AWI'RLI'Q KU”SHI

No’kis rayoni’ XBMXMThSHBne qarasli’

№ - 22- sanli' uluwma worta bilim beriw mektebinin'

Fizika pa'ni mug'allimi

Ag’i’lash   Saylauovti’n’

AWI’RLI’Q  KU”SHI

atli’ temasi’ boyi’nsha

sabaqli’q is jobasi’

2015-2016 ji’l

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

№-24-TEMA      AWI’RLI’Q  KU”SHI.

Sabaqti’n’ maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Woqi’wshi’larg’a Awi’rli’q ku’shi temasi’  haqqi’nda  ken’nen tusinik berip,bul temani’n’ bsaqa temalardan wo’zgesheligin bildiriw.

b) Tarbiyali’q maqseti.

Woqi’wshi’larg’a temadan kelip shi’qqan halda wo’mirde jaqsi’ menen jamanni’n’ birdey juriwin biraq jaqsi’li’qti’n’ jen’ip shi’g’i’wi’n tusindirip, woqi’wshi’lardi’ jaqsi’li’q ruwxi’nda ta’rbiyalaw.

c)Rawajlandi’ri’w maqseti

Woqi’wshi’lardi’n’ pa’nge degen qi’zi’g’i’wshi’li’g’i’n artti’ri’w na’tiyjesinde wolardi’n’woqi’w ham jazi’w ko’nlikpelerin artti’ri’p bari’w

Sabaqti’ qurallandi’ri’w

Sabaqli’q kitap,tarqatpa materiallar, ha’m ko’rgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalani’lg’an metodlar: «Blits» interaktiv metodi’ «Skarabey» interaktiv metodi’

Sabaq jobasi’

Sabaqti’n bari’si’

Sholkemlestiriw

Klassqa kirip woqi’wshi’lardi’n’tazali’g’i’na,klass tazali’g’ina itibar qarati’w.Woqi’wshi’lardi’n’ woqi’w qurallari’n ko’zden keshirip  na’wbettegi sabaqqa tayarli’g’i’n tekseriw

Uyge tapsi’rma soraw

«Skarabey»  «Modellestiriw»  interaktiv metodi’n qollag’an halda woqi’wshi’lardan Putkil dunyali’q tarti’si’w ni’zami’ temasi’n soraw

Tema

Denelerdin jerge tarti’lsi’wi’

Jer juzindegi deneler ne sebepten Jerge tarti’ladi’? Wolar ushi’n da putkil dunyali’q tarti’li’s ni’zami’ wori’nli’ma?

Putkil dunyali’q tarti’li’s ni’zami’ formulasi’nan paydalani’p,Jer betinde turg’an m₁=1kg massag’a iye dene menen Jer shari’ni’n’ woz-ara tarti’si’w kushti yesaplap koreyik (61-suwret).Bunda dene Jer betinde turg’ani’ ushi’n deneler arasi’ndag’i’ arali’q ta’rizde jer shari’ni’n’ radyusin ali’w mumkin.Jerdin’ massasi’ m₁=M=6·10²⁴ kg ,radyusi R=6,4·10⁶ m yekenligi belgili.Putkil dunyali’q tarti’si’w ni’zami’ formulasi’nan kushtin’ to’mendegi ma’nisin tabi’w mumkin.

Demek 1kg massali’ dene ha’m jer bir-birin 9,81 N kush penen tartadi’.Nyutonni’n’ II ni’zami’na muwapi’q dene jerge qanday kush penen tarti’lsa wol jerdi wozine sonsha kush penen tartadi’. Nyutonni’n yekinshi ni’zami’na muwapi’q denenin’ jerge tarti’li’w kushi to’mendegige ten’

Jerdin’ tarti’si’w kushi tasirinde bul 1kg massali’ denenin’ alg’an tezleniwi to’mendegide ten’

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

1 kg massali’ yemes al qalegen massali’ dene ushi’n a tezleniwinin’ shamasi’ bir qi’yli’ yag’niy 9,81 m/s² qa ten’ boli’p shi’g’a beredi.Demek jerdin’ tarti’si’w ku’shi ta’sirinde Jer ju’zindegi denelerdin’ alg’an tezleniwi shama menen a=9,81 m/s²  qa ten’ yeken.Biz buni’ yerkin tu’siw tezleniwi dep atap woni’ g ha’ribi menen belgilegen yedik.Haqiyqati’nda da buni’n’ menen yerkin tu’siw tezleniwdin’ ma’nisin keltirip shi’g’ardi’q.Demek haqiyqattanda g = 9,81 m/s² ten’ yeken.

Deneni jerge tarti’p turi’wshi’ kushti awi’rli’q kushi dep ataymi’z,ha’m F turinde belgileymiz.Demek jer juzindegi denenin’ awi’rli’q kushi to’mendegishe belgilenedi.

Denenin’ jerge tarti’li’w kushi awi’rli’q kushi dep ataladi’.

Yerkin tusiw tezleniwinin’ biyiklikke baylani’sli’g’i’

Putkil dunyali’q tarti’si’w ni’zami’na muwapi’q Jer betinde turg’an m massali’ denenin’ M massali’ ha’m R radyusli jerge tarti’si’w kushi to’mendegige ten’ (61- suwret)

Bul formulani’ joqari’dag’i’ awi’rli’q kushi formulasi’ menen ten’lep to’mendegi an’latpani’ alami’z.

   yamasa  

Demek yerkin tusiw tezleniwi denenin’ massasi’na baylani’sli’ yemes.Yerkin tusiw tezleniwi tek Jerdin’ massasi’na ha’m radyusi’na baylani’sli’ yeken.Bul formula Ay, basqa planetalar ushi’nda wori’nli’.Ma’selen Aydi’n’ betinde yerkin tu’siw tezleniwin yesaplaw ushi’n Jerdin’ massasi’ worni’na Aydi’n’ massasi’,Jerdin’ radyusi worni’na Aydi’n’ radyusi ali’ni’wi’ kerek.

Yerkin tusiw tezleniwinin’ formulasi’nda deneler arasi’ndag’i’ arali’q retinde jerdin’ radyusi R ali’ng’an.Bul jer betinde turg’an dene ushi’n duri’s,al jerden h biyiklikke turg’an dene ushi’n R worni’na dene menen jer worayi’ arasi’ndag’i’ arali’q R=h ali’nadi’ (62-suwret).Wol jag’dayda h biyikliktegi denenin’ yerkin tusiw tezleniwinin’ formulasi’ to’mendegishe an’lati’ladi’.

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Jerden 100 m,1 km biyiklikte g yerkin tu’siw tezleniwi Jer betinde turg’andag’i’ g = 9,81 m/s² ma’nisinen sezilerli pari’q qi’lmaydi’.Tek birneshe 10,100 km biyiklikte g’ana g_h ti’n’ g dan parqi’ sezilerli boladi’.Ma’selen yerkin tu’siw tezleniwi h=300 km biyiklikte g_h  = 8,8 m/s² h=6400km biyiklikte yag’niy Jerdin’ radyusina ten’ bolg’anda biyiklikte g_h  = 2,45 m/s² boladi’.

Sabaqti’ bekkemlew

Bekkemlew ushi’n «Debat», «klaster» interaktiv metodi’ usi’ni’s yetiledi. Tema boyi’nsha woqi’wshi’larg’a  qayta sorawlar berip ha’m qosi’msha tapsi’rma tu’rinde ha’r toparg’a krosvordlar tarqati’ladi’.tapsi’rma wori’nlani’p bolg’annan son’ bosli’qlardi’ toli’qti’ri’w maqsetinde,bilimlerin bekkemlep bari’w ushi’n yadtan formulalar jazadi’

1.Awi’rli’q kushi formulasi’ qalay jazi’ladi’?

2.Awi’rli’q kushi dep nege aytami’z?

3.Yerkin tusiw tezleniwdin formulasi’ qalay an’lati’ladi’?

4.Ayda yerkin tusiw tezleniwi jerge sali’sti’rg’anda neshe yese kishi?

5.Massasi’ 50 kg bolg’an bala Jerge qanday kush penen tarti’ladi’? Balani’n’ jer betindegi awi’rli’q kushi qansha?

6.Ma’sele sheshiw: Ayda Yerkin tu’siw tezleniwi Jerdegige sali’sti’rg’anda neshe ma’rte kishi?

Uy tapsi’rma tapsi’ri’w

Awi’rli’q kushi temasi’n woqi’p keliw ham 12-shi’ni’g’i’wdi’ wori’nlaw.

Sabaqti’ juwmaqlaw

Uy jumi’si’n qayta yadi’na sali’p wotip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan woqi’wshi’larg’a tiyisli bahalari’n qoyg’an halda bugingi sabag’i’ma juwmaq jasayman

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash