің шабуылына алты ай бойы ерік бермей тұрған қақпа осы болды. Отырардың қасында Арыстан баб кесенесі бар. Ол – қазақтың діни ғұламаларының бірі Ахмет Иассауйдің ұстазы. Түркістандағы Әзірет сұлтан кесенесіне тәу етіп келген мыңдаған мұсылман қауым алдымен сол Арыстан баб кесенесіне, сосын Отырартөбеге соғып, зиарат етіп шығады. Содан кейін барып Түркістанға, сондағы  Ахмед Иассауи кесенесіне бет алады. 

Ортағасырлар кезінде Сырдария өзенінің ортаңғы ағысындағы аймақты Түркістан өлкесі деп атаған. Сол өлкенің аса гүлденген қалаларының бірі Сауран еді. Ертеректегі деректерде Сауранның жеті қатар қорғаныс қабырғасы бар деп айтады. Дешті-Қыпшақ даласы мен егіншілікпен айналысқан өлкенің қақ ортасында орналасқан шаһар дала халқы мен қала тұрғындарын байланыстырған, сауда-саттық орталығы болған. Арабтың географы әл-Магдиси: «Сауран (Савран) – үлкен шаһар, ол бірінен соң бірі салынған жеті қабырғамен қоршалған. Рабаты бар, мешіті ішкі шаһарда орналасқан. Ол оғыздар мен қыпшақтардан қорғауға арналған шекаралық шаһар» деп жазған. Ұзақ уақыт аралығында шаһар Қазақстанның оңтүстігіндегі сауда мен қолөнерінің ірі орталығы болып, мәдени дамудың бесігіне айналды. 

Шыңғысханның шапқыншылығы жайлы жазылған деректерде Сауранның аты аталмайды. Бірақ ХІІІ ғасырда Сырдария арқылы өткен армян патшасы Гетум қаланы Савран деп, Сығанақ (Сгнах), Қарашық (Харачук), Иасы (Асон) қалаларымен бірге атап жазған. Ғалымдардың пайымдауынша, моңғол шапқыншылығынан кейін қала орнын ауыстырып, басқа жерден салынған. ХІІІ ғасырға дейінгі Сауранның орны қазіргі Қаратөбе қала жұрты. Онда жүргізілген зерттеу жұмыстары қалашық бірнеше қорғаныс қабырғасымен қоршалғанын анықтаған. Қазба материалдары қаланың тіршілігі моңғол шапқыншылығынан кейін тоқтағанын көрсетеді. Оның есесіне жаңа қаланың орны Қаратөбеден солтүстікке қарай үш шақырым жердегі кең жазықтан бой көтерген. Сауран қаласы ХІV ғасырда Ақ Орданың құрамына кіріп, бір кездері оның астанасы да болған. 1320 жылы қайтыс болған Ақ Орданың билеушісі Сасы Бұқа осы қалада жерленді. Оның ұлы Ерзен Сауран, Отырар, Жент және Баршынкент қалаларында медресе, мешіт, ханака секілді қайырымдылық мекемелерін салдырды. Шаһар саяси және экономикалық орталық ретінде өзінің маңызын кейінгі жүзжылдықта да жоғалтқан жоқ. Сауран үшін өзбектер мен Қазақ хандары арасында қаншама қанды шайқастар өткен. Қазақ хандығының құрамына шаһар толығымен ХVІ ғасырдың соңында өтіп, оның басты қалаларының біріне айналды. Дегенмен Сауран бұған дейін де белгілі бір уақыт аралығында қазақтардың билеуіне өтіп тұрды. Мысалы, қазақтың алғашқы хандарының бірі, Жәнібектің ұлы Жиренше хан ХV ғасырдың 80 жылдарында шаһарда бірнеше жыл билік құрған. Деректерде Сығанақ пен Сауранның маңында тонаушылықпен айналысып жүрген Мұхаммед Шайбанидің әскери тобын Сауранның билеушісі Жиренше ханның жасақтары талқандағаны жайлы айтылады. Шаһар Қазақ хандығының құрамына толықтай өткеннен кейін ерекше көркейіп, ірі рухани орталыққа айналады. Сол кезде қаншама мешіт, медреселер салынған. Сондай керемет құрылыстардың бірі қос мұнаралы медресе мен жұма мешіті жайлы ХVІ ғасырда бір жылға жуық Сауранда тұрған ақын-жазушы Уәсифи қызыға жазған. Шаһарды сумен қамтамасыз ету әлемде сирек кездесетін суландыру тәсілі «кәріздер» арқылы жүргізілген. Уәсифидің айтуынша осы суландыру жүйесін шаһарға мұсылман әулиелерінің бірі Мір Араб сыйға тартқан. Басын шаһардан 7 шақырым жерден алатын осы кәрізді каналды салуға 200 үнді құлдары пайдаланылған. 

Шамамен ХІV ғасырда салынған екінші Сауранның орны Түркістан қаласынан Қызылордаға қарай өтетін теміржолдың бойымен 45 шақырым жерде сақталған. Археологиялық зерттеулер кезінде Уәсифи жазған медресе мен кәріз құбырларының орындары табылды. Сондай-ақ шаһарда болған жұма және айт мешіттерінің қалдықтары қазылып, олардың сақталған бөліктері қалпына келтіру жұмыстары жүргізілді. 

Қазақстан тарихында жарқын із қалдырған бабаларымыздың елдігі мен ерлігіне тірек болған – Сығанақ қаласы. Ортағасырлық мұсылман деректерінде, әсіресе моңғол шапқыншылығына, Әмір Темір мен оның ұрпақтарына қатысты деректерде қаланың мәртебесі мен салиқалы келбеті жайлы көп мәліметтер сақталған. Алғашқы мұсылман деректерінде қала «Даруль – Куфр» (дінсіздердің қаласы) аталып келді. Кезінде қыпшақ бірлестігінің астанасы болған, гүлденген қалада Сығанақтың диірменінде тартылған ұн әлемнің шартарабына таралған. Ұлы Жібек жолының бойындағы аса ірі сауда мен мәдениет орталығына айналған қаланы моңғолдар аяусыз талқандаған. 1220 жылы көрсеткен қарсылығы үшін қанау мен тонауға ұшыраған қаланың жайын XIII ғасыр тарихшысы Жуайни тәпкіштеп жазған. Ол «Жошы Хасан қожаны Сығанақ тұрғындарын берілуге үгiттey үшін жіберген еді, бірақ халық оны өлтіріп, карсылық көрсетеді. Тек шабуылдың жетінші күні ғана Сығанақ жеңіліске ұшырап, қала халқын моңғолдар түгелімен кырып тастаған» деп жазады. Моңғол ойранынан кейін Сырдария бойындағы қалалардың өмipі бipaзғa дейін тоқтап, олардың кeйбipi сол қираған күйінде қайта бас көтермей қала берді. Сол бір сұрапыл оқиғалардан жиырма жыл өткен соң Сырдария алқабымен өткен Плано Карпини күнделігіне: «Біз қираған сансыз көп қалаларды, кұлаған бекіністерді және қаңырап қалған көп елді мекендерді көрдік» деп жазыпты. Бірақ көп ұзамай Сығанақ қайта жаңғырып, өзінің бұрынғы сәулетті күндеріне қайта оралды.  

XIV ғасырдың екінші жартысында қала Ақ Орда астанасы болады. Сығанақта Жошы ханның ұрпақтары Ерден хан, оның ұлы Мүбәрак қожа, Орыс хандар билік жүргізген шақта тенге соғу ісі жолға қойылып, хан сарайы секілді күрделі құрылыстар салынған. Қазақтың қарулы қолы «Алаш мыңдығы» осы шаһарда жасақталды. Осы тұста Орыс хан басқарған ел тарихи әдебиеттерде алаш елі аталып жүр. Ш.Уәлиханов, А.И. Левшин секілді ғалымдар Орыс ханды «Алаш хан» атағаны тегін болмаса керек.  

Сығанақтың гүлденген шағын өз көзімен көрген Шайбани ханның жылнамашысы Фазлах ибн-Рузбихан «шаһарда күн сайын бес жүз түйенің еті қуырылып, кешке қарай одан түйір де қалмайды. ... Сығанақтың айналасы көкорай дала, тоғай болып келеді. Осы арада жабайы ешкi, жабайы қой және басқа да жануарлар өpiп жүpeдi. Қала тұрғындары оларды жаз мезгілінде аулап, қысқа азық даярлайды. Құc eтi бұл арада өте арзан» деп жазған болатын. Аса ірі сауда шаһарына айналған Сығанақта күніне 500 түйеге артылған тауарлар сатылатын. Солардың арасында көшпелілер алып келетін ең жақсы садақтар мен жебелер үлкен сұранысқа ие болған. Сығанақ секілді шұрайлы шаһар үшін шайқастар Тоқтамыс пен Орыс ханның, Әбілқайыр хан мен қалмақ Енге төренің, кейіннен Қазақ хандары мен Шайбани ұрпақтарының арасында болды. Осының бәрі шаһардың аса маңызды аймақтан орын теуіп, көптеген хандар мен айтулы ақсүйектер жерленген қасиетті орынға айналғандығынан болса керек. Шаһардың маңы жүгірген аң мен ұшқан құсқа бай ну тоғай болғаны жайлы тарихшы Рузбихан   «Сығанақтың айналасы көкорай дала, тоғай болып келеді. Осы арада жабайы қой мен ешкі және басқа да аңдар көп жүреді. Жаз мезгілінде шаһарлықтар оларды аулап, қысқа азық даярлайды. Құс еті бұл арада өте арзан», – деп жазады. Талай-талай қиын-қыстау заманды басынан кешіріп, қаншама тарихи маңызды оқиғалар орталығы болған шаһардың қираған орны бұл күнде Қызылорда облысы, Жаңақорған ауданында, Сырдария өзеніне жақын маңдағы Сұнақ ата қойнауында жатыр. 

Шаһардың орнында болған көк күмбезді керемет кесененің қирандысын ХХ ғасыр басында ғалымдар зерттеп, сызба суретін салды. Көп ұзамай кесене құлап, төбеге айналған. Сығанақты зерттеуге қатысқан ғалымдар осы кесене Әбілхайыр ханға арнап салынған деп болжам айтады. 

 

Әдебиеттер

 

1.Алаштың ардағы. Алматы, 2008.

2.Акишев К.А. Байпақов К.М. Сауранның кариздері. Қаз.ССР. ҒА хабаршысы, 1973, 76-78бб.

3.Маданов М.  «Ұлы дала тарихы».  - Алма-Ата, 1997.

4.Байпақов К.М. Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың орта ғасырдағы қалалық мәдениеті. – Алматы, 1986. 

 

Ғылыми жетекшісі: т.ғ.к., Абишева Ж.Р.

 

 

 

РОЛЬ ТОРГОВЦЕВ «ОРТАКОВ» В РАЗВИТИИ  ТОРГОВЛИ В ЗОЛОТОЙ ОРДЕ

 

Букинова Камила,

КазАТУим. С.Сейфуллина, экономический факультет, 1 курс, специальность «Маркетинг»

 

Многочисленные путешественники, описывая государство Золотая Орда, отмечали глубокий интерес Чингизидов к торговле. Так, русским князьям выдавали ярлык, который предписывал их обеспечить беспрепятственный проезд торговцев в Европу через русские земли. [1, с.

258.].

В торговых операциях на территории и Золотой Орды участвовало два основных вида торговцев. К первым относились частные купцы, которые занимались торговлей по собственной инициативе, на собственный страх и риск. Во вторую группу входили те, чья деятельность финансировалась ханским капиталом и осуществлялась под защитой хана.

В средневековых восточных источниках часто встречается тюркский термин «ортак» [2, с. 14.]. Этот термин, как на древнем, так и на современных тюркских языках означает того, кто занимается каким-либо делом в кооперации со своим коллегой, компаньоном. В некоторых документах отмечается, что «ортачество» нашло широкое применение у уйгуров, а позже был перенят монголами [2, с. 6.]. Термин «ортак» мог обозначать отдельного купца, занимавшегося торговлей с использованием заемного капитала. А также и торговые компании, товарищества.

Термин «ортак» встречается в труде персидского историка XIV века Вассафа «Тарих-и Вассаф», применительно к купцам Берке хана. Так же данный термин можно встретить в трудах Рашид ад Дина и Джувейни, где он используется как для обозначения отдельных лиц, так и для групп торговцев.

«Ортаки» брали средства в займы из государственной казны под малый процент и были обязаны вернуть их в назначенное время. В период правления Хубилая, имперская казна выдавала займы «ортакам» на преимущественных основаниях под 0,8 процента в месяц. Что интересно, возврат денег в казну осуществлялся не серебром и не деньгами, а частью товара в виде даров купца хану. Сами инвестиции ханов в «ортаки» осуществлялись в натуральной форме, в виде подарков купцам [3, с. 230-

237.].

В этом значении воспоминания венецианских купцов Поло о встрече с ханом Берке в 1260 году, описанные в труде Марко Поло «Книга о разнообразии мира», принимают несколько иной смысл. Из сочинения известно, что когда Николо и Маффео преподнесли в дар Берке драгоценные камни, то хан был очень любезен и распорядился вдвойне заплатить за драгоценности, а также одарить их другими разнообразными и богатыми подарками, которые были вдвое дороже тех, которые получил хан. Впоследствии эти подарки были успешно реализованы и принесли не малый доход купцам [4, с. 120.].

Из этого эпизода видно, что хан, таким образом, инвестировал часть собственных средств в торговлю братьев Поло, и в данном случае старшие представители семейства Поло выступали в качестве торговых агентов Берке. Другими словами хан Золотой орды и венецианские купцы Поло вместе организовали «ортачество».

В качестве кредитора в данном случае выступило государство в лице правителя государства – хана. Однако не только ханы имели право участвовать в «ортаках». Традицию участия всей монгольской аристократии в торговых операциях положил Чингис-хан. В 1218 г., после заключения мира с хорезмшахом Мухаммадом, основатель Монгольской империи приказал своим родственникам и приближенным вложить средства в караван, идущий в Хорезм для торговли.

Аристократы старались всячески обезопасить свои инвестиции и оградить «ортаков» от опасности и рисков, создавая им условия, максимально благоприятствовавшие их коммерческой деятельности. Так, например, Сорхуктани, мать будущего великого хана Мунке, однажды потребовала, чтобы хан Угедэй включил в состав своего посольства несколько своих «ортаков» [5, с. 116.]. В составе дипломатической миссии ее купцы могли пользоваться всеми льготами, положенными имперским чиновникам.

Известно, что «ортакам» выдавались ярлыки и пайцзы. В соответствии с этими документами торговцы-«ортаки» получали право бесплатно пользоваться почтовыми лошадями и вооруженной охраной, получать провиант на ямских станциях, а также освобождались от уплаты тамги и ряда других сборов. Соответственно, их затраты на путешествия значительно сокращались, а прибыль росла.

В Китае при императорах из династии Юань купцы «ортаки» в дополнение ко всем вышеперечисленным правам обладали привилегией носить оружие. В имперском указе от 1263 года перечисляются группы имеющие право носить с собой лук и стрелы: монголы, уйгуры, мусульмане, торговцы «ортаки», даругачи или баскаки [6, с. 146.].

Политика всесторонней поддержки и максимального благоприятствования торговцам, в том числе и ортакам была несколько подкорректирована с приходом к власти великого хана Мунке (1251 г.). Он приказал изъять у купцов подобные ярлыки и пайзцы и повелел, чтобы впредь они ездили на собственных животных [14, с.141.]. Политику Мунке продолжил Хубилай. В 1263 он приказал всем купцам платить установленные налоги и сборы в полном объеме [8, р.146.]. Право путешествовать с вооруженной охраной торговцы сохранили, но после реформ должны были и ее нанимать за деньги [9, р.399-400.].

Как видно, со времени правления Мунке-хана и Хубилая торговцы лишились некоторых привилегий, как профессиональное сословие. Однако в целом практика покровительства торговле и торговцам власть имущими сохранилась. Последующие правители монгольских государств, в том числе и золотоордынские ханы обходили повеления великих ханов. Они широко жаловали торговцам личное тарханство, освобождая их от необходимости уплаты пошлин и сборов и дарующее право пользоваться государственными ресурсами. Более того, ханы предпринимали действия направленные на расширение рынков сбыта и покупки товаров для своих купцов. Так, золотоордынский хан Улуг-Мухаммад, направивший впервые после долгого перерыва предложение турецкому султану возобновить дипломатические отношения, специально оговаривает: «Пусть по суше и по воде ездят купцыортаки» [5, с. 55.].

Отношение к золотоордынским купцам и, в первую очередь к «ортакам» за рубежом являлось предметом постоянного интереса и опеки ханов. Джучиды ревностно следили за проявлениями жестокости и несправедливости по отношению к ним. Оскорбления, наносимые купцам, воспринимались как оскорбление, нанесенное лично хану и карались они соответственно. К примеру, в 1343 г. в городе Азак (Азов) произошел инцидент, оказавший негативное влияние на золотоордынско-венецианские отношения. Венецианец Андреоло Чиврано убил золотордынского купца Ходжу Омара. В качестве ответной реакции на это хан Золотой Орды Джанибек повелел изгнать всех итальянских торговцев из города сроком на пять лет. Кроме того, по приказу хана в устье Дона было разрушено поселение, принадлежавшее купцам из Пизы - Порто-Пизано [7, с.118-119.]. Не удовлетворившись этим Джанибек в 1344 и в 1345 гг. осаждал Кафу. В качестве наказания за поддержку генуэзскими правителями венецианцев в противостоянии с ханом.

