Доклад на тему "Северное многоборье"

Үөһээ Бүлүүтээҕи М.Т.Егоров аатынан 2 №­х орто оскуола «Инникигэ хардыы»  республиканскай   научнай –практическай конференция Хотугу многоборьенан дьарыктаныы  оҕо  эт­хаан өттүнэн сайдыытыгар көдьүүһэ                                                                     Толордо: 8б   кылаас үөрэнээччитэ  Лазарев Мичил                                                          Салайааччы:  Лазарева Ч.А.  саха тылын учуутала Үөһээ Бүлүү ­   2015 Улэм суолтата:   Билигин     да,     урут   да   спордунан   дьарыктаныы   инники   куеннэ   сылдьар. Спордунан дьарыктанар киьи бары еттунэн сууйуулээх буолар.   Доруобуйа, эт­хаан   сайдыыта,   быьыы­таьаа   кестуутэ,   куустээх   санааланыы   ,   тулуур, дьулуур, куустээх буолуу барыта  манна тумуллэр.  Сыала: Хотугу  многоборьенан дьарыктаныы о5о5о ей­санаа, куус­уох, майгы­сигили еттунэн дьайар кууьун  ырытыы Соруктарым: ­хотугу многоборье туьунан матырыйаалы уерэтии, аа5ыы, ырытыы ­хотугу многоборьенан дьарыктаныыны кууьурдуу ­спорт бу керунун о5олорго пропагандалааьын Чинчийии объега: спорт керунэ  Предметэ: хотугу многоборье  Саба5алааьын: Спордунан   дьарыктаныы   тус   бэйэ5э     туьаны   эрэ   а5аларын   угус   о5о,  киьи ейдуехтээх. Иьинээ5итэ 1. Хотугу многоборье  туьунан… 2.Керуннэринэн ырытыы 3.Хотугу многоборьенан дьарыктаныы киьиэхэ туьата 4.Мин хотугу многоборьенан дьарыктаныым 1. Хотугу  многоборье туьунан…              Хотугу многоборье Россия5а спорт, туризм, эдэр ыччат политикатын министерствотын   иьинэн   официальнай   спорт   керунун   быьыытынан билиниллэн   турар. Онтон  ыла  кэрэ­бэлиэ  куннэригэр,  холобур: «Балыксыт кунугэр», «Табаьыт кунугэр», «Кыьыны атаарыыга» наар курэхтэьэллэр.  Бу керунунэн кэнники кэмнэргэ олус куускэ дьарыктанар буоллулар. Хотугу многоборье биэс керунтэн турар: ­ сугэнэн  ыраа5ы быра5ыы ­ маамыкта киллэриитэ ­ сахалыы  устэ ыстаныы ­ наартаны ойуу ­ паалкалаах сууруу              Бу керуннэр бары бэйэ –бэйэлэригэр майгыннаспаттар, бары ураты суолталаахтар. ейдебуллээхтэр.   Хотугу   норуоттар   олохторун­дьаьахтарын   туоьулуур             Спорт терут керуннэрэ  куус­уох, тулуурдаах буолуу курэхтэринэн биллэллэр. Хотугу многоборье керунэ ата5ар туруутугар элбэх сыра­сылба, айыл5а туруга, халлаан туруга   улаханнык дьайаллар. Ол иьин бу керуннэ олохтоох инвентардары тутталлар. Ол     курдук маамыкта ( аркан, тынзян), хорей, наарта, сугэ хайаан да туттуллар сурун инвентардарынан буолаллар.             Холобур: ыраах сылдьар табаны тутарга сугэнэн  быра5ан тохтотон баран маамыктанан быра5ыахха сеп.             Онон, хас биирдии хотугу улэьит,  олохтоох киьи  табаьыт буоллун, булчут буоллун бу тэриллэринэн ча5ылхайдык туьанар, туттар буолла5ына оло5ор чэпчэки буолар. Таба быра5ыы, ыраах быра5ыы, чэпчэкитик ыстаныы, ыраа5ы   ыстаныы,   араас   мэьэйдээх   сиринэн   сылдьыы,   сууруу,   хаамыы, паалканы   туьаныы   хотугу   норуот   дьонун   оло5ор   куннэтэ   туттуллар.   Бу сылдьарга   тулуурдаах буолуу, урдуккэ дьулуьуу, куустээх­уохтаах буолуу, сымса, тургэн –тар5ан туттунуу олус наадалаахтар.  1972   сыллаахха   спорт   терут   керуннэригэр     Россия   урдунэн   федерация тэриллибитэ,   курэхтэьиилэр   ыытыллар   быраабылалара   бигэргэммиттэр. Онтон   1973   сылтан   са5алаан   чемпионаттар   ыытыллар   буолбуттар.     Терут керуннэргэ интэриэс тас дойдуларга, Швеция5а, Норвегия5а, Финляндия5а, Канада5а   эмиэ   олус   улахан.   Билигин   Сибиир   регионнарыгар   куускэ дьарыктаналлар.   Онон   бу   керун   географията   эмиэ   киэн.   Россия   урдунэн буолар курэхтэр маннык куораттарга ыытыллыбыттар: Салехард, Анадырь, Ханты­Мансийск,   Нарьян­Мар,   Якутск,   о.д.а.   Уьук   Илин   регионна Хабаровскайга   2008   сылга   аан   бастаан   ыытыллыбыт.     Бу   курэххэ   107   Россия5а   бу   керунунэн спортсмен   12   араас   сиртэн   кыттыбыттар.   дьарыктанааччылар     Арктика   кыьынны   оонньууларыгар   учугэй   тумуктэри ситиспиттэр.   Бу   керун   уратыта   ­     биэс   керунэр   тус­туьунан   спортивнай разряды толоруохха сеп.  Керун аайы элбэх рекордтар ситиьиллибиттэр. 2. Керуннэринэн ырытыы 1. Сугэнэн ыраа5ы быра5ыы         Нууччалыы бу керун «метание топора на дальность» дэнэр.   Бу керун таьырдьа аьа5ас халлаанна ыытыллар. Бу керуннэ анал сугэ туттуллар. Сугэ биитин кытта угун ыйааьына холбоон 350 грамм буолара ирдэнэр.   Ол иьин курэх са5аланыан иннинэ хайаан да сугэни ыйааьыннааьын, маркировкатын быьаарыы  ыытыллар. Сугэни быра5ар сир кэтитэ 40 метр, уьуна 200­250 метр буолара ирдэнэр.                  Сугэнэн быра5ыы быраабылата маннык: устэ   быра5ыллар, саамай учугэй   тумук   аахсыллар.   Хас   биирдии   быра5ыыга   3   мунуутэ   бэриллэр. Судьуйа кенул биэрдэ да быра5ыллар. Быра5арга тыал хайысхатын, кууьун учуоттуохха наада. Суурэн кэлэн эбэтэр миэстэттэн барыа5ыахха сеп. Онтон кээмэйдээьин   барар,  саамай   ыраа5ы   бырахпыт   киьи  хотор.  Старт  линияны кэстэххэ, судьуйа хамаандалыыр  санатын истибэтэххэ, сугэм аналлаах сиртэн таьынан барда5ына аахсыллыбат.  Бу керун киьини тыал хайысхатын керен учуоттаан хайдах быра5ары ейунэн толкуйдуурга, муударай, холку буоларга иитэр.  2. Маамыктаны быра5ыы Нууччалыы     бу   керуну     «метание   тынзяна   на   хорей»   дэнэр.         Бу   керун ыытыллар  сирэ кебус­кене буолуохтаах. Эмиэ аьа5ас халлаанна ыытыллар. Маамыкта   киириэхтээх   маьа   (3   метр   урдуктээх   анал   ура5ас)   площадка ортотугар   туруоруллар.   кенуллэнэр. Манна сааьынан арахсан быра5ар метрэтэ маннык:   Эргиччи   ханнык   ба5арар   радиустан   быра5ар ­14­15 саастаахтарга – 13 метр ­16, онтон уеьэ саастаахтарга  – 15метр. Бу керун быраабылалара: ­ кыттааччыга устэ холонуу бэриллэр ­ хас биирдии холонууга  сыыьыаххар дылы быра5ыллар ­ тумуккэ саамай учугэй холонуу аахсыллар ­ хас биирдии кыттааччы бэйэтэ бас билэр маамыкталаах буолуохтаах ­   биир   быра5ыыга   2   мунуутэ   бэриллэр   (   маамыктаны   хомуйууну   кытта   3 мунуутэ ) ­ маамыктаны кыттаачы бэйэтэ эрэ хомуйар ­ быра5ар линияны кэстэххэ киллэрии аахсыллыбат Маамыкта таба тириититтэн анаан еруллэр, уьуна ­25­30 метрэ буолар. Бу керуннэ киьи эмиэ толкуйа, ейе, тургэн­тар5ан туттунуу сайдар. 3. Наарта ненуе ыстаныы             Наарталар 5­6 см кэтиттээх мас буруустан оноьуллаллар. Кыттааччы сааьыттан керен  урдуктэрэ уратылаьар: 12­14 саастаахтарга – урдугэ ­40 см, кэтитэ – 40 см, уьуна – 100 см. Улахан дьонно – урдугэ ­50см, кэтитэ – 70 см, уьуна – 150­200 см. 10 наартаны бэйэ­бэйэлэриттэн 40­50 см ыраах ууруллар уонна ону теттеру­ таары ойуллар.                        Бу керун быраабылалара: икки ата5ынан тэннэ сиртэн анньынан наартаны   ненуе   ыстаныллар.   Устэ   холонуу   бэриллэр.   Саамай   элбэхтэ ыстаммыт   холонуу   уопсай тумуккэ аахсыллар. Бастаан кыттааччы барыта бастакы холонууларын онороллор, онтон бары иккистэрин, онтон уьустэрин. Наарта ахсаан 10 буолар. Уону ыстанан тиийэн баран атахтары араарбакка 180   кыраадыс   эргийэн   баран   теттеру   ыстанан     барыллар.   Эргийэргэ   5 бэриллэр.   секуундэ   холонууга элбэ5и ыстанан баран иккис, уьус холонууга кыттыа суохха сеп.   Атах   сыгынньах   ыстанар   кенуллэнэр.   Маннайгы 4. Сахалыы  устэ  ыстаныы Атахтары холбуу тутан  ыстаныллар. Бу ыстаныыга: ­устэ ыстаналлар ­ус холонуу бэриллэр, саамай учугэй тумук аахсыллар ­миэстэттэн эбэтэр суурэн кэлэн ыстаныахха сеп ­судьуйа ыныртын кэннэ  ыстанарга бэлэмнэнэргэ 2 мунуутэ бэриллэр  ­ыстанар хамаанда бэрилиннэ5инэ эрэ ыстаныллар ­элбэ5и   ыстанан   баран   атын   холонууну   кетутуеххэ   сеп,   оччо5о   судьуйаны эрдэттэн сэрэтиллэр.      5. Ыарахан  хаамыылаах сиринэн паалкалаах сууруу Сууруу   са5аланыан   иннинэ   кыттааччы   хайаан   да   суурэр   сири   кытта   Старт билсиэхтээх.   Кыттааччы   нуемэр   ылан   туеьугэр   иилинэр. биллэрилиннэ5инэ паалкатын туппутунан сууруутун са5алыыр. Паалка уьуна 130   см   буолар,   ыйааьына   хаачча5а   суох.   Кыттааччылар   старка   биир   биир бараллар,   30   секуундэнэн   арахсан.   Суурэр   сир   сыырдаах,   туьуулээх, мэьэйдээх   буолуон   сеп,   кебус­кене   буолбат.   Дистанция   уьуна   кыттааччы сааьыттан керен эмиэ арахсар: 1000метртэн 3000 метргэ дылы.  Хас 500 метрэ буола­буола судьуйалар кереллер, быраабыланы кэьиини бэрэбиэркэлииллэр. Группанан   ыытан   кэбистэххэ   кыттааччылар   бэйэ­бэйэлэригэр мэьэйдэьиэхтэрин   сеп.   Финишка   кэлиигэ   эмиэ   бириэмэнэн   керен   тумук биллэр.  Саамай   бутэьиккэ   биэс   керун   тумугун   керен   уопсай   миэстэлэр быьаарыллаллар.   Саамай   кыра   очколаах   кыттааччы   кыайыылаах   буолар. Очколар тэннэьэр тугэннэригэр холонууларынан быьаарыллар. 3.Хотугу многоборьенан дьарыктаныы киьиэхэ туьата Бу   спорт   керунунэн   дьарыктаныы   киьиэхэ   кедьууьэ   олус   элбэх.   Норуот угэстэрин билииттэн са5алаан эт­хаан эрчийиитигэр тиийэр. Ол курдук:  Хотугу   многоборье   керуннэрэ   хаьаанныттан   уескээн,   сайдан кэлбиттэрин уерэтэргэ;  Хотугу   норуоттар   абыычайдарын,   угэстэрин   туьунан   билиини ханатарга;  Уопсай физическай сайдыыга – куус­уох, тулуурдаах буолууга, тургэн­ сымса туттууга, мындырдык толкуйдааьынна;  Тус бэйэ организмын уратыларын бигэтик билэргэ;   Бэйэ  кууьугэр, дьулууругар  эрэнэргэ;  Куустээх  санаалаах буоларга, характер сайдыытыгар суолтата олус улахан.  Бу керунунэн   хас биирдии киьи, о5о дьарыктаныан, элбэ5и ситиьиэн, угус туьаны бэйэтигэр ылыныан сеп. Хотугу многоборьенан дьарыктанарга бу керун   туьунан   теоретическай   еттунэн   ылбыт   билиини   практика5а   туьана уерэнии   олус   улахан   кедьуустээх.   Учугэйдик   инвентардарынан   – маамыктанан,   сугэнэн,   паалкалаах,   наартаны   туьааннаах   кэмигэр,   сиригэр, тугэнигэр туьана, тутта уерэниэххэ наада эбит.    4.Мин хотугу многоборьенан дьарыктаныым Мин бу керунунэн   7 кылаастан   дьарыктанан эрэбин. Тренерим субэтинэн, кеметунэн элбэх кэккэ ситиьиилэнним.               2014­15 сылга  бу  керуннэ кыттыбыт курэхтэьиилэрим:  «Модун» спорткомплекс бирииьэ  В.П.Ефимов бирииьэ  Булуу улууьун  аьа5ас  турнира                 Бу курэхтэргэ мин уопсайа 8 мэтээли ылары ситистим: 2 – кыьыл кемус, 4 – урун кемус, 2 – боруонса.   Керуннэринэн эттэххэ: сахалыы устэ ыстаныыга,   сугэ   быра5ыытыгар,   сууруугэ   ситиьиилэнним.   Билигин   мин иннибэр улахан сыал –сорук турар. Ол курдук маамыкта быра5ыытыгар уонна наартаны ненуе ыстаныыга куускэ дьарыктаныахпын наада. Ол иьин хас кун аайы эрчиллэбин, сана ситиьиилэргэ дьулуьабын.                           Сана эрчиллэрим быьыытынан мин иннибэр ессе элбэх курэхтэр куутэллэр, онон ессе куускэ дьарыктаныахха наадатын ейдуубун. Тумук                         Бу   керунунэн   дьарыктанан   тус   бэйэбэр,   бэйэм   характерым сайдыытыгар элбэ5и туьанным.  Ол курдук:  ханнык да ыарахан тугэннэ тулуурдаах, киэн ке5устээх  буоларга,  кыраттан ча5ыйбат  куустээх санаалаах буоларга,  ситиьиллиэхтээ5и дьаныьан туран онорорго,  кыайтарбата5ы хайаан да ситиьэргэ сыал­сорук туруора уерэнэргэ,  курэхтэьииттэн   курэхтэьиигэ   ситиьиллибит   тумугу   чинэтэргэ,   ессе учугэй кердеруулэнэргэ,  инникигэ сыал­сорук туруорунарга,  психологическай,   ис турук еттунэн куустээх буоларга, о.д.а.                 Онон, спордунан дьарыктаныы киьиэхэ туьаны эрэ биэрэр, спорду таптаан, дьаныьан туран дьарыктанын! Туьаныллыбыт литература: 1. Интернет матырыйааллара 2. Национальные   виды   спорта:   Учебно­ методическое   пособие   для   студентов   факультетов   физической   северное   многоборье: культуры   и   спорта   /   Сост.   Н.В.Самоловова,   Н.А.Самоловов.   — Нижневартовск: НГГУ, 2008. — 87 с.  3. Северное многоборье: Уч.­метод. пособие / Н.И.Синявский,  В.В.Власов и др. Сургут, 2002. — 76 с.