Асық технологиясы туралы. Тақырыбы "Асық атты алақай, алшы түсті балақай"

№19 «Золотой петушок» «Асық атты балақай,  Алшы түсті , алақай!»   Дайындаған: Қуанова З.Қ.

Мақсаты:  ­Асық ойынының шығу тарихы мен түрлерін таныстыру. ­Бұл ойынды ойната отырып баланы топпен жұмыс істеуге  үйрету . ­Асық ойнау арқылы тек екі қолы емес,ойлау мүшелерінен  бастап,иығы,аяғы,барлық бұлшық еттерін қимылдату.  ­Асық ойыны арқылы баланы жастайынан жүйке­ жүйесін  шыңдап,оларды дәлдікке,ұстамдылық пен сабырлылыққа  тәрбиелеу.   ­Балалардың ой­өрісін жетілдіру,өз халқының асыл  мұраларын бойына сіңіріп,кейінгі ұрпаққа жеткізу.

­ Қазақтың ұлттық ойындарының бірі­асық ойыны.Ойынның қалыптасу кезеңі б.з.д. 7­9 ғ.  Асық ойыны қазақтың ұлттық спорт ойындарының бір түрі..Оны қазақтардан басқа қырғыздар,қалмақтар,алтайлықтар да ойнаған.                  Асық­төрт түлік малдың ішінде қой­ешкінің   тілерсегінде,асықты жілік басында орналасатын шымыр сүйек.Аңдардыңда тілерсек тұсында  болады.Қазақта  асық  киелі  саналады.Баласы  ұл  болса  ,бесігнің  басына  бөрінің    асығын  іледі.Бәле­жаладан  аулақ,шымыр­қайратты  болсын  дегені.Қыз  болса,бесігіне  еліктің  асығын  (жабайт)  тағады.Сұлу,көрікті  болып  бойжетсін  деп  ырымдағаны.Келін  құрсақ  салғанда,атасы  мен  әжесі  ырымдап  асық  жинайды.Онысы  ұл  тілегені  екен.    Жаугершілік  заманда  бабаларымыз  соғыс  стратегиясын,соққы беретін тұсты асықты шашып жіберп,түсіндіріп жоспарлаған.Есі кірген қазақ балаларының ең алғаш ойнайтыны да осы­асық болған.Кезінде үлкендер бұл асықты иіру арқылы шешілмеген дауларын шешіп ымыраға келген күндері де болған.Асық ойнау –балалардың дүниетанымын кеңейтетін ойын.Әркім өз асығын қателеспей табу үшін түрлі түске бояған.Балалардың  есепке жүйріктігі бала кезден қалыптаса бастайды.Асық кәдмгі санағыштың рөлін қоса атқарады.   Асықтарды қаз­қатар тізу кезінде олардың санын алу,кейін ұтысты есептеуі баланың математикаға бейімін арттырады.Сондай ­ақ асық ойыны көз мергендігіне,қол буындарының икемді болуына баулиды.Асықты колөнерге де пайдаланады.

АСЫҚ ОЙЫНЫ­ТҮГЕЛДЕЙ ҚОЗҒАЛЫС ­Баланың он екі мүшесі,бұлшық еттері  толық қозғалысқа түседі. ­Асықтың атып ойнайтын түрі үнемі  қимыл­қозғалысты қажет ететіндіктен,  денені қыздырып,бойдағы қан айналымын  жақсартады.

Асық түрлері 1.Кепей­ұсақ асық 2.Құлжа­ арқардың аталығының асығы 3.Сақа ­арқардың асығы 4.Жабайт­ еліктің асығы 5.Топай­ сиырдың асығы 6.Шүкейт­ жас малдың асығы 7.Ойлақ­ қойдың асығы 8.Ешкімек­ ешкінің асығы

Асықтың атаулары   Алшы­ асықтың тәйкеге қарама­қарсы жағы яғни алшы тұру.                                                                 Тәйке­ асықтың тәйкеге қарама­қарсы жағы.                                                   Бүге­ асықтың дөңес жағының жоғары қарап  тұруы.                                                                        Шіге­ асықтың қуыс  жағының жоғары қарап тұруы.                                                                      Омпы­ асықтың ашасы мен мұртша жағы жоғары қарап түсуі немесе тік  тұрып қалуы.                                                                                                      Шоңқай­ асықтың омпыға қарсы жағымен тік түсуі.

Асық ойын түрлері Хан  талапай Хан Тас қала Асықты  тігіп ойнау Құмар Омпа Алшы  ойыны Бес асық

Хан талапай «Хан талапай» ойынын үлкендердің басшылығымен жас    балалар ойнайды. Ойынға қатысушы балалардың  санына  шек қойылмайды. Олар ойын жүргізушінің айналасына  жарты шеңбер құрып отырысады. Ойын жүргізуші  қолындағы асықты    «хан талапай» деп ортаға қарай     шашып жібереді. Отырғандар тез­тез жиып алулары  керек. Кім аз жиып алса, сол жеңілген болып есептеледі.                             Ойынның  мақсаты­балалардың жылдамдығын     жеделдету, нерв жүйелерін шыңдау,  тілін дамыту, ойда  сақтау қабілеттерін жетілдіру

Хан                                                                                                               «Хан»ойыны.Ойынға қатысушыларға шек қойылмайды.Ойынға  қатысушылар көнге қанша асық шығаратынын алдын­ала келісіп алады. Көнге  жиналған асықтарды бір жерге басын қосып біріктіреді.Сонан кейін көп  асықтың ішінен бір­бірлігі асықты  «хан»сайлайды.Екінші ойыншылар көнге  жиналған (әр ойыншы не бес,не он асықтан қосуға тиіс)асықты иіретін ойын  жүргізуші тағайындап алады.Ол жиналған асықты ортаға екі қолдап иіріп  тастай береді.Барлық асықтарды иіріп болған кезде  «хан»көп асықтың  арасынан көрінбей қалуы мүмкін, мұндай жағдайда ойыншылардың барлығы  асықты иірушінің «ханды қара басты»деген дауысын естігеннен кейін бассалып  асықтарды талап алады. Екінші жағдайда иірген асықтардың арасында «хан»  ашық жатса,онда «ханмен»бүк жатқан асықты ату керек,ойын солай жалғаса  береді.Ойынның шарты бойынша «Ханмен»асықты атқан кезде басқа   асықтарды қозғауға болмайды.

Тас қала   Ойынға қатысушыларға шек қойылмайды.Олар тегіс жерді таңдап алып   шеңбер сызады да ,дәл ортасына асықтарды бірінің үстіне бірін пирамида  етіп жияды. Жас ерекшелігіне қарай көн белгіленеді.Оның қашықтығы 7­8  метрден кем болмайды.Ойыншылар сақаларын иіреді,кімнің сақасы алшы түссе  ойынды сол бастайды.Алшы бірінші,тәйке екінші,бүге үшінші, шіге төртінші. Егер  ойыншының асығы омпа түссе,онда ол алшыдан жоғары болып есептеледі де,  бірінші орынды сол алады. Атушы «тас қалаға» сақасын дәл тигізіп,бір асықты  шеңберден шығарса,ойынды жалғастырып,  сақасы түскен жерден қайта алады.  Шеңберден атып шығарған сақаларын ала береді.Егер бірнші ойыншы тигізе  алмаса,онда екінші ойыншы атады.Егер атқан ойыншы «Тас қаланы»бұзып,брақ  асықты шеңберден шығара алмаса,онда айыбын қосып «Тас қаланы»қайта  тұрғызады.

Асықты тігіп ойнау                      Бір топ бала жиналып ,ортадан төрт бұрышты сызық сызады.Сол төрт   бұрышты  ортасынан тең етіп екіге бөледі.Әр жағының қашықтығы  балалардың жас мөлшеріне қарай белгіленеді.Сонда 1­1,20 см немесе 1,5  метрге дейін болады.  Мұны  «көн» деп атайды.Сонда  ойнаушылардың  өзара келісімі бойынша көннен 4­5м не одан да  көп мөлшерде асық ататын  орын белгіленеді. Оны сызықпен белгілейді.Ойыншылар  осы жерден тұрып  көндегі асықты  ататын болады.Ойынды  кім бірінші болып бастайтынын  сақа иіру арқылы анықтайды.Сақасы алшы түскен  ойыншы бірінші болып  ату кезегін алады. Ойыншы  асыққа дәл тигізіп,оны көнбе сызығынан   шығарса,оны алады да, сақасы түскен жерден қайтадан атады.Сөйтіп  көннен шығарғандарын  ала береді.Егер оның сақасы көндегі асыққа тимей  кетсе ,асықты келесі ойыншы атады.Ал тігілген асықтарды бұзып,бірақ  көннен шығара алмаса ,қалған ойыншылар асықтарды сол жақтан  қалыбында атып ,көннен шығарып алуға тиіс.Ойынды көндегі асықтар  бітенше ойнай береді.Көндегі  асық біткен соң, ойынға  қатысушылар бір­ бірден көнге қайта асық тігіп,ойын қайта басталып, жалғаса береді.

Құмар Асықты ойнайтын ойыннның тағы бір  түрі­”Құмар”.Бұл ойынды үлкен­кіші    демей ойнай береді.Ойынға қатысушылардың  саны 5,6 адамнан аспауы керек.”Құмар”­үйде,аулада,тегіс жерде отырып ойнайтын  ойын.Ойынға төрт асық қажет. Олар мұқият тазартылып,түрлі­түсті бояуға  боялады.Ойынды кімнің бірінші болып бастайтынын асық иіру арқылы шешеді.   Алшы­бірінші,тәйке­екінші,бүге­үшінші,шіге­төртінші т.с кезек алады. Асықтың төрт  қыры болады .Сондай –ақ оларды мал атауымен де атайды.Алшыны­жылқы тәйкені­ түйе,бүгені­қой,шігені­ешкі деп атайды. ”Құмар “ деп сол  төрт асықтың бір түрі  түсуін айтады. Мысалы: төртеу де алшы түссе «Құмар» болады,ол ұпай алады,     тәйке үш,бүге­екі,шіге­бір ұпайдан алады.                                                                                 Ойыншы төрт асықты уысына алады да,қолын тұқыртып ішке қарай  айналдыра    еденге шаша тастайды немесе алақанына салып,қолын сыртқа қарай серпіп еденге  тастай береді.Ұтылған адам ұпай төлейді.Бұл ойын ойыншыдан өте ептілікті талап  етеді.

Омпа   Бұл ойынды көбінесе бозбалалар ойнайды.Оны  таза ауада алаңда,не үлкен  бөлмелерде ойнауға болады.Ойнаушылардың санына шек қоймайды.        Ойынның  мақсаты­асық ұту.Ойыншылар арасы 20 қадам екі көн сызады да біріншісіне төрт  бұрыш жасайды,дәл ортасындағы сызыққа әрбір ойыншы өздерінің асықтарын  тігеді.Тігілген асықтардың ортасына бір асық мұртынан «Омпа»  тұрғызады.Ойнаушылар екінші белгіленген  жерден  бірінің артына бірін тұрып  әркімнің өз кезектері бойынша,қолдарындағы сақаларымен  «омпаны »   ата  бастайды.Егер кімде­кім омпаға тигізсе және оның төрт бұрыштың шетіне шығарса  ,онда көндегі асықты түгел алады.Ал омпаға тимей, жанындағы  асықтарға  тисе,оны да төрт бұрыштың шетіне шығара алса,онда сол атқан асығын  ғана алады  .Асық таусылған сайын ,көнге асық қайтадан тігіліп отырады. Ойын жалғаса береді.

Алшы ойыны -Асық ойынында тігілген асықтарды атуға жарамды сақа таңдап  алынады.Сақа болатын асық салмақты,ірі болуға тиіс.Ол көбінесе  еркек қойлардың не қошқарлардың асығы болып келеді. «Алшы  ойыны» сақаның салмақты да алшы тұрғыштығына байланысты.Бұл  ұту үшін өте қажет.

Бес асық (қыздар ойыны)                                                             Ойынға 3 ойыншы қатысады,әр ойыншыда бес асықтан болады.Ойын кезегі  сақаларды иіру кезінде анықталады.Сақасы алшысынан түскен ойыншы ойнау кезегіне ие  болады.Бірінші ойыншы ойынның ережесін бұзғанша ойнайды.Кейін екінші,үшінші  ойыншы қатысады.Ойын бір қолымен ойналады.Ойыншы жерден асықтарды алғанда,  қолы басқа асықтарға тимеуі керек. Егер ереже бұзылса,кезек келесі ойыншыға беріледі.   «Бірлік». Ойыншы кілемге бес асықты шиырып тастайды ,шашылған асықтардың ішінен  біреуін таңдап алады,ол хан болады. (Хан асық ойынын жүргізетін негізгі асық) Ойыншы  ханды жоғарыға лақтырып, кілемде жатқан асықтардың бірін алып,лақтырған ханды қағу  керек.Ханды қайта жоғары лақтырып,кілемдегі шашылған асықтардың екіншісі,кейін  үшіншісі, төртіншісі алынады.Ханды қаққан кезде алақанның сырты кілемге жанаспауы  керек. Кілемнен алынған асықтар,бөлек жиналады.  «Екілік».Бес асық шашылады.   Ханды жоғарыға лақтырып,кілемнен екі асық алынады,бірліктегідей лақтырылған асық  қағылып алынады.Кейін тағы екеуі терледі.Кілемнен алынған асықтар бөлек жиналады.  «Үштік». Бес асық шашылады.Ханды жоғарыға лақтырып, кілемнен үш асық  алынады.Хан қайта қағылады.Кілемде қалған жалғыз асық ханды жоғары  лақтырып,бөлек алынады,хан қайта қағылады. «Төрттік».Барлық  бес асықты алақанда  ұстайды. Ханды жоғарыға лақтырып,  қалғандары бірден кілемге қойылады да  лақтырылған асық қағылып алынады. Кейін хан жоғарыға лақтырылып,төртеуі  жиылып  алынып,лақтырылған хан қағылады.  «Жалақ», «Алақан», «Төрт бұрыш»,  «Алмастыру»,    «Үндемес», «Сарт­сұрт», «Қаршу», «Нәби»   соңында алған ұпайлар  саналады.

Асық ойыны,баланың күн ұзақ  қимылына тигізер әсері мол. Көздеп тигізу   Сақа иіру Ойын барысын да Жүгіру Жүру Секіру Иілу