Купечество, в том числе и «ортаки», как наиболее приближенная к власть имущим её часть, активно участвовало в политической жизни страны. К примеру во времена политической борьбы и распрей они поддерживали того или иного правителя, и тем самым обеспечивали его необхо-димыми финансами. Известно, что в восшествии на престол в 1313 г. царевича Узбека не последнюю роль сыграло мусульманское купечество. Ханы, взошедшие на престол при их поддержке, также не оставались в долгу. Хорошо известен эпизод, описанный средневековыми арабскими историками ан-Нувайри, алМакризи и ал-Айни. Египетский султан Эльмелик-ан-Насир пожелал жениться на царевне из дома Джучи. Узнав об этом, хан Узбек согласился выдать свою родственницу царевну Тулунбию, но потребовал за нее огромный калым (по сведениям, приведенным ан-Нувайри 100 томанов золота или 1 миллион динаров) [8, с. 118.]. Когда же послы султана ответили, что они не располагают подобной суммой, хан ответил: «Мы прикажем купцам ссудить тем, что [следует] внести» [8, с. 119]. Таким образом, хан позволил своим купцам совершить выгодную сделку и заработать на ссуженных послам деньгах значительную сумму в виде процентов.

Весьма интересный факт подтверждает влияние золотоордынских торговцев на хана Джанибека. Как уже отмечалось выше, в 40-х годах XIV века хан вел войну с венецианскими и генуэзскими колониями Причерноморья. Но к 50-му году XIII века он прекратил боевые действия. Хан пошел на этот шаг по просьбе своих же купцов, которые терпели значительные убытки из-за прекращения торговли с итальянскими торговыми республиками [9, с. 86.].

На основе вышесказанного можно утверждать, что со времен Чингисхана «ортаки» играли существенную роль в политической жизни тюркомонгольских ханств. Преемники Чингис-хана ханы Золотой Орды в полной мере следовали политике своего родоначальника в торговой сфере, всемерно покровительствуя «ортакам» как внутри страны, так и на международной арене. Это и не удивительно. Ведь на протяжении практически всей истории Золотой Орды они оказывали ханам различного рода услуги в качестве торговых агентов, чиновников, дипломатов, информаторов и шпионов. Сами торговцы также нередко имели большой вес при ханском дворе, оказывая прямое влияние на политику государства. Что касается «ортачеств», то из источников видно, что в период существования Монгольской империи они превратились в некое подобие профессиональных объединений купцов способных защищать свои интересы, оказывая влияние на самом высоком уровне.

Литература

 

1. Становление и расцвет Золотой Орды. Источники по истории Улуса Джучи (1266-1359 гг.) / сост., вступ. ст., коммент., указатели, подбор иллюстрации и карт М.С. Гатин, Л.Ф.Абзалов. – Казань: Татар. кн. изд-во, 2011. – 438 с. 2. Якубовский А.Ю. Развалины Ургенча /А.Ю. Якубовский. – Л.: ГАИМК, 1930. – 68 с.

3.            История татар с древнейших времен в семи томах. – Том 3. Улус Джучи (Золотая Орда). XIII - середина XV в. – Казань, 2009. – С. 851-852.

4.            Поло М. Книга о разнообразии мира/Пер. И.М.Минаева. – М.: ЭКСМО, 2005. – 480 с.

5.            Султанов Т.И. Письмо золотоордынского хана Улуг-Мухаммеда турецкому султану Мураду II/ Т.И.Султанов // Тюркологический сборник. 1973. – М., 1975. – С. 53-62. 

6.            Григорьев А.П. Коллекция золотоордынских документов XIV века из Венеции/ А.П. Григорьев, В.П. Григорьев. – СПб: Издательство СПбГУ, 2002. – 276 с. 

7.            Хеллер К. Золотая Орда и торговля с Западом /К.Хеллер//

Источниковедение истории Улуса Джучи (Золотой Орды). От Калки до Астрахани. 1223-1556. – Казань, 2001. – С. 111-129.  8. Шостак В. История черноморской торговли в средних веках. Ч. I./В.Шостак. – Одесса: Изд-во «Одесса», 1850. – 156 с. 

9. Рашид ад-Дин. Сборник летописей. Т. II / Пер. с перс. Ю.П. Верховского, примеч. Ю.П. Верховского и Б.И. Панкратова, ред. И.П. Петрушевского. – М.; Л., 1960. – 473 с.

 

Научный руководитель: Джумагалиева К.В., 2020

 

 

ЗОЛОТАЯ ОРДА ПРООБРАЗ ИМПЕРСКОЙ ГОСУДАРСТВЕННОСТИ

 

 

Мухамадиев Багдад

студент 1 курса, 

энергетического факультета, группы 

19-18, КазАТУ им. С. Сейфуллина

 

Золотоордынская система, став одним из сильнейших государств Евразийского пространства в последующем сделалась прообразом российской системы имперской государственности. Это проявилось в установлении авторитарной традиции правления, в жестко централизованной общественной системе, дисциплины в военном деле и веротерпимости. Хотя, конечно, были и отклонения от этих принципов в определенные периоды истории. Помимо этого, казахские земли другие подвластные ордынцам земли, были вовлечены в находящуюся на более высоком уровне финансовую систему золотоордынской империи; завоеватели создали эффективную, пережившую века, ямскую систему путей сообщения, сеть почтовых организаций на значительной части Евразии, в том числе на территории Казахстана. 

Наследием Золотой Орды стало обыкновение не ассимилировать новые, завоеванные и включавшиеся без кровопролития в состав Российской империи земли, не изменять жизнь, религию и язык покоренных народов.

Вместе с тем, золотоордынское наследие не было единственной основой на которой впоследствии вызрела и претворилась в жизнь имперская идея России в отношении колонизации азиатских земель. В формировании этой идеи, а также в развитии российской цивилизации, трудно переоценить влияние Византийской империи, античное наследие Эллады и Рима.

Таким образом, имперская идея во многом представляла собой синтез золотоордынских и византийских имперских традиций, между которыми есть и общее, и существенные различия.

Как Византия, так и Золотая Орда, были евразийскими великими державами и империя, которая в последствии, поглотит казахские земли унаследовала от них эту особенность. Разница во влиянии золотоордынского наследия на имперскую государственность от византийского состоит и в том, что империя была единственной, именно имперской наследницей Золотой Орды, в то время как среди имперских преемников Византии была и Османская империя [1; 150].

В силу исторических обстоятельств как территория Казахстана, так и в последующем Русь, не развилась до имперского уровня, а пошла по пути дробления и пала под натиском тюрко-монгольских кочевников Великой Степи, создавших мировую евразийскую державу - Золотую Орду, ставшую предтечей империи.

Оказавшись в составе Золотой Орды, подвластные этой империи народы не остановились в своем развитии. Были радикально изменены пути этого развития, что в итоге привело к принятию от Золотой Орды эстафеты гегемонии в евразийской державе, когда к концу ХV века Русь становилась решающей силой в состязании царств-наследников Золотой Орды, среди которых наиболее грозным соперником был Крымский юрт.

Эта борьба за гегемонию в евразийском наследии Золотой Орды затянулась до конца ХVII столетия. Став частью исторического прошлого, это соперничество оставило о себе память и в виде многочисленных российских княжеских родов тюркского происхождения, истоки формирования которых относится как ко времени Золотой Орды, так и к более поздней эпохе, когда после ее распада в течение XV-XVII веков на постордынском пространстве складывался новый баланс политических сил в борьбе за наследие Улуса Джучи в виде полюсов и одним из государств этой борьбы был Крымский юрт, к которым так или иначе тяготели Ногайская Орда, Казанское, Астраханское, Сибирское на Тоболе и Казахское ханства. 

При тюркских вельможах оставались дружины, в их уделах дозволялось селиться неродовитым из степи. В разное время татарам отводилось Кашира и Серпухов, Звенигород и Юрьев- Подольский, выходцам из Ногайской Орды был выделен Романов, а выходцам из ханств, управлявшихся Джучидами, к которым можно отнести Казахское, Сибирское на Тоболе и Крымское ханства, - городец Мещерский или Касимов с прилегающими землями. По этому поводу посол Ивана Грозного писал в 1570 году падишаху Османов: Мой государь не есть враг мусульманской веры. Слуга его, царь Сеин - Булат господствует в Кесимове, Кайбулла в Юрьеве, Ибак в Сурожике, князья ногайские в Романове. Все они торжественно славят Магомета в своих мечетях. Длительное подчинение Золотой Орде выработало на Руси стойкое почитание Джучидов - старшей ветви Чингизидов - династии, правившей в Орде и большинстве наследных ханств. Знатность тюркских аристократов позволяла им претендовать на высокие посты в структуре не только Золотой Орды, но и Русского государства, считаться честию бояр выше.

Влияние служилой тюркской знати на историю России трудно переоценить.

Выходцы из её среды даже становились правителям, как номинальными, так и реальными. К первому случаю можно отнести так называемое отречение от русского престола Ивана Грозного в пользу крещеного татарского царевича Чингизида Симеона Бекбулатовича, ставшего на короткий период времени номинальным правителем Московии. Но были и подлинные властелины. Такие, как потомок ордынца Чет-Мурзы - русский царь Борис Годунов - татарин, нехристь, зять Малюты, - как писал о нем А. С. Пушкин. А царь Иван Грозный был Чингизидом по матери, крещеной татарке Елене Глинской, и данное обстоятельство использовалось им при покорении Казани, в борьбе за казанский престол. При Иване III татары имели свой двор в Московском Кремле. Когда же к Москве приближались татарские послы, то Иван III выходил за город и выслушивал их стоя, тогда как они сидели. Полки служилых татар сыграли решающую роль в победе Ивана III над Новгородом, последним соперником Москвы в борьбе за главенство над Русью. В 1546 году большая группа татарской знати пришла на службу к Ивану Грозному. Немало было в его окружении крещеных татар. Предполагается, что к их числу относились влиятельные фавориты Грозного и видные политические и военные деятели той эпохи, отец и сын Алексей и Федор Басмановы, упомянутый выше глава опричнины и правая рука царя Малюта Скуратов, заплечных дел мастер, один из самых зловещих персонажей русской истории [2]. 

При дворе Ивана IV до конца своих дней жил последний казанский хан

Едигер (Ядыгар), при крещении Симеон, где имел свой двор и похоронен в 1565 году в Благовещенской церкви Чудова монастыря. С семи лет находился при дворе Грозного ногайский князь Утямыш - Гирей. Об этом писал царь его деду Юсупу, ногайскому князю, что внука его он держит у себя за сына место. Утямыш-Гирей умер двадцатилетним и похоронен в Архангельском соборе Кремля под христианским именем Александр.

Важные услуги русской монархии оказали потомки ногайских биев - князья Урусовы и Юсуповы. Князь Петр Урусов, сын мурзы Исмаила, возглавил заговор и убил царя- самозванца Лжедмитрия II, а князь Феликс Юсупов участвовал в убийстве фаворита царя Николая II Романова и его жены - Григория Распутина. Казахский султан Ораз - Мухаммед получил за службу русскому престолу от Бориса Годунова Касимов с округой и сполна разделил судьбу России в смутную годину её истории, пав от руки Лжедмитрия II. Известным персонажем российской истории является завоеватель Сибири Ермак, о котором есть мнение как о ногайском казаке на русской службе [3, 198].

Политика Российской империи в отношении кочевых народов и государств-наследников Золотой Орды, до тех пор, пока они еще не стали подданными российской короны, в частности башкир, ногайцев, крымских татар, казахов, во многом несла на себе печать страха, во всяком случае до начала ХIХ века, еще со времен золотоордынского владычества перед возможным объединением этих народов. 

Говоря об исторической науке Казахстана, стоит отметить, что с советского времени в Казахстане появилась концепция Национальной истории, которая в тезисном виде звучала как «Ак орда (улус Орда эджена) — прообраз Казахского ханства» при этом Золотая Орда считалась родственным, но иностранным государством. 

Очень показательным эпизодом является слова Шокана Валиханова и комментарии к нему со стороны редакторов его сочинений. К примеру, Шокан Валиханов писал: «По преданиям своим киргизы почитают себя потомками татар Золотой Орды» [4]. При этом комментаторы пишут следующее: «не казахи почитают себя потомками татар Золотой орды, а лишь социальная группа Чингизидов» [5; 845]. При этом дальше комментаторы, описывая Золотую Орду, пишут следующее: «В Золотую Орду входили кыпчакские степи, то есть основная территория Казахстана, исключая Семиречье» [6, 849]. 

Если дело обстояло так, то непонятным оставался вопрос, где жили предки казахов, если они не потомки «Золотоордынских татар». Хотя во многих первоисточниках и казахском народном фольклоре есть огромное количество свидетельств о том, что казахи являются одними из наследников такого государства как Золотая Орда. К примеру, автор начала XVI века Ибн Рузбихани писал: «казахское войско в прежние времена, когда появился на арене истории Чингиз-хан, называли татарским войском, это упомянуто арабами и персами» [7]. Но при этом в официальной Казахстанской исторической историографии Золотая Орда выступает в роли чужого иностранного государства «оккупировавшего и завоевавшего земли предков казахов (имеются в виду кыпчаки)». Некоторые аспекты влияния политики на официальную историю Казахстана описаны в исследованиях сибирского историка Альфрида Бустанова [8]. 

Наследниками Золотой орды являются Крымское, Казанское (оно же Болгарское ханство) и Астраханское ханство. Его слова вмиг стали официальным приговором для Казахстанской историографии: Казахское ханство было официально выключено из состава «наследников Золотой Орды». 

Имперская идея во многом представляла собой синтез золотоордынских и византийских имперских традиций, между которыми есть и общее, и существенные различия.

Как Византия, так и Золотая Орда, были евразийскими великими державами и империя, которая в последствии, поглотит казахские земли унаследовала от них эту особенность. Разница во влиянии золотоордынского наследия на имперскую государственность от византийского состоит и в том, что империя была единственной, именно имперской наследницей Золотой Орды, в то время как среди имперских преемников Византии была и Османская империя [9; 150].

В силу исторических обстоятельств как территория Казахстана, так и в последующем Русь, не развилась до имперского уровня, а пошла по пути дробления и пала под натиском тюрко-монгольских кочевников Великой Степи, создавших мировую евразийскую державу - Золотую Орду, ставшую предтечей империи.

 

Литература 

 

1. Зуев Ю.А. По поводу личности Ермака - В кн.: А.Ш. Кадырбаев и др. Страна в сердце Евразии. А. Изд. Казак Университетi, 1998, с. 141-145.

1.            Кушкумбаев А. «Военное дело империи Чингизидов» // «Мәңғі ел». Научно-популярный исторический журнал. – № 2. – 2013. – Ноябрь. – С. 117121.

2.            Темиргалиев Р. История Казахского ханства. – Алматы, 2013, 420 стр.

3.            Сабитов Ж. М. Золотая Орда - «падчерица» казахстанской историографии // Молодой ученый. - 2015. - №24. - С. 842-851.

4.            Древнетюркский словарь. – Москва, «Наука». – 1969. 15. Босворт К.

Э. Мусульманские династии. Справочник по хронологии и генеалогии = The Islamic Dynasties. A Cronological and Genealogical Handbook / Пер. с англ. П.

А. Грязневича, отв. редактор И. П. Петрушевский. — М.: Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1971. — 324 с.

5.            Сухорукова О.А. Этническая история России. – Уч. Пособие, 1 часть. – Москва, 2015, 204 стр.

6.            Валиханов Ч. Ч. Этнографическое наследие казахов. - Астана, Алтын Китап, 2007.

7.            Трепавлов В.В. Тюркская знать в России (Ногаи на царской службе). Вестник Евразии, № 1-2 (4-5), М., 1998, с. 101-114.

8.            Бустанов А. История советского востоковедения в Средней Азии, - Санкт-Петербург, 2015, стр. 19.

9.            Кадырбаев А.Ш., Сыздыкова Ж.С. К вопросу об исторических преемниках Золотой Орды // XIII Фаизхановские чтения. Наследие Золотой Орды в государственности и культурных традициях народов Евразии: материалы международной научно-практической конференции. Санкт-

Петербург, 4-6 мая 2016 г. М., 2017. C. 54-64

 

Научный руководитель к.и.н.Габдулина А.Ж.

БАТЫС ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ  АЛТЫН ОРДА АҚШАЛАРЫ

 

Бабаева Әсел

С.Сейфуллин атындағы ҚазАТУ энергетикалық факультет, 

«а.ш. электроэнергетикамен  қамтамасыз ету және 

автоматтандыру» мамандығының 

1-курс студенті

 

 

Қазақстан тарихында Алтын Орда кезеңі шешуші орын алады. Бұл кезде қазақтарды бірыңғай этникалық қауымдастыққа біріктіруге, қазақ қоғамының әлеуметтік ұйымының көптеген сипаттамаларын бекіте түсуге, мемлекеттілік бастауларының қалыптасуына, исламның біртұтас дін ретінде бекуіне алып келген күрделі және қалыптан тыс процестер болды.

Металл ақшаларға деген қызығушылық және оларды коллекциялау сонау ежелгі заманда басталған. Тек ХХІ ғ. ғана көмбелерге, табылған ақшаларға деген жаңа қатынас қалыптасып, оларды бір тұтас дүние ретінде қабылдай бастады. Табылған олжалардың осы кезеңнен бастап картографиясы жасалынып, олар статистикалық әдіспен бағалана бастады. Біздің заманымызда бүкіл әлемнің нумизматтары қазбадан табылған ақшаларға біртектес масса ретінде қарамай, оларды жүйелеу керектігін түсінеді. Ағылшын нумизматы Ф. Грирсон металл ақшаларды оларды табылу сипатына қарай бір жүйеге келтірді. Ол табылған олжаларды екі негізгі категорияға бөледі: кездейсоқ және археологиялық. Кездейсоқ табыстарды ол үш түрге бөледі: жекелеген ақшалар, Жекелеген ақшалардың жиынтығы және көмбелер. Оның пікірінше көмбелердің өзін бірнеше категорияға бөлуге болады: кездейсоқ жоғалған көмбелер (мысалы, ақшасымен жоғалған әмиян); ерекше жағдайдағы көмбелер (соғыс кезінде, қала қоршауда қалған

кезде Жасырылған көмбелер т.б.). Олар ресми болулары мүмкін (каланың, шіркеудің, монастырдың қазынасы) және жеке (жеке адамдардың мүлкі); сақтап қоюға арналған көмбелер (белгілі бір мақсатпен жинақталған, бірақ белгісіз себептермен өзуақытында пайдаланылмаған, сондықтан қолайлы кезеңге дейін жасырылған көмбелер); қайтарылмайтын көмбелер (иесі кейін қайтарып алуды көздемей(кей кезде жоралғылық мақсатпен) әдейі жасырылған байлық(өлген адаммен бірге көмілген, салынған ғимараттың іргетасына қаланған т.б.). Көмбелердің уақытын анықтау да аса маңызды мәселе болып табылады. Әдетте олардың датасы сондағы ең жас, яғни ең соңынан салынған металл ақша бойынша белгіленеді [1, 8-б.] .

Тек ақшаларды ғана зерттейтін нумизматтардан айырмашылығы археологтар үшін кез келген табылған олжа үлкен қызығушылық туғызады. Олар үшін бір төбе саз ыдыс пен бір уыс алтын шақа бірдей құндылыққа ие.

Олар өздерінің олжаларын заттай, ақшалай және аралас деп бөледі. Соңғы екеуі, әрине, нумизматикалық ескерткіштерге жатады. Кейде ақша көмбелерін олардың жасалынған металына қарай бөледі (алтын, күміс, мыс (қола) ақшалар), бүндай жағдайда аралас деп 2-3 металдан тұратын олжалар есептеледі. Жәй қарапайым адам үшін көмбелер аса зор материалдық құндылық болып есептелмеуі мүмкін. Нумизматикамен таныс емес адамды көз алдыңызға елестетіңізші. Міне, ол көмбе тауып алды делік, сетеріге оралған олжасын толқу үстінде аша бастады. Оның көңілі бірден құлазып сала бергенін көз алдыңызға елестетесіз бе? Олкөз шағылыстырар алтын түйіршіктерді көремін деп ойлаған еді, ал оның орнына күңгірт металдан жасалған дөңгелекшелер мен тап сол сияқты уақыт табынан қарайып кеткен шыны көздері бар мыс әшекейлер ...

Металл ақшаларды ғимараттың іргетасына қалау дәстүрі кең таралған болатын, Бұндай сиқырлы ақшаны көбіне салынып бітуге жақындаған үйдің бір бұрышының астына қалаған. Алғашқыда үй салуды бастағанда іргетастың астына құрбандыққа әкелінген қораз, ат және басқа да жоралғылық жан-жануарлар қаланған. Қуаныштысы сол, кейін жануарларды ақшаларға айырбастастаған еді. Біздің заманымыздағы көбі біле бермейтін жоралғының бірі - металл ақшаларды салынып жатқан кеме мачтасының астына орналастыру.

Металл ақшалардың жақсы сақталуын қамтамасыз ететін ежелгі заманның қызықты дәстүрлерінің бірі - өлілерді оболдау. Осылайша өмірдегі ақшалар мистикалық, ирреалдық әлемде оларға жүктелген төлем құралы қызметін атқарған. Ежелгі грек мәйіттерінің бас сүйегінің ішінен үсақ ақшалар, яғни сол оболдарды тапқан. Бұл ұсақ ақшаларды өлген адамның жаны Детудан өткізіп жібергені үшін Харонға беруге тиіс болған, оның толқындарында саяхаттап болғаннан кейін оның жаны мәңгі түнекке оранған Айд патшалығынан тыныштық таба алады деп есептелген. Осы бір көңілді құлазытар салты археолтар антикалық дәуірден кейінгі ортағасырларға дейінгі екімыңжылдықтан астам кезең бойына кездестірумен болды [2, 13-18 бб.].

Жошы Ұлысының тарихы мен мәдениеті мәселесін зерттеуге келгенде , археологтардың қазба жұмыстарының нәтижесі ерекше маңызға ие болады. Бұл жерде нумизматикалық материалдардың маңызын асыра бағалау қиын. Ол өзінше сол кезеңде шығарылған, барлық адамдар ақша айналымы саласында пайдаланған, ресми құжат болып табылады. Нақ осы нумизматикалық материалдар, өзінің бүкіл өмір сүрген кезеңінде, Алтын Ордамен тығыз байланыста болған мемлекеттердің сауда-экономикалық және саяси тарихы бойынша неғұрлым қол жетерлік дерек болып табылады [3, 81-б.].  Алтын Орданың металл ақшаларын солтүстіктегі Тверь округінен бастап, солтүстік-батыстағы Беларуссия және солтүстік-шығыстағы Тюмень облысы, оңтүстіктегі Иран мен Палестинаға  дейінгі; батыстағы  Болгариядан шығыстағы Моңғолия мен Қытайға дейінгі орасан зор аумақтан кездестіруге болады. Алтын Орда ақшаларының жүздеген көмбелері табылды. Алтынордалық Еділ бойының нумизматикасы басқа аймақтарға қарағанда толығырақ зерттелген. Жошы Ұлысы нумизматикасының сипатты белгісі – оның әртүрлі аймақтарының тауар-ақша қатынасына біркелкі қатыспағандығында. Егер Батыс Қазақстанда дамыған ақша айналымының орталығы ірі Сарайшық қаласы болса, далалық Қазақстанның негізгі аумағы Алтын Орданың ақша айналымы саласына барынша аз тартылды.  Мысалы, ХХ ғ. Ортасында А.П.Смирнов пен Г.А.Федоров-Давыдовтың өзі Еділ бойындағы алтынордалық қалалардың қазбалары сан мыңдаған металл ақшаларды беріп жатқанда, қазіргі Қазақстан аумағының басым бөлігінде жошы ақшалары кездеспегенін атап өткен болатын.

Көшпенділер тауар - ақша қатынасына төмен деңгейде атсалысты.

Ращид - ад Диннің моңғолдық Иран туралы мына хабарламасы қызық: «Көшпенділердің қоныстары мен қыстақтарында... ақщалардың сапасын айыра алмайды, сондықтан металл ақшаоарды (қайсысы жақсы екенін білмегесін) қабылдаудан тартынады» [4, 271-б.]. Халықтың сенімін арттыру үшін ақшаларды барынша әсем де тартымды етіп жасауға тырысқан сияқты. Жоғарыдағы автор тағы да былай дейді «Ақшалар сондай әсем де әрлі, сондықтан оған ие болған адамның жүрегі оны біреуге ұсынуға қимайды, және ол оны сақтауға тырысады». Алайда, кейбір қорғандардағы жерлеу орындарынан алтын орда қалаларында соғылған ақшалар кездеседі (Онда күміс ақшалар басым, ал пұлдар сирек кездеседі). Жошының күміс ақшалары ұзақ уақыт ғылыми әдебиетте дирхем (дирхам) атауына ие болған еді, бірақ соңғы уақытта XIV ғ. күміс ақшаларын «данға» атаған дұрыс деген аргументті пікірлер басымдыққа ие (осыдан «денга», «деньги» деген орыс атауы шығады). 

Шамасы, металл ақшаларды зираттарға көму салты осы кезеңде Таяу Шығыс пен Иран аумағында да таралған сияқты. Аймақтың орта ғасырлық ескерткіштерін зерттеудің өте әлсіздігіне байланысты, орта ғасырлық ақшалар табылған зираттар бұнда белгісіз, бірақ XIII ғ. жазба бұл туралы мәліметтер тіркелген (Доминикандық уағызшы \ Рикольдо, немесе Рихарде де Монте  Кроче, «татарлардың адасуы туралы» әңгімелей отырып, молға «кейде шамалы ақшаны да қосып салатындығы» туралы хабарлаған) [5, 154б.].

Жерлеу орындарындағы алтын ордалы қақшаларды зерттеу XVIII ғ. басталған. Голандиялық ғалым Николаас Корнелисзоонның «Солтүстік және Шығыс Татария» (Witsen, 1785 P1.IY) атты кітабында «сібір молаларынан» табылған, кейін Х.М. Френ анықтаған күміс ақшалардың бейнелері берілген. Олардың арасында екеуі Жошы ақшасына жатады олар XIV ғ. Сарай әл – Жәдидте және Хорезмде соғылған болу керек) [6, 111-б.].

 XIX–XXғ. Бірінші жартысында Жошы ақшалары табылған бірнеше ондаған жерлеу орындары жарияланғанына қарамастан, осындай олжалар туралы алғашқы тізімді Г.А. Федоров- авыдов «Шығыс Европа көшпенділерді алтын орда хандарының қоластында» атты кітабында берген болатын [7]. Шығыс Европа мен Батыс Қазақстандағы көшпенділердің жерлеу орындарында табылған жошыақщалары туралы неғұрлым толық ақпаратты кейінірек Е.М. Пигарев жинақтаған болатын [8].

Жерлеу орындарындағы ақшалардың неғұрлым көп бөлігі Төменгі Еділ аумағын табылған. Батыс Қазақстан, археологиялық жағынан алғанда, неғұрлым аз зерттелген аймаққа жатады [9, 316-321 бб.]. Сондықтан мұндағы жерлеу орындарынан табылған олжалар соғұрлым зор қызығушылық туғызады.

2008 жылы Мокринский 1 қорымын қазған кезде 5 жерлеу орнынан жошылық күміс ақщалардың 20 данасы табылды. Табылған олжалар 5 микрокөмбеден тұрады, алайда, олардың бұл жерге тап болу себебі мақсатына қарай көптеген алтынордалық ақшаларға ұқсамайды. Алтын Ордалық көмбелер негізінен төтенше жағдайларға байланысты көмілген болса, бұл көмбелер оларды қайтадан пайдалану мақсатын көздемей, бұл жерге саналы түрде қалдырылған. Көңіл аударарлық жағдай, егер Алтын Орда көмбелердің көпшілігі өзара қырқыс пен әскери қақтығыстар кезеңіне (ХІҮ және ХҮ ғ. 2 жартысы) сейкес келсе, бұл көмбелер Өзбек пен Жәнібектің билік құрған кезеңінде көмілген (экономикалық және саяси тұрақтылық кезеңі). Мокринский 1 қорымындағы жерлеу орындарында қалдырылған ақшалар да осы кезеңге жатады.  

 

Әдебиеттер 

 

1.            Алтын Орданың ақшалары / Марыксин Д.В., Пачкалов А.В. – Орал: Полиграфсервис, 2009. – 50 б.

2.            Аксенова С.В., Жилкин А.В. Монеты и банкноты России и СССР. Полный каталог монет и банкнот России. – Ростов н/Д: Владис: М.: РИПОЛ классик, 2009. – 416 с.

3.            Самашев З., Бурнашева Р., Базылхан Н., Плахов В. Монеты Сарайчика. – Алматы, 2006.

4.            Рашид ад-Дин. Сборник летописей. Т. ІІІ. – М., 2002.

5.            Книга странствий. Пер. С лат. и ст.-фр., сост., статьи и ком. Н. Горелова. – СПб., 2006.

6.            Завитухина М.П. Н.-К.Витсен и его собрание сибирских древностей // Археологический сборник. Вып. 34. – СПб., 1999.

7.            Федоров-Давыдов Г.А. Кочевники Восточной Европы под властью золотоордынских ханов. – М., 1966.

8.            Пигорев Е.М. Монеты в погребениях Золотой Орды // Степи Евразии в эпоху средневековья. Т.І. – Донецк, 2000.

9.            Пачкалов А.В. Новые клады монет Золотой Орды // Древности Поволжья и других регионов. Вып. IV. Нумизматический сборник. Т.3. – Нижний Новгород, 2002.

 

Ғылыми жетекші – PhD докторы Қоскеева Ә.М.

 

ТҮРКІ ТАЙПАЛАРЫНЫҢ ЭТНОТАРИХИ ЖӘНЕ ЭТНОМӘДЕНИ БАЙЛАНЫСТАРЫ

 

Әбдікәрімов Рамазан

С.Сейфуллин атындағы ҚАТУ 

Энергетикалық факультеттің І курс студенті

   

Ежелгі түркілердің тарихына байланысты зерттеулерді бірнеше топқа бөліп жіктеуге болады. Алғашқы орында әрине қазақ және Қазақстан ғалымдарының зерттеулері тұр. Олардың ішінде алдымен ауызға ілінетіні Ә. Марғұланның «Ежелгі жыр-аңыздар» атты еңбегі. Бұл еңбекте байырғы тарихымызбен тығыз байланысты халық арасында кеңінен таралған ауыз әдебиетінің үлгілеріндегі тарихымызға қатысты құнды мәліметтер ғалымның көзімен талданады. Ш. Құдайбердіұлының «Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі» атты еңбегі де зерттеушіні өзіндік көзқарасын айшықтай түседі. 

Ежелгі қазақ тарихына қатысты құнды зерттеулер Н.Мыңжанның «Қазақтың қысқаша тарихы» атты еңбегінде көрініс берген. Түркі дәуіріндегі тарихымыз М.Тынышпаевтың «История казахского народа» атты еңбегіде біршама тиянақты зерттелген. Ежелгі тарихты зерттеуде профессор С.Аманжоловтың «Қазақ тілі диалектологиясы мен тарихының мәселелері» атты еңбегінің де маңызы зор. Көне тарихтты зерттеуге Х. Арғынбаев, М. Мұқанов, В. Востров жазған қазақ шежіресі туралы зерттеулердің қосар үлесі мол. Ежелгі қазақ тарихы «Алаш» тарихи зерттеулер орталығында профессор Т.Омарбековтың ғылыми жетекшілігімен дайындалған қазақ ру-тайпалары тарихы туралы көп томдық зерттеулерде жан-жақты қарастырылған. Ежелгі Қаңлылар тарихын зерттеуге Ә.Қайдар біраз еңбек сіңірді. Тарихи зерттеулер туралы айтқанда Ә.Дәулетханның зерттеулері назар аудартады. Ежелгі түркілер тарихын зерттеуде қазақстандық зерттеушілер арасында Ю.А.Зуевтің «Ранние тюрки:очерки истории и идеологии» деген атпен жарық көрген топтама еңбектерінің өзіндік орны бар. Түркілік тамырларымызды айқындай түсуге Ж.Мырзахановтың еңбектері көмек бере алады.

Ежелгі түркі тарихы туралы зерттеулердің келесі тобын кеңестік және

Ресейлік ғалымдар жазған еңбектер құрайды. Олардың ішінде ГруммГржимайлоның «Западная Монголия и Урянхайский край» атты үш томдық зерттеу бар. Жоғарыда аталған Н.Аристовтың «Усуни и кыргызы или каракыргызы» атты зерттеуінің де біз әңгімелеп отырған кезеңді зерттеуге қосар үлесі мол. Көне түркілер тарихын зерттеуге Л.Н.Гумилевте көп еңбек сіңірді. Осы орайда оның зерттеулері арасынан «Көне түріктер» және «Хунну» атты еңбектер ерекшеленіп тұрады. Кейбір еуроцентристік көзқарастарына қарамастан ежелгі түркілерді зерттеуге В.Бартольдта зор үлес қосты. Тарихымыздың түркілік кезеңін зерттеуге С.Г.Кляшторныйдың және Т.И.Сұлтановтың еңбектерінің де ықпалдары бар.

Қарлық қытай жазбасының мәліметіне қарағанда, түріктің бір жұрты. О бастан-ақ олар Бесбалықтың солтүстігінде Алтын таудың (Алтайдың) батысында қоныстанған. Қарлықтар туралы ХI ғ. бірінші жартысында ортағасырлық араб авторы әл-Марвази төменгіше әңгімелейді: «Оларға «түріктерге» қарлұқтар да жатады. Олар Тунис (Тулис) тауын мекендеді, ал бұл тау алтыннан тұратын. Олар тоғыз-ғұздардың құлдары болды және оларға қарсы көтерілді. Олар түргештер еліне шықты және оны басып алды. Бұлар оларды бағындырды және олардың билігін күйретті. Осы жақтан олар мұсылман елдеріне шықты. Олар тоғыз топты құрайды. Үш (топ) – жикил, үшеуі – баскил, біреуі – бұлақ, бірі – куқырқын және тағы бірі тұхси болып табылады» [1, 213 б.]. VII ғасырдың өзінде-ақ Қарлықтарда екі топ – батыс және шығыс бөліктері бөлініп шықты. Батыс Қарлықтары Он оқ түркі тайпаларымен тығыз байланыста болды, шығыс Қарлықтары ұйғыр тайпаларымен байланыстар ұстады. Таң жарғыларында қарлықтар туралы мынадай түсініктеме берілген: «Қарлық – асылында түріктің бір жұрты. Бұлар Бесбалықтың теріскейіне, Алтын таудың батысына қоныстанды, Қабы ұлысымен көрші отырды. Сір-енда жойылған соң Қабы бірте-бірте күшейді. Қарлықтар соған қарады. Гау Кән Қабыға жорық жасағанда, қарлықтар бірінен соң бірі келіп тізе бүкті де, жазалау жорығына әскер аттандырып көмектесті. Қабы талқандалған соң, қарлықтың Бұлақ, Бөбік, Ташлық ұлыстарының елшілері сарайға зияраттай келді... Үш арыс Шығыс түрік пен Батыс түріктің арасында болғандықтан олардың күшеюімен құлдырауына байланысты бірде бағынса, енді бірде бет бұрып отырды. Олар кейін оңтүстікке таман көшіп барған соң өздерін Үш қарлық деп атады. Әскері қуатты, соғыста батыр болған соң, Янжоудың батысындағы Түріктер түгелімен олардан жасқанатын еді. (Тан Шюанзұн заманы) кәйюанның (713741) бастапқы мезгілінде Құйғыр, Басмылдармен бірге Түргештің Озмыш қағанына шабуыл жасап, оны өлтірді. 3 жылы (715) Басмыл қағанымен бірге сарайға датнама жолдап, сайгүлік сыйлады. Сол жылы қыста тағы да Құйғырмен тізе қосып Басмыл ұлысын талқандады. (Басмыл) қағаны Ашна Шер Бесбалыққа қашты. Кейін ол астанаға келіп қол тапсырды... (Таң Сузұң заманы) чянюан жылдары (758-759) Басмыл қағаны оңтүстікке қашқан соң, Қарлық пен Тоғыз құйғыр Тұң ябғұны қаған көтерді. Сарай көп ұзамай-ақ елші жіберіп оны Әділеткер хан деп танып, Ізгі мұратты қаған деген атақ берді. Осыдан соң Қарлықтың Өтүкен төңірегіндегі топтары бір ұлыс болды да, Тоғыз құйғырға қарады. Олардың Алтынтау мен Бесбалыққа қарағандары өз алдына ябғу көтерді. Олар әр жылы сарайға тарту тартып тұрды. 11 жыл (752) ябғу Тұн Білге Түрік ағаманы Абұсты тұтқын етіп, сарайға тапсырды. (Сарай Тұн білгеге) ордагер санаттас үштік деген шен және Алтынтау арда ханы деген лауазым берді. (Таң Сузұң заманы) жыды жылдарынан (756-757) кейін бұлар бірте-бірте күшейіп, Құйғырмен үзенгі қағыстырды. Сөйтіп Он оқ қағанның байырғы мекеніне көшіп барып соны мекендеді. Қазір Сұяб, Талас қамалдары осыларға қарайды. Арадағы Құйғырлардан қорынып, жуық жылдардан бері сарайға тарту-таралғы әкелмеді» [2, 252-253 бб.].

Қимақтардың этникалық құрамы туралы алғашқы мәліметтерді Гардизидің «Зайн әл-акбар» атты еңбегінен аламыз. Онда қимақтардың шығу тегі аңыз түрінде берілген. Онда Татар деген хан қайтыс болғаннан кейін оның артында қалған екі ұлының кішісі Шад ағасынан қалған байлықты қызғанып, оған қастандық жасайды. Қастандық сәтсіз болғандықтан, Шадтың өзі қашуға мәжбүр болып, қоластындағы бір күңімен орман-тоғайы аңға толы, жан-жануары мол өзеннің жағасына орналасады. Кейіннен Шадқа татар хандығынан 7 адам келіп қосылады. Олар: Ими, Имақ, Татар, Байандүр, Қыпшақ, Ланиказ, Ажлад. Олар Шадтың қарамағында өмір сүреді [3]. Қимақ тарихына қатысты деректерге назар аударатын болсақ, осы жеті адамның аты кейіннен жеке-жеке тайпалар ретінде аталып, Қимақ бірлестігін құрған басты тайпалар болған. Кейбір ғалымдардың пікірлері бойынша Ими тайпасы Имур немесе Эймур болуы мүмкін. Бұл тайпа оғыз тайпаларының құрамында кездеседі. Қимақтардың басты тайпаларының бірі Имақтар араб-парсы деректерінде Қимақ деген атпен жазылған. Имақ тайпасы Гардизи дерегінде екінші реттік санмен аталған және бұл осы тайпаның қимақ федерациясының басты тайпасы екендігін көрсетеді [3]. Қимақтарды құрайтын тайпалар арасында ланиказ бен ажлад тайпаларының атауы көмескі қалып отыр. Зертеушілер арасында олар саны аз болғандықтан, немесе әлсіз тайпа болғандықтан, басқа мықты тайпалар қатарына қосылып кетуі мүмкін деген пікірлер бар. 

Қимақтардың тайпалық одағының қалыптасқан кезеңдеріне тоқталсақ. Йемектермен байланыстырылған яньмо тайпасы ҮІІ ғ. ортасында Батыс түрік қағанатының құрамына кірген және Алтай тауының солтүстігін, Ертіс маңында мекендеген. 656 ж. Батыс түрік қағанаты құлаған соң, яньмо тайпасының рөлі артады. Б.Е. Көмековтың пікірінше, қимақ тайпалық одағының негізі осы уақытта пайда болса керек. Ал енді оларға жаңа тайпалардың қосылуы, олардың өзара бірігуі күрделі әрі қиын үрдістерге жалғасты. Қимақ мемлекеттігінің құрылу мәселесін қозғар болсақ, осы мәселені жан-жақты және терең зерттеген Б.Е. Көмеков қимақ конфедерациясы ІХ ғ. екінші жартысында пайда болған деген тоқтамға келеді. Сонымен қатар қимақ тайпаларының қатарының көбеюіне Ұйғыр қағанатының құлауы да өз әсерін тигізді. Себебі, қағанат ыдыраған соң, оның құрамындағы тайпалар көрші елдерге немесе тайпаларға қосылды. Қимақ тайпалық одағының қалыптасуы олардың Алакөл мен Іле аймағын толығымен өз қоластына қаратып, астанасын Алакөл бойына көшіруімен аяқталады. 

Қимақтардың түріктілдес тайпаларға жататындығына Т.Омарбековтың мына пікірі дәлел болады деп ойлаймыз: «Қимақтарды тарихта елеусіз рөл атқарған, жеке ұлыстарды басқаруға ешбір мүмкіндіктері жоқ моңғолтілдес каи, кумоси, тіптен уранкаи тайпаларымен шатастыратындар бар. Мұның себебі, қимақтардың бабаларының о баста Орхонның төменгі ағысынан шығысқа қарайғы, яғни монғолтілділерге жақын аймақта көшіп-қонып жүрулеріне байланысты еді. Кейіннен олардың моңғолтілділер орналасқан шығыс Моңғолия аймақтарына емес, батысқа жылжып, Ертістің орта ағысындағы түркі тайпаларының қалың қойнауына тереңдеп енулері олардың түркітілділер болғандарын тағы да дәлелдей түседі» [4]. 

Қимақтардың негізгі территориясы Қазақстанның солтүстік-шығыс және орталық өңірі. VIII ғасырдың екінші жартысы мен ІХ ғасырдың басында Қимақ тайпалары үш бағытқа Солтүстік батысқа – Оңтүстік Орал (негізінен Қыпшақтар) жағына, Оңтүстік бағытқа – Сырдария мен Оңтүстік Қазақстанға және Оңтүстікке – Жетісудың Солтүстік-батысына қарай қозғалады. Бұдан қимақтардың Қазақстанның оңтүстік және батыс аймақтарында да мекендігін көреміз. ХІ ғасырдың басында көшпелі тайпалардың қоныс аударуы барысында Орталық Азиядағы тайпалар бұрынғы қоныстарынан ығыстырылды. Осындай қоныс аударулардың Қазақстанды мекендеген көшпелі тайпаларға әсері тимей қоймады. Осындай оқиғалардың нәтижесінде қимақтардың орналасуында айтарлықтай өзгерістер болды. Қимақтар өздері тығыз орналасқан аймақтағы жерін сақтап қалды. Ол аймақ – М. Қашқаридың мәліметі бойынша Ертіс өзенінің сол жағалауы. Яғни, қимақтардың негізгі бөлігі байырғы атамекен, Ертіс бойындағы жерінде тұрақтап қалған. 

Қарахан дәуірі Қазақстан аймағында мұсылман дінінің орнығуымен ерекшеленеді. Ибн әл-Асирдың көптеген түркі халықтарының (200000 киіз үй) 960 ж. исламды қабылдағаны туралы мәліметі Қарахандар мемлекетінің құрылған кезеңіне сәйкес келеді. Қарахандар әулеті өкілдерінің исламды қабылдауы туралы әйгілі мәлімет 955 ж. жатады және бұл оқиғаны Сатук Боғра-хан Абд әл-Керимның басқарған кезеңімен байланыстырады. Әрине исламның Жетісуда таралуының алғашқы әрекеттері осында арабтардың келуімен, яғни Омейядтар дәуірімен (VIII ғ.) байланысты. Бірақ мұсылман дінін ресми түрде қабылдауды зерттеушілер Х ғасырға жатқызады және оны Қарахан әулетімен байланыстырады.    

Сатұқ өлген соң оның баласы Мұса билікті қолына алып, 960 ж. қағанаттағы мемлекеттік дін – ислам болып табылатыны атап көрсетілді. Жалпы, Қарахан билеушілерінің тұсында Орта Азиядан оқтын-оқтын басып кірген мұсылман тайпалары мемлекетте ислам діні рөлінің күшеюіне үлкен ықпал жасады. Әсіресе, олардың арасында саманилер Қарахан мемлекетінде исламды таратуға баса назар аударған еді. Араб деректеріне сүйенген В.Бартольд Абул Хасан Мұхаммед бен Суфиан әл-Келимати деген Нишапур қаласынан шыққан біреудің 951-952 жж. бұл қаланы тастап, түріктер еліне кеткені туралы естелікті жазған еді. Бәлкім Қарахан мемлекетіндегі 960 ж. оқиға осы адамның қызметімен байланысты болар. «Исламның басқа өкілдерінің ішінен, - деп жазған еді В.Бартольд, - түркілер арасында жұмыс жасаған Абу-л Хасан Сейид бен Хатима әл-Усбаникетиді білеміз. Ол «түркілер еліне» 990 ж, бұрын кеткен болатын». Араб тарихшысы Ибн әл Асирдің жазуына қарағанда Жетісу жеріндегі түркілер 1043 жылы тағы да исламды жаппай қабылдаған. Бұл жолы олардың сандары 10 000 түтінге жуық болған. 

Қарақан мемлекетінің алғашқы аумағына шығыс Түркістанның бір бөлігі, Жетісудың Испиджабқа(Сайрамға) дейінгі бөлігі кірді. Мемлекет астанасы – Қашқар қаласы болды.. Қарахан мемлекеті туралы алғашқы шынайы мәлімет 992 ж. жатады. Дәл осы жылы Абу Керим Харун Богра-хан Бұхараға жорыққа шыққан еді. Саманидтердің Мәуереннахрда билігінің әлсіреуіне байланысты мұнда Қараханидтер күшті қарсылыққа кездесе қойған жоқ. Қарахандардың Мәуереннахрға екінші жорығы 996 ж. болды және мемлекетті кеңейтуге алып келді. Енді елдің батыс шекарасы Бұхара қаласы болды. Алайда, орнаған билік мықты бола қойған жоқ. Мәуереннахрды иемденген Қараханидтер әулеті өкілдерінің өздерінің арасында талас-тартыс басталды. Мемлекеттің басында тұрған билеуші Табгач-хандардың астанасы әдетте Баласағұн еді. Жетісу және Шығыс Түркістан олардың уделіне кірді. 

Жетісудағы бірін бірі ауыстырған мемлекеттік бірлестіктердің саяси өмірінде Талас аңғарындағы қалалардың үлкен рөл атқарғаны туралы академик Ә.Марғұлан «Манас» дастанының тарихи мазмұнын зерттеген кезде жазған еді. «Жырда өте жарқын түрде суреттелетін жердің енді бір саласы – Талас бойы, Кеңкөл, Мерке, Құлан, Ашпара. Бұл Талас өлкесі де ерте заманнан орда құрып, әлеуметтік-саяси тіршіліктің аса қайнаған және бір орталығы болған жер. Талас қаласы түу баста түрік қағандарының резиденцияларының бірі болған еді. Оның осындай орнын Рум (Византия) елшісі Земархтың жазулары ашық сипаттайды. Қарлықтар кейін Қарахандықтар дәуірінде (IХ-ХII) Талас олардың Жетісудағы атақты астанасының бірі болды. Жырда, халық аңыздарындағы атақты батыр

Манастың әлеуметтік тіршілігі көбінесе осы Талас, Мерке, Құлан қалаларының төңірегінде өтеді» [5, 42 б.]. 

Айта кеткен жөн, Қара түргештерден «қара» атауын қабылдағандар жалғыз Керейлер ғана емес. Сыр бойындағы және Жетісудағы Қаңлыларда Қарақаңлы және Сарықаңлы рулары кездесетіні осының дәлелі. Айтпауға болмайтын тағы бір мәселе, осы Қаңлыларға Керейлердің жақындығы туралы мәселе. Белгілі зерттеуші А.Қадырбаев көне қытайдың «Мэнуэр-шицзи» дерегінен мынадай үзінді келтіреді: «Кереиттер қаңлылардың бабалары болатын. Батыстағылар Қаңлы, шығыстағылар Кереит деп аталды». Бұл жерде әңгіме әрине, біршама бұрмаланған. Өйткені «Керейт» атауынан «Қаңлы» атауы әлдеқайда бұрын шыққан. Дегенмен де бұл екі тайпаның этникалық тұрғыдан жақын екендіктері даусыз болса керек деген ойдамыз. Оның үстіне Өтүкендегі Қаңғай таулы аймақтарын мекендеген Қаңлылардың байырғы бабаларының мекендерінде Телек тайпалар одағына кіретін Керейттердің жаңа рулық бірлес тіктері қалыптаса бастады. Кейбір зерттеушілер ханзулар Керейттердің Қаңлыларға жақындығын көрсету үшін оларды «Хэнли» деп атағанын ескерте кетеді. Бірақ бұл пікірлер Керейлердің бабалары ежелгі Үйсіндер бірлестігінен тастау алады деген көзқарасты теріске шығарады деп ойламаймыз. Керісінше байырғы Қаңлылардың ертедегі Үйсін ру-тайпаларына әрқашан да жақын, көрші орналасқандары және бірге көшіп-қонып жүргендері тарихи деректерден жақсы белгілі.

Тарақты бейнелейтін рулық таңба қазақ төрелерінің, яғни хансұлтандардың таңбасы ретінде мойындаған. Солай бола тұрса да, қазақты құраған басқа тайпалардың да кейбірі осы тарақ таңбасына ие болған. Олардың арасында алдымен ауызға алынатыны Жалайыр тайпасы. 

“Ноқта аға” мәртебесінің белгілі бір жүзде шешуші де ықпалды рөл атқаратын, яғни қазақтың хан-сұлтандарына жақын тайпаларға берілгені белгілі. Рулық таңбаны зерттеу Жалайырлардың моңғолдармен ғана емес, жоғарыда аталған, қазақты құраған басқа тарақ таңбалы тайпалармен де әлеуметтік-этникалық байланысты екендігін көрсетеді. 

ХІІ ғ. наймандардың Ертісте өмір сүруі оларды басмылдардың көршісі етті. Монғолия тарихында наймандардың қоныстанған жерлері былай көрсетілген: Кереит қоныстарынан батысқа қарайғы жерлерді Хангай мен Алтай таулы қыраттарының арасын наймандар мекендеген. Рашид ад-диннің айтуынша олардың көбі таулы жерді (тау етегін), қалғандары жазықты мекен еткен. Наймандардың көші-қоны Орхон өзеніне дейін, кейінірек алғашқы моңғол астанасы салынған Қарақорымға дейін баратын. Найман ақсүйектері ұйғыр хатшыларын қолданған. Бірақ та ұйғыр жазуын білетін наймандар аз болған. Наймандар түркітілдес болғандықтан да монғолдар билігін мойындауға қарсы шықты. Күшті найман хандығы жаңа туып келе жатқан моңғол мемлекетінің жолында тұрды, дегенмен түбінде Орталық Азиядағы билікті монғолдарға беруге мәжбүр болғанмен, олардың бір бөлігі батысқа көшіп, қалғандары бұрынғы атамекен, таулы жерлерін мекендеп қала берді.

 

Әдебиеттер

 

1                 Шараф ал-Заман Тахир Марвази  Естественные свойства животных.

Глава о тюрках. Пер. В. Храковского // Труды сектора востоковедения. – Алма-Ата, 1959. – Т.1. – C.208-218.

2                 Қытай жылнамаларындағы қазақ тарихының деректері. (б.з. 275-840 жыл). Екінші кітап. – Алматы: Өнер баспасы, 2006. – 285 б.

3Кумеков Б.Е. Государство кимаков ІХ-ХІ вв. по арабским источникам. – Алма-Ата, 1972. – 156 с. 

4               Омарбеков Т. Қимақтар мемлекеті // Ана тілі газеті. –  2011. 21-27 сәуір. 

5               Марғұлан Ә. Шоқан және «Манас»: «Манас» жырының Шоқан жазып алған нұсқасы туралы зерттеу. – Алматы: Жазушы, 1971. –  164 б.

6               Казахстан в эпоху феодализма (Проблемы этнополитической истории). – Алма-Ата, 1981. – 296 с. 

 

Ғылыми жетекшісі: т.ғ.к., Абишева Ж.Р.

 

 

УЛУГ УЛУС - ЯДРО ГОСУДАРСТВА

 

Студент энергетического факультета, гр.19-08 Каирбек Ануар КазАТУ им. 

Сакена Сейфуллина

 

 

Жошы, старший сын Чингисхана, основатель Золотой Орды. Его мать звали Борте, родом она из племени конырат. Незаурядные военные способности Джучи начали проявляться с самых молодых лет.

После того, как в 1206 году Чингисхан объединил кереев, найманов, меркитов и другие племена в один центр, Жошы хан в 1207–1212 годы по заданию отца покорил Южную Сибирь, Алтай, Восточный Туркестан, а в 1211–1215 годах - Северный Китай.

В 1218 году войско Жошы хана в погоне за меркитами, не покорившимися Чингисхану, сразилось с 60-тысячным войском Хорезмского шаха Мухаммеда на берегу реки Иргиз. Благодаря полководческому таланту Джучи хану удалось закончить битву вничью. После этого сражения Мухаммед шах отказался от войны с ним.

А Жошы хан в 1220–1222 годах покорил города Отрар, Сыгнак, Узкент, Баршынкент, Жанкент и др. Так он полностью завоевал Хорезмское государство.

 Как гласят исторические источники, за военные заслуги Джучи было позволено участвовать в курултае 1223 года, которые организовал его отец - на равнине Куланбасы Чингисхан раздал своим сыновьям территориальные уделы.

Жошы достались земли к западу от Иртыша, северные края Жетысу до нижних берегов Волги, все земли, где «ступали монгольские лошади», весь край Дешт-и-Кипчак. Ставка хана расположилась на берегу Иртыша. После окончания курултая сыновья Чингисхана вместе с отцом возвратились в столицу государства Каракорум. Жошы проявил непокорность и остался в своей ставке.

Информация о смерти Жошы, который умер на полгода раньше отца, рознится. По одной из легенд, его убил взбесившийся жеребец. По другой версии, он был убит по тайному приказу своего отца Чингисхана, который опасался, что тот может перейти на сторону врага. О смерти Жошы в народе создан кюй «Аксак кулан, Жошы хан». Могила Жошы находится на северном побережье реки Кенгир в 45 километрах от города Жезказгана. Усыпальница воздвигнута в первой половине XIII века. В его строительстве принимали участие огузы, аргыны, кыпчаки, кереи, найманы, коныраты, канлы и другие рода, которыми в свое время руководил Джучи.

В 1982 году занесен в список памятников истории и культуры республиканского значения и находится под охраной государства. Мавзолей имеет портально-купольную структуру, размеры в плане 7,25 × 9,52 м., высота портала 7,90 м., здание возведено из обожжённого кирпича (26 × 29 ×

5 см.). 

Мавзолей перекрыт куполом с двойной оболочкой. Внешний купол не сохранился, раньше он опирался на звёздчатый 17-гранный барабан очень редкой формы и был облицован плитками и бирюзовой поливой. Такими же плитами было заполнено П-образное обрамление глубокой арочной ниши на портале. Ниша перекрыта полукуполом, опирающаяся на паруса в виде ячеистых сталактитов из кирпича. Внутренняя оболочка купола, перекрывающая квадратную камеру, опирается на арочные паруса. В глубине камеры находится надгробие. Пол мавзолея вымощен кирпичом. Интерьер освещается двумя арочными отверстиями, расположенными в боковых камерах. Как для внешнего объёма, так и для интерьера характерна ясность и простота композиции.

Впервые мавзолей Жошы-хана упоминается в записках Хафиза Таныша (ХVІ век). В 1946 году археологическая экспедиция под руководством Алькея Маргулана в ходе раскопок обнаружила в мавзолее два погребения. По предположению ученых, одно из них принадлежит хану Джучи, другое - его старшей жене Бектумыш.

Мавзолей изображен на памятной монете Казахстана 2005 года номиналом 500 тенге. В Улытау также погребены ханы Алаш, Едыге, Тохтамыш. На каменной плите улытауской горы Алтыншокы оставил память о своем пребывании весной 1391 года великий Тамерлан.

Памятники, которые хранит в себе Улытау, восходят к эпохам палеолита и неолита. На территории района находится 636 памятников, 282 из которых занесены в историко-культурную карту фонда музея «Улытау». Мавзолей «Улытау» - богатейший источник исторических сведений и ценнейший памятник культурно-исторических ценностей нашего народа. Именно поэтому такой мавзолей не могло обойти вниманием и руководство нашего государства. В рамках празднования 750-летия Золотой Орды, Президент РК Касым-Жомарт Токаев поручил сделать центром этнографического туризма на международном уровне. «Улытау должен стать центром этнографического туризма на международном уровне.

Улус Джучи, созданный как составная часть Великой Монгольской империи. Но не прошло и полувека, как Улус Джучи стал полностью независимым государством. Однако анализ его статуса даже в тот период, когда он официально считался частью Еке Монгол Улус, показывает, что он занимал особое положение среди других уделов. В данной статье автор рассмотрит ряд аспектов, которые и позволяют сделать вывод о том, что Улус Джучи в рамках Монгольской империи обладал сравнительно широкой автономией.

Разделение Еке Монгол улус (Великой Монгольской империи) Чингисханом между своими сыновьями и другими родичами, произведенное к 1224

г. можно счесть предпосылкой ее дальнейшего раскола. Но на тот момент это был единственный способ сохранить обширную державу в состоянии относительного единства. Чингис-хан и его администрация оказались не готовы к столь быстрому расширению его владений за счет присоединения к ним Уйгурии, государства Кара-киданей, Хорезма, Северного Китая, и не могли обеспечить эффективное управление ими из одного центра, каковым к 1220 г. только-только становился Каракорум. В то же время недавно присоединенные земли без эффективного управления могли вновь легко выйти из-под контроля монгольских властей.

Единственным выходом из этого административного кризиса становилось выделение автономных владений членам правящего рода Борджигин - сыновьям, братьям и племянникам Чингис-хана. Каждый из них получал определенную область (ряд областей) в управление, имел возможность привлечь на службу местных администраторов и учитывать исторические традиции управления, сложившиеся в том или ином регионе. Естественно, Чингис-хан, наделяя владениями родичей, наибольшее доверие выказал не братьям и племянникам (они получили довольно небольшие уделы собственно в Монголии и Северном Китае и не играли большой роли в делах империи), а собственным сыновьям. Улусы Жошы, Шагатая и Угедэя, а также Коренной юрт, доставшийся Тулую, стали прообразами будущих

государств Чингизидов, последние из которых прекратили свое существование лишь во 2-й пол. XIX в. [20]

Жошы, как старший, получил только что завоеванные земли, которые на тот момент и были самыми удаленными. Но уже вскоре империя начала бурную экспансию на запад. К 1221 г. Улус Жошы включил в себя Хорезм и земли к северу от него, населенные преимущественно кипчакскими племенами.

Ни хронисты, ни последующие историки не упоминают о ярлыках, которые великие ханы выдавали вновь избранным правителям Улуса Джучи. Логично предположить, что таких ярлыков не выдавалось: достаточно было устного волеизъявления хагана, который в присутствии свидетелей (своих приближенных) подтверждал волю курултая Улуса Жошы. При этом "очное" утверждение было совершенно не обязательно: кажется, только "нелегитимно" назначенный Сартак был единственным правителем Улуса Жошы, которого великий хан утвердил в его присутствии: Рашид ад-Дин сообщает, что "Менгу-каан встретил прибытие... Сартака с почетом, утвердил за ним престол и государство и дал (ему) разрешение на отъезд". Все три преемника Сартака - Улагчи, Берке, Менгу-Тимур, - избирались на курултае, после чего из Монголии приходило утверждение их на троне со стороны великого хана: ни одного из них не призвали в "метрополию" для утверждения. Еще интереснее произошло вступление на трон Бату: его избрание на курултае было утверждено даже не Чингис-ханом, а его "полномочным представителем" в Улусе Джучи - Тэмугэ-отчигином [21].

Единого титула для правителей Улуса Жошы, кажется, не существовало: в разные времена они носили разные титулы, что, соответственно, отражало их реальное положение и роль в рамках Монгольской империи.

Основатель государства Жошы, по некоторым сведениям, носил ханский титул и примерно с 1225г. стал соправителем своего отца в западных уделах Монгольской империи. Для легитимации факта соправительства монгольским правоведам пришлось измыслить прецедент: появилась легенда, что соправителем Хабула - первого хана монголов (прадеда Чингисхана) был его брат Кажул-багатур. Восточные хронисты именуют Джучи ханом; примечательно, что так они называют только тех потомков Чингисхана периода единой Монгольской империи, которые управляли всем Еке Монгол Улус: Угедэй и Тулуй также названы Рашид ад-Дином ханами (поскольку первый был хаганом, а второй в 1227-1229г. являлся регентом), а их брат Джагатай ханского титула не имел, несмотря на свою значительную роль в политике империи [22] .

Выше уже было сказано, что личностный фактор сыграл не последнюю роль в статусе Золотой Орды и ее правителей. Поэтому преемники Джучи унаследовали его владения, но не ханский титул: Бату, как Чингизид третьего поколения, не мог стать соправителем ни своего деда Чингис-хана, ни своего дяди Угедэя. Вместе с тем, как правитель правого крыла Монгольской империи, он имел право на более высокое положение, чем его ровесники - внуки Чингис-хана. В "Юань ши" Бату упоминается с китайским титулом "чжуван", которое Е. И. Кычанов переводит как "великий князь, хан", тогда как другие внуки Чингис-хана носили титулы "циньван" (великий князь) [23].

По сведениям армянских хронистов он носил "титул ханского отца", персидские хронисты характеризуют его как "даругачи всех кипчаков". Похоже, ханского титула Бату не получил даже и тогда, когда стал главой рода Борджигин и официально считался соправителем великих ханов Гуюка (в 1246-1248 гг.) и Монке (в 1251-1256 гг.). Монке официально объявил о совместном правлении с ханом Бату, в беседе с Гильемом де Рубруком: "Как солнце распространяет повсюду лучи свои, так повсюду распространяется владычество мое и Бату". Но "Саин-хан", скорее всего - это не монарший титул, а почетное прозвище Бату (хотя многие хронисты именуют его также и Бату-ханом) [24].

Совсем нет сведений о ношении царского титула и преемники Саинхана - Сартак, который также считался соправителем Монке в середине XIII в., а затем Берке, который был одним из соправителей Хубилая, с Алгуем и Хулагу (сопр. В 1263-1265/1266 гг.). Берке во всех восточных хрониках упоминается с титулом "огул", который принадлежал младшим сыновьям царевичей из царственного дома чингизидов. И лишь Менгу-Тимур, первый после Жоши, вновь принимает ханский титул.

Фактически занимая главное место среди удельных правителей Монгольской империи, правители Улуса Жоши официально не обладали каким-либо титулом, который отличал бы их, например, от правителей

Чагатаевского Улуса, владений Угедэя или других принцев крови дома Шынгыс-хана. Вместе с тем, они обладали более широкими административными и судебными полномочиями, нежели вышеуказанные правители других уделов [23; 134].

Статус правителей Улуса Жошы вырисовывался и на государственной символике. Они имели право издавать ярлыки, иметь собственный монетный двор, но в период, когда Золотая Орда официально являлась частью Монгольского Улуса, их атрибутика отражала их вассальное положение. Так, например, ярлыки, которые выпускали ханы Золотой Орды, в исследуемый период времени содержали надлежащее упоминание хана: "Предвечного бога силою... покровительством великого хана повеление наше..." [24]. Тоже и относилось и к остальным документам дипломатического характера ордынских правителей.

Таким образом, как Казахстан, объективно является прямым дофином Золотой Орды, Россия, вобравшая многое из недр улуса также была ее продолжателем. В настоящее время обращение к золотоордынскому наследию поможет нам решить целый ряд ключевых проблем в сфере идеологии и, шире, строительства гражданской нации в Казахстане. Но главным фактором является то, что народ Казахстана обретает целостное видение своего прошлого, и строительство единой гражданской нации в нашей стране, благодаря которому получит новый импульс.

 

Литература 

 

1.            Владимирцов Б.Я. Работы по истории и этнографии монгольских народов. – М.: Восточная литература, 2002. – 560 с.

2.            Якубовский А.Ю. Золотая Орда и её падение. Aкадемия Hаук CCCP,

М.-Л., 1950. В соавторстве с Б. Д. Грековым

3.            Сафаргалиев М.Г. Распад Золотой Орды. – Саранск, 1960

4.            Фёдоров-Давыдов Г. А. Искусство кочевников и Золотой Орды: Очерки культуры и искусства народов Евразийских степей и золотоордынских городов. — М.: Искусство, 1976. — 228 с.

5.            Gruss Rene. L'Empire des steppes, Attila, Gengis-Khan, Tamerlan (Империя степей. Аттила, Чингис-хан, Тамерлан). — P.: Payot, 1938 6. Крадин Н.Н., Скрынникова Т. Д. Империя Чингис-хана. М.: Восточная литература РАН, 2006. – 557 с.

7.            Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. Том I. Переработанное и дополненное издание. Подготовка к новому изданию, введение, дополнения и комментарии Б. Е. Кумекова и А. К. Муминова.- Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – 711 с.

8.            Абусеитова М. «История Центральной Азии и Казахстана». –

Алматы, 2001

9.            Тулибаева Ж. История Казахстана в хулагуидских источниках / Ж. М. Тулибаева // Доклады НАН РК. – 2013.-№2. – С. 96-107. 10. Зуев Ю.А. По поводу личности Ермака - В кн.: А.Ш. Кадырбаев и др. Страна в сердце Евразии. А. Изд. Казак Университетi, 1998. – С. 141-145.

11.        Кушкумбаев А. «Военное дело империи Чингизидов» // «Мәңғі ел».

Научно-популярный исторический журнал. – № 2. – 2013. – Ноябрь. – С. 117121.

12.        Темиргалиев Р.История Казахского ханства. – Алматы, 2013.–420 с.

13.        Сабитов Ж.М. Золотая Орда - «падчерица» казахстанской историографии // Молодой ученый. – 2015. - №24. – С. 842-851.

14.        Древнетюркский словарь. – Москва, «Наука». – 1969. 

15.        Босворт К.Э. Мусульманские династии. Справочник по хронологии и генеалогии = The Islamic Dynasties. A Cronological and Genealogical Handbook / Пер. с англ. П. А. Грязневича, отв. редактор И. П. Петрушевский. – М.: Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1971. – 324 с.

16.        Сухорукова О.А. Этническая история России. – Уч. Пособие, 1 часть. – Москва, 2015. – 204 с.

17.        Валиханов Ч.Ч. Этнографическое наследие казахов. – Астана, Алтын Китап, 2007.

18.        Трепавлов В.В. Тюркская знать в России (Ногаи на царской службе). Вестник Евразии, № 1-2 (4-5), М., 1998. – С. 101-114.

19.        Бустанов А. История советского востоковедения в Средней Азии, - Санкт-Петербург, 2015. 

20.        Якубовский А.Ю. Золотая Орда и её падение. Aкадемия Hаук CCCP, М.-Л., 1950. В соавторстве с Б. Д. Грековым

21.        Березин И. Очерк внутреннего устройства Улуса Джучиева, СПБ,

1863, с. 25-31

22.        Егоров В.Л. Государство и административное устройство. -

Вопросы истории. 11462, №1, с. 33-34

23.        Софронов М. В., Кычанов Е. И. Исследования по фонетике тангутского языка. (Предварительные результаты). – М., ИВЛ. 1963.–С.115 с.

24.        Бартольд В.В. Сочинения. Т.I. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. – М.: Наука, 1963. – 763 с.

 

Науч. руководитель к.и.н., Габдулина А.Ж.

 

 

 

 

 

 

ЭТНОГЕНЕТИЧЕСКИЕ ВОПРОСЫИСТОРИИ ЗОЛОТОЙ ОРДЫ

 

Кабдышев Максат студент 1 курса,

энергетический факультет

КазАТУ им. С.Сейфуллина

 

Улус Джучи (позднее название «Золотая Орда») представлял собой имперский тип сложносоставного кочевого государства периода развитого 

Он основывался на политических традициях и правовых принципах (на начальном этапе) некогда единого «Yeke Mongol Ulus» (Великой Монгольской империи) 1206-1269 гг. Общеизвестно, что династия Джучидов контролировала громадные территории на евразийском геополитическом и этнокультурном пространстве, включая бóльшую часть казахских степей, от Волги до Алтая, где проживали тюркоязычные народы и племена.

 Как давно установлено учеными-востоковедами, основное население Золотой Орде преимущественно говорило на тюрко-кыпчакском языке или его диалектах. При этом, начиная с XIV столетия, соответственно, и государственный язык (язык делопроизводства и канцелярии) Золотоордынской империи был тюркским (например, т.н. поволжский тюрки). 

В период господства Джучидской империи (Алтын Орда) на ее территории, в целом, мирно сосуществовали тюркские, монгольские, финноугорские, славянские и кавказские этнические группы. Наблюдаемый здесь специалистами культурный, религиозный, политический синкретизм разнородных традиций, убедительно подтверждается историческим материалом. Этот исторический феномен сосуществования крупных «цивилизационных» миров, сочетающих в себе кочевой образ жизни значительной части населения и хозяйственный уклад оседлого общества требует, на наш взгляд, отдельного изучения.

Таким образом, история Золотоордынского государства это есть история появления тюркских этносов и государственности позднего Средневековья и Нового времени и, прежде всего, современных казахов и других родственных им народов кыпчакской подгруппы тюркских языков

 Генетические исследования последних лет, например, Баязита Юнусбаева показали, что казахи, как этногенетический коллектив, образовались во времена Золотой Орды. Понятно, что тогда этот этногенетический коллектив не называл себя казахами, но тот генетический коктейль, который присущ казахам, восходит к XIII веку, когда смешались две популяции - местная тюрко-кипчакская и пришлая с восточной Азии монголо-тюркская популяции (среди племен Монгольской империи, пришедших на территорию Казахстана, были не только монголоязычные племена). Антропологи также отмечают этот факт. Оразак Исмагулов также датирует XIII веком сложение антропологического типа, который сейчас есть у казахов, когда доля монголоидности населения Казахстана увеличилась с 50 % (антропологические показатели домонгольских кыпчаков) до 70 % (антропологические показатели кочевников улуса Джучи с XIII века и современных казахов). Также исследования известного антрополога Леонида Яблонского показывают, что казахи наиболее близки антропологически кочевникам Золотой орды. Современный исследователь Жаксылык Сабитов также говорит о том, что, что большая часть основателей казахских родов восходит ко времени существования Золотой орды. Таким образом, генетика и антропология показывает, что время существования Золотой орды было ключевым осевым временем для истории казахов.

 

Научный руководитель к.и.н., доцент Аубакирова Х.А.

 

 

НУМИЗМАТИКА АЛТЫН ОРДА ТАРИХЫНЫҢ ҚАЙНАР КӨЗІ РЕТІНДЕ

 

Сабыр Аружан

С.Сейфуллин атындағы ҚазАТУ энергетикалық факультет, 

«электроэнергетика» мамандығының 

1-курс студенті

 

Алтын Орда туралы тарихи мағлұматтар түпкі бастаулардың үлкен тобында сақталған. Және сонымен қатар олардың ішінде Алтын Орда ақшаларында кеңінен таралған нумизматикалық материалдар ерекше орын алады. Алтын Орда тарихы жөніндегі жазба көздері аясының шектеулілігі салдарынан олар осы мемлекеттің экономикалық  және саяси өмірін қайта қалпына келтіруде маңызды орын алады.

Алтын Орда ақшалары осы мемлекеттің тарихын зерттеудің аса маңызды дерек көздерінің бірі болып табылады. Металл теңгелердің аса көп мөлшерде табылуы – алтынорда ескерткіштерін қазған кездегі сипатты құбылыс. Сауда жолдарының торабында орналасқан Алтын Орда өзі өмір сүре бастаған кезеңнен бастап-ақ қолайлы экономикалық жағдайға ие болған еді. Алтын Орда тарихы бойынша ақшалардың өзі ғана емес, сондай-ақ олардың кешені (көмбелер мен жекелеген олжалар) де маңызды дерек көздері болып табылады. Алтынордалық ақшаларда билеушілердің есімдері, қала атаулары, даталар жиі беріледі. Берілген даталар, билеушілердің есімдері, қоныс атаулары зерттеушілер үшін Алтын Орданың тарихи географиясы мен саяси тарихы туралы құнды мәліметтер болып табылады. Сонымен қатар табылған ақшалар алтынордалық мемлекеттердің экономикалық өмірі туралы баға жетпес мәліметтер береді. Алтынордалық ақшалар метрология мен ақша реформаларын зерттеудің қайнар көзі болып табылады. Алтынордалық экономика туралы сансыз көп ақша көмбелері құнды ақпарат береді (көмбелер санының көбеюі тұрақсыздық кезеңдері туралы куәландырады), ал белгілі бір кезеңнің жекелеген (жоғалған) ақша олжалары түрлі уақыттағы тауар-ақша қатынасының даму деңгейінің көрсеткіші болып табылады. Ақша кешендерін зерттеу Алтын Орданы түрлі аймақтарындағы қала өмірінің динамикасы, урбанизация кезеңдері туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Металл ақшалар – Алтын Орданың тарихи географиясы мен қала орталықтарының оқшаулануындағы маңызды дерек. Сонымен бірге, олар мұсылман нышандарымен қатар Евразияның далалық көшпенділерінің рухани және мәдени өмірі туралы құнды дерек болып табылады. Өсімдік өрнектері (әсіресе гүл өрнекті ақшалар) мен геометриялық өрнектер (мысалы, алты бұрышты, бесбұрышты жұлдызшалар, свастика, шиыршық серіппе), әртүрлі заттардың бейнелері (құмыра, таразы, қанжар, садақ), тірі жан иелері (бүркіт, арыстан және күн, барыс, қой, түйе, ат, қыран, балықтар, тіпті адам бейнелері де) кездеседі. Тарихнамада бұл бейнелерге қандайда болмасын түсініктеме беруге талпыныстар болғанымен, олардың бәрі сәтті шықты деп айтуға болмайды. Мыс бақырлардағы кейбір бейнелер жұлдызнаманың белгілері болуы мүмкін. Халықтың бұл аұшаларға деген сенімдерін арттыру үшін оларды неғұрлым тартымды қылып жасауға тырысқан сияқты. Алтын Ордалық ақшалардың кейбір түрлері өздерінің әсемдіктерімен, көркем каллиграфиясымен ортағасырлық бейнелеу өнерінің нағыз шығармалары болып табылады [1, 8-б.].

Христиан Мартин (Христиан Данилович) фон Френ (1782-1851жж.) шын мәнінде мұсылман нумизматикасының негізін салушы болып есептеледі. ХІХ ғасыр нумизматтары танымал шығыстанушыны алтынорда нумизматикасының  «князы» және «Несторы» атаған болатын. Алтын

Орданың ақша ісін зерттеуге Х. М. Френнің ізбасарлары, В. В. Григорьев пен П.С. Савельев үлкен үлес қосты. Сонымен қатар, ХІХ ғасыр нумизматикасында коллекциялық зерттеуге басымдық берілгенін де атап өту керек. Нумизматтарды ақшаның сирек кездесетін түрілері, «Нумизматикалық күлкілі оқиғалар», «anekdota» қызықтыратын, бұхаралық, біртектес металл ақшалар зерттеушілер назарынан көбінесе тыс қалып жатты. Көмбелік кешендерге деген үлкен қызығушылық ХІХ ғ. аяғы – ХХ ғ. басындағы зерттеу жұмыстарында байқалады. ХІХ ғ. – ХХ ғ. басындағы табылған көмбелердің көпшілігі сақталмаған. Олардың құрамы туралы бірден-бір дерек сол заманның басылымдары болып табылады. И.Н. Березиннің, О. Блоудың, С. Лен-Пульдің, А.Ф. Лихачевтің, А.К. Марковтың. О.Ф. Ритовскийдің. В.К. Савельевтің. В.Г. Тизенгаузеннің, В.К. Трутовскийдің жүмыстарынла алтынордалық мемлекеттердің ақша ісі мен ақша айналымын зерттеу туралы ұсыныстар берілген. Эрмитаждың қызметкері А. К. Марков іргелі «Императорлық эрмитаждың мұсылман ақшалары тізімінің каталогын» жасақтаған (1896) [2, 225-б.]. 

Каталогтың құрамына жошылық ақшаларда кірген. Өкінішке орай, эрмитаж жинағындағы ақшаларға өте қысқаша сипаттама берілген. Олардың иллюстрациялары берілмеген. 

ХІХ ғ.-ХХ ғ. басында тарихи ақпараттың негізгі дерегі бұрынғыша жекелеген металл ақшалар болып қала берді, жағдай кейін өзгерген болатын. ХХ ғасыр нумизматикасы негізгі назарды экономикалық үрдістерге, ақша айналымына аудара бастады. жекелеген ескерткіштерден жинақталған көмбелер, ақша кешендері туралы сапалы басылымдар жарияланып оларды тіркеу басталды. Алтын Орда нумизматикасын зерттеуде саратовтық өлкетанушылар А. А. Корков пен Б.В. Зайковскийдің қызметі маңызды кезең болып табылады. Олардың қызметінде алтынордалық қалашықтардың жекелеген ақша кешендерін зерттеу елеулі орын алады. Түрлі ескерткіштердегі «ақша кезеңдерін» және ақша айналымының ерекшеліктерін анықтау басталады. А.А. Коротков пұлдардың табылған жерлеріне қарап, Алтын Орданың ақша сарайларының орналасқан жерін айқындау әдістемесін жасақтайды. А. А. Коротковқа Норовчата қаласы жерінде табылған ақшалардың орыны арқылы мордва  жеріндегі Алтын Орда мемлекетінің маңызды орталығы – Мохшаны анықтаудың сәті түсті. 1950жылдары көрнекті нумизмат, ГИМ-нің қызметкері Светлана Алексеевна Янина (1924-1997 жж.) қазба жұмыстарындағы, Болгардағы Куйбышев экспедициясы жинағындағы ақшаларды, содан соң Царев қалашығының ақшаларын зерттеуді бастайды.  Осы жұмыстарды тұңғыш рет жошылық нумизматикаға  байланысты бірқатар сұрақтар пайда болады (мысалы, қандай үлгіден алынған, шыққан уақыты белгісіз сериялардың даталарын анықтау т.б.). Алтын Орда тарихы бойынша бірде-бір ірі зерттеуді онжылдықтар бойына жошы нумизматикасының неғұрлым беделді маманы болып саналып келген МГУ профессоры Герман Алексеевич Федоров – Давыдовтың толып жатқан басылымдарына сілтемесіз елестету мүмкін емес. Оның жұмыстары жошытану саласында тұтас бір дәуірді құрайды. 1957 жылы Г.А. Федоров-Давыдов «Клады золотоордынских монет» атты кандидаттық диссертациясын қорғады (400-ден астам көмбелер туралы мәлімет берілген 3 мақала енгізілген). Бұл жұмыстың жалғасы ретінде кейін табылған бірен саран жошы ақшалары туралы басылым жарық көрді (1963). Бұл жұмыстарда зерттеуші топографиялық мәлімет құрастырып, ақша айналымдарының кезеңдерін ұсынды. Ұлыстың әртүрлі аймақтарында айналыста болған металл ақшалардың құрамының ерекшеліктерін қарастырды. Соңғы уақытта алтынордалық нумизматика мәселесімен айналысқандар қатарында В. П. Лебедев, А. Г. Мухамадиев, Д. Г.

Мухаметшин, В. Н. Настич, А. А. Нудельман, Э. Оберлендер-Тырновяну, П. Н. Петров, А. Л. Пономарев. М. Б. Северова, А. З. Сингатуллина, Н. М. Фомичев т.б. зерттеушілер бар [3, 19-б.].

Алтын Ордада ХІІ ғ. ортасынан ХV ғ. аяғына дейін бейметалдық ісі  орын алды – күміс және мыс бақырлар соғып шығарылды (алтын динарлар ХІV ғ. тек Хорезмде ғана соғылды). Алайда, ақша айналымына жатжерлік алтын шақалар да қатысты (бәрінен де басым болған Дели сұлтандығының динарлары еді). Мыс бақырлар пұл атауын иеленді, күміс ақшалардан айырмашылығы олар жергілікті маңызға ғана ие болып, ұсақ сауданың интенсивті дамуына ықпал етті. Мыс бақырлардың неғұрлым басым бөлігі ХІV ғ. соғылған, осы жүзжылдықта алтынордалық қалалар өзінің даму шыңына жеткен болатын, мыс бақырларды соғып шығару Өзбек пен Жәнібектің билік құрған кезеңіндегі қалалардың шұғыл дамуымен тікелей байланысты. Алтын Орданың ежелгі ақшаларында (Бағдад Халифа атымен) «динар» сөзі кездеседі. ХVІІІ ғ. күміс ақшаларында «дирхем» сөзі жазылған. Қазіргі уақытта күміс ақшаларды белгілеу үшін «данг» сөзі қолданылған деп есептеуге негіз бар. Одан басқа да, Алтын Орданың ақша айналымында күміс құймалар – сумдар болған. Олар шын мағынасындағы күміс құймалар ғана емес, сонымен бірге ақша – салмақтық есептеу бірлігі қызметінде атқарған. Құрамында металл ақшалардан басқа күміс құймалар да болған бірнеше ондаған көмбелер белгілі. 

Алтын Орда мемлекетіндегі тауар бағасы туралы онша мардымды емес жазба деректерден белгілі. Ибн Баттута, мысалы, Хорезмде 1330-шы жылдары «аттың құны 50 немесе 60 дирхем тұратындығын» хабарлайды. Эломаридің хабарламасынан көргеніміздей Сарай мен Үргеніш сияқты шалғайдағы қалалардағы тауардың бағалары ХІV ғ. бір-біріне өте жақын болған. Алайда бағаның осындай ұқсастығы Алтын Орда тарихының барлық кезеңдерінде бірдей болған жоқ. Баға туралы көп мәліметтер батысеуропалық деректерде сақталған. Каффы массарилерінің дерегінше 1381 ж., модий бидай (250,1 немесе 281,5 кг) 140 аспр тұрған (күміс ақша), жылқы – 60-200 аспр, венециандықтарды генуялық түрмеде ұстау айына адам басына 40 аспрға шыққан, Каффының түңгі күзетшілері және Судақ горнизоны өкілдері айына 100-170 аспр, ал капитандар мен қазынашылар 200 аспрдан жоғары алып тұрған [1, 45-б.]. 

Жошы ақшаларының көпшілігіндегі жазбалар араб графикасымен берілген, алайда ұйғыр жазумен жазылғандары да кездеседі. Маджардың күміс ақшаларында Тоқты ханның 1310/1313 жж.  Моңғолдың шаршы жазуы пагспен жазылған жазба кездеседі, оны ұлы Құбылай ханның бұйрығымен тибет ламасы Пагспа 1269 жылы құрастырған болатын. Жошы ақшаларында араб, парсы, түркі сөздері кездеседі. Ақша жазбаларындағы көптілділік Алтын Орда халқының тілдерінің әртүрлі болғандығын көрсетеді.

Көптеген күміс ақшаларда діни жазбалар бар, олар алтынорда тарихының бастапқы кезеңінде-ақ исламның тарай бастағанын дәлелдейді. Діни сөздер жазылған металл ақшалардың көпшілігі ХІІІ ғ. екінші жартысында Волга Болғариясында шығарылған. ХІV-ХV ғасырлардың металл ақшаларында наным – сенімнің сунниттік нышандары кездеседі. Жошының мыс бақырлары, әдетте, анонимді болып келеді, оларда әр түрлі бейнелер беріліп, ақша сарайы туралы мәлімет береді, кейде датасы көрсетіледі (неғұрлым кең тарағандары астана – Сарайда, кейінірек – Сарай әл – Жәдидте шығарылған, арыстан мен күн, екі басты бүркіт, гүл өрнектері бейнеленген пұл эмиссиялары). Күміс ақшаларда, әдетте, ештеңе бейнеленбейді. ХІІІ ғ. көптеген күміс эмиссиялар анэпиграфтық, ал жазбасы бар ақшаларда көбіне ханның аты берілмейді. Тоқты ханның бір ізге келтірілген реформасынан бастап, күміс ақшалар үшін біртекті стандарт енгізіледі. ХІV ғ. күміс ақшаларында ханның аты және тұрақты титулатурасы, ақша сарайы, құйылған жылы көрсетіледі. Жошы ақшаларында даталар көбіне цифрлармен, ал кейде сөзбен, тіпті хронограммамен («абжад» жүйесі бойынша) берілген. Мыс бақырлардағы кейбір бейнелер он екы жылдық жануарлар циклын көрсетуі мүмкін екендігін болжануда. Ақшалардағы даталар азамат соғысы кезеңіндегі билік жүргізген хандардың шатасқан хронологиясы үшін аса маңызды дерек болып табылады. Алайда, даталардың көбіне өзгертіліп берілетіндігін де естен шығармауымыз керек. Ақшаның дата көрсетілген жағындағы штемпель бірнеше жыл бойына пайдаланылуы мүмкін (екі бетіндегі дата екі түрлі хронологияны көрсететін ақшалар да кездеседі ). Алтын Ордада бұдан бұрын дүниеден озып кеткен Жәнібек ханның атынан шығарылған ақшалардың болғандығы да көпшілікке мәлім. Жошы ақшаларында адам есімінің алдында «сұлтан» және есімнен кейін «хан» титулы жиі ұшырасады. ХІІІ ғ. екінші жартысындағы жошы ақшаларында «каан» титулы кездеседі, ал Жәнібектің ақшаларында «хакан» титулы көрсетілген. Жекелеген жағдайларда  «мәртебелі падишах», «ислам падишахы» деген сөздер тіркелген. ХІV-ХV  ғғ. билеушінің  есімі мен титулынан кейін, әдетте, билеушіге билікте ұзақ отыруын тілеген тілек сөздері жазылған. Алтын Ордада өз атынан ақша шығару құқы тек Жошы ұрпақтарына берілген, алайда, хандар арасындағы өзара қырқыс кезеңінде жошылықтардан басқалардың да ақша шығарғандары туралы ақпараттар кездеседі (мысалы, Жошы ұрпағына жатпаса да хан Жәнібектің атымен ақша шығарған Полат – Темір). 1360 – 1370 жж. Алтын Орданың біраз бөлігін өз қолында ұстап тұрған әскербасы Мамай да өз атынан ақша шығармаса да, өзі отырғызған хандардың атынан шығарылған ақша эмиссияларын иеленген. Ақшаларда тек монғол – татар есімдері ғана емес, араб есімдері де кездеседі (мысалы, Өзбек ақшаларында Мухаммад, Жәнібек пен Тоқтамыс ақшаларында Махмуд). Бір ғана есіммен кездесетін ақшалар да бар. 1370 ж. Тулунбек ханымның атынан мыс бақырлар шығарылған [3, 65-б.].

Уақыт толассыз алға зымырауда. Ел тарихымен бірге металл ақшалар да, қағаз ақшалар да өз уақыттарын аяқтап, тылсымға аттануда. Мемлекеттер дамып тұрған кезеңде ақша белгілері де өмір сүрмек. Сондықтан бұл тақырыпқа деген қызығушылық ешқашан толастамақ емес...

 

  Әдебиеттер 

  

1.            Алтын Орданың ақшалары / Марыксин Д.В., Пачкалов А.В. – Орал:

Полиграфсервис, 2009. – 50 б.

2.            Аксенова С.В., Жилкин А.В. Монеты и банкноты России и СССР. Полный каталог монет и банкнот России. – Ростов н/Д: Владис: М.: РИПОЛ классик, 2009. – 416 с.

3.            Пигорев Е.М. Монеты в погребениях Золотой Орды // Степи Евразии в эпоху средневековья. Т.І. – Донецк, 2000.

 

Ғылыми жетекші – PhD докторы Қоскеева Ә.М.

 

 

 

ВКЛАД МОНГОЛО-ТАТАР В ВОЕННОЕ ИСКУССТВО

Саттаров Бауыржан, студент І курса  

экономический факультет, 

специальность «Финансы»,

КАТУ им. С.Сейфуллина, 

г. Нур-Султан  

 

 

 Монгольская армия XIII века была ужасным инструментом войны. Она являлась, вне сомнения, наилучшей военной организацией мира в этот период. В основном она состояла из кавалерии, сопровождаемой инженерными войсками. Исторически монгольская армия и военное искусство следовали древним традициям военного дела степных кочевников. При Чингисхане монголы довели древние стереотипы до совершенства. Их стратегия и тактика стали кульминацией развития кавалерийских армий степных народов – лучших из всех известных.

 При оценке монгольской военной организации следует рассматривать следующие аспекты: 1. люди и кони; 2. оружие и экипировка; 3. тренировка; 4. организация армии; 5. стратегия и тактика.

 1. Люди и кони. «Культура коневодства» – основная черта жизни степных кочевников и основание их армий. Древние авторы, которые описывают стиль жизни скифов, аланов и гуннов, а также средневековые путешественники, имевшие дело с монголами, представляют, в основном, одинаковую картину кочевого общества. Любой кочевник – прирожденный кавалерист; мальчики начинают ездить на коне в раннем детстве; каждый юноша – идеальный всадник. Справедливое относительно аланов и гуннов, справедливо и по отношению к монголам. Кроме того, монголы были более крепкими. Это частично объяснялось удаленностью их страны и весьма незначительным, в этот период, смягчающим влиянием более культурных народов; отчасти же – более суровым климатом, нежели в Туркестане, Иране и Южной Руси, где жили иранцы.

                                  В дополнение к этому, каждый степной монгол или тюрок –

прирожденный разведчик. При кочевой жизни острота зрения и зрительная память относительно каждой детали пейзажа развиваются в высшей степени.

Благодаря своей наблюдательности, монголы, как все истинные кочевники, обладают глубоким знанием климатических и сезонных условий, водных ресурсов и растительности степных стран.

 Монголы – по крайней мере те, что жили в XIII в., – были наделены удивительной выносливостью. Они могли находиться в седле в течение многих суток подряд при минимуме еды.

 Монгольский конь был ценным спутником всадника. Он мог покрывать длительные расстояния с короткими передышками и существовать, питаясь пучками травы и листьев, найденными им на своем пути. Монгол хорошо заботился о своем коне. Во время похода всадник менял от одного до четырех коней, скача на каждом по очереди. Монгольская лошадь принадлежала к породе, известной китайцам с древних времен. Монгольские скакуны XIII в., видимо, были гибридами. Монголы придавали особое значение не только породе, но и цвету коней. Белые считались священными. Каждое подразделение императорской гвардии использовало коней особой масти, воины отряда багатуров, например, скакали на вороных конях. Это проливает свет на приказ Бату населению Рязанского княжества в начале русской кампании отдать монголам десятую часть «всего». Десятая часть коней должна была отбираться отдельно по каждой масти: упоминались черный, рыжевато-коричневый, гнедой и пегий цвета [1, c. ].

2.            Оружие и экипировка. Лук и стрела были стандартным вооружением монгольской легкой кавалерии. Каждый лучник обычно имел при себе два лука и два колчана. Монгольский лук был очень широк и принадлежал к сложному типу; он требовал по крайней мере ста шестидесяти шести фунтов натяжения, что было больше, нежели у английского длинного лука; его поражающая дистанция составляла от 200 до 300 шагов. 

 Воины тяжелой кавалерии были вооружены саблей и копьем, а в дополнение – боевым топором или булавой и лассо. Их защитное вооружение состояло из шлема (первоначально из кожи, а позже из железа) и кожаной кирасы или кольчуги. Кони также были защищены кожаными головными пластинами и доспехами, предохранявшими верхнюю часть туловища и грудь. Седло делалось прочным и приспособленным для езды на дальнее расстояние. Крепкие стремена давали хорошую опору всаднику, державшему лук [2, c. ].

 В зимние кампании монголы были одеты в меховые шапки и шубы, войлочные носки и тяжелые кожаные сапоги. После завоевания Китая они круглогодично носили шелковое нижнее белье. Каждый монгольский воин имел при себе запас сушеного мяса и молока, кожаный кувшин для воды или кумыса, набор для отточки стрел, шило, иголку и нитку.

 До Чингисхана монголы не имели артиллерии. Они познакомились с осадными механизмами в Китае и встретили их вновь в Средней Азии. Механизмы, использовавшиеся монголами, были, в основном, передневосточного типа и имели дистанцию поражения 400 метров. Те, что швыряли глыбы или камни при высокой траектории, работали с тяжелым противовесом (как требюше на Западе). Приспособления для метания копий (баллисты) отличались гораздо большей точностью [3, c. ]. 

3.            Тренировка. Подготовка к лагерной жизни начиналась для любого монгола в раннем детстве. Каждый мальчик или девочка должны были адаптироваться к сезонной миграции рода, пасшего свои стада. Верховая езда считалась не роскошью, а необходимостью. Охота была дополнительным занятием, которое в случае потери стада могло стать необходимым для выживания. Каждый монгольский мальчик начинал учиться держать в руках лук и стрелы в три года.

 Охота также рассматривалась как отличная тренировочная школа для взрослых воинов, насколько нам известно из включенного в Великую Ясу статута об охоте. Правила Ясы относительно большой охоты делают очевидным, что это занятие играло роль армейских маневров.

 Начало зимы определялось как сезон большой охоты. Предварительно направлялись приказы войскам, прикрепленным к ставке великого хана, и в орду или в лагеря князей. Каждое армейское подразделение должно было выделить определенное количество людей для экспедиции. Охотники разворачивались как армия – с центром, правым и левым флангами, каждый из которых находился под командованием специально назначенного предводителя. Затем императорский караван – сам великий хан с женами, наложницами и запасами продовольствия – направлялся к главному театру охоты. Вокруг огромной территории, определенной для охоты, которая охватывала тысячи квадратных километров, формировался круг облавы, который постепенно сужался в течение периода от одного до трех месяцев, загоняя дичь к центру, где ожидал великий хан. Специальные посланники докладывали хану о ходе операции, наличии и числе дичи. Если круг не охранялся соответствующим образом и какая-либо дичь исчезала, командующие офицеры – тысячники, сотники и десятники отвечали за это лично и подвергались суровому наказанию. Наконец, круг замыкался, и центр оцеплялся веревками по окружности десяти километров. Затем хан въезжал во внутренний круг, полный к этому времени различными ошарашенными, воющими животными, и начинал стрельбу; за ним следовали князья, а затем обычные воины, при этом каждый ранг стрелял по очереди. Бойня продолжалась несколько дней. Наконец группа стариков приближалась к хану и смиренно умоляла его даровать жизнь оставшейся дичи. Когда это совершалось, выжившие животные выпускались из круга в направлении ближайшей воды и травы; убитые же собирались и пересчитывались. Каждый охотник, по обычаю, получал свою долю [4, c. ].   4. Организация армии. Две основные черты военной системы Чингисхана – императорская гвардия и десятичная система организации армии – уже обсуждались нами. Необходимо сделать несколько дополнительных замечаний. Гвардия, или войска орды, существовала до Чингисхана в лагерях многих правителей кочевников, включая киданов.

Однако никогда ранее она не была столь тесно интегрирована с армией как целым, как это случилось при Чингисхане.

 Дополнительно каждый член императорской семьи, которому давался надел, имел свои собственные гвардейские войска. Следует вспомнить, что определенное количество юрт или семей было связано с ордой каждого члена императорской семьи, являвшегося владельцем надела. Из населения этих юрт любая хатун или любой князь имели разрешение набирать войска. Эти войска орды находились под командованием военачальника (нойона), назначенного императором в качестве управляющего хозяйством надела, или же самим князем в случае, когда он занимал высокое положение в армии. Предположительно, единица таких войск, в зависимости от ее размера, считалась батальоном или эскадроном одной из «тысяч» войск регулярной службы, в особенности, когда сам князь имел звание тысяцкого и сам командовал этой тысячей.

 В войсках обычной армии меньшие единицы (десятки и сотни) обычно соответствовали родам или группам родов. Тысячное подразделение могло представлять собой комбинацию родов или маленькое племя. В большинстве случаев, однако, Чингисхан создавал каждое тысячное соединение из воинов, принадлежащих к различным родам и племенам. Десятитысячное соединение (тумен)почти всегда состояло из различных социальных единиц. Возможно это, хотя бы отчасти, было результатом сознательной политики Чингисхана, пытавшегося сделать большие армейские соединения приверженными скорее империи, нежели старым родам и племенам. В соответствии с этой политикой предводители больших соединений – тысячники и темники – назначались лично императором, и принципом Чингисхана было выдвижение каждой талантливой личности вне зависимости от социального происхождения.

 Вскоре, однако, стала очевидной новая тенденция. Глава тысячи или десяти тысяч, если у него был способный сын, мог попробовать передать свою должность ему. Подобные примеры были частыми среди командиров войск орды, в особенности, когда военачальником был князь. Известны случаи передачи поста от отца к сыну. Однако подобное действие требовало личного утверждения императора, которое давалось далеко не всегда [5, c. ].   Монгольские вооруженные силы делились на три группы – центра, правой и левой руки. Поскольку монголы всегда разбивали свои палатки лицом к югу, левая рука означала восточную группу, а правая – западную. Специальные офицеры (юртчи)назначались для планирования диспозиции войск, направления движения армий в течение кампаний и расположения лагерей. Они также отвечали за деятельность разведчиков и шпионов. Должность главного юртчи может быть сравнена с должностью главного квартирмейстера в современных армиях. Черби имели своей обязанностью комиссариатские службы.

 В правление Чингисхана вся военная организация была под постоянным наблюдением и инспекцией самого императора, и Великая Яса рекомендовала это будущим императорам.

 Монгольская армия была сплочена сверху донизу железной дисциплиной, которой подчинялись как офицеры, так и простые воины. Начальник каждого подразделения нес ответственность за всех своих подчиненных, а если сам он совершал ошибку, то его наказание было еще более жестоким. Дисциплина и тренировка войск и линейная система организации держали монгольскую армию в постоянной готовности к мобилизации в случае войны. А императорская гвардия – сердцевина армии – была в состоянии готовности даже в мирное время [6, c. 106 ].

 5. Стратегия и тактика. Перед началом большой кампании для обсуждения планов и целей войны собирался курултай. На нем присутствовали начальники всех крупных армейских соединений, они получали необходимые инструкции от императора. Разведчики и шпионы, прибывшие из страны, избранной в качестве объекта нападения, подвергались расспросам, и если сведений было недостаточно, то для сбора дополнительной информации отправлялись новые разведчики. Затем определялась территория, где надлежало сконцентрироваться армии до выступления, и пастбища вдоль дорог, по которым пойдут войска.

 Большое внимание уделялось пропаганде и психологической обработке противника. Задолго до того как войска достигали вражеской страны, секретные агенты, находившиеся там, старались убедить религиозных инакомыслящих, что монголы установят веротерпимость; бедных, что монголы помогут им в борьбе против богатых; богатых купцов, что монголы сделают дороги безопаснее для торговли. Всем вместе обещали мир и безопасность, если они сдадутся без борьбы, и ужасную кару, если окажут сопротивление.

 Войско входило на вражескую территорию несколькими колоннами, осуществлявшими операции на некотором расстоянии друг от друга. Каждая колонна состояла из пяти частей: центра, правой и левой рук, арьергарда и авангарда. Связь между колоннами поддерживалась через посланников или дымовыми сигналами. При наступлении армии, выставлялся наблюдательный контингент в каждой крупной крепости врага, в то время как мобильные части спешили вперед для столкновения с полевой армией противника.

 Основной целью монгольской стратегии было окружение и уничтожение главного войска противника. Они пытались достигнуть этой цели – и обычно преуспевали, – используя тактику большой охоты – кольцо. Первоначально монголы окружали большую территорию, затем постепенно сужали и уплотняли кольцо. Способность командиров отдельных колонн к координации своих действий была поразительной. Во многих случаях они собирали силы для достижения главной цели с точностью часового механизма. Операции Субэдэя в Венгрии могут рассматриваться как классический пример этого метода. Если монголы при столкновении с основной армией противника не были достаточно сильны для прорыва ее линий, они изображали отступление; в большинстве случаев, неприятель принимал это за беспорядочное бегство и бросался вперед в погоню. Тогда, принимая свои навыки маневрирования, монголы неожиданно поворачивали назад и замыкали кольцо. Типичным примером этой стратегии была битва при Лигнице. В сражении на реке Сить русские были окружены до того, как они смогли предпринять какую-либо серьезную контратаку.

 Легкая кавалерия монголов первой входила в битву. Она изматывала врага постоянными атаками и отступлениями, а ее лучники поражали ряды противника с расстояния. Движения кавалерии во всех этих маневрах направлялись ее командирами с помощью вымпелов, а ночью использовались различного цвета фонари. Когда враг был в достаточной степени ослаблен и деморализован, в бой против центра или фланга бросалась тяжелая кавалерия. Шок от ее атаки обычно ломал сопротивление. Но монголы не считали свою задачу выполненной, даже выиграв решающее сражение. Одним из принципов стратегии Чингисхана было преследование остатков армии врага до ее окончательного уничтожения. Поскольку одного или двух туменов вполне хватало в таком случае для окончательного прекращения вражеского организованного сопротивления, другие монгольские войска делились на мелкие отряды и начинали систематически грабить страну.

 Следует отметить, что со времени своей первой среднеазиатской кампании монголы приобрели весьма эффективную технику осады и окончательного штурма укрепленных городов. Если предвиделась длительная осада, на некотором расстоянии от города воздвигалась деревянная стена вокруг него, с тем чтобы предотвратить поставки извне и отрезать гарнизон от связи с местной армией за пределами городской территории. Затем, с помощью пленников или рекрутированных местных жителей, ров вокруг городской стены наполнялся фашинами, камнями, землей и всем, что было под рукой; осадные механизмы приводились в состояние готовности бомбардировать город камнями, наполненными смолой емкостями и копьями; вплотную к воротам подтягивались таранные установки. В конце концов в дополнение к инженерному корпусу монголы стали использовать в осадных операциях и пехотные войска. Они набирались из жителей иностранных государств, которые до этого были покорены монголами [7, c. 250-252].

 Высокая мобильность армии, а также выносливость и бережливость воинов, во многом упрощали задачу монгольской интендантской службы во время кампаний. За каждой колонной следовал верблюжий караван с минимумом необходимого. В основном предполагалось, что армия будет жить за счет покоренной земли. Можно сказать, что в каждой крупной кампании монгольская армия имела потенциальную базу необходимых запасов впереди, нежели в своем арьергарде. Это объясняет тот факт, что, согласно монгольской стратегии, захват больших территорий противника рассматривался и как выгодная операция, даже если армии были малы. С продвижением монголов их армия росла за счет использования населения покоренной страны. Городские ремесленники рекрутировались для службы в инженерных войсках или для производства оружия и инструментов; крестьяне должны были поставлять рабочую силу для осады крепостей и перемещения повозок. Тюркские и иные кочевые или полукочевые племена, ранее подчиненные враждебным властителям, принимались в монгольское братство по оружию. Из них формировались подразделения регулярной армии под командованием монгольских офицеров. В результате, чаще всего монгольская армия была числено сильнее в конце, нежели накануне кампании. В данной связи можно упомянуть, что ко времени смерти Чингисхана собственно монгольская армия насчитывала 129 000 бойцов. Вероятно, ее численность никогда не была больше. Только лишь рекрутируя войска из покоренных ими стран, монголы могли подчинить и контролировать такие огромные территории. Ресурсы каждой страны, в свою очередь, использовались для покорения следующей.

 

  Литература 

 

1.Иванин М.М. О военном искусстве и завоеваниях монголо-татар и среднеазиатских народов при Чингис-хане и Тамарлане. – Улан-Удэ, 2007. – 254 с.

2.            Савинов Д.Г. Новые материалы по истории сложного лука и некоторые вопросы его эволюции в Южной Сибири // Военное дело древних племен Сибири и Центральной Азии. – Новосибирск, 1981. – С.146-162.

3.            Храпчевский Р.П. Военная держава Чингизхана [Текст] / Р.П. Храпчевский – М.: АСТ: ЛЮКС, 2005. – 557 с.

4.            Кушкумбаев А.К. Военное дело в Золотой Орде Вклад кочевников в развитие мировой цивилизации. Сборник материалов Международной научной конференции. – Алматы, 2008. – С. 114-123.

5.            Хара-Даван Э. Чингисхан как полководец и его наследие – Белград, 1929. – 226 c.

6.            Султанов Т.Н. Чингиз-хан и Чингизиды. Судьба и власть. – М., 2006. – 445 с.

7.            Горелик М. В. Монголо-татарское оборонительное вооружение второй половины XIV - начала XV в. / Куликовская битва в истории и культуре нашей Родины. – М., 1983. – С. 244-269.

 

Научный руководитель: к.и.н., Джумагалиева К.В.

 

 

 

Габдулина А.Ж. - кандидат исторических наук, ст. преподаватель

КазАТУ им. Сакена Сейфуллина

 

Золотая Орда в формировании единого евразийского

геополитического пространства

 

Казахстан является наследником этнической, духовной, материальной, экономической, политической культуры племен и народов, населявших евразийские пространства. Об истории кочевых и полукочевых племен Евразии с одной стороны имеется широкий круг источников. 

История института государственности кочевого номадизма стоит основным фундаментом, на котором стоит Отечественная история, совершенно естественно, что она уходит корнями вглубь древности. 

В современной историографии Казахстана рассмотрен обширный круг источников, но, несмотря на это, есть спорные вопросы в истории государственного строя, роли верховной власти кочевого социума.

Если рассматривать историю формирования института государственности на территории Казахстана в монгольский и постмонгольский периоды, то с уверенностью можно сказать о широком количестве исследований, потому как все корни уходят в древность, зачатки и зарождение, которого прослеживаются еще в энеолите и бронзовой эпохе. 

Какова же была традиционная система государственности, каково было сознание социума к политической верхушке феодального общества?! 

Многие явления современной политической жизни не могут быть поняты без обращения к специфике политического и правового сознания тех народов, которые именовались в прошлом «патриархальными» или «традиционными».

Изучение исторических проблем социума важно в контексте исследования политической системы земледельческих, кочевых, полукочевых обществ на территории Евразии. У кочевых тюркских народов сложились специфические представления о власти, которые определили многие особенности политического сознания и идеологии этих обществ, продиктованные их мировосприятием.

На основании изучения древнетюркской мифологии можно установить влияние ее на становление верований у племенных союзов, взаимосвязи религиозно-мифологической системы и формирования социума и ментальности у кочевых народов Центральной Азии.

Обладая огромным военным потенциалом, номады сыграли важную роль в истории человечества. Они способствовали освоению больших земельных пространств, распространению различного рода новаций, внесли свой вклад в сокровищницу мировой культуры, в этническую историю народов Евразии. До сих пор сохраняется убеждение, что кочевники в то же время оказали деструктивное влияние на исторический процесс, в результате их разрушительных нашествий были уничтожены многие культурные ценности, народы и цивилизации.

Задачи, стоящие перед модернизирующим Казахстаном, очень важны для политического и социального развития страны.  Развитые страны Запада прошли путь модернизации и трансформации от традиционного к индустриальному обществу и завершили переход к постиндустриальному. Опыт стран Запада важен с точки зрения оценки конечного этапа пути на данном историческом отрезке развития человечества.

Те страны Востока, которые сумели найти свой путь не равнозначный "вестернизации", сохранили свою культурно-цивилизационную специфику и самобытность, обогатив опыт мирового развития.

Опыт этих стран Востока чрезвычайно важен для Казахстана, который, осознав в целом необходимость рационального решения социальнополитических проблем, только вступает на путь научного конструирования модели развития, ориентированной на осовременивание и одновременно плодотворно и рационально использующего опыт других стран.

Изучение историко-культурных проблем синтеза восточной и западной цивилизаций актуализируется в условиях интеграции Казахстана в мировое сообщество. Формы такого взаимодействия и динамики могут быть самые разнообразные, и в прошлом, и в настоящем исторический прогресс и диалог цивилизаций происходили, происходят и будут происходить в сочетании с эволюцией и революционными скачками, взаимного обмена накопленными достижениями и периодических конфликтов, и столкновений между ними. 

В этом и состоит важность изучения проблемы социума и политики в контексте системы традиционных представлений через картину мира и законы мышления народов Востока и Запада. 

Один из главных явлений казахского фольклора, прежде всего, это образы эмира Едіге и Асан  Қайғы, советника Джанибека. Известный казахский летописец Қадырғали Джалаири в своем труде "Жамиғаттауарих"отмечал консолидацию и проводил прямую связь Казахского ханства и Улуг Улуса.

Вся духовно-нравственная культура, ее суть отразились во влиянии Золотой Орды на казахскую степь, Улуг Улус в своем сосредоточении правителей от Берке до Узбек хана генетически вложил во внутренне содержание народа весть традиционный ханафитский мазхап суннитского толка, прежде всего, своим толерантностью, возвышенной духовностью, рациональным подходом.

Мы знаем в Казахстане достаточно много письменных исторических источников, кроме того, культурно-архитектурных памятников периода Улуг-Улуса. Так, например, Казахстан стал "победителем" в Центральной Азии по количеству эпиграфических памятников алтынордынского периода. 

Однако, как известно, в середине 1940-ых гг., в СССР тематика Золотой Орды была запрещена, любое историческое исследование данного периода считалось реакционным. Кроме того, был запрещен золотоордынский историко-героический эпос "Едіге", объединяющий своей историей казахов, ногайцев, каракалпаков, татар, башкир.

Впоследствии исследование Улуг-Улуса оставалось под полным запретом вплоть до1980-х годов, когда историю Золотой Орды в Казахстане одним из первых возродил В.Юдин  - казахстанский учёный-востоковед, историк, филолог, педагог. Также в 1980-е вышла трилогия И.Есенберлина "Алтын Орда" – единственное в истории советского Казахстана историколитературное произведение об этой славной странице отечественной истории. Этот историко-политический, национальный феномен, который остается самым монументальным прозаическим произведением Казахстана прошлого столетия.

Изучение исторических источников о Золотой Орде всегда было невозможным для исследования, лишь узкий круг специалистов мог иметь доступ. Известный факт, что изучение в образовательном процессе данной тематики в СССР рассматривалась с точки зрения идеологии советской политики, где завоевания и история Улуг-Улуса изучались с позиции варварского уничтожения и порабощения территории Казахстана. Советское руководство в силу своей социалистической модели устройства никак не рассматривало и не допускало, что Улус в полном смысле этого слова являлся государством, где была развиты социально-экономические, внешнеполитические связи с миром, прочно развита городская культура, инфраструктура, богатая письменная культура и т.д.

Европоцентристская точка зрения господствовала над объективным исследованием истории этого времени, такой преобладающий взгляд в советское время рассматривал, что цель этих походов было не завоевание, а разграбление. Однако  большая территория, обширное население, достаточно могущественная централизованная власть, огромное войско, искусное применение торговых караванных путей, выбивание ясака с подчинившихся народов, все это создавало крепкую силу империи Улуга. Она крепла и усиливалась и в первой половине XIV века пережила пик своего могущества. Расцвет государственности и культуры Золотой Орды связан с именами Узбек-хана и Жанибек-хана. Важной мерой могущества Улуг-Улуса стало принятие мусульманства.

Еще Шынгыс-хан учил толерантности ко всем представителям разных религий и верований. Они все старательно выполняли заветы Шынгыс-хана. Так, в землях, подвластных Ордынской империи, всем религиозным служителям предоставляли льготы. Православная и армяно-грегорианская, например, были освобождены от налогов и получали определенные ярлык, защищавшее их имущество от захвата собирателей налогов в Орде. 

В Сарайчике открывались различные соборы и церкви разных конфессий. В 1261 году там возникла православная епархия. Как известно, что в Улуг Улусе население в большинстве своем были шаманистами, верили в языческую религию. Однако,  в центре аристократической властной элиты, сюда же относят ханов, султанов ақ сүйек, то есть Чингизидов, были приверженцы христианства несторианского толка, ислама и буддизма. 

Хотя, ситуация в начале XIV века в Золотой Орде меняется. Наиболее дальновидные представители правящих кругов понимали, что править как раньше уже империя не сможет. Слишком тяжело было управлять этнически и религиозно пестрым государством. Одним из выходов из сложной ситуации, было привлечение ханами уважаемых и образованных личнстей, знатоков экономики и финансов. Самыми надежными для этого были мусульманские чиновники - выходцы из Центральной Азии, Волжской Булгарии, Восточного Туркестана и южного региона Казахстана. Тем более, торговля Улуг Улуса была в руках мусульманских купцов. Да и интенсивные отношения с Ираном и Египтом требовали привлечения людей, знающих фарси и арабский языки.

Кроме того, общая для всех в империи религия помогла бы объединить подданных вокруг государя - единоверца. В 1313 году, воцарившись на золотоордынском троне, молодой хан Узбек с большим энтузиазмом, пылкой страстью к исламу провозгласил ее господствующей религией, и те, кто сопротивлялся он яростно уничтожал. Время его царствования определена большим духовно-культурным возвышением и значительными изменениями в архитектуре  Улуг-улуса. К середине ХIV века в государстве выросло более ста красивых городов.

Таким образом, Алтын-Орда была центром, где сосредотачивались все художественно-культурные мотивы искусства, такие как: зодчество, разные виды ремесел, инженерная архитектура, бани, традиционные мотивы народного декора и искусства, посуда ручной работы, науки - персидскую литературу, арабскую геометрию и астролябии, нравы и вкусы, более искусные, чем у аскетичных номадов. Ученый-востоковед Босворт К. считал, что имея торговые, дипломатические связи с Анатолией, Сирией и Египтом, Алтын-Орда создала с тюркскими и кавказскими рабами армию мамлюкских султанов Египта, она приобрела определенный мусульманскосредниземноморский отпечаток [13].

Насколько истинными были известное в истории выражение китайского мудреца II века до н.э. Лу Цзя, современники ошибочно полагают, что это слова  Конфуция, звучат они так: " Можно завоевать империю сидя на коне, но нельзя с коня управлять ею".

Так, в Киевской Руси, потомки Шынгысхана смогли хорошо адаптироваться к условиям жизни и сумели основать успешную систему управления захваченными землями, чем в Китае - в Юаньской империи или в Иране - Улусе ильханов Хулагуидов, когда династии, захватившие власть, намного меньше по времени правили в стране [9].

Как изменилась расстановка сил  в различных этнически пестрых группах, проживающих на территории Казахстана? Оно содействовало значительному движению племен и их втягивания в большие массы номадов на запад. В. В. Бартольд писал, что "монгольское завоевание способствовало росту политического влияния тюркоязычных племен и установлению их господства на огромном пространстве степной зоны Евразии".

Вместе с тем, достояние Алтын-Орды не было единственной основой на которой потом расцвела и реализовалась колонизаторская идея России в отношении захвата азиатских земель. В создании такой мысли, а также в развитии колонизаторской политики завоевания царизма, трудно переоценить влияние Византии и античного мира.

Таким образом, господствующая идея в большинстве своем состояла из синтеза алтын-ордынских и византийских имперских традиций, между которыми есть и цельное, и существенные отличия.

Как Византия, так и Алтын-Орда, была серьезной в истории державой и государством, которые потом поработили казахские земли, она унаследовала от них эту особенность. Одно лишь отличие между ними в том, что государство была единственным, наследником Алтын-Орды, когда как среди имперских преемников Византии была и Османская империя [5].

В силу исторических причин, территория Казахстана, не развилась до сильнейшего государственного уровня, а, к сожалению, пошла по пути дробления и пала под натиском тюрко-монгольских кочевников Великой Степи, создавших мировую евразийскую державу - Алтын- Орду, которая стала предтечей перед новым завоеванием.

Оказавшись в составе Золотой Орды, подвластные этой империи народы не остановились в своем созидании. Были радикально изменены пути этого развития, что в итоге привело к принятию от Золотой Орды эстафеты гегемонии в евразийской державе, когда к концу ХV века, когда Киевская Русь стала главной силой в состязании царств-наследников Золотой Орды, среди которых наиболее грозным соперником был Крымский юрт.

Эта борьба за гегемонию в евразийском наследии Золотой Орды затянулась до конца ХVII столетия. Став частью исторического прошлого, это соперничество оставило о себе память и в виде многочисленных российских княжеских родов тюркского происхождения, истоки формирования которых относится как ко времени Золотой Орды, так и к более поздней эпохе, когда после ее распада в течение XV-XVII веков на постордынском пространстве складывался новый баланс политических сил в борьбе за наследие Улуса Жошы в виде полюсов и одним из государств этой борьбы был Крымский юрт, к которым так или иначе тяготели Ногайская Орда, Казанское, Астраханское, Сибирское на Тоболе и Казахское ханства. 

Политика царской империи и номадов и государств-наследников Орды, до тех пор, пока они еще не стали подданными российской короны, в частности башкир, ногайцев, крымских татар, казахов, во многом несла на себе печать страха, во всяком случае до начала ХIХ века, еще со времен золотоордынского владычества перед возможным объединением этих народов. 

Говоря об исторической науке Казахстана, стоит отметить, что с советского времени в Казахстане появилась концепция Национальной истории, которая в тезисном виде звучала как «Ак-Орда (улус Орда эджена) — прообраз Казахского ханства» при этом Золотая Орда считалась родственным, но тем же государством. 

Очень показательным эпизодом является слова Шокана Уалиханова и комментарии к нему со стороны редакторов его сочинений. К примеру, Шокан Уалиханов писал: «По преданиям своим киргизы почитают себя потомками татар Золотой Орды» [9]. При этом авторы пишут следующее: «не казахи почитают себя потомками татар Золотой орды, а лишь социальная группа Чингизидов» [10]. При этом дальше комментаторы, описывая Золотую Орду, пишут следующее: «В Золотую Орду входили кыпчакские степи, то есть основная территория Казахстана, исключая Семиречье» [10]. 

Кто же казахи, если не потомки государства Алтын Орда? Хотя во многих первоисточниках и казахском народном фольклоре есть огромное количество свидетельств о том, что казахи являются одними из наследников такого государства как Золотая Орда. К примеру, автор начала XVI века Ибн Рузбихани писал: «казахское войско в прежние времена, когда появился на арене истории Чингиз-хан, называли татарским войском, это упомянуто арабами и персами» [12]. Но при этом в официальной казахстанской исторической историографии Золотая Орда выступает в роли чужого иностранного государства «оккупировавшего и завоевавшего земли предков казахов (имеются в виду кыпчаки)». Некоторые аспекты влияния политики на официальную историю Казахстана описаны в исследованиях сибирского историка Альфрида Бустанова [13]. 

Таким образом, как Казахстан, объективно является прямым дофином Золотой Орды, Россия, вобравшая многое из недр улуса также была ее продолжателем. В настоящее время обращение к золотоордынскому наследию поможет нам решить целый ряд ключевых проблем в сфере идеологии и, шире, строительства гражданской нации в Казахстане. Но главным фактором является то, что народ Казахстана обретает целостное видение своего прошлого, и строительство единой гражданской нации в нашей стране, благодаря которому получит новый импульс.

 

Литература

 

1.            В.      Шнирельман.      От     конфессионального      к        этническому:

булгарская идея в национальном сознании казанских татар в ХХ веке. Вестник Евразии. Acta Eurasica. №1-2 (4-5) 1998.c. 137-139. 

2.            Бартольд В.В. Соч. Т.1-9, М., 1963-1977.

3.            Л.Н. Гумилев, Древняя Русь и Великая Степь. М.,1992.

4.            Федоров-Давыдов Г.Ф. Общественный строй Золотой Орды. М., 1973.

5.            Трепавлов В.В. Государственный строй Монгольской империи. М., 1991.

6.            Султанов Т.И. Письма золотоордынских ханов. Тюркологический сборник. М., 1975, с. 234-285. А.П. Григорьев. Монгольская дипломатика ХIII-XIV в.в., 1978. 

7.            Усманов М.А. О Тугре в официальных актах и посланиях

Джучидов. Бартольдовские чтения. М., 1990, с. 70.

8.            Ланда Р.Г. Ислам в истории России. М., 1995, с. 44-67. М.Д. Полубояринова. Русские люди в Золотой Орде. М., 1978, с. 24,28, Л.В. Черепнин. Монголо-татары на Руси (XIII в.), сб.: Татаро-монголы в Азии и Европе. М., 1970, с. 186-206. 

9.            К.Э. Босворт. Мусульманские династии. М., 1971, с. 191, 203206. Р.Г. Ланда. Ислам в истории России, с. 67. 

10.        В.В. Трепавлов. Статус Белого царя. Москва и татарские ханства в XV-XVI вв. - Россия и Восток: проблемы и взаимодействия. М.,1993, с. 306308.

11.        Вилента И.В. Идея самобытности России в исторической концепции евразийцев. - Вестник МГУ, серия 8. История №1, 1998, с. 38-40.

12.        Трепавлов В.В. Тюркская знать в России (Ногаи на царской службе). - Вестник Евразии, № 1-2 (4-5), М., 1998, с. 101-114.

13.        Баскаков Н.А.  Русские фамилии тюркского происхождения. - М., 1980

 

References

 

1.V. Shnirelman. From confessional to ethnic: the Bulgarian idea in the national consciousness of Kazan Tatars in the twentieth century. Bulletin of Eurasia. Acta Eurasica. No. 1-2 (4-5) 1998.c. 137-139.

2.Bartold V.V. Op. T.1-9, M., 1963-1977.

3.Gumilev L.N. Ancient Russia and the Great Steppe. M., 1992.

4.Fedorov-Davydov G.F. The social system of the Golden Horde. M., 1973.

5.Trepavlov VV The political system of the Mongol Empire. M., 1991.

6.Sultanov T.I. Letters of the Golden Horde khans. Turkic collection. M., 1975, p. 234-285. A.P. Grigoryev. Mongolian diplomacy of the 13th-14th centuries, 1978.

7.Usmanov M.A. About Tugra in official acts and letters of the Juchids. Barthold readings. M., 1990, p. 70.

8.Landa R.G. Islam in the history of Russia. M., 1995, p. 44-67. M.D. Poluboyarinova. Russian people in the Golden Horde. M., 1978, p.

9.K.E. Bosworth. Muslim dynasties. M., 1971, p. 191, 203-206. R.G. Landa. Islam in the history of Russia, p. 67.

10.                    Trepavlov V.V. Status of the White King. Moscow and the Tatar Khanates in the XV-XVI centuries. - Russia and the East: problems and interactions. M., 1993, p. 306-308.

11.                    Vilenta I.V. The idea of the identity of Russia in the historical concept of the Eurasians. - Bulletin of Moscow State University, series 8. History No. 1, 1998, p. 38-40.

12.                    Trepavlov V.V. Türkic nobility in Russia (Nogai in imperial service). - Bulletin of Eurasia, No. 1-2 (4-5), M., 1998, p. 101-114.

13.                    Baskakov N.A. Russian surnames of Turkic origin. - M., 1980 МАЗМҰНЫ/ СОДЕРЖАНИЕ

 

Бағдарлама                                                                                                        3

Токбергенов Исмаил Тасанбиевич – Басқарма төрағасының ғылым, инновациялық  қызмет және халықаралық  байланыстар жөніндегі

орынбасары - Алғы сөзі                                                                                        7

Баймағамбетов Е. Алтын орданын қазақ мемлекеттілігіндегі орны          8

Сон Е. Материальная и духовная культура населения Золотой Орды      11

Турсунов А. Золотая Орда на международной арене: особенности дипломатии                                                                                                            15 

Бекбаев А. Туркі дәуріндегі – Өгыз мемлекеті                                            19

Давлатов Е. Историография Золотой Орды                                                  24

Қуатбек   Б. Оңтүстік Қазақстандағы ортағасырлық қалалар                     25       Букинова К.Роль торговцев «ортаков» в развитии торговли в Золотой

Орде                                                                                                                                     30

       Мухамадиев Б. Золотая Орда прообраз имперской государственности   34

      Бабаева Ә. Батыс Қазақстандағы Алтын Орда ақшалары                           39

      Әбдікәрімов Р. Түркі тайпаларының этнотарихи және этномәдени

байланыстары                                                                                                         43

      Каирбек А. Улуг Улус - ядро государства                                                    49

      Кабдышев  М. Этногенетические вопросы истории Золотой Орды          55

      Сабыр А. Нумизматика Алтын Орда тарихының қайнар көзі ретінде      56

      Саттаров Б. Вклад монголо-татар в военное искусство                              61

      Габдулина А.Ж. Золотая Орда в формировании единого евразийского геополитического пространства                                                                           68

      Содержание                                                                                                      76                    

   

                                                                                                                       

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

«АЛТЫН ОРДА ӨРКЕНИЕТІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕУРАЗИЯ 

ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ  ТАҒДЫРЫНА ЫҚПАЛЫ»  

республикалық оnline-дөнгелек үстелдің материалдар жинағы (28 маусым, 2020 жыл)

 

 

«ЦИВИЛИЗАЦИЯ ЗОЛОТОЙ ОРДЫ И ЕЕ ВЛИЯНИЕ  НА СУДЬБЫ НАРОДОВ ЕВРАЗИИ»

Сборник материалов республиканского оnline-круглого стола

(28 мая, 2020 год)