Иҷлосияи 16 Шӯрои Олӣ

МУНДАРИЉА

МУЌАДДИМА.............................................................................................

БОБИ I. САБАБЊОИ ТАЪРИХИИ ДАЪВАТИ ИЉЛОСИЯИ XVI Ш+РОИ ОЛЦ. ………………………………

БОБИ II. ИЖЛОСИЯИ XVI Ш+РОИ ОЛЦ ПОЯГУЗОРИ СУЛЬУ ВАЬДАТИ ТОЖИКОН ………………………………

ХУЛОСА.....................................................................................

РУЙХАТИ АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА...........................................

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

МУЌАДДИМА

Гузориши масъала. Миллати тоҷикро аз вартаи ҳалокат Иҷлосияи тақдирсози XVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки 16 –уми ноябри соли 1992  дар Хуҷанди бостонї  ба кори худ оғоз намуд, наҷот дод, ба бунёди кохи сулҳу ваҳдати тоҷикон хишти аввалро гузошт, сохтор ва рукнҳои давлатдориро эҳё намуд, пешрафти сиёсӣ, иҷтимої-иқтисодї ва фарҳангии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва ба давалати мутамаддин табдил ёфтани он, таҳкурсии мустаҳкамро мегузорад.

Муњимияти мавзўи кори илмї. Мањз ба шарофати хираду заковати азалї, дурандешї, сабру тањаммул, фарњанги сулњпарварї ва љавњари созандаи миллати тољик Иљлосияи XVI  Шўрои Олии Тољикистон дар Ќасри Арбоб баргузор шуд, ки он чун маъво ва маскани барќарорсозии њокимияти конститутсионї, оѓози раванди сулњ ва эњёи рукнњои давлатдории миллати тољик, вањдату якпорчагии Ватани мо гардид.

Бо вуљуди тањдиду фишори ќуввањои алоњида, тарсу њароси баъзе вакилон, аксарияти намояндагони мардумї ба хубї дарк намуда буданд, ки роњи ягонаи хотима гузоштан ба бесарусомонї дар мамлакат, гирифтани пеши роњи љанги шањрвандї, расидан ба сулњу субот баргузор намудани иљлосия мебошад.

Муњокимаи масъалањо дар вазъияти њассос, баъзан тезу тунд, вале  бо сабру тањаммул, тамкин ва якдигарфањмї љараён гирифт. Дар кори љаласа вакилони мардумї, аъзои ҳукумат, шахсиятњои номдор, пирони хирад ва рўзгордида, олимон, адибон, намояндагони њизбу њаракатњо, ќумондонњои сањроии тарафњои даргир, кормандони васоити ахбори умум иштирок намуданд.

Иљлосияи XVI Шўрои Олии Љумњурии Тољикистон аз рўзњои аввали кори худ дар ќалби кулли мардуми Тољикистон як шуълаи умедро барафрўхт ва аз тулўи офтоби дурахшон дар фазои кишвари  соҳибистиқлоли тоҷикон башорат медод. Вакилони мардумӣ вазъи муташанниҷи сиёсии кишварро бо масъулият ва воқеъбинона баррасӣ намуда, барои раҳоӣ ёфтан аз ҳалокат, наҷоти давлату миллат чораву тадбирҳои мушаххас андешиданд ва дар натиҷа мақомоти олии қонунбарори мамлакат - Шӯрои Олӣ баҳри ҳаллу фасли вазъияти баамаломада як қатор қарорҳо, қонунҳои муҳим қабул намуд. Дар маҷмӯъ 74 санади ҳуқуқӣ, аз ҷумла 15 қонун, 52 қарор, 6 фармон ва 1 изҳорот қабул гардид, ки нақши онҳо барои ба эътидол овардани вазъи сиёсии кишвар дар он солҳо хеле бузург буд.

Маќсад, вазифа ва њадафњои пажўњиш. Маќсад аз интихоби мавзўи мазкур аз он иборат аст, ки дар асоси омўхтани Паём, асарњо ва маќолањои сершумори оид ба Иҷлосияи  XVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки мањз Иљлосия ва сардори давлат Эмомалї Рањмон бо такопуи пайгиронаи минбаъдааш тавонист кишварро аз вартаи ҷангу бало берун кашад, гурезагонро ба Ватанаш баргардонад, ба халқ сулҳу салоҳ оварда, барои ояндаи шукуфони Тоҷикистон замина муҳайё намудааст, мавриди тањќиќу баррасї ќарор дињем.

Вобаста ба ин дар рисола чунин маќсад, вазифа ва њадафњои мушаххас гузошта мешавад:

-тањќиќу баррасии заминањои таърихии баргузории Иљлосия;

-тањќиќу омўзиши Иљлосияи ХVI Шўрои Оли поягузори сулњу вањдати тољикон;

-тањќиќу омўзиши рафти Иҷлосияи XVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва  иқдомҳои муҳими он;

-тањлилу баррасии Паёмњо, асарњо ва маќолањои оид ба Иљлосияи ХVI Шўрои Олї;

Навгонињо дар тадќиќот. Доир ба баргузории Иҷлосияи  XVI Шўрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки ин воќеаи таърихї ва  тақдирсоз буда, бо гузашти солҳо аҳамият ва мақому арзиши он барои давлати миллии тоҷикон боз њам баланд мегардад. Оид ба он китобњо ва маќолањои зиёд таълиф ва нашр гардидаанд.

Навоварї дар рисолаи мазкур аз он иборат аст, ки оид ба заминањо, ањамияти таърихї, тањкими пояњои истиќлолият, вањдати миллї ва ќабули санадњои њуќуќи дар  Иҷлосияи XVI Шӯрои Олӣ мавриди тањкиќ, тањлил ва баррасї ќарор дода мешавад.

Дараљаи омўхта шудани мавзўъ. Оид ба рафт ва фаъолияти Иљлосия, ки альол бо ьарфьои зарин ба ьукми таърих даромада, оромц ва сульу салоь, щалабаи адлу некц, асоси якпорчагц, аз байн нарафтани миллати тожик ва кишвари азизи мо, ки дар он љо ваьдати миллц эьё шуд.

Хеле ба маврид аст, ки хотираи олим ва публитсисти варзида, профессор Усмонжон Щаффоровро пешкаши Шумо гардонем: «23 марти соли 2001 аьли жомеаи Тожикистон 100-солагии пири деьыонони тожик  Ыаьрамони Меьнати Сотсиалистц Саидх=жа +рунх=жаевро ботантана ыайд намуд. Ба ин муносибат китоби банда дар ьажми 300 саьифа аз чоп баромад. Як боби китоб «Арбоб – тавлидгоьи сульу ваьдат» ном дошта, дар он таърихи гузаронидани Ижлосияи XVI-уми Ш=рои Олии Тожикистон зимни ьужжату маводьои навин дода шуд.[1]

Мо дар љараёни тањќиќу баррасии мавзўъ ва таълифи рисола пеш аз њама ба асарњо, Паём, хотирањо, маќолањои сершумори, ки оид ба рафти Иљлосия оварда шуда, такя намудем ва аз таълифоти муаллифони дигар  ба мавзўи тадќиќот истифода намудем.

Методњои (услубу шеваи тадќиќот). Дар љараёни кори илмї-тадќиќотї ва таълифоти рисола мо пеш аз њама ба метод,  услубу шеваи умумие, ки хоси тадќиќотњои илмњои љомеашиносї мебошад, аз љумла воќеият (объективизм), таърихият (историзм) инъикоси холисонаи далелњои таърихї такя намудем.

Њамчунин дар љараёни иншои рисола мо аз методњо ва услубу шеваи тањлилї-муќоисавї, интиќодї, ретроспективї (ба гузашта аз нигоњи имрўз бањо додан), тадќиќи њамаљониба (комплексї), бањои холисона додан ба воќеањо, рўйдодњои таърихї, истифода намудем.

Сохтори рисала. Рисола аз лињози мундариља, мазмун ва сохтору банду баст аз муќаддима, ду боб, хулоса ва рўйхати адабиёти истифодашуда иборат аст.

Дар ќисмати муќаддимавии рисола оид ба тарзи гузориши масъала, муњимият, арзиши илмї ва замонавї будани мавзўи тадќиќот, маќсад, вазифа ва њадафи пажўњиш, навоварї дар кори илмї, дараљаи омўхта шудани мавзўъ, метод, услубу шеваи тадќиќот ва доир ба мундариљаву сохтори рисола маълумот дода мешавад.

Дар хулосаи рисола баъзе мушоњидањо ва мулоњизањои муаллиф пас аз тањќиќу баррасии мавзўи тадќиќот ба таври мухтасар љамъбаст карда шудааст.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

БОБИ I. САБАБЊОИ ТАЪРИХИИ ДАЪВАТИ ИЉЛОСИЯИ XVI ШЎРОИ ОЛЇ

Раванди сиёсии ибтидои солњои 90-ум дар њаёти љамъиятию сиёсии љумњурињои иттифоќї тањаввулоти бузургеро ба амал оварда буд.

9-уми сентябри соли 1991 Истиќлолияти давлатии Тољикистон эълон карда шуд. Он љумњурињое, ки истиќлолиятро муќаддас шумориданд ба рушду такомули давлати мустаќилашон кўшиши зиёд намуданд. Дар Тољикистон бошад вазъи тамоман дигар ба вуќўъ пайваст.

Тољикистон аз моњи феврали соли 1990 сар карда, ба гурўњњои ба ном «тарафдорони бозсозї» ва «мухолифини бозсозї»  таќсим шуд. Људоии мардуми Тољикистон на танњо аз рўи мансубияти миллї, балки аз рўи мансубияти мањал бештар гардид.

Њодисањои Тољикистон дар радифи пош хўрдани Иттињоди Шўравї, майли бузурги мардум ба эњёи арзишњои миллї, афзудани ќудрату эътибори дини ислом миёни ањолии љумњурї сурат гирифта, вайваста вусъат меёфтанд. Дар як муддати кўтоњ њаракати мардумии «Лаъли Бадахшон» ва Њизби нањзати исломии Тољикистон таъсис ёфта, ба фаъолият пардохтанд.

Дар маъракаи интихоботи умуихалќии президенти љумњурї (ноябри соли 1991) њизбњои демократї, нањзати исломї, њаракатњои мардумии «Растохез», «Лаъли Бадахшон» блоки ягонаи неруњои демократиро созмон дода, номзади худ Давлат Худоназаровро ба мансаби президентї пешбарї намуданд.

Дар интихоботи 24-уми ноябри соли 1991 Рањмон Набиев бо аксарияти овозњо Президенти Љумњурии Тољикистон интихоб шуд.

Баъди маѓлубият дар интихоботи президентї Њизбњои демократї ва нањзати исломї, њаракатњои мардумии «Растохез» ва «Лаъли Бадахшон», Созмони љавонони озод дар муносибат ба Њукумати Тољикистон мавќеи оппозитсияро ишѓол карданд[2].

