HUJAYRA BIOLOGIYASINI O‘RGANISHDA QO‘LLANIDIGAN USULLAR. HUJAYRA TIPLARI

HUJAYRA BIOLOGIYASINI O‘RGANISHDA QO‘LLANIDIGAN USULLAR.  HUJAYRA TIPLARI

Dars turi: ma’ruza

Ma’ruzani o‘tish hajmi: 2 soat

Darsning ta’limiy maqsadi: Talabalarni prokariot va eukariot hujayralarning tuzilishi, ularning umumiy va farqli jihatlari bilan tanishtirish.

Darsning rivojlantiruvchi maqsadi: Talabalarda turli tipdagi hujayralar o‘rtasidagi o‘xshashlik va farqli tomonlarni analiz qilish ko‘nikmalarini shakllantirish.

Darsning jihozi:  Ma‘ruza matni, bakteriya hujayrasi, o'simlik va hayvon hujayrasi tasvirlangan slaydlar va jadvallar.

Qo‘llaniladigan ta’lim texnologiyalari: Ma’ruza-namoyish, “Venn” diagrammasi”, “T-sxema”, ma’ruza.

Darsning borishi:

I. Tashkiliy qism: navbatchi hisoboti, dunyoda va O‘zbekistonda ro‘y berayotgan yangiliklar bilan talabalarni xabardor qilish (5 min.)

II.  Fanga kirish: Dialogik yondoshuv metodi asosida (10 min.)

III. Yangi mavzuning bayoni: Namoyish qilish va ma’ruza metodidan foydalangan holda (40 min)

IV. Yangi mavzuni mustahkamlash:  Blits so‘rov asosida (20 min.)

V. Auditoriyadan tashqari mustaqil ish topshirig‘i: O‘simlik va hayvon hujayrasining farqli va o‘xshalik belgilari ni Venn diagrammasida tahlil qilish qoidalarini tushuntirish (5 min).

Yangi mavzuning bayoni:

Reja:

1. Sitologiya fanining uslublari (metodlari)
2. Hujayralar o’lchamlari. Asosiy hujayra tiplari - prokariot, mezokariot va eukariot.
3. Prokariot hujayra tuzilishiga ega bo‘lgan organizmlar.
4. Eukariot - maxsus vazifalarni bajarishga ixtisoslashgan hujayralar yig‘indisi.

Tayanch iboralar. Prokariotlar, bakteriyalar, ko'k yashil suv o'tlari, yadrosiz hujayralar, fotoavtotrof jarayonlar, jinssiz ko'payishi, eukariotlar.

1.                  Sitologiya fanining uslublari (metodlari). Yangi usullar, ayniqsa 1940 yillardan keyin rivojlangan elektron mikroskop, radioaktiv izotoplarning qo'llanilishi, hujayrani o'rganish borasida katta yutuqlarga erishishga yordam berdi. Hujayra biologiyasi borgan sari biologiyaning boshqa sohalari bilan yaqinlashmoqda.

Sitologik usullardan o'simliklar va hayvonlar selektsiyasida ular hujayrasining xromosoma tarkibini bilish, chatishtirish ishlari samarasini oshirish maqsadida qo'llaniladi. Odam hujayralari uchun ham bu usullar qo'llaniladi: xromosomalar shakli va soni o'zgarishi bilan bog’liq bo'lgan irsiy kassaliklarni aniqlashda.

Sitologik usullar qo'llaniladigan eng muhim soha tibbiyotda – saraton (rak) kasalligini aniqlashdir. Chunki bu kasallik hujayra miqyosida vujudga kelib yadroda ro'y beradigan o’zgarishlar bilan bog’liqdir.

Hozirgi zamon sitologiyasi ko’p sonli va xilma-xil tekshirish metodlariga ega bo’lib, ularsiz hujayraning tuzilishi va funksiyasi to’g’risidagi bilimlarini tuplanishi va takomil topishi mumkin bo’lmagan bo’lur edi.

Quyida biz sitologiyada eng ko’p qo’llaniladigan metodlar xaqida to‘xtalamiz.

Zamonaviy yorug’lik mikroskoplari juda mutaxassis-lashgan asbob bo’lib, hujayrani o’rganishda birinchi darajali rolini saqlab kelmoqda. Yorug’lik mikroskoplarini kattalashtirish qobiliyati ularni eng qisqa oralig’ga ega bo’lgan ikki nuqtani alohida ko’rsata olishiga bog’lik bo’ladi (2.1-rasm). Masalan: Ikkita nuqta oralig’idagi masofa qancha yakin bo’lsa, shu mikroskopni ko’rsatish qobiliyati shuncha yuqori bo’ladi. Boshqacha qilib aytganda mikroskopda ko’rinadigan zarrachalar qancha mayda bo’lsa, mikroskopni ko’rsata olish darajasi ham shuncha ortiq bo’ladi.

Mikroskopni ko’rsatish qobiliyati ob’ektivni aperturasi ya’ni optik sistemaning ishlovchi teshigini kattaligiga va yorug’likni tulkin uzunligiga bog’lik.

Mikroskopni ko’rsatish darajasi quyidagi formula bilan topiladi:

                        a¹0,61 __l __

 n sina

  bu еrda

a- ikki nuqta oralig’idagi eng qisqa masofa 

l-yorug’likni tulkin uzunligi

n-         muxitning yorug’lik sindirish ko’rsatkichi

a- ob’ektivni optik o’ki bilan ob’ektivga tushayotgan nur o’rtasidagi burchak- nurlarni difraksiya burchagi.

0,61- o’zgarmas kattalik

2.1-rasm. Yorug‘lik mikroskopiaing ko‘rinishi

Kasrni maxrajidagi kattalik nqsina, har bir ob’ektiv uchun doimiy bo’lib, u sonli apertura deb nomlanadi. Bu qanchalik katta bo’lsa a shunchalik kichik bo’ladi, ya’ni mikroskopni ko’rsata olish qobiliyati shuncha katta bo’ladi.

Mikroskopni ko’rsatish qobiliyati ikki yo’l bilan orttiriladi. 1) Ob’ektivni sonli aperturasini ko’paytirish orqali; 2) Preparatni yoritayotgan yorug’likni tulqin uzunligini qisqartirish bilan.

Sonli aperturani ortirish uchun immersion ob’ektivlardan foydalaniladi. Bunday ob’ektiv bilan preparatni o’rtasidagi bushlik immersion suyuqliklar bilan to’ldiriladi. Havoni yorug’lik sindirish ko’rsatikichini 1 ga teng desak, immersion suyuqliklar qatoriga kiruvchi suvniki, - 1,33; glitserinniki -1,45, kedr yoginiki -1,51 ga teng bo’ladi.

Mikroskopni ko’rsata olish qobiliyatini oshirishni ikkinchi usulida yorug’lik nurlarining tulqin uzunligidan ancha qisqa bo’lgan ultrabinfsha nurlardan foydalaniladi.

Qorongilatilgan maydonli mikroskopiyа. Qorongi maydonda preparatlarni o’rganish maxsus kondensor yordamida amalga oshiriladi. Qorongi maydonli kondensor odatdagi kondensordan farq qilib, yorug’lik manbaidan tushayotgan juda kiyshik chetki nurlarnigina o’tkazadi. Chetki nurlar katta og’ish burchagiga egaligi uchun ular ob’ektivga tushmaydi, natijada mikroskopni ko’rish maydoni korong’i bo’lib qoladi, tarqoq nurlar bilan yoritilgan ob’ekt esa yaxshi ko’rinadi. Odatda preparatlarda har xil optik zichlikka ega bo’lgan strukturalar bo’ladi. Bu strukturalar umumiy korong’i maydonda turlicha nurlanishi tufayli aniq ko’rinadi (tindal effekti). Bu usul bilan turli tirik hujayralarni kuzatish mumkin bo’ladi.

Fazali kontrast mikroskopda ko‘rish. Bo‘yalmagan tirik hujay- ralar, odatda yorug‘lik nurini tutib qolmasdan, o‘zidan o‘tkazib yubo- radi. Shuning uchun ular mikroskopda ko‘rinmaydi yoki anglab bo‘l- mas darajada ko‘rinadi. Ularni ko‘rish uchun tegishli bo‘yoqlar bilan bo‘yashga to‘g‘ri keladi. Fazali kontrast mikroskopiya usuli o‘r- ganilayotgan bo‘yalmagan tuzilmalarning bizga zarur bulgan kon- trastligini ta’minlaydi. Kontrastlikni, odatda, obektivdagi fazali plastinka deb ataladigan kondensorga o‘rnatilgan maxsus xalqa - diafragma - hosil qiladi. Obektni qanchalik yaxshi ko‘rish nurning sinish darajasiga bog‘liq. Yorug‘lik nuri obektdan qancha tez o‘tsa, uning yoritilishi, demak, kontrastligi shuncha ortadi, binobarin, hujayra tuzilmalari ham shunga yarasha yaxshi ko‘rinadi.

Interferension mikroskopda ko‘rish. Mazkur mikroskopda ko‘rish usuli fazali kontrast mikroskopda ko‘rishga o‘xshasada, unga nisbatan ko‘proq imkoniyatga ega. Masalan, uning yordamida bo‘yal­magan tirik hujayralarning aniq tasvirini va ularning quruq vaznini aniqlash mumkin. Bundan tashqari, bu usul yordamida hujayralarning qalinligi, tarkibidagi quruq moddalarning zichligini, shuningdek suv, nuklein kislotalar, oqsil va fermentlarning miqdorini bilish mumkin. Interferension usulda bo‘yalgan preparatlarda hujayraning yadrosi, odatda qizilga, sitoplazmasi esa zangori rangga bo‘yaladi.

Lyuminessent (yoki flyuorestsent) mikroskopda kurish. Lyuminestsensiyada qator moddalarning atomlari (molekulalari) qisqa to‘lqinli nurlanish yutar ekan, u qo‘zg‘algan holatga keladi. Ularning qo‘zg‘algan holatdan normal holatga o‘tishi esa yorug‘likni katta to‘lqin uzunligida tarqatib yuborish hisobiga bo‘ladi. Binobarin, preparat unga nur ta’sir qilish vaqtida hosil bo‘lgan energiya hisobiga nurlanadi, ya’ni flyuretsensiyalanadi.

Ultrabinafsha nurli mikroskopda ko‘rish. Bu inikroskop linzalari kvarsdan yasalgan bo‘lib, u faqat ultrabinafsha nurlarini o‘tkazadi. Bu mikroskopda kvartsdan yasalgan buyum oynasi va qoplagich oynachalar ishlatiladi. Ultrabinafsha nurli mikroskopda ko‘rish hujayrani chukurrok o‘rganishga imkon beradi.

Polyarizatsion mikroskopda ko‘rish. Bu usul hujayra va to‘qimalarning anizatrop yoki ikki xil nur sindiruvchi tuzilmalarini o‘rganish uchun ishlatiladi. Bu mikroskop bilan tuzilmalardagi molekulalarning joylanishini o‘rganish mumkin va hujayralar tuzilmasi aniqlanadi.

Bu mikroskop hujayra bo‘linishi, xromosomalar va organoid  tuzilishini o‘rganishda xam qo‘l keladi.

Elektron mikroskopda ko‘rish. Sitologik preparatlarni elektron mikroskopda o‘rganish hozirgi vaqtda keng tarqalgan usul bo‘lib, uning yordamida hujayralarning nozik tuzilmalari, organoid va hujayra kiritmalarining tuzilishi hamda ularda sodir bo‘ladigan nozik o‘zgarishlar kuzatiladi. Elektron mikroskop buyumlarni 1000000 marta kattalashtirish imkoniga ega. Chunki elektron mikroskopda yorug‘lik mikroskopidagi singari uzun to‘lqinli nurdan emas, balki qisqa to‘lqinli elektronlar nuridan foydalaniladi. Kuzatmoqchi bo‘lgan obekt tasviri elektron nuri yordamida ko‘rsatilsa, bunday asbob elektron mikroskop deyiladi (2.2-rasm). Oddiy mikroskopda hayvonlar to‘qimasining mikroskopik tuzilishini, urganish uchun kesmalarning (preparatlarning) qalinligi taxminan 3-5 mikron (mk) bo‘lishi kerak. Bundan qalin bo‘lsa hujayralar qavati ortib ketib, obektning tasviri ko‘rinmaydi. Elektron mikroskopning afzalligi shundaki to‘qimalardan olinadigan kesma ancha yupqa (0,02mk) bo‘ladi. Oddiy mikroskopda obektning qalinligi, ya’ni hujayra va uning tuzilmalari o‘lchami, diarayetri "mikron"da o‘lchansa, elektron mikroskopda "nanometr" bilan, aksari hollarda esa: "angstrem" bilan o‘lchanadi. Hozirgi vaqtda elektron mikroskopning yangi turlari yaratilmoqda. Masalan, hajmiy (rastalovchi) elektron mikroskop shular jumlasidandir. Uning yordamida preparatlarning hajmiy tuzilishi o‘rganiladi.

2.2.-rasm. Barg osti epidermisining elektron niikroskopda ko‘rinishi

Sitokimyoviy tadqiqot usullari. Yuqorida aytib o‘tilganidek, hozirgi mikroskoplar yordamida tirik yoki fiksatsiya qilingan (qotirilgan) obektlarning nozik morfologik tuzilmalari xar tomonlama o‘rganilsa ham, ammo ularning sifat va miqdoriy tarkibi to‘la ochilmay qolaveradi. Buni, odatda, alohida sitokimyoviy tadqiqot usullari yor­damida o‘rganiladi.

Sifatiy sitokimyoviy usullar. Bu usullar sitologik va kimyoviy tekshirish usullarini birga qo‘llash natijasida kelib chiqqan. Binobarin sifatiy sitokimyoviy tekshirish: usullari yordamida organ, to‘qima va hujayralarning kimyoviy tuzilishi, ularda boradigan kimyoviy jarayonlar o‘rganiladi. Ular yordamida hujayralarda sodir bo‘lib turadigan moddalar almashinuvi jarayonlari haqida aniq tasavvurga ega bo‘lish mumkin, Hozirda sitokimyoviy usullar qo‘llab, hujayralar tarkibidagi aminokislotalar, oqsillar, nuklein kislotalar, uglevodlar va lipidlar hamda fermentlar faolligini aniqlash mumkin. Masalan, gallosianin RNKni binafsha rangga bo‘yaydi va hokazo.

Miqdoriy sitokimyoviy usullar. Sitologik usullar uzluksiz takomillashib, murakkablashib bormoqda. Endilikda shunday sitokimyoviy tekshirish usullari yaratildiki, ular yordamida faqat hujayralar takibidagi moddalar, ya’ni elementlarning sifati emas, balki ularning miqdorini ham aniqdash mumkin. Bunday usullar sitologiyada miqdoriy sitokimyoviy tadqiqot usullari deb nom oldi. Ular yordamida odatda, muayyan to‘qima va hujayralar tuzilmasi aniqlanadi.

Radioavtografiya usuli. Bu usul yangi zamonaviy  usul bulib: uning yordamida hujayra va to‘qimalardagi moddalar almashinuvi o‘r­ganiladi. Buning uchun hayvon organizmiga ovqat hazm qilish sistemasi orqali yoki ineksiya yo‘li bilan har xil radioaktiv elementlar yoki nishonlangan birikmalar yuboriladi. Radioaktiv fosfor-R, uglefod-C, oltingugurt-S, vodorod-H yoki har xil izotop, chunonchi, radioaktiv izotop kabilar shular jumlasidandir. Mazkur moddalardan birortasi eksperemintal hayvon organizmiga u yoki bu yul bilan kiritilgach, har xil muddatlarda ajratib olingan a’zolardan bo‘lakchalardan sitologik preparatlar tayyorlanadi. Preparat tayyorlash odatdagi sitologik usul bilan deyarli bir xil. Lekin farqi shundaki mikrotom yordamida olingan kesmalar alohida fotoyemulsiyaga solib. quyiladi (bu ishlar albatta, qorong‘i joyda bajariladi). Bu vaqtda radioak­tiv moddalar nuri hujayralarga fotoyemulsiya orqali o‘tib, kumush bro­mid donachalarni sensibilizatsiyalab (sezib) qabul qiladi. Har xil muddatlardan so‘ng shu qorong‘i joyda ularni xuddi fotografiya qog‘ozlarini tayyorlagandek qilib yuzaga chiqaruvchi (proyavitel) va boshqa eritmalarga solib ishlov beriladi. Shunda to‘qimada radioaktiv to‘plangan joyida kumush donachalari ko‘plab yig‘ilib ko‘rinadi. Binobarin, ana shu kumush moddalarning yig‘ilgan miqdoriga qarab, a’zodagi moddalar almashinuvi tez yoki sekin borayotgani haqida xulosa chiqarish mumkin.

Sentrifugalash usuli. Bu usul bilan hujayraning turli tarkibiy qismlari (yadro, mitoxondriya) ajratib olinadi. Sentrifuga minutiga 20000-40000 marta, ultrasentrafuga esa minutiga 100000 - 150000 marta aylantiradi.

Mikroxirurgiya usuli. Bu tirik hujayrada maxsus asbob - mikromanipulyator yordamida nozik operatsiyalar o‘tkazish usulidir. Bu usul bilan hujayralar yadrosini ajratish, yadro qobig‘ini uzish yoki bo‘linayotgan hujayra xromosomalarini ajratish mumkin. Mikroasboblar asosan shishadan yasaladi. Bu usul yordamida hujayra tuzilmalarining fizik xususiyatlarini, hujayra yadrosini va organoidlarning xossalarini, holatini o‘rganish mumkin. Bundan tashqari bu usul yor­damida hujayra yadrosini biridan ikkinchisiga o‘tkazib yadroning irsiy belgilarini avloddan – avlodga o‘tishi o‘rganiladi,

Tirik hujayralarni o‘stirish usuli. Hujayralarni organizmdan tashqarida (in vitro) va organizmda (in vivo) o‘stirib o‘rganish mum­kin. Hujayralar organizmdan tashqarida o‘stirilganda maxsus muhit tayyorlanadi va bu oziq muhitda hujayra harakatlanish, bo‘linish va differtsiyalanish qobiliyatini saqlab turadi. O‘stiriladigan hujayralar oziq muhitga solingandan keyin termostatda 38-39° C haroratda saqlanadi. Bu hujayralar har 3-4 kundan keyin yangi oziqa muhitga o‘tkazilib turiladi. Hujayra- larni hayvonlarning hayoti davrida ya’ni vital (VITA -hayot) bo‘yab o‘rganish mumkin. Buning uchun litiy, karmin, triptan kabi moddalarni hayvon qoniga, teri ostiga yoki biror tana bo‘shlig‘iga yuborib, ma’lum vaqtdan keyin hayvon to‘qima va hujayralari mikroskop ostida o‘rganiladi. Tirik hujayraning faoliyati, uning tuzilishi mikrosyomka ya’ni mikroskop ostida fotosur’atga va kinokameraga olinadi.

Hujayrani fiksatsiya qilish usullari. Hujayralarni qotirib saqlab qo‘yish usulida fiksator moddalar qo‘llaniladi. Bu moddalar hu­jayra tarkibiga kirib, uni qanday bo‘lsa shundayligicha saqlashga imkon beradi. Bu jarayon uchun quyidagi fiksator moddalar qo‘llaniladi:

1. Formalin 4-10%. 2. Etil spirti 70°; 96°. 3. Sulemaning suvdagi eritmasi. 4.Pikrin kislotali eritma (pikrin kislotasi - 15 ml,formalin 5- ml sirka kislotasi -1ml). 5. Sirka kislotali eritmalar. 6. Osmiy eritmasi. 7. Muzlatish uchun tabiiy muzlar.

2. Hujayralar o’lchamlari. Asosiy hujayra tiplari - prokariot, mezokariot va eukariot. О‘simlik va hayvon hujayralari tuzilishida umumiylik bо‘lishiga qaramay, ular tashqi kо‘rinishi, kattaligi, ichki tuzilishi bilan bir-biridan farqlanadi. Hujayraning shakli sirt tarangligiga va sitoplazmaning ilashimliligiga, yonma-yon turgan hujayralarning bir-biriga mexanik ta’sir etishi va boshqalarga bog‘liq. Kо‘pchilik hujayralar suyuq muhitda sirt tarangligi qonunitlariga bо‘ysungan holda sferik shaklga ega bо‘ladi. Leykositlar aylanib yuruvchi qonda ana shunday shaklga ega bо‘ladi, turli ta’sirlar natijasida yolg‘on oyoqlar chiqarib amyoboid harakatlanadi yoki notо‘g‘ri shaklga ega bо‘ladi.

О‘simlik hujayralari, odatda, hayvonlarnikidan anchagina yirik bо‘ladi, uning protoplazmasida kо‘p miqdorda hujayra shirasi saqlanadi. Vakuola u bilan hujayraning derli hamma qismini shunday tо‘ldirib turadiki, yadro sitoplazmaning chetki qismida, yoki sitoplazmaning ozgina qismi bilan о‘ralgan holda hujayraning о‘rtasida joylashadi.

O‘simlik hujayralari turli tuman shaklda bo‘lib, shakli jihatidan ular ikki gruppaga bo‘linadi. Parenxima shaklli hujayralar. Bularga eni bo‘yidan kam farq qiladigan yoki farq qilmaydigan hujayralar kiradi.Porezinxima shaklli hujayralar. Bu xildagi hujayralarning bo‘yi enidan bir necha barobar uzun bo‘ladi. Bu ikkala gruppa hujayralar yonidan qaralgandagina farqlanib, ko‘ndalangiga qaralganda deyarli farq qilmaydi.

Hujayralarning o‘lchamiga kelsak, bu organizmning o‘zida xilma-xil kattaligdagi hujayralarni kuzatish mumkin. Masalan, Qo‘zada shunday hujayra borki, uni oddiy ko‘z bilan ko‘rib, qo‘l bilan tutish mumkin. Masalan paxta tolasi, bir hujayrali bo‘lib, uzunligi 65-70 mm keladi. o‘simlik asosiy to‘qimasini tashkil qilgan parenxima hujayralarning kattaligi 0,015 dan 0,070 mm gacha bo‘ladi. Ayniqsa meva parenximasi yirik bo‘lib, eni 1 mm gacha borishi mumkin. Prozenxima shaklidagi hujayralar ancha uzun bo‘ladi. Masalan, qichitqi o‘t po‘stloq tolasi 80 mm uzunlikda, raminiki 200-500 mm keladi. Ba’zi o‘simliklarda uchraydigan bug‘imsiz sut naychalari bitta hujayradan iborat bo‘lib, o‘simlikning barcha organlariga shoxlar tarqalgan bo‘ladi. Bu xildagi naychalarning umumiy uzunligi bir necha o‘n metrga borishi mumkin.

Bakteriyalarning hujayralari aksincha juda mayda bo‘ladi va ular mikronlar bilan o‘lchanadi. Masalan, tuproq bakteriyalarining hujayralari 1-4 mikron uzunlikka, 0,5-1 mikron yo‘g‘onlikka ega.

Odam va hayvon organizmidagi hujayralar kattaligi shakli va tuzilishi jihatidan bir-biridan farq qiladi. Bajaradigan funksiyasiga ko‘ra hujayralar har xil shaklga ega (3-rasm).

Suyuq muhitda hujayralar ko‘pincha o‘zgaruvchan bo‘lib, psevdopodiylar hosil qiladi. Masalan, amyoba, qon va biriktiruvchi to‘qimaning hujayralari. Bir-biriga yaqin yotgan hujayralar esa ma’lum shaklga ega. Masalan, teri epiteylisi hujayralari yassi, qisqaruvchi mushak hujaraylari esa uzun tasmasimon yoki duksimon shaklda bo‘ladi. Nerv hujayralari esa uzun o‘simtalarga ega bo‘lgan ipsimon shakldadir. Xivchinli bir hujayrali hayvonlar va erkaklar jinsiy hujayrasi-spermatozoidda harakat qiladigan xivchinlar bo‘ladi. Odam va hayvon hujayralari 5-7 mkm dan 200 mkm gacha bo‘ladi. Ularning soni ham turli, sodda hayvonlarda bitta hujayra bo‘lsa, ko‘p hujayrali organizmlarda hujayralar soni juda ko‘p bo‘ladi. Masalan, chaqoloqda 2 * 1012 hujayra bo‘ladi.

Ko‘rinishi va kattaligi bilan hujayralar bir-biridan farq qilsada, ular ko‘pincha hujayra tuzilishining asosiy belgilarini saqlab qoladi.

Hujayralardan tashkil topgan tirik tabiat olamining barcha organizmlari ikki yirik guruhga bo'linadi.

1.                  Prokariotlar (pro- avvalgi, karion - yadro) bakteriyalar, ko'k yashil suv o'tlari, yadrosiz hujayralar. Ularning oziqlanishi geterotrof, ba'zilarida avtotrof yoki fotoavtotrof jarayonlari bilan boradi, ko'payishi - jinssiz.

2.                  Menzofitlarga dinofit suvo‘tlar — dinoflagellyatlar kiradi. Mezokariotlarja yajro ixtisoslashgan bo‘lsada, yadroning ichida sodda nukleoid tuzilish saqlanib qolgan. Aynan shunday sodda tuzilish hujayra sitoplazmasija ham mavjud.

3.                  Eukariotlar - bir hujayralilar, zamburug’lar, o'simlik va hayvon hujayralari.

Bakteriyalar juda xilma - xil bo'lib, ular murein moddasidan iborat zich qobiq bilan o'ralgan bo'ladi. Ko'pgina bakteriya hujayralari shilliq kapsula- qo'shimcha himoyaviy pardaga ega. Bakteriyalarda ribosomadan boshqa hujayra ichki organoidlari bo'lmaydi. Uning genetik materiali halqa hosil qilgan DNKdan – genofor yoki nukleoiddan iborat. Bu DNK eukariot hujayralardan farq qilib, nukleogistonlardan holidir. DNK tarkibidagi genlar soni odamning DNKsidagi genlardan 500 marta kam. Hujayrada genetik apparatni sitoplazmadan ajratib turuvchi membranali tuzilma - shakllangan yadro bo'lmaydi. Sitoplazmasida plazmidalar ( DNK ning xalqadan tashqari fragmentlari) bo'lib ular bakteriya hujayrasining bir qator irsiy belgilarni nazorat qiluvchi genlardan tuzilgan. Plazmidalar mustaqil replikatsiyalanadi va nasldan –naslga irsiylanadi. Gen muxandisligida keng qo'llaniladi. Ba'zi bakteriyalarning plazmatik membranasi hujayra ichiga botib kirib mezosomalarni hosil qiladi. Mezosomalar hujayra burmalari bo'lib yuzasida nafas olish jarayonida ishtirok etuvchi ya'ni organoidlar vazifasini bajaradigan fermentlar joylashadi (2.3.-rasm). Fotosintezlovchi bakteriyalarda mezosoma burmalari orasida fotosintez pigmenti joylashadi. Bakteriyalar oddiy - har 20 minutda bo'linib turadi. Bu holat kasallik chaqiruvchi bakteriyadan ozginasi organizmga kirib qolsa, tezda ko'payib kasallik alomatlarini yuzaga keltirishini ko'rsatadi. Ba'zi hollarda bakteriyalar bir biriga o'ta yaqin kelib, o'zaro genetik materialini almashtiradi (kon'yugatsiya). Bunday genetik rekombinatsiya natijasida yangi irsiy materialga ega bo'lgan bakteriya hosil bo’ladi.

Bakteriyalarning organik olamdagi ahamiyati o'ta muhim: ular tabiat sanitari, ya'ni organik moddani emiruvchi, o'simlik va hayvon organizmi uchun zarur bo'lgan moddalarni hosil qiluvchi va ayrim xillari esa, turli kasalliklar tarqatuvchidir. Odam organizmida muntazam ravishda kasallik keltirib chiqarmaydigan, ko'pgina bakteriyalar ham mavjud. Ular inson organizmi uchun keraklidir. Masalan, yo'g’on ichakda yashovchi ayrim bakteriyalar ishtirokida odam organizmi uchun o'ta zarur vitaminlar hosil bo’ladi.

2.3.-rasm. Bakteriya hujayrasining tuzilishi

Mezokariotlar yadrosi dinokarion jeb ataladi. Unda 5 tadan 284 tagacha «xromosoma» sanalgan. DNKsi 5-gidroksimetiluratsilga boy (3—19 mol. %). «Xromosoma»si doim kondensatsiyalangan holatda bo‘lib, molekulyar-genetik jarayonlar ana shu morfologik stabil strukturada kechadi. Yadrosi ichida gistonlar va nukleosom tuzilmalar topilmagan. Gistonsimon oqsillar kam miqdorda mavjud bo‘lib, bu oqsillar prokariotlarda ham eukariotlarda ham topilmagan. Xromatinining asosiy struktur oqsili virus oqsiliga o‘xshash. Hujayraning bo‘linish paytida «xromosoma»larning taqsimlanishi yadro membranasi bilan aloqasi tufayli amalga oshadi. Interfazaning S-fazasiga o‘xshash davr kuzatilmaydi. Transkripsion faollik «xromosoma»ning periferik diffuz nuqtalardagina mavjud bo‘lishi mumkin. Mezokariotlarning genetik apparatini nafaqat prokariotlar va eukariotlar o‘rtasidagi oraliq forma, balki eukariotlar ajdodlaridan mustaqil rivojlangan organizmlar sifatida ham ko‘rish mumkin (masalan, qadimgi arxebakteriyalar).

Molekulyar filogenetika ma’lumotlariga ko‘ra, dinoflagellyatlar infuzoriyalar va sporalilarning yaqin qarindoshi bo‘lib, uchchalasi birgalikda alveolyatlar (Alveolata) monofiletik taksonini hosil qiladi. Oxirgi yillarda dinoflagellyatlar hujayrasida H3 va Н2A gistonlarini kodlovchi genlar topilgan.

2. Eukariot – maxsus vazifalarni bajarishga ixtisoslashgan hujayralar yig‘indisi. Eukariot hujayralar prokariot hujayralarga qaraganda murakkab va xilma-xil tuzilgan. Ularda haqiqiy yadro va organoidlar mavjud. Bir hujayrali suv o'tlari, zamburug’lar, sodda hayvonlar, yuksak tuzilishga ega bo'lgan o'simliklar, hayvonlar va odamlar eukariot organizmlarni tashkil etadi.

O'simlik va hayvonlar hujayra tuzilishiga ko'ra umumiy o'xshashlikka ega bo'lib, o'z navbatida ma'lum qismlari bilan farq qiladi (2.4-rasm). O'simlik hujayralari uchun qo'shimcha sellyuloza va pektindan iborat hujayra qobiqi, plastidalar, hujayra shirasi to'playdigan vakuolaning bo'lishi bilan, hujayra markazida sentriolaning bo'lmasligi, zahira oziqa moddasi – kraxmal (hayvon hujayrasida- glikogen) ekanligi bilan hayvon hujayrasidan farq qiladi. Lekin o'simlik va hayvon hujayralari uchun plazmatik membrana-plazmalemma, sitoplazma va yadroning bo'lishi umumiy belgi hisoblanadi (2.1-jadval).

2.4-rasm. O‘simlik va hayvon hujayrasi

2.1-jadval. Prokariot va eukariot hujayralarning o'zaro farqlari

Adabiyotlar ro‘yxati:

1. Abdulov I.A., Xalbekova X. Hujayra biologiyasi. Uslubiy qo‘llanma. Toshkent, 2019. -250 b.
2. Badalxo‘jaev I., Madumarov T. Sitologiya. –Andijon: “Ҳаёт” нашриёти, 2019. -252 b.
3. Karp G . Cell and molecular biology. USA, 2013. –P. 850.
4. Ченсов Ю.С. Введение в клеточной биологии. -М., МГУ, 2014.