«Avesto» ilmiy, madaniy manba sifatida

«Avesto» ilmiy, madaniy manba sifatida Reja: 1. Zardushtiylikning paydo bo`lishi. 2. Avestoning muqaddas yozuvi. 3. Avestodagi real, dunyoviy qadriyatlar.       4.  "Avesto"  va qadimiy dehqonchilik     an`analari  xususida  ayrim mulohazalar. “Avesto(cid:148) ayni zamonda bu qadim o`lkada buyuk  davlat, buyuk ma`naviyat, buyuk madaniyat bo`lganligidan  guvohlik beruvchi tarixiy hujjatdirki, uni hech kim inkor  eta olmaydi1. Islom Karimov "Avesto" (cid:150) jahon madaniyatining, jumladan, Markaziy Osiyo va Eron xalqlari tarixining qadimgi noyob yodgorligidir. Zardushtlik e`tiqodiga amal qiluvchilarning   muqaddas   kitobi   sifatida   Yagona   Tangriga   topinish   shu ta`limotdan boshlangan.  Bu kitob tarkibi, ifoda uslubi  va timsollar tizimi bilan adabiy manbalarga yaqin turadi. "Avesto"da tilga olingan joy nomlari (Varaxsha, Vaxsh)dan kelib chiqib, uning Amudaryo sohillarida yaratilgani aniqlangan.   Shu   asosda   uning   vatani   Xorazmdir   degan   qarash   mavjud.      "Avesto"   oromiy   va   pahlaviy   yozuvlari   asosida   yaratilgan   maxsus alifboda   datslab   to`qqiz   ho`kiz   terisiga   yozilgan.   Ilk   nusxalari   asosida sosoniylar   (mil.   ol.   7­3   asr)   davrida   21   kitob   holida   yig`ilgan,   bizgacha ularning chorak qismi yetib kelgan. Tiklangan matnga "Zand" nomi bilan sharhlar bitilgan. "Avesto" to`rt qismdan iborat: Yasna ("Diniy marosimlar"), Yasht (ma`no jihatdan Yasnaga yaqin), Visparad ("Barcha ilohlar haqidagi kitob"),   Vendidad   ("Yovuz   ruhlarga   qarshi   qonunlar   majmuasi").   Yasna tarkibiga kirgan madhlar "Gatlar" (ayrim manbalarda "gohlar") deb nomlanib, ularni Zardutsning o`zi yozgan deb taxmin qilinadi. Gatlar tarkibida Jamshid (Yima), Gershasp, Afrosiyob (Alp Er To`nga) kabi afsonaviy qahramonlar "Avesto" insoniyat sivilizatsiya tarixining ilk hayoti lavhalari uchraydi.    sahifalarini   tashkil   etgani   uchun   jahon   olimlarining   e`tiborini   tortgan.   U haqda F.Nitsshe, F. Shpigel, A. Mayllet, V. Bartold, E. Bertels, Yan Ripka, O.Makovelskiy,   I.   Braginskiy   v.b.   xorijiy   olimlarning   tadqiqotlari mavjud.O`zbekistonda   "Avesto"ni   o`rganish   qadimdan   boshlangan.   Abu Rayhon Beruniy, Abu Jafar Tabariy, Abu Baxr Narshaxiy asarlarida "Avesto" ta`limotiga   va   unda   tilga   olingan   timsollarga   murojaat   mavjud.   Bu   nodir ilmiy asarlarning qo`lyozma va bosma nusxalari O`R FA SHI jamg`armasida saqlanadi. Hozirgi o`zbek olimlari A.Qayumov, H. Homidov, M. Isoqov, N. Rahmonov   v.b.ning   ilmiy   tadqiqot   va   maqolalari   e`tiborli.   O`zbekiston Respublikasi hukumatning qarori bilan 2001 yilda "Avesto"ning 2700 yilligi nishonlandi. "Avesto" vatani Xorazmda bog` barpo qilindi, asarning o`zbek tilidagi tarjimalari chop etildi, u haqda yangi tadqiqotlar yuzaga chiqdi. 1. ZARDUSHTIYLIKNING PAYDO BO`LISHI. Zardushtiylik eng qadimgi  dinlardan bo`lib, bu din er.avval VII­VI asrlarda dastavval  O`rta Osiyoda­Xorazm  vohasida  paydo bo`lgan. Uning payg`ambari Zardusht tarixiy shaxs edi. U mazdakiylik dinini isloh qilib, uning asosida yangi yakka xudolik dinini ijod etgan.  Zardushtiylik   paydo   bo`lgan   davr   birinchi   sinfiy   jamiyat,   ya`ni quldorlik davri endi paydo bo`layotgan davr edi. U urug`­qabilachilik tuzumi yemirilib aholi qullar va quldorlarga, zolim va mazlumlarga bo`linayotgan davr bo`lgan. Bu din eng avval O`rta Osiyo, so`ng Eron, Ozarbayjonda qaror topgan edi.  I.A.Karimov   «O`z   kelajagimizni   o`z   qo`limiz   bilan   qurmoqdamiz» degan asarida biz o`zbek xalqi mansub bo`lgan xalqning tarixi g`oyat uzun, beqiyos,   betakror   ekanini   ta`kidlab.   bunday   degan   edilar:   «Biz   jahon maydonida   kuni   kecha   paydo   bo`lgan   xalq   emasmiz,   bizning   millatimiz xalqimiz   ko`hna   Xorazm   zaminida   «Avesto»   paydo   bo`lgan   zamonlardan beri o`z hayoti, o`z madaniyati, o`z tarixi bilan yashab keladi»2  Butun   O`rta   Osiyo   moddiy   va   ma`naviy   madaniyatining   beshigi Xorazm vohasi va u yerda yashagan turkiy elatlar bo`lgan, shulardan o`zbek elati tashkil topgan. I.A.Karimov juda o`rinli qayd qilganidek, «Xorazm davlati tarixini biz 2700 yillik tarix deb bilamiz». Bu o`rinda birinchi davlat tashkil topgandan keyingi «yozma tarix» nazarda tutilgan. Yunon, Xitoy tarixchi sayyohlari o`z xotiralarida yozib qoldirgan keyin Zardushtiylik yozuvlarida berilgan tarix nazarda tutilgan.  Xorazmda o`troq hayot undan ham birmuncha oldin yuzaga kelgan, davlat uning mahsuli tarzida tashkil topgan. Bu haqda bundan tahminan 3 ming   yil   avval   yaratilgan   «Avesto»ning   qo`lyozmasi   binobarin   yozma tarixning ilk debochasi ishonchli dalolat bergan. «Bu nodir kitob, deb yozgan edilar,   I.A.Karimov,   bundan   XXX   asrlar   muqaddam   ikkidaryo   oralig`ida mana shu muqaddas zamin umrguzorlik qilgan ajdodlarimizni biz avlodlarga qoldirgan ma`naviy, tarixiy merosidir»3. Yurtboshimiz «Avesto» Xorazmdek qadimiy   o`lkada   buyuk   davlat,   boy   ma`naviyat   qimmatli   madaniyat bo`lganligini hech kim inkor eta olmasligini ham ta`kidlagan.  Xulosa shuki, Zardushtiylik eradan avvalgi 7­6 asrlarga xos bo`lgan din sifatida undan oldingi urug` qabilachilik dinlari negizida paydo bo`lgan yakka xudolik dini bo`lgan. U to 7­9 asrlargacha turli shaklda davom etib, so`ng o`rnini islom egalladi. U dastavval Xorazm vohasida shakllanib, yaqin va o`rta Sharqqacha tarqalib, ayrim qoldiqlari haligacha saqlanib kelmoqda. Vujudga kelishi. Zardushtiylik mil. av. III­II ming yilliklarda Markaziy Osiyoda   vujudga   kelgan   dindir.   Zardushtiylik   vahy   orqali   e`lon   qilingan jahon dinlarining eng qadimiysidir. U insoniyatga boshqa barcha dinlarga nisbatan  bevosita  va  bilvosita   eng  ko`p  ta`sir  o`tkazgan  dindir.  Insoniyat tarixida   har   bir   kishi   utsidan   ilohiy   hukm   amalga   oshirilishi,   jannat   va jahannam, qiyomat­qoyim, unda tanalarning qayta tirilishi, tana va ruh qayta birlashib mangu yashashi haqida birinchi bor shu din doirasida fikr yuritildi. Keyingi   asrlarda   bu   g`oyalar   yahudiylik,   xritsianlik   va   boshqa   dinlar tarafidan o`zlashtirildi. Aytib o`tish joizki, ushbu din paydo bo`lgan davr va uning   vatani   (cid:150)  hali   fanda   oxirigacha   to`liq   yechilgan   masalalar   emas. Zardushtiylik   dini   payg`ambar   Zardusht   nomiga   nisbat   berilib,   shartli ravishda shunday atab kelinadi. Aslida esa u mazkur dinning muqaddas kitobi hisoblanmish Avestoda «Mazdayasna» dini deb atalgan. Bu so`zni «Mazdaga sig`inmoq» deb tarjima qilish mumkin. «Mazda» so`zi «donish, donishmand, oqil» kabi talqin etiladi.   Zardushtiylik yana «Behdin», ya`ni «Eng yaxshi din»   deb   ham   ulug`langan.   Uning   ta`limotiga   ko`ra,   barcha   ezgu   borliq Mazdaning   irodasi   bilan   yaratilgan.   «Mazda»   so`zi   oldiga   ulug`lash ma`nosini   anglatuvchi   «Axura»   qo`shilib,   zardushtiylikning   ilohiyati   (cid:150) Axura­Mazda   nomi   paydo   bo`lgan.   Bu   (cid:150)  «Janob   Mazda»   yoki   «Iloh» demakdir.     Zardusht   nomi   tadqiqotlarda   Zaratushtra,   Zarduts,   Zoroatsr ko`rinishlarida ham ishlatiladi. Tadqiqotchilar o`rtasida Zardushtning tarixda bo`lgan yoki bo`lmaganligi borasida turli fikrlar mavjud. Ba`zilar uni tarixiy shaxs   deb   bilsalar,   boshqalar   afsonaviy   shaxs   deb   hisoblaydilar. Manbalarning xabar berishicha, u taxminan mil. av. 1200­570 yillar orasida yashagan ilohiyotchi, faylasuf, shoirdir. Tadqiqotchi M. Boys ta`kidlashicha, u   mil.   av.   1500­1200   yillar   orasida   yashagan.   Zardusht   Markaziy   Osiyo hududida mavjud bo`lgan ko`pxudolikka negizlangan qadimiy diniy tasavvur va e`tiqodlarni isloh qilib, yangi dinga asos soldi.  Zardushtning tug`ilgan va ilk diniy faoliyatini boshlagan joyi xususida ikki xil qarash bor.  Birinchisi (cid:150) «G`arb   nazariyasi»   bo`lib,   unga   ko`ra   Midiya   (hozirgi   Eron   hududida) Zardushtning vatani va zardushtiylikning ilk tarqalgan joyi hisoblanadi. Bu fikr tarafdorlarining dalili shuki, birinchidan, zardushtiylikning qadimiy Eron hududlarida   keng   tarqalganligi   bo`lsa,   ikkinchidan,   zardushtiylikning muqaddas kitobi sanalmish Avestoga keyin yozilgan sharhlarning qadimiy eron­pahlaviy   tilida   bo`lganligidir.   E`tibordan   chiqarmaslik   kerakki, zardushtiylik   uch   buyuk   Eron   imperiyasi   (cid:150)  Ahamoniylar,   Arshakiylar   va Sosoniylar davrlarida, ya`ni mil. av. XI asrdan to mil. XII asrigacha ketma­ ket aynan Yaqin va O`rta Sharqda davlat dini maqomida bo`lgan.  Ikkinchisi, «Sharq nazariyasi» bo`lib, unga ko`ra, Zardusht vatani va zardushtiylikning ilk tarqalgan joyi Xorazm hisoblanadi. Ko`pchilik manbashunoslar ikkinchi nazariya   tarafdorlaridirlar.   Xorazm   zardushtiylikning   muqaddas   olovi Ozarxurra  birinchi   bor  yoqilgan  va  eng   buyuk  xudo  (cid:150)  Axura­Mazdaning Zardusht   bilan   bog`langan   joyi   hisoblanadi.   Zardushtiylikning   asosiy manbasi Avestoda: «Birinchi bor muqaddas olov (cid:150) «Ozarxurra» «Airyanem­ Vayeja»   (ba`zi   manbalarda   (cid:150)   «Yeran­vej»)da   yoqildi»,   deyiladi.   «Airyanem­Vayeja»ning geografik va iqlimiy tavsifi Xorazmnikiga to`g`ri keladi.   Avestoda   Axura­Mazda   tomonidan   yaratilgan   «Barakot   va   najot» sohibi bo`lgan bir qator mamlakatlar zikr etiladi va ularning eng birinchisi, «dunyoda hech narsa chiroyiga teng kela olmas Airyanem­Vayeja», keyin esa «odamlar   va   chorva   podalariga   mo`l»   Sug`d   (So`g`d),   «qudratli   va muqaddas» Mouru (Marv), «baland ko`tarilgan bayroqlar mamlakati» Baxdi (Baqtriya) zikr etiladi.  Zardushtiylik   ta`limoti.  Zardushtiylik   ta`limoti   Markaziy   Osiyoda ibtidoiy   davrda   mavjud   bo`lgan   tabiat   kuchlarini   ilohiylashtiruvchi e`tiqodlarga (Markaziy Osiyo qadimgi aholisining «yeski dini»ga) nisbatan monoteitsik   ta`limotdir.   U   behuda   qon   to`kuvchi   qurbonliklar,   harbiy to`qnashuvlar,   bosqinchilik   urushlarini   qoralab,   o`troq,   osoyishta   hayot kechirishga,   mehnatga,   dehqonchilik,   chorvachilik   bilan   shug`ullanishga da`vat   etadi.     Moddiy   hayotni   yaxshilashga   urinishni   yovuzlikka   qarshi kurash   deb   hisoblaydi.   Zardushtiylik   dinida   qo`riq   yer   ochib,   uni   bog`u rog`ga   aylantirgan   odam   ilohiyot   rahmatiga   uchraydi.  Aksincha,   bog`lar, ekinzorlarni,   sug`orish   inshootlarini   buzganlar   katta   gunohga   qoladilar. Zardusht   insonlarga   tinch­totuv   yashashni,   halol   mehnat   qilishni o`rgatmoqchi bo`ladi. Bunga ko`ra insonning bu dunyodagi hayotiga yarasha narigi dunyodagi taqdiri ham bo`lajak, har bir inson o`lgandan so`ng o`zining bu dunyodagi qilmishiga yarasha abadiy rohat (cid:150) jannatga, yoki yomon ishlari ko`p   bo`lsa   na   xursandlik   va   na   xafalik   ko`rmaydigan   arosat   joy   (cid:150) misvongatuga tushadi.  Zardushtiylik negizida olamning qarama­qarshiliklar kurashi   asosiga   qurilgani   turadi:   yaxshilik   va   yomonlik,   yorug`lik   va qorong`ulik, hayot va o`lim o`rtasida abadiy kurash davom etadi. Barcha yaxshiliklarni   Axura­Mazda   va   barcha   yomonliklarni   Anxramaynyu   (yoki Axriman)   ifodalaydi.     Axura­Mazda   insonlarga   ezgu   ishlarni   bayon   etib ularga   amal   qilishni   buyuradi,   yomon   ishlardan   saqlanishga   chaqiradi. Zardushtiylikda   imon   uchta   narsaga   asoslanadi:   fikrlar   sofligi,   so`zning sobitligi,   amallarning   insoniyligi.   Har   bir   zardushtiy   kuniga   besh   marta yuvinib,   poklanib,   quyoshga   qarab,   uni   olqishlab,   sig`inishi   shart. Zardushtiylik  ibodatxonalarida  doimiy  ravishda  olov  yonib  turadi.  Ularda dunyodagi to`rt unsur (cid:150) suv, olov, yer va havo ulug`lanadi. Zardushtiylik dafn marosimi  o`ziga xos bo`lib, o`lganlar bir  necha pats, baland «sukut minoralari» (cid:150) daxmalarga solinadi, u yerda murdalarning go`shtlarini qushlar yeb,   suyaklarini   tozalaydi.   Go`shtdan   tozalangan   suyaklar   maxsus   sopol idishlarga   solinib   minora   o`rtasidagi   quduqqa   sochib   yuboriladi.   Bunda poklik   bilan   nopoklikning   bir­biriga   yaqinlashmasligiga   erishiladi. Zardushtiylik dini dunyodagi eng qadimiy dinlardan biri hisoblanib, mil. av. XII­XI asrlarda Markaziy Osiyo, Ozarbayjon, Eron va Kichik Osiyo xalqlari unga e`tiqod qilganlar. Eronda Sosoniylar sulolasi hukmronligi davrida uning muqaddas kitobi Avesto ruhoniylar tomonidan og`zaki rivoyatdan yig`ilib, birinchi   marta   kitob   shakliga   keltirilgan.   Ayrim   qismlariga,   ayniqsa «Videvdat»   bo`limiga   o`zgartirishlar   kiritilib,   qayta   ishlangan.   VIII   asrda O`rta Osiyoga islom dini kirib kelib, keng tarqalguniga qadar zardushtiylik mahalliy   xalqlarning   asosiy   dini   hisoblangan.   Buni,   jumladan,   arxeologik tadqiqotlar isbotlaydi. Hozirgi kunda zardushtiylikka e`tiqod qiluvchi diniy jamoalar   mavjud.   Ular   Hinditsonning   Mumbay   (Bombey,   G`ujarot shtatlarida; 115 ming kishiga yaqin), Pokitson, Shri Lanka, Buyuk Britaniya, Kanada, AQSH, Avsraliya va Eronning (Tehronda 19 ming kishidan ortiq) ba`zi   chekka   viloyatlarida   saqlanib   qolgan.   Eron   Islom   Respublikasida zardushtiylik   diniga   e`tiqod   qilish   qonun   tomonidan   ruxsat   etilgan. Mumbayda   zardushtiylarning   madaniy   markazi   Koma   nomidagi   insitut faoliyat   olib   boradi.   Undan   tashqari   Mumbayda   homiy   Dxalla   raisligida dunyo   zardushtiylari   madaniyati   fondi   ishlab   turibdi.   1960   yilda zardushtiylarning   I   umumjahon   kongressi   Tehronda   o`tkazildi.   Keyingi kongresslar Boybeyda o`tkazildi. 2. AVESTONING MUQADDAS YOZUVI. Avesto   dingina   emas,   dunyoviy   bilimlar,   tarixiy   voqealar,   o`zi tarqalgan o`lkalar, elatlarning ijtimoiy­iqtisodiy hayoti, madaniy va ma`naviy qarashlari,   diniy   e`tiqodlari,   urf­odatlari   haqidagi   manbalardandir.   Unda bayon etilgan asosiy g`oya diniy e`tiqodning ilk sodda bilimlari Zardusht nomli payg`ambar nomi bilan bog`langan. U Avestoning eng qadimiy qismi «Gat» (xat (cid:150) noma)ni ijod etgan. Avesto tarkibiga kirgan bilim, ma`lumotlar qariyib 2000 yil miloddan avval 3000 yillik ohirlari 2000 yillik boshlaridan to milodning   boshlarigacha   o`tgan   davrda   yuzaga   kelib,   avloddan­avlodga og`zaki ko`chirib olingan, uning ko`p qismi yo`qolgan, yettidan bir qismi saqlangan. Miloddan avvalgi 3 asrda Arshakiylar sulolasi davrida to`plangan. Dinshunoslikda Avesto uch tarixiy qatlamga ajratilgan: 1. Eng qadimiy qismi miloddan avvalgi 3 ming yillikda vujudga kelgan Yashtlardir; ularda urug`chilik tuzumidagi e`tiqodlar, ko`p xudolik tasavvurlari tasvirlangan; 2. Gatlar   deb   atalgan   qismidir.   Bunda   Ahuramazda   nomli   xudo   haqida uydirmalar yozilgan. Uni zardusht yozgan deb tahmin qilinadi. 3. Qadimiy ko`pxudolik va keyingi yakkaxudolik g`oyalari orasidagi kurash sharoitlarida eramizdan   avvalgi   V­asrda   har   ikkisini   kelishtirgan   Mazdakiylik   dini shakllangan. Avesto bu dinning oxirgi va asosiy qismini tashkil etdi. Hozirgi   dinshunoslikka   xos   bo`lgan   Avestoning   6   asrlarda   Eronda hukmronlik qilgan Sosoniylar sulolasi shohi Xisrav I hukmronligi davrida yozib tugatilgan, keyinchalik pahlaviy tiliga tarjima qilinib asosiy tekstiga ko`plab sharhlar berilgan. Bular «Zend» nomi bilan ma`lum. Avesto oldin 12 ming mol terisiga yozilib, xajmi g`oyat katta bo`lgani uchun undan foydalanish osonlashtirish niyatida «kichik avesto» yaratildi. (Beruniy). 7   asrda   Sosoniylar   davlati   parchalanib,   arab   bosqinchilari,   Eron   va O`rta   Osiyoni   bosib   olgach,   Zardushtiylik   ham   zarbalarga   uchrab,   unga ishonuvchilar quvg`in va ta`qib ostiga olingach Avestoning aksariyat beshdan uch   qismi   yo`qolgan   va   unitilgan.   Avestoda   bu   dinning   diniy­   falsafiy tizimining   qoida   dasturlari   bayon   etilgan.   U   qadimiy   ajdodlarimizni dunyoqarash, huquqiy, axloqiy, tamoyil qoidalarini o`z doirasiga olgan. Unda tabiat   falsafasi,   kosmogoniya,   tarix,   etika,   mediöinaga   doir   materiallar, bilimlar yozilgan. Yana unda shoh, oliy tabaqa, quldor, qul, dindorlar va diniy   urf­odatlar   katta   o`rin   olgan.   Hokim   va   zolimlar   ulug`langan; ruhoniylar   muqaddas   odamlarni   hamma   hurmat   qilishi   kerak   deb   da`vo qilingan.  Xulosa shuki, Avesto Zardushtiylikning muqaddas yozuvi hisoblangan, 2000   yil   davomida   yaratilgan   5   dan   3   qismi   yo`qolib   ketgan   u   yakka hudolikni targ`ib etgan, olovga sig`inmaslik, faqat uni asrash va e`zozlashni tavsiya etgan. Avesto   zardushtiylikning   asosiy   manbasi   va   muqaddas   kitobi hisoblanadi. U Apatsak, Ovitso, Ovutso, Avesto, Avatso kabi shakllarda ham ishlatib   kelingan.   Avesto   O`rta   Osiyo,   Eron,   Ozarbayjon   xalqlarining islomgacha   davrdagi   ijtimoiy­iqtisodiy   hayoti,   diniy   qarashlari,   olam to`g`risidagi   tasavvurlari,   urf­odatlari,   ma`naviy   madaniyatini   o`rganishda muhim va yagona manbadir. Uning tarkibidagi materiallar qariyb ikki ming yil   davomida   vujudga   kelib,   avloddan­avlodga   og`zaki   tarzda   uzatilib kelingan.  Zardushtiylik dini rasmiy tus olguniga qadar Avestoning bo`laklari Turon va Eron zamini xalqlari orasida tarqalgan. Ushbu (cid:150) Axura­Mazdaning Zardusht orqali yuborilgan ilohiy xabarlari deb hisoblangan bo`laklar turli diniy   duolar,   madhiyalar   sifatida   yig`ila   boshlangan.   Bular   Zardushtning o`limidan keyin kitob holida jamlangan va «Avesto» (cid:150) «O`rnatilgan, qat`iy qilib belgilangan qonun­qoidalar» deb nom olgan.  Bu qadimiy yozma manba bizgacha to`liq holda yetib kelmagan. Avesto haqida Abu Rayhon Beruniy (v. 1048 y.) shunday yozadi: «Yilnoma kitoblarida bunday deyilgan: podshoh Doro ibn Doro xazinasida [Avestoning] 12 ming qoramol terisiga tillo bilan bitilgan   bir   nusxasi   bor   edi.  Iskandar   otashxonalarni   vayron   qilib,  ularda xizmat etuvchilarni o`ldirgan vaqtda uni kuydirib yubordi. Shuning uchun o`sha   vaqtda   Avestoning   beshdan   uchi   yo`qolib   ketdi».   Avestoning Aleksandr Makedonskiy tomonidan Gretsiyaga olib ketilgani, zarur joylarini tarjima ettirib, qolganini kuydirtirib yuborgani, 12 ming qoramol terisidagi tillo   matn   haqida   (at­Tabariyda   (cid:150)  12000   pergament)   keyingi   davrlarda yaratilgan   zardushtiylik   adabiyotida   («Bundahishn»,   «Shahrihoi   Eron», «Dinkard»;   IX   asr,   «Arda   Viraf­namak»;   IX   asr,   «Tansar   xatlari»,   al­ Mas`udiyning «Muruj az­zahab», «Fors­noma» va boshqalarda) ma`lumotlar bor. Bu asarlarda yunonlar otashxonalarni vayron qilganlari, ibodatxonalar boyliklarini   talon­taroj   etganlari,   din   arboblarini   o`ldirib,   asir   olib ketganliklari   haqida   yoziladi.   Hozir   bizgacha   yetib   kelgan   Avesto, Beruniyning yozishicha, aslining beshdan ikki qismi xolos. U «Avesto 30 «nask» edi, majusiylar (zardushtiylar) qo`lida 12 nask chamasi qoldi» deb yozgan.   Yozma   manbalarga   ko`ra,   haqiqatan   ham   Avestoni   mo`badlar avloddan­avlodga,   og`izdan­og`izga   olib   o`tib,   asrlar   osha   saqlaganlar. Buning sababi mo`badlar mag`lub xalqlar (Yaqin va Sharq xalqlari) yozuvini harom   hisoblab,   muqaddasxabarni   unda   ifodalashga   uzoq   vaqt   jur`at etmaganlar. Dastavval (mil. II yoki III asrlarida), Arshakiylar davrida Avesto qismlarini   to`plash   boshlangan.   Keyinchalik,   Sosoniy   Ardasher   Popakon (227­243) davrida, ayniqsa, Shopur (243­273) davrida atsrologiya, tabobat, riyoziyot  va falsafaga oid qismlari yozib olinib, hamma qismlari  tartibga keltirilgan,   so`ng   bu   asosiy   matn   to`ldirib   borilgan.   Avestoning   ana   shu to`ldirilgan nusxasining ikki to`liq qo`lyozmasi Hinditsonda saqlanadi (cid:150) biri Mumbayda,  zardushtiylarning madaniy  markazi  bo`lmish Koma nomidagi insitutda, ikkinchisi (cid:150) Kalkuttadagi davlat kutubxonasida. Avestoning eng qadimiy   qismlarida   Zardusht   tug`ilgan   va   o`z   faoliyatini   boshlagan   yurt haqida ma`lumot berilgan. Unda aytilishicha, «bu mamlakatning ko`p sonli lashkarlarini botir sarkardalar boshqaradilar, baland tog`lari bor, yaylov va suvlari bilan go`zal, chorvachilik uchun barcha narsa muhayyo, suvga mo`l, chuqur ko`llari, keng qirg`oqli va kema yurar daryolari o`z to`lqinlarini Iskata (Skifiya),   Pauruta,   Mouru   (Marv),   Xarayva   (Areya),   Gava   (so`g`dlar yashaydigan yurt), Xvarazm (Xorazm) mamlakatlari tomon eltuvchi daryolari bor».   Shubhasiz, «keng qirg`oqli, kema yurar daryolar» bu Amudaryo va Sirdaryo   bo`lib,   Avesto   tasvirlagan   mazkur   shaharlar   O`rta   Osiyo shaharlarining   bu   ikki   daryo   qirg`oqlarida   joylashganlaridir.   Shunga asoslanib,   biz   Zardushtning   vatani,   zardushtiylikning   ilk   makoni   va Avestoning   kelib   chiqish   joyi   deb   (cid:150)  Xorazm,   tarqalish   yo`nalishi   deb   (cid:150) Xorazm­Marg`iyona­Baqtriyani ayta olamiz. Avestoning «Yasna» kitobida bayon   etilishicha,   Zardushtning   vatandoshlari   unga   ishonmay,   uning ta`limotini qabul qilmaganlar. Zardusht vatanni tark etib, qo`shni davlatga ketadi,   u   yerning   malikasi   Xutaosa   va   shoh   Kavi   Vishtaspaning xayrixohligiga erishadi. Ular Zardusht ta`limotini qabul qiladilar. Natijada qo`shni davlat bilan urush boshlanib, Vishtaspa g`alaba qozonadi. Shundan so`ng   bu   ta`limot   xalqlar   o`rtasida   keng   tarqala   boshlagan.   Keyingi   davr rivoyatiga ko`ra, Shoh Kavi Vishtaspa farmoniga bilan Avesto kitobi o`n ikki ming mol terisiga yozib olinib, otashkadaga topshirilgan. Avestoning   tarkibiy   qismlari.   Avesto   zardushtiylik   muqaddas kitoblarining majmuidir. U (cid:150) murakkab to`plam. Avestoning saqlanib qolgan to`rtta   kitobidan   birinchisining   nomi   «Videvdat»   (vi­dayevodatam   (cid:150) «Devlarga   qarshi   qonun»)   deb   ataladi.   Ushbu   kitob   Avestoning   saqlanib qolgan kitoblari orasida eng mukammali hisoblanadi. U yigirma ikki bob bo`lib,   boblari   fragard   deb   nomlangan.   Fragardlarning   ma`nosi,   vazifasi, uslubiy   tuzilishi   turlicha:   birinchi   fragard   (cid:150)  odamlar   yashaydigan   barcha yurtlarni   Axura­Mazda   qanday   yaratgani   to`g`risida   bo`lib,   ular   orasida Xorazm,   So`g`d,   Marg`iyona,   Baxdi   (Balx)   va   boshqalar   bor;   ikkinchi fragardda Jamshid podsholigi (cid:150) kasallik, o`lim, azob­uqubatlar bo`lmagan zamon  haqida, ya`ni  insoniyatning  oltin  asri  haqida  gap  boradi;   uchinchi fragard dehqonchilikning  savobli   sharofatlari   va  h.k. haqida.  Shuningdek, Videvdatning boshqa fragardlaridan Zardusht bilan Axura­Mazdaning savol­ javoblari va muloqotlari ham o`rin olgan. Ikkinchi kitob «Yasna» deb atalib, Avestoning e`tiborli bo`limi sanaladi. Yasna (cid:150) yaz o`zagidan bo`lib, «sajda, topinch, namoz» ma`nolarini ifodalaydi. Yasna 72 bobdan iborat bo`lgan. Boblari ha, haitiy deb atalgan. Har bir ha zarur o`rniga qarab marosimlarda, ibodatlarda   kohinlar   tomonidan   o`qilgan,   qavmlar   unga   ergashib   ibodat qilganlar. Yasna kitobi (nask) tarkibiga Zardusht o`zi ijod qilgan targ`ibot she`rlari ham kirgan. Ular Yasnaning 28­34, 43­46, 47­50, 51, 53 (cid:150) jami bo`lib, 17 ta hasini tashkil qiladi. Zardusht she`rlari ilmiy adabiyotda gatalar deb atab kelinadi. Ha «bashorat» demakdir. Yasnaning 35­42­halari ayniqsa, yuksak qadrlangan. Bu yetti haHaptanxati Yasna (cid:150) «Yetti bob Yasna» deb nomlangan.   Ular   orasida   olovning   muqaddasligi   haqida   bob   bo`lib, zardushtiylik   urf­odatlari   orasida   olovga   e`tiqod   qilish,   dinning   esa «otashparatslik» deb atalishi shunga bog`liq. Binobarin, olov Axura­Mazda nurining quyoshda namoyonligi va uning yerdagi zarrasi deb hisoblangan. Oliy haqiqat Arta ham olovda o`z ifodasini topgan. Olov haqni nohaqdan, eng oliy gunoh hisoblanmish yolg`onni rotsdan ajratib bergan. Yolg`on esa chin e`tiqodga xiyonat deb qoralangan. Arta so`zi fonetik o`zgarib, datslab atar, hozir esa otash shaklida ishlatilib kelmoqda. Uchinchi kitob «Vispered» deb nomlangan. U 24 bobdan tashkil topgan va har bir bob alohida karde deb atalib, ma`budlar sha`niga o`qilgan duolar va ibodat utsida ularga murojaatlar hamda   olamni   bilishga   doir   pand­nasihatlardan   iboratdir.   Uni   ibodat namozlari   yig`indisi   ham   deyishadi.   Ayni   paytda   u   Yasnaga   qo`shimcha hisoblanadi.  To`rtinchi kitob «Yasht» (gimn) deb ataladi. U Avestoning eng qadimiy   qatlami   bo`lib,   22   bobdan   iborat.   Har   bir   bob   Axura­Mazdadan boshlab,   u   yaratgan   va   uning   ma`lum   vazifalarini   bajaruvchi   ma`budlar sha`niga aytilgan madhiyalardan iborat.  Avestoning bizgacha yetib kelmagan kitoblaridan   ba`zi   qismlari   uning   yig`ma   parchalar   to`plami   «Xo`rdak Avesto»   kitobida   jamlangan.   Masalan,   Exrpatatsan   kitobidan   mo`badlar (kohinlar)   uchun   qonun­qoidalar,   diniy   boshqaruv   tizimiga   xos ma`lumotlarga   oid   qismlari,   Nirangatsan   (cid:150)   diniy­mavsumiy,   ijtimoiy marosimlar   tartib­qoidalari   qismi,   20­naskda   jonning   u   dunyodagi   ahvoli haqidagi   qismi   va   boshqalar   shu   kitobda   saqlangan.   Avesto   haqida   eng muhim   manba   IX   asrga   oid   «Dinkard»   (din   amallari)   asaridir.   Unda Avestoning   21   kitobi   to`la   ta`riflab   berilgan.   Bu   ta`riflar   savobli   ishlar yo`riqnomasi,   diniy   marosimlar   va   rasm­rusumlar   qoidasi;   zardushtiylik ta`limoti asoslari; dunyoning Axura­Mazda tomonidan yaratilishi; oxirat kuni va   undagi   hisob­kitob;   falakiyot;   ijtimoiy­huquqiy   qonun­qoidalar; Zardushtning tug`ilishi va bolaligi; haq yo`lini tutish; jamiyat a`zolarining haq­huquqlari; devlar, jinlar kabi yovuz kuchlarga qarshi o`qiladigan duolar, amallar va boshqalardan iboratdir.  Zardushtiylik dini haqida frantsuz olimi Anketil­Dyuperron juda qimmatli ma`lumotlar qoldirgan. Masalan, Anketil­ Dyuperron 1755 yilda Hinditsonga ilmiy safar qilib, u yerdagi zardushtiylar orasida uch yil yashagan, ularning ibodatlari, urf­odatlarini yaxshi o`rgangan va Avestoni  frantsuz tiliga tarjima qilgan. Uch jildlik tarjima 1771 yilda nashr   etilgan.   Ayni   paytda,   shuni   ham   ta`kidlash   joizki,   olimlarimizning fikricha, Avesto G`arbiy Yevropa, Eron va Hinditson tillari orqali bizga yetib kelgani   uchun   undagi   nomlar,   atamalar   aksariyat   hollarda   asliga   to`g`ri kelmaydi. Avestoda turkona jihatlar kam qolgan. Zartushtiylikni o`rganish hozirgi kunlarda ham faol olib borilayapti. Ta`kidlash kerakki, bu sohadagi tadqiqotlar O`zbekiston uchun alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki milliy qadriyatlar   va   ko`p   qatlamli   diniy   tajribada   mazkur   dinning   tutgan   o`rni beqiyosdir. 3. AVESTODAGI REAL, DUNYOVIY QADRIYATLAR. Bu kitobda juda ko`p g`oya, fikr, tavsiya, o`gitlar bor bo`lgani uchun biz faqat real, haqiqiy hayotga dunyoviy munosabatlarga tegishli hozir ham talabalar uchun o`z ahamiyatini yo`qotmagan masalalar ustida to`xtaymiz. Avestoning   asosiy   g`oyalari   olamdagi   barcha   tartiblar,   ezgulik (yaxshilik)   va   yomonlikdagi,   ziyo   va   zulmat,   hayot   va   o`lim   o`rtasidagi kurashga bog`liq; dunyodagi barcha ezguliklarni Ahuramazda, yomonliklarni Ahriman ifodalaydi; bu kurashda odam oliy kuchlar ihtiyoridagi o`yinchoq emas,   u   tanlash   erkinligiga   ega,   u   o`z   g`ayrati   bilan   bu   dunyoda   adolat topishiga ta`sir eta oladigan kishidir. Demak, hozir ham kimki, o`zini ilohiy kuch   qo`lidagi   qo`g`irchoq   hisoblamasa,   o`ziga   biror   kasbni   tanlab   olsa, g`ayratli bo`lsa, adolatsizlikka duch kelsa unga qarshi kurasha oladigan inson bo`lib yetishishlari shart. Avestoda   u   zamonlarda   keng   tarqalgan   ko`chmanchilik   qoralanib, dehqonchilik   ezgulik   sifatida   rag`batlantirilgan.   Bundan   xulosa   chiqarib, hozir ham har bir odam hech bo`lmasa bir tup mevali daraxt, gul, sabzavot eksin, o`ziga mevasi nasib etmasa farzandlariga, bechoralarga nasib etadi, savob bo`ladi. El rahmatlar aytadi. Avestoda to`rt element suv, olov, tuproq, havo g`oyat ulug`langan; bularni asrash, avaylashga da`vat etilgan. Uning tarbiyaviy ahamiyati hozir ham katta. Bunga amal qilib, har bir ongli, aqlli vatanparvar, xalqparvar, yoshu­qari   tomchi   suvni   ham   isrof   qilmasligi,   energiya,   hayot   manbai olovini,   demak   gazni,   ko`mirni,   neftni,   o`tinni   asrashi;   tuproqni   iflos qilmasligi, erroziyaga ya`ni nurash, sho`rlanishga yo`l qo`ymasligi; havoni esa pokiza saqlashi, ekologik xalokatga uchratmasligi ham qarz, ham farz. 4. "AVESTO"  VA QADIMIY DEHQONCHILIK AN`ANALARI XUSUSIDA AYRIM MULOHAZALAR.        Tarixdan ma`lumki, insoniyat sivilizatsiyasining qadimgi markazlari paydo   bulishi   va     rivojlanishida   dehqonchilik   madaniyati   muhim   omil bo`lgan.   Dunyo   sivilizatsiyasining   qadimiy   markazlaridan   biri   bo`lgan Sharqda dehqonchilik madaniyatining shakllanishi va rivojlanishi sug`orma dehqonchilikka asoslanganligi bilan ajralib turadi. Bu borada aytish joizki O`rta   Osiyo   zaminidagi   eng   qadimgi   dehqonchilik   madaniyati   Joytun   bo`lib   melodgacha   bo`lgan   6­4   ming   yilliklarda madaniyati shakllanganligidan dalolat beradi. Dehqonchilik   tarixini   o`rganish   tarixning   turli   boskichlarida halqlarning   ijtimoiy­iktisodiy   tizimini   va   ishlab   chikarish   kuchlari rivojlanishini   xujalik­madaniy   tiplar   tarixi   muammolarini   ilmiy   tahlil qilishda   royat   muhimdir.   Qadimga   dehqonchilik   madaniyati,   an`anaviy dehqonchilik xujaligi va u bilan bog`liq marosimlar hamda agrar kultlar tarixchi,   arxeolog   va   etnolog   olimlar   uchun   doimo   dolzarb   va   qiziqarli muammolardan   biri   bo`lib   kelgan   va   bu   borada   mutaxassislarning   olib borgan   ilmiy   tadqiqotlari   natijasida   ma`lum   amaliy   natijalarga   ham erishilgan. Ayniqsa   bu   borada   O`zbekiston   xududidagi   dexqonchilik   va dehqonchilik madaniyati tarixi, sug`orma dexqonchilikning shakllanishi va rivojlanish bosqichlari hamda u bilan borliq bo`lgan urbanistik jarayonlar doimo   dolzarb   muammolardan   xisoblangan.   Inchunun   Vatanimiz xududidagi   eng   qadimgi   dsxqonchilik   madaniyati   tarixi,   dexqonchilik marosimlari   va   ularning   genezisini   tadqiq   qilishda   o`tmish   ajdodlarimiz turmush   tarzini   o`rganixda,   tarixiy   jarayonlarni   rekonstruksiya   kilishda hamda   halqimizning   qadimgi   davlatchilik   an`analari   va   mintakadagi qadimgi   urbanistik   jarayonlarni   ilmiy­asosli   tarzda   o`rganixda   muhim ahamiyatga ega. Bu   borada   jaxon   fanida   boy   tajriba   tuplangan   bo`lib   nemis folklorshunosi V. Mannxardt tomonidan ilk bora dehqonchilik bilan turli afsonalar   va   obrazlarda   usimliklar   olamining   jonlaniish   sirlari   namoyon bulishi   muammosi   ilgari   surilgan.   V.   Mannxardtning   ta`kidlashicha, marosimlar va kultlar asosida inson tabiatdagi barcha boshka mavjudotlar kabi   usimliklarda   yashaydi   degan   qarash   mujassamlashgan.   Olimning fikricha,   ruxning   usimlikka   evrilishi   tug`risidagi   mifologiya   quyi mifologiya yukori iloxdar tug`risidagi  mifologiyaga asos bo`lgan va aynan quyi   mifologiya   o`ziga   xos   yashovchan   bo`lgan   hamda   uning   izlari dehqonchilik marosimlarida yaxshi saqlanib qolgan.       Mashxur   ingliz   tadkikotchisi   J.   Frezer   Mannxardt   materiallariga suyangan xolda qadimiy agrar diniy dunyoqarashga oid manzarani qayta tiklagan va uning rivojlanish boskichlarini kursatgan hamda antik kultlar madaniyatning   turli   rivojlanish   boskichlarida   oralik   bug`in   tarzida ahamiyatta ega deb ta`kidlagan. Qolaversa etnolog olim tarixiy­taqqoslash usuli asosida ilk mifologik qarashlar va rituallar bilan Yevropa halqlarining dehqonchilik marosimlarining o`zaro bog`liqligini kursatib berishga xarakat kilgan .       Darhaqiqat  dehqonchilik  an`analari  qadimiy  ildizlarga bog`lanishi bilan birga o`ziga xos marosimlarga ham ega bo`lgan. Har bir dehqonchilik mavsumida aynan bir vakt takrorlanuvchi ish jarayoni turli an`ana va urf­ odatlarni shakllanishiga sabab bo`lgan.             Biz   quyida   mintakamizdagi   dehkonchilik   madaniyatining   ilk jumladan,   va   rasm­rusumlarini ko`rinishlari   yozma   manbalar,   zardushtiylarning   mukaddas   kitobi   "Avesto"   malumotlari   asosida   taxlil kilishga hamda ularning o`zbek halqi an`anaviy dehqonchilik marosimlari bilan uyrunligini kursatishga xarakat kilamiz4. Ma`lumki, "Avesto"da ilk dehkonchilik va chorvachilik madaniyati bilan   bog`liq   ijtimoiy   tartib   qoidalarga   oid   qarashlar   va   turli­tuman marosimlarga   ham   keng   urin   berilgan.   Jumladan,   mazkur   manbada dehqonchilik bilan chorvachilikni yaratgan zot Axura Mazda nazdida eng ma`kul ish tarzida madx kilinadi. Ayniksa, dehqonchilikka oid mexnatni xurmat   kilish,   sevish   va   kadrlash   ta`kidlangan.   Shundan   kelib   chikib zardushtiylik   axlokiy   qarashlari   bevosita   dehqonchilik   dehqonlar   va chorvadorlar axlokiy dunyoqarashini aks ettiradi.        Dehqonchilikning yaxshi tomonlari Zardushtning ikkinchi farzandi Arvatatnara obrazida mujassamlashgan. Unga xos xususiyatlarga konunga va   ijtimoiy   tartibga   itoat   kilishlik   hamda   sabr­bardoshlilik   kirgan. Shuningdeq   mazdaparastlar   tasavvuriga   kura   olamdagi   birinchi   dehqon Arvatatnara   xisoblanadi.   "Vendidod"ning   2­fargard,   42­bandida   qayd etilishicha, Yimaxshayati (Jamshid) bunyod etgan var axli orasida Zardusht va   Arvatatnara   eng   buyuk   va   eng   donodir.   "Bundaxishn"da   keladi: "Arvatatnara dehqonlarning ulug`i edi, endi Jamshid bunyod kilgan varning buyugiga aylandi5. Shu urinda aytib utish joizki, zardushtiylik an`anasiga kura Arvatatnara abadiy zotlar sirasiga kirgan.        "Avesto"ning juda kup urinlarida xosildorlikni oshirishdagi  asosiy omillardan   biri   yerning   zaxini   qochirish,   shurini   yuvish   deb   maslaxat beriladi. Zardushtiylarda yaxlit bir agromadaniyat yaratish uchun maxsus irrigatsiya   tizimi   va   yer   maydonlarini   jamoa   a`zolari   o`rtasida   tartibli taksimlanishiga amal kilingan. Shu urinda aytib ugish kerakki jinoyat uchun odamlarga beriladigan jazo turlari ichida suv inshootlari kurishda majburan ishlatish chorasi ham bo`lgan (bu og`ir jismoniy mexnat xisoblangan). Bu davrda yer jamoa mulki bo`lgan bulsa­da chorva xususiy mulk bo`lganligini "Avesto"dan kurishimiz mumkin. "Avesto"da   dehqonlarni   vastriofishuyant   deyilgan.   Bu   so`zning etimologiyasiga   nazar   tashlasak   zardushtiylar   ajdodlarining   an`anaviy kuchmanchi   mashg`uloti   (cid:151)  chorvachilik   bilan   bog`lik   juda   qiziq   bir manzaraning guvoxi bulamiz. Avestoshunos olim A. O. Makovelskiyning yozishicha, "vastriofishuyant" iborasi yasalishiga kura murakkab so`z bo`lib uning birinchi tarkibiy kismi yirik shoxli koramol chuponi, ikkinchi qismi esa   mayda   shoxli   chorva   chuponi   ma`nolarini   bildirgan.   Ushbu   ikki so`zning kushilishidan keyinchalik dehqon so`zi paydo bo`lgan"6.     "Vendidod" va "Visperad"ning aloxida qismlarida yerga ishlov berish, ekin ekish, yerning meliorativ xolatini yaxshilashga oid qator yul­yurikdar bayon   qilingan.   Jumladan,   "Vandidod"ning   uchinchi   fargardi,   4­bandida Zardushtning Axura Mazdaga qarata "zamini hammadan kura baxtiyorrok bo`lgan dunyodagi uchinchi joy qayr?" (cid:151) degan savoliga javob tariqasida Axura   Mazda:   "Ey   Sipiytmon   Zardusht!   Bunday   joy   bir   Ashavan hammadan kura kuprok bug`doy, yog` va mevali daraxtlar ekkan, odamlar kuruk yerlarga suv chikargan, suvli yerlarni shudgor kilgan  zamindir"7 deb javob     bergan.     Shuningdek   "Vendidod"da   ta`kidlanishicha,   o`zok   vakt ekilmagan va omoch tegmagan zamin baxtsizdir. U omochni orzu kiladi. Bunday zamin balog`at pallasiga kirgan sohibjamol qizdir. Bu oila kurish, kiz farzand kurishni  xoxlagani  singari, xaydalmagan yer ham  kushchini kutadi"8.       Halqimiz   dunyoqarashi   va   dehqonchilikka   oid   an`anaviy   xujalik mashg`ulotida xozirgacha ushbu qarashlar bilan bog`liq ayrim ko`rinishlar saqlanib   qolgan   bo`lib   buni   bevosita   etnografik   ma`lumotlar   ham tasdiklaydi. Jumladan, o`zbeklarda yerni xaydash, uni ekishga tayyorlash, suv   keltirish,   zamin   bag`rida   yetishtirilgan   xosilni   yigib   olish   savob, dehqonchilik eng sharafli mashg`ulot hisoblanadi. Ayniksa, dehqonchilik mavsumini boshlanishi o`ziga xos tantana tarzda nishonlangan bo`lib, XX asrning   birinchi   choragigacha   respublikamizning   kator   mintakalarida baxorgi shudgor oldidan "is chikarish" marosimi utkazilgan. Xar bir oilada ayollar   bug`irsoq   cho`zma   ("is")   pishirishgan.   Qozonda   moy   yaxshi kizitilib,   sungra   unga   hamir   tashlangan.   Guyoki,   marxumlar   shu   moy kizishini   eshitib,   ruxdari   shod   bulishib,   karindosh­urug`larga     omad tilashadi.  Yerni xaydashdan   oldin xukizlarning shoxlari va buynturig`ini yog` bilan moylaganlar15.     Xukizlarni yomon ko`zdan asrasin, deb tumorlar taqilgan. Keksalarning ta`kidlashlaricha, mazkur odat zaminida uning shoxlari moylanib, bakuvvat bo`lgan   xukiz   yil   buyi   xormay­tolmay   ishlasin,   ­   degan   magik   niyat mujassamlashgan.   Dastlabki   egat   olish   yoki   urug`   sepishni   oila   yoki qishloqdagi xurmatli keksalar boshlab berishgan.       "Avesto"da   yozilishicha,   "kimda­kim   bug`doy   eksa,   u   Ashaxni (Haqiqat) ekadi. U Mazda dinini yana va yana kukartiradi. U  Mazda dinini yuzlab   hamdu   sano,   nazru   niyoz   va   o`n   minglab   kurbonliklar kuvvatlantirgandek kudratli kiladi. Qachonki egatlarda urug` yetilsa, devlar urinlaridan   ko`chadilar.   Qachonki   bug`doy   gurkirab   kukarsa   devlar dahshatlardan titray boshlaydilar. Qachonki bug`doy un bulsa, devlar nola chekadilar. Qachonki  bug`doy xirmonga uyulsa, devlar  nobud buladilar. Qay bir xonadonda bug`doy bosh chikarsa u xonadonga devlar yakinlasha olmaydilar.   Qay   bir   xonadonda   bug`doy   ombori   bulsa   guyo   qizdirilgan temir   devlar   buynini   chirmab   tashlaydi"9.   Ko`rinadiki,   "Avesto"   paydo bo`lgan   davrda   g`alla   ekish,   don   yetishtirish,   umuman,   dehqonchilik madaniyati yetarli darajada rivojlangan ekan.      Biz o`zbek halqining an`anaviy turmush tarzi bilan bog`liq qarashlar va marosimlarni   ko`zatar   ekanmiz,   yer,   don   va   nonga   bo`lgan   o`ziga   xos xurmat­extiromni turli­tuman udumlar va marosimlarda hozirgacha saklanib kelayotganligini kurishimiz mumkin. Farg`ona vodiysi o`zbeklari orasidagi halqona   qarashga   kura   bug`doy,   olma,   kovun,   anjir   va   rayxon   dastlab jannatda o`sgan. Shu bois ushbu usimliklar va mevalar doimo e`zozlangan. Ayniksa   halq   orasida   yerga   bug`doy   sepish   eng   xayrli   amallardan   biri sanalgan   va   bug`doy   ekilgan   maydonlarni   oyoq   osti   kilish   gunoh xisoblangan. Kolaversa bug`doydan tayyorlanadigan taomlar ham aloxida kadrlangan.   Jumladan,   baxorda   iliko`zildi   paytida   ayollar   tomonidan namlangan bug`doyni kuklatib sumalak tayyorlash va qolaversa bir marta sumalak tayyorlangan uyda yetti yil mobaynida xar yili bir marta sumalak pishirish   udumlari   xozirgacha   davom   etib   kelmokda.   Shu   urinda halqimizning nonga bo`lgan xurmat e`tiborini aloxida ta`kidlab utishimiz lozim. Asosiy xujalik mashg`ulotlaridan biri dehqonchilik bo`lgan o`zbek halqida non azaldan asosiy va tansik iste`mol mahsulotlaridan bulishi bilan birga   non   bilan   bog`liq   kator   marosimlar   va   urf­odatlar   shakllangan. Jumladan, non hech qachon oyok ostiga tashlanmagan. Nonni bosish og`ir gunox   xisoblangan.   Bundan   tashkari   kelinni   kuyovnikiga   ko`zatishda boshiga   non   quyish   odati   bo`lgan.   Farg`ona   vodiysi   o`zbeklari   qadimiy odatga kura g`alla somonini xech qachon o`choq va tandirga yoqishmagan. Chunki donni­nonni yokish og`ir gunoh deyiladi 10. Axborotchilarimizning ta`kidlashlaricha,   non   bor   joyga   turli   ins­jinslar   va   yovo`z   kuchlar yakinlashmas ekan. Shu bois yomon ko`zdan, yovuz kuchlardan asrovchi vosita sifatida, yangi tug`ilgan   chakalokni yoki xatna kilingan bolaning yostigi ostiga boshka kator magik xususiyatga ega buyumlar bilan birga non quyilgan. Xorazmda  non bulaklarini  tumor  kilib  taqilgan va  non uchun hamir   tayyorlab   quyilgan   yerga   (masalan,   tandir   oldiga)   jin,   parilar yakinlashmaydi deyiladi.      XX asr boshlarida o`zbeklarda ba`zan ekinlar rivoji past bo`lib, xosil kam bulsa va bu xodisa ikki­uch bora qaytarilsa, bunday yerlarga odamlar salbiy   nazar   bilan   qarashgan.   Giyox   unmaydigan   yoki   kam   xosilli paykallarni «it tekkan yer» (ins­jins tekkan manosida), "xudo qarg`agan yer" deb nomlashgan. Xorazmda ulgan odamning jasadi tekkan yerni nopok yer  deyilgan. Agar ekin ekiladigan yerda odam jasadi yoki uning suyaklari topilsa, bu joy xarom xisoblangan. Bunday yerni besh marta sugorgandan keyingina ekin ekishgan. Ayrim joylarda esa bunday srlarniig atrofini juyak olib   urab   quyishgan   va   ikki­uch   yil   davomida   sug`ormaganlar,   ekin ekmaganlar. Biz bu udumga aynan uxshash ko`rinishni "Avesto" kitobida uchratamiz. Zardushtiylarning "murdaning nopokligi" konsepsiyasiga kura zardushtiylik   paydo   bo`lgan   dastlabki   paytlarda   tuprokning   xolatini bo`zmaslik maksadida va murdani "marosimiy makrux" xisoblangani bois o`lik yerga kumilgan. Murda odamlar nazaridan yiroqqa­baland tepaliklarga eltib   maxsus   supalarga   quyilgan.   "Veididod"ning   7­fargardi,   7­bulimida Zardushtninig   Axura   Mazdaga   karata   "oftob   ostida   yotgan   odam   jasadi yerga   tushib   ketsa,   yer   necha   vaktdan   sung   o`zining   pokizalik   xolatiga qaytadi? (cid:151) degan savoliga javob tarikasida "oftob ostida yotgan odam jasadi yerga tushib ketgan laxzadan bir yil utgach, zamin o`zining poklik xoliga qaytadi"   (cid:151)  deb   javob   bergan.   Boshka   urinda   Axura   Mazda   Zardushtga karata "odam jismi tuprokka topshirilgan  laxzadan ellik yil utganidan sung zamin   o`zining   poklik   xoliga   qaytadi"   (cid:151)  deb   ta`kidlagan11.   Demak   biz bundan halqimizning dehqonchilik bilan bog`liq kator urf­odatlari kecha yoki bugun uylab topilmagan, balki o`zining kupming yillik tarixiga ega ekanligiga yana bir bor amin bulamiz. Fargona vodiysi o`zbeklarida yerga dastlabki   ishlov   berish,   yani   yil   boshidagi   dastlabki   dehqonchilik yumushlari   Navro`z   tantanalari   bilan   bir   vaktda   boshlangan.   Navro`z ayyomi   dehqonlar   uchun   ayniksa   ahamiyatli   bo`lgan.   Chunki   yukorida aytganimizdeq bu kunlarda ekin ekish, dala, bor yumushlari boshlangan. Dehkonlar, bog`bonlar va chorvadorlar ayozli kunlardan omon­eson chikib, baxorning issik kunlarini intiklik bilan kutib, katta dehqonchilik ishlariga jiddiy   tayyorgarlik   ko`rganlar,   omoch­buyinturiklarni,   molalarni   sozlab, taxt   kilishgan,   otlar   sovutilgan,   aravalar   to`zatilib   ishga   yarokli   xolga keltirib   quyilgan.   Asosiy   ishchi   kuchi   bo`lgan   xukizlarni   yaxshi parvarishlab,   ularni   yer   xaydashga   olib   chikishgan.   Shu   bois   ham   o`rta asrlarda   Buxoroda   bu   dehqonchilik   bayrami   "Navro`zi   kishavorzon"   (cid:150) (cid:147)dehqonlar bayrami" deyilgan12. Zaxmatkash dehqonlar aynan ushbu kun qo`sh chikarib urug`ni yerga qadaganlar. XULOSA       Xulosa kilib aytganda, o`zbek halqining dehqonchilik an`analari qadimiy tarixga ega bo`lib bundan 3000 yil mukaddam O`rta Osiyo zaminida dehqonchilik  gullab­yashnagan   va   ajdodlarning  asosiy mashg`ulotlaridan biri   bo`lgan.   "Avesto"da   ta`riflangan   va   targ`ib   etilgan   eng   ulug`   kasb dexqonchilikka   oid   urf­odat   va   marosimlar   o`zining   xayotiyligi   va halqchilligi   bilan   aloxida   dikqatga   sazovordir.   Ularda   ijtimoiy   tabaqaviy cheklanish alomatlari yo`q bo`lib tabiiy ehtiyojlar zaminida paydo bo`lgan va umumxalq manfaatlariga xizmat qilgan. Bu urf­odat va marosimlar tabiat bilan o`zviy bogliq mexnat   jarayoni   hamda   turmushning   muhim   voqealariga   bag`ishlab nishonlangan va xalqning orzu­umidlarini ifoda etgan. Avestoning  hozirgi  davr   kishilari  uchun  ahamiyati  shundaki,   unda odamlar   doim   pokiza   yurishga,   badanni   toza   tutishga   yomon   kirdikorlar qilmaslikka;   har   qanday   yovuz   niyat   va   haqoratli   asabbuzar   so`zlarni aytmaslikka, ayollarni, jumladan qizlarni sevishga hamma sohada mo`tadil (optimal) bo`lishga da`vat etuvchi qoida da`vat, o`gitlar bayon etilgan.  Avestoning   Gat   qismida   odamlar   halol   mehnat   qilishga   o`z   qo`li hunari   bilan   moddiy   ne`matni   yaratishga,   tayyorga   ayyor,   o`roqda   yo`q, mashoqda yo`q xirmonda hozir, boqimanda, tekinxo`r bo`lmaslikka, bularga yo`l qo`ymay, binoanan yashashga da`vat etilgan. Bu da`vatlarni hozir ham foydasi katta. Xulosa shuki, Avestoda diniy ko`rsatmalar haqidagi g`oyalar bilan birga real, dunyoviy hozir ham foydali, nasihat, tavsiya, cheklash, ta`qiqlash, rag`batlantirishga doir o`git va da`vatlar ko`p bo`lgan. Xulosa   shuki,   zardushtiylikning   o`zidan   keyingi   barcha   dinlarga salbiy ta`siridan ko`ra ijobiy ta`siri ustun bo`lgan. Deyarli barcha dinlarga xos xususiyat bo`lgan insonlarni yetuklikka, ma`naviyati boy, axloq­odobli bo`lib tarbiyalashga intilish zardushtiylik dinining ham asosini tashkil qiladi. Bu ustunlik musulmonlar hayoti va faoliyatida ayniqsa e`tiborga loyiqdir. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. 2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T., Sharq, 1998. Sulaymonova F. Sharq va G`arb.—Toshkent. Fan, 1997. 3. Avesto. O`zbekcha tarjima (Asqar Mahkam tarj.) T.:2001.  4. "Avesto"dan (tarj. M. Isoqov) O`zbek tili va adabiyoti jurnali,  1999. №2­ 5.Abu Rayhon Beruniy. Al­osorul­boqiya an­al qarunul­holiya.Т.: 1969  6.H. Homidov. "Avesto" fayzlari. – Т.: 2001 7.N.Rahmonov. "Avesto"ning paydo bo`lishi. "O`zbekiston ovozi" 2001, 26. 8. N. Rahmonov. "Avesto": Zamin, vatan demakdir. ­ "O`zbekiston      ovozi" 2001, 25 sentabr. 9. www.e­tarix.uz 10. www.ziyonet.uz