Тољикистон ба давраи навбатии муборизаи сиёсї ворид гашта буд.

Мухолифати тарафайн дар навбати худ ба гирдињамоии дуру дарози моњњои март- майи  соли 1992 оварда расонид. Дар ду майдон- «Шањидон» ва «Озодї» ду сангари мухталиф бањаммуќобил меистод, ки њар яке њадафи худро дошт. Дар њар ду майдон љавонони ѓаюр, ки дирўз дар як љо мехонданду мезистанд, кор мекарданд ба њам теѓи назар мекашиданд.

Мањз дар њамин давра истилоњи «љавонони шањрї» пайдо шуд.

Муќовимати сиёсии миёни њизбњои сиёсиву њаракатњои љамъиятии мухолиф ва сохторњои давлатї дар моњњои март-майи соли 1992 ба ављи аъло расид.

Моњи апрели соли 1992 вазъи Душанбе  боз њам нооромтар ва пояњои њокимияти давлатї сусттар гардид. Зеро фишори ќуввањои оппозитсионї рўз то рўз меафзуд; онњо барои ба њукумат задани зарбаи њалокатовар омодагї медиданд. Ин ќуввањо зиёиёни аз њукумат норозї, мансабталаб ва ашхоси њангомаљўро њарчї бештар ба сањнаи сиёсат ва гирдињамоињо љалб мекарданд.

Матбуоти ба ном озод ва рўзноманигорони ташнаи «озодии сухан» дар хидмати неруњои оппозитсионї ќарор доштанд. Њатто баъзе рўзномањои њукуматї низ вобаста ба майлу раѓбати сиёсї ва ё мањаллии сардоронашон аз таъсири идораи њукумат баромада буданд.

Мазмуни асосии матбуоти «демократии» ин давра асосан аз бадгўиї дар бораи Президент, Њукумати таъсисдодаи ў, роњбарони Шўрои Олї ва депутатњои дар мавќеи дифо аз њукумат ќарордошта иборат буд.

Албатта, дар фаъолияти Р.Набиев, Шўрои Олї ва Њукумат камбудињо буд. Ба шароити истиќлолияти давлатї ва фаъолияти мустаќил мутобиќ шудан кори сањл набуд. Ва аз лињози равонї як камбудии љиддї дар сатњи њокимияти давлатї ин буд, ки эњсосу ифтихори истиќлолияти давлатї дар тафаккури маќомоти давлатї пурра ба вуљуд наомада буд. Њамин камбудї монеъи фаъолияти мустаќил ва боиси эњтиёткории аз њад зиёд гардид, ки он ба бесалоњиятї анљомид.

Камбудии љиддї дар кори Шурои Олї ин буд, ки зудғзуд ба ќонунњо, махсусан ба Конститутсияи  љумњурї таѓйирот ворид намуд ва зери фишори гурўњњои алоњида ва махсусан депутатњои вобастаи оппозитсия ва гирдињамомадагони майдон, роњбарони Шўрои Олї ба вазифа таъин ва ё аз он барканор мешуданд. Бо вуљуди ин Парлумон бар зидди фишори майдон тобоварї мекард ва аксарияти депутатњои халќї ќатъи назар аз душворї ва хавф, мавкеи солими сиёсиро нигоњ медоштанд.

7-уми майи соли 1992 Протоколи созиш байни Раиси Љумњур, Девони Вазирон, њизбњои сиёсї в созмону љунбишњои мардумии Тољикистон ба имзо расид, ки дар он аз љумла омадааст:

“Раиси Љумњур њамчун кафили вањдату якпорчагии Љумњурии Тољикистон ба хотири рањої аз бўњрони сиёсї ва барќарор кардани сулњу осоиш дар љумњурї бо назардошти талаботњои њизбњои сиёсї ва созмону љунбишњои мардумї ќарор мекунад:

I.Сафороии кунунии нерӯҳои сиёсї, миллї  ва мазҳабиро ба назар гирифта, Ҳукумати муросои миллї таъсис дода шавад, ки дорои ҳуқуқу салоҳияти васеъ мебошад. Ҳукумати  мазкур дар асоси принсипҳои зерин фаъолият мекунад:

1.Даст кашидан аз зӯроварй, яъне  эълон мешавад, ки Ҳукумати муросои миллї, аввалан, барои пароканда кардани гирдиҳамомадагон силоҳро истифода намекунад ва сониян, аз ҳама гуна таъқиби онон (таъқиби ҷиної, сиёсї ва интизомї) барои иштирокашон дар гирдиҳамоиҳо худдорї мекунад...

2.Омода сохтани заминаҳои давлати миллй, ҳуқуқбунёд ва демократии тоҷикон, дахолат накардани давлат ба фаъолияти мазҳабии қозиёт ва низ ба фаъолияти сиёсии давлат дахолат накардани қозиёт.

3.                  Таъмин кардани баробарии ҳуқуқї ва ҳамзистии сиёсии ҳизбҳо, созмонҳо ва ҷунбишҳои мардумї, аз ҷумла даст кашидан аз манъи фаъолияти ҳизбу созмонҳо дар сурати амали онҳо дар чаҳорчӯбаи ќонун.

4.                  Таъмин кардани ҳамзистии бародаронаи тамоми мардумони гуногунзабону гуногунмазҳаб, ба назар гирифтани манфиатҳои ҳамаи шаҳрвандони ҷумҳурй, ҷамеи халқҳо, аққалияти миллї ва гурўҳҳои иҷтимої.

5.Таъмин кардани озодии сухан_: фаъолияти озодона ва холисонаи ҳамаи расонаҳои ахбор, аз ҷумла  ширкати садою симо, ки низ минбари озод эълон мешавад.

II.Азбаски ҳайат ва ваколатҳои Шӯрои Президентї ягон тарафи муқобилро қонеъ намекунад, ин дастгоҳ барҳам дода мешавад ва ба ҷояш Мушовараи Олї аз ҳисоби намояндагони обрӯманду салоҳиятдори давлат, дин ва илму фарҳанг ташкил карда мешавад, ки дар ҳузури Президент ва Ҳукумати муросои миллї амал мекунад.

III.Кумитаи амнияти миллї, Кумитаи дифоъ ва Кумитаи садою симо ба Ҳукумати муросои миллї тобеъ карда шавад...»[3]

Худи ҳамин рӯз Сарвазири Ҷумҳурии Тоҷикистон А.Мирзоев, раиси Њизби наҳзати исломии Тоҷикистон М.Ҳимматзода, раиси Њизби демократии Тоҷикистон Ш.Юсуф, раиси Созмони «Растохез» Т.Абдуҷаббор, раиси созмони «Лаъли Бадахшон» А.Амирбек «Усулҳои иҷрои Протоколи Созишномаи имзошуда» - ро ба тавсиб расониданд.

11-уми майи соли 1992 тибқи созише, ки миёни Президент, Девони Вазирони Ҷумҳурии Тоҷикистон, ҳизбҳои сиёсї ва ҷунбишҳои мардумии Тоҷикистон ҳосил гардид, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Р.Набиев дар бораи ташкили Ҳукумати муросои миллии Девони Вазирони Ҷумҳурии Тоҷикистон Фармон баровард. Ба ҳайати Ҳукумати муросои миллй 8 нафар намояндагони ҳизбҳои демократй, наҳзати исломї, созмонҳои «Растохез» ва «Лаъли Бадахшон» ворид гардиданд.

Ба ақидаи таҳлилгарон нерӯҳои демократї оид ба ин масъала ба хатогї роҳ доданд ва инро роҳбарони Њизби демократии Тоҷикистон чунин эътироф менамоянд: «Аммо  пофишории аз ҳад зиёд дар талаби истеъфои ашхоси ҷудогона, гумони яқин аст, ки дуруст набуд. Чаро, ки вазъро тезу тунд кард ва як сабаби ташкили митинги ҳукуматї, дар майдонҳо, дар сангарҳои муқобил қарор гирифтани шаҳрвандон ва дар ниҳоят баҳонаи легализатсияи яроқ дар ҷумҳурї гардид. Нерӯҳои мардумї  ва дар паҳлӯи онҳо ҲДТ, ки баъди дарёфти созиш бо ҳукумат ва давлат аз майдон рафта буданд, дигар бояд барнамегаштанд. Мутаассифона, ин тавр нашуд, мо вазъиятро, муҳити геополитикии Тоҷикистонро, дараҷаи омодагии сиёсии мардумамонро ба инобат нагирифтем, аз онҳо метавон гуфт сарфи назар намудем ва ба иқтидори худамон  берун аз андоза эътимод кардем ва дар натиҷа ба доми дигаре афтоданд, ки иртиҷоъи соҳибтаҷриба дар роҳашон афканда буд. ҲДТ мебоист он вақт ё ба таври расмї аз майдон мерафт ва ё агар аз дасташ меомад, имкон намедод, ки дар майдон ва хориҷ аз он қонуншиканиҳо сурат бигирад.

         Дар сиёсат ва дар муборизаи сиёсї бағоят хом ва таҷрибаи кофї надоштани нерӯҳои миллї ва демократии тоҷик на танҳо дар он зуҳур дошт, ки онҳо бидуни мулоҳизаву баррасии зарурї ва таҳлилу танќиди зарурии дурнамои сиёсиву иқтисодї ва иҷтимоии ҷумҳурї баъди Раиси љумҳур интихоб гардидани Раҳмон Набиев аз ҳама гуна ҳамкорї бо ҳукумати вай даст кашиданд, балки дар он низ зуҳур дошт, ки бо ташкили Ҳукумати муросои миллї ва бо тағйири сохторҳои поёниву миёнаи он дар маҳалҳо сарфи назар карданд ва ба ҳамин сарнавишти худро бо ду дасти адаб ба ҳарифи ғоявии худ номенклатураи ҳизбию давлатии коммунист супурданд”.

         Дар таќвияти гуфтањои боло раиси ваќти Њизби нањзати исломї Муњаммадшариф Њимматзода иброз намудааст: “Башар дар корњояш аз хато ва иштибоњ наметавонад худро дар амон бидонад. Њар касе коре мекунад хато кардани ў аз эњтимол дур нест. Аз рўи ин ќоида мо њам худро аз иштибоњ ва хато мањфуз намедонем. Ба назари ман иштибоњи асосии мо тањозуротњои пай дар пайи соли 1992 буд, ки азњоби мардумї ва исломї онњоро роњандозї карданд. Инро ман ба хотир намегўям, ки он ваќт раиси ЊНИТ будан ва мухолифи чунин тањозурот, балки аз он љињат мегўям, ки њизби мо тасмим гирифта буд ва ќарор њам ќабул карда буд, ки дигар дар њељ як тањозурот иштирок намекунад, вале гурўње аз аъзои раёсати њизб дар ѓиёби раис (ман дар сафари хизмати дар хориљи Тољикистон будам) бар хилофи тасмимњои ќаблан ќабул кардаи ЊНИТ устод Нуриро барои  пайвастаи ба тањозурот муттањид карданд ва ба тањозурот њамроњ шуданд. Ман баъд аз ин воќеа дар бисёр мавридњо ин назари худро иброз доштам”.

Моҳи майи соли 1992 бо талаби мухолифин Ҳукумати муросои миллї ба фаъолият шурӯъ кард, аммо ба зудӣ  маълум гардид, ки аъзои ин Ҳукумат наметавонанд дар сатҳи зарурӣ масъалагузорї карда, иҷрои супоришхои Президентро таъмин намоянд. Ҳамзамон роҳбарияти онваќтаи Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, бахусус Раёсати он низ натавонист дар байни ду қутби сиёсии мавҷуда тарафдорони сохти конститутсионӣ аз як сӯ ва тарафдорони исломи бунёдгаро аз сӯи дигар  мавқеи худро муайян намояд. Ба замми ин сохторҳои қудратии кишвар бо гӯшзади пуштибонони хориҷиашон дар бораи кадом як “нейтралитет”-и мафҳум ҳарф мезаданд. Кор ба ҷое расид, ки роҳбарияти давлат ба хотири таъмини амнияти иштирокчиёни ҷаласаҳо таҳлилу муҳокимаҳои масъалаҳои ҷиддитарини ҳаёти сиёсии мамлакатро дар пойтахт дар бинои штаби дивизияи 201-уми Вазорати мудофиаи Федератсияи Россия мегузаронд. Қувваҳои бадхоҳи дохиливу хориҷї аз ин нобасомониҳо моҳирона  истифода бурда, кишварро ба гирдоби ҷанги шаҳрвандй кашиданд. Баъдтар, вақте ки муқобил истии яроқнок авҷ гирифт, чи аз тарафи роҳбарияти давлат ва чи қумондонҳои саҳрої кӯщиш карда шуд, ки масъалаҳоро бо роҳи гуфтушунид ҳал намоянд".

Муќовимат бар зидди Ҳукумат аз ҷониби мухолифин торафт афзуда, онҳо барои эҷоди ташкилоти низомї  низ бо суръат иқдом намуданд. Бо сардории раиси Ҳизби демократии Тоҷикистон “Ситоди наҷоти Ватан” ташкил шуд, ки он комилан ғайриқонунӣ буда, ба дастгоҳи  истинтоқ табдил ёфт. Роҳбарони “Растохез”, Ҳизби наҳзати исломї, “Лаъли Бадахшон”, Қозиёти ҷумҳурї низ ба он шомил шуда, дар якҷоягї қувваи амаликунандаи табаддулоти давлатӣ гардиданд.

Моњњои июн-июли соли 1992 минтаќаи Вахши љумњуриро љанги бародаркуш фаро гирифт, ки вазъиятро дар Љумњурии Тољикистон боз њам тезутунд кард.

Бо маќсади пешгирї кардани љанги бародаркуш 24-уми июли соли 1992 зиёда аз 80 нафар роњбарон ва намояндагони њизбњои сиёсї ва иттињодияњо, намояндагони рўњонї, роњбарони комиљроияњои вилоятњои Ленинобод, Ќўрѓонтеппа, Кулоб, вилояти мухтори Бадахшон, шањри Душанбе, ноњияњои тобеи марказ, Федератсияи иттифоќњои касаба, ќумондонњои дастањои мусаллањ, намояндагони гурўњњои ѓайрирасмї дар шањри Хоруѓ Созишнома дар бораи  сулњро имзо карданд, ки мувофиќи он љонибњои муќобил ўњдадор шуданд, ки дар њамаи њудуди љумњурї оташбас мекунанд. Мутаассифона, баъди чанд рўзи имзои Созишнома задухўрдњои шадиде ба амал омаданд, ки онњо боиси талафоти љонї ва хисороти молї гардиданд. Њазорњо одамон љои зисти доимиашонро тарк карда, ба ноњияву вилоятњои њамсоя ва њатто ба хориљи кишвар кўч бастанд.

Ќуввањои сияњкор амалиёти вањшигарии худро ривољ медоданд. Онњо шаклу усулњои гуногуни террористиро ба муќобили њарифони сиёсии худ истифода мебурданд. Худро дар ин даргирињо бетараф эълон кардани Вазорати корњои дохилї ва Кумитаи амнияти давлатї барои амалї гардидани наќшањои нопоки онњо шароити васеъро фароњам овард. Рўзи 27-уми августи соли 1992 як гурўњ љавонони ниќобпўш додситотни кулли Тољикистон, њимоятгари ќонун Нурулло Њувайдуллоевро вањшиёна ба ќатл расониданд.

Далелњои муътамад аз он шањодат медињад, ки ќуввањои иртиљої бањри амалї гардидани маќсади нопокашон љавонони гумроњро истифода мебурданд.

Аз бесалоњияти маќомоти ќудратї истифода бурда, 31-уми августи соли 1992 як гурўњ љавонони мусаллањ тањти роњбарии мулло Ѓаффор Худойдов Ќасри Њукумати Љумњурии Тољикистонро ѓасб карданд. Аъзоёни Њукумат ва кормандони масъули Дастгоњи Президенти мамлакатро гаравгон гирифта, ба истиќноќи онњо шурўъ карданд. Бефарњангию љањолатпарастии “љавонони душанбегї” ба дараљае расида буд, ки онњо Парчами давлатии Тољикистонро аз болои бинои Ќасри Њукумат канда партофтанд.

Асосгузори сулњу вањдати миллї, Пешвои миллат, Президенти Љумњурии Тољикистон Эмомалї Рањмон барњаќ мегўяд: “Эълони истиќлолияти комили давлатамон мебоист масъулияти њамватанони моро бањри истењком бахшидани пояњову рукнњои давлати соњибихтиёр меафзуд.

Вале, мутаассифона, дар љомеа шахсон ва ќуввањои сиёсие зуњур карданд, ки ин масъулияти таърихиро нодида  гирифтанд, њадафњои худхоњонаву ѓаразноки худро аз манфиатњои умумимиллї ва давлатї болотар гузоштанд ва Тољикистонро ба гирдоби љанги гражданї кашиданд. Ин љанг рушди љомеаи моро ба дањсолањо аќиб партофт.

Дар ин айём нахуст Конститутсия ва ќонунњои љумњурии нав ба истиќлолрасида поймол карда шуданд, аввалин Президенти бо роњи умумихалќї интихобшуда бо зури силоњ аз вазифа барканор сохта шуд”.[4]

Ин рафтори нољавонмардона 7-уми сентябри соли 1992 дар майдони њавоии шањри Душанбе ба амал омад. Бо маќсади равшанї андохтан ба масъалаи мазкур ва навиштањои сардори Маркази робитањои љамъиятии Вазорати амнияти Љумњурии Тољикистон Саймиддин Ашўров руљўъ менамоем: “Бародарон Сайфулло ва Исмати авули сархурони фарзанди фарзонаи миллат буданд. Ба онҳо фарқ надошт ки сайдашон аз куҷост: аз Бадахшон ё Зарафшон, Хатлон е Ҳисор ва ё Қаротегин. Муҳимаш тоҷики соҳибилму соҳибном бошад, шуд...

         Исмат Ҳабибуллоев ҳамроҳи бародараш Сайфулло Азимов ба кирдорҳое даст мезаданд, ки мақсад аз онҳо таҳдиду фишор ва зуровари нисбати ҳокимияти конунї буд. Онҳо акнун васеъ бол кушода буданду баландтар парвоз кардан мехостанд. Мехостанд, ки дар кори зӯран аз вазифа барканор кардани Президенти чумҳурї Раҳмон Набиев пешқадам бошанд. Ва рӯзи 7 – уми сентябри соли 1992 онҳо ба мақсадашон расиданд. Дар ин рӯз бо фишору иштироки бевоситаи онҳо дар фурудгоҳи шаҳри Душанбе Раҳмон Набиев маҷбуран ба истеъфо «гусел» карда шуд. Баъди ин Исмати авули се рузи расо дар дафтари кории Президент дар ҷойи Раҳмон Набиев нишаст..”

         Вале кирдорҳои ноҷавонмардонаи Исмат Ҳабибул- лоев мақоли халқӣ «Намак хӯрда ба намакдон туф кардан»-ро ба хотир меорад. Барои равшанї андохтан ба гуфтаи мазкур беҳтараш ба навиштаи С.Сунатулло рӯй меоварем: «Шоми 11 феврали соли 1992 Р.Набиев оиди дусолагии воқеаҳои баҳман аз тариқи симо баромад кард, ки фишурдаи он чунин буд: «Ба мо на ҷустуҷӯи душман, балки ҷустҷӯи роҳҳои ваҳдати миллй лозим аст. Роҳи якум роҳи фалокатбор аст. Роҳи дуюм роҳи наҷот мебошад. Мо бояд маҳз бо ҳамин роҳ равем».

         Баъди ин номаи саркушод бо Фармони Президент Набиев ҳамаи маҳбусон дар мудцати 15 рӯз аз маҳкама озод карда шуданд. Мо як гурӯҳ рӯзноманигорон бо чанд нафари онҳо сӯҳбат оростем. Аз ҷумла Исмат Ҳабибуллоев нақл кард, ки «Ӯ ва дигар рафиқонашро тайи ду сол муфаттишон дар маҳбас азоб додаанд. Ў дар робита ба авфи ҳамаи маҳбусон, ки бегуноҳ буданд ба роҳбари давлат Набиев изҳори миннатдорй кард».

         Маҳз ҳамин намакзада дар майдони ҳавоии Душанбе ба ҷои арзи сипос нисбати Президенти мамлакат Раҳмон Набиев рафторҳои ғайриинсониро раво дид.

         Њамзамон баъди истеъфои маљбурии Рањмон Набиев Ситоди “Наљоти Ватан”  “вазифааш”- ро иљро намуд.

  “Имрўз маълум шуд, ки СНВ (Ситоди Наљоти Ватан)- менависад профессор Абдунабї Сатторзода, бо вуљуди кўшишњои зиёдаш натавонист ба анҷом бирасонад. Чаро, ки дар Душанбе ва дар ҷойҳои дигар нерӯҳо ва гурӯҳҳое буданд, ки ба фаъолияти СНВ қасдан халал мерасонданд ва аз номи он харобкориҳо мекарданд.

Чї ҷои пинҳон намудан, ки оқибат инони ихтиёри СНВ аз дасти роҳбарони он раҳо ёфта буд ва дар сафҳои он одамони тасодуфй ва нопок зиёд роҳ ёфта буданд. Бадии кор дар он аст, ки ин тоифаи мухталиф гоҳо дар даст санадеро доштанд, ки мӯҳри созмони шаҳрии ҲДТ дар Душанберо дошт. Раёсати СНВ оқибат онро мунҳал сохт, вале ин корро вақте кард, ки аллакай кор аз кор гузашта буд. Бо истифода аз ин ҳолати 'бесарусомонй ва харҷу марҷ дар СНВ нерӯҳои манфиатдор ва иртиҷоъ тавонистанд, ки миёни қисме аз шаҳрвандони Тоҷикистон ҳисси нобоварй ва бадбиниро нисбат ба оппозитсия ба вуҷуд биёранд ва мардумро аз он дур бисозанд ва ба худ наздик гардонад».

Вазъи њамонваќтаи кишварро ёдоварї намуда, Президенти Љумњурии Тољикистон Эмомалї Рањмон чунин ќайд менамояд:

“... Маќомоте, ки дар он шароит бояд мардумро роњбариву роњанмої мекарданд, аз бељуръатї бетарафиро ихтиёр карданд.

         Дар натиҷа халқ амалан бе роҳбару сарвар, ба холи худ монд. Натиҷаи даҳшатбори дигар ин шуд, ки силоҳ ба таври бенизом ба дасти аҳолй алалхусус ҷавонони бетаҷриба ва баъзе гурӯҳҳои ҷиноятпеша афтод.

         Тоҷикистон дар он рӯзҳо киштии шикастаеро мемонд, ки на раҳнамо ва на самти муайяни харакат дошт, мусофирону сарнишинони ин киштї дар талвосаи ҷон ва халосї аз ин вартаи маргу нобудї даступо мезаданд».[5]

         Халқи шарифи тоҷик хатари ба сараш омадаро амиқ дарк карда, баҳри фурӯ нишондани оташи ҷанги хонумонсӯз ва фалокатбор ҷонбозиҳо кард ва мисраҳои гуворои Мавлавї  ҷавобгӯи ормонҳояш гардид:

Баъди навмедї басе уммедҳост,

Аз паси зулмат басе хуршедҳост.

         Саҳари пурфайзу баракатро барои миллати азияткашидаи тоҷик Иҷлосияи XVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон даъвати дувоздаҳум фароҳам овард.

  Иҷлосияи мазкур дар Қасри Арбоби Хуҷанди бостонї баргузор гардида буд. Сабабҳои дар ин макон баргузор шудани Иҷлосияро Президенти Ҷумхурии Тоҷикистон Эмомалї Раҳмон дақиқкорона омўхта, хулосаи амиқ баровард ва дар ин хусус чунин иброз кард: «Қабл аз ҳама саволе ба миён меояд. ки чаро Иҷлосияи XVI дар пойтахти  мамлакат  - шаҳри Душанбе барпо нагашт? Сабаб дар он буд, ки дар Душанбе - шаҳре, ки шоирон ҳанӯз дар гузаштаи на он қадар дур шаҳри дилоро ва зеби дунёяш мехонданд дар он айёми пурошӯб гузаронидани иҷлосия ва умуман ягон ҷаласаи дигар комилан имкон надошт. Пойтахт ба арсаи задухурду кувваҳои мусаллаҳи         ғайриқонунӣ, ѓоратгарону муштзӯрон табдил ёфта буд, Тамоми шохаҳои ҳокимият фалаҷ гардида, Конститутсия ва дигар ќонунњо зер по шуда буданд.  Бисёр шаҳрвандон, аз ҷумла зиёиён аз бими љон шањрро тарк карда буданд, чунки њељ кас амният ва  ҳуқуқи онњоро њифз карда наметавонист.

Дар њолате, ки чандин нафар  вакилони халқ ва аъзои хукумат гаравгон гирифта шуданд, Президенти аз ҷониби халқ шггихобшуда зери мили силоҳ дар толори фурудгоҳи шаҳри Душанбе маҷбуран аз вазифа истеъфо дод ва Хукумати мусолиҳаи  миллӣ аз ӯҳдаи кор набаромада  истеъфои худро эълон қард, ҳеҷ кас ба ояндаи нек умед баста наметавонист. Дар мамлакат фазои  мудҳишу         бенизомиву бесарусомонї, беҳокимиятиву анархия ҳукмрон буд, Дар чунин шароити тоқатфарсо касе  масъулияти  бехатарии  вакилони  мардумро  ба  худ гирифта наметавонист. Маҳз аз ҳамин хотир иҷлосия  на  дар  пойтахт, балки дар Хуҷанди бостонӣ  баргузор гашт. Ба ҷуз ин, халқ ба Иҷлосияи XVI, ба вакилони худ чашми умед дӯхта буд, бори дигар ба онҳо боварї намуда, водор сохт, ки вазъи баамаломадаро танҳо бо роҳи қонунї ба эътидол оранд. Зеро, ҳаёту мамоти миллат, тақдири Ватан ва халқ ба паллаҳои тарозу гузошта шуда буд».[6]

Дар тақвияти гуфтаҳои Сарвари давлати тоҷикон собиқ Раиси Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон Акбаршоҳ Искандаров ёдоварй менамояд: «Қарор дар бораи баргузории иҷлосияи 16-ум дар Хуҷанд аз ҷониби ман ба тавсиб расида буд. Мо чанд бор кӯшиш кардем, ки дар Душанбе вакилони мардумиро ҷамъ кунем ва ҷаласа гузаронем, вазъияти сиёсӣ ва иқтисодиву иҷтимоии ҷумҳуриро мавриди таҳлил ва баррасї қарор бидиҳем, мутаассифона, ин кор ба мо даст надод. Баъди имзои ин қарор мо аъзои Раёсати Шӯрои Олӣ ва аъзои Садорати ҳукумат истеъфои хешро эълон доштем. Мо танҳо ва танҳо ба хотири нигоҳ доштани парешонии давлату миллат, ба хотири ба даст омадани тинҷиву якдигарфаҳмї  ба чунин қарор омадем, ки бояд аз вазифа биравем. Бисёре аз вакилони мардумӣ ва иддае аз вазирон ҳам дар Душанбе набуданд. Барои мо лозим буд, ки ҳама дар як ҷо ҷамъ омада, ба истеъфои Президент Набиев баҳои қонунї ва ҳуқуқї бидиҳем.

Барои дар Хуҷанд муташаккилона гузаронидани иҷлосия мутобиқи қарори Раёсати  Шӯрои Олї  мо як комиссия таъсис дода будем, ки ба он вакили  мардумӣ  Моёншо Назаршоев  сарварї мекард. Ман аз вазъи дар Хуҷанд ҳукмрон буда,  тавассути  Назаршоев ахбор мегирифтам, вале  эҳсос мекардам, ки ҳайати ба Хуҷанд фиристодаи мо бароямон оид ба вазъи он ҷо маълумоти нокифоя медоданд.

...Агар иҷлосияи 16-ум баргузор намешуд ва он ҷо низоми давлату ҳукумат барқарор намегашт, миллату кишвари моро хатари бузурге дунболгар буд, яъне дар оқибати кор давлати мо таназзул меёфт, номи миллати бошарафи тоҷикро бадхоҳонаш чун як қавми террористу экстремисту ҷаллоду хунхоҳ овозаи баҳру бар мекарданд ва миёни ҷомеаи башарй ба мазоҳу масхара мекашиданд.

Ва як сабаби ба зери қарори дар Хуҷанд баргузор намудани иҷлосия имзо намудани ман ҳам маҳз дарки ҳамин нукта буд».

Доир ба ин масъала раиси ваќти Ҳизби коммунисти Тоҷикистон Шодї Шабдолов менигорад: «Воқеан ҳам бисёр фазои вазнин буд баргузоршавии иҷлосия, вале мардуми Хуҷанд фазои маънавию амниятиро таъмин карданд барои гузаронидани маҷлис. Мо гурӯҳ-гурӯҳ, дар як ҷо набудем. Мо чанд нафар аз Бадахшон дар «Комбинати шоҳибофї» будем, ки кормандонаш моро муҳофизат мекарданд. Офарин ба ҳамонҳо, ки амнияти моро таъмин мекарданд».

Њамин тавр, иљлосияи таърихї роњи ба эътидол овардани љумњуриро тарњрезї намуд ва мардуми Тољикистонро барои расидан ба маќсади нек- сулњу салоњ њидоят намуд. “Иљлосияи таърихии XVI Шўрои Олии Љумњурии Тољикистон, ки аз 16 то 30 ноябри соли 1992 дар шањри Хуљанд доир гардид, - ќайд менамояд Сарвари давлати тољикон Эмомалї Рањмон, иќдоми ѓайриоддї, љасурона ва сарнавиштсоз, инчунин оѓози роњи душвори сулњ, таъмини вањдати миллї ва њифзи тамомияти арзии Тољикистон буд”.[7]

Иљлосияи XVI  Шўрои Олии Љумњурии Тољикистон, ки аз 16 ноябр то 2 –юми декабри соли 1992 дар Ќасри Арбоб дар вазъияти нињоят душвору вазнин барои мардуми Тољикистони соњибистиќлол, тањдиди хатари заволи давлат ва парокандашавии миллат баргузор гашта, дар сарнавишти давлатдории миллии тољикон нуќтаи гардиши куллї ва сањифаи тоза дар таърихи навтарини мо гардид. Ин иљлосия барои барќарорсозии сохти конститутсионї, адолат ва ќонун, таъмини њуќуќ, озодї ва амнияти шањрвандон, раванди сулњу оштии миллї, вањдату якпорчагии Ватани азизи мо Тољикистон, эњё ва тањкими рукнњои давлатдории навин ва истиќлолияти давлатї марњилаи муњим ва сарнавиштсоз ба њисоб меравад.

Дар оѓози истиќлолият ќуввањои бадхоњи миллат, душманони дохиливу хориљї, ки истиќлолияти моро чашми дидан надоштанд бо истифода аз дасисањои сиёсї, барангехтани ихтилоф, низову норозигї, ташкили гирдињамоињои тўлонии ѓайриќонунї ва дигар ќонуншиканињо тавонистанд кишвари соњибистиќлоли моро ба майдони муќовимату мухолифати шадиди сиёсї табдил дода, онро ба гирдоби њалокат тела дињанд, ки он оќибат боиси фољиаи миллї-оѓози љанги хонамонсўзи тањмилии шањрвандї дар Тољикистон гардид. Низоъи дохилї, љанги бародаркуш ба пояњои истиќлолият, якпорчагии марзу бум ва Ватани мо тањдид намуда, хатари парокандагии миллат ва аз байн рафтани давлати моро ба миён овард.

Тољикистони соњибистиќлоли мо дар он солњо дар њолати нињоят вазнину сангин ќарор дошта, ќуввањои гуногуни сиёсї, њизбу созмонњо барои ба даст овардани ќудрати сиёсї, маснаду мартаба ва љоњу љалол аз роњу василањои ѓайриќонунї-ташкили гирдињамоињои тўлонї, тањдиду фишор, зўроварї ва куштор, харобкориву ѓоратгарї истифода бурда, вазъи љомеаро муташанниљ ва хатарафзо намуданд. Тадриљан фалаљ шудани тамоми шохањои њокимияти сиёсї ва сохторњои маъмурї, маќомоти њифзи њуќуќ, фишору таъзиќ ва тањдиди рўирост ба фаъолияти муътадили парлумони кишвар-Шўрои Олї, чанд карат иваз шудани Раиси Шўрои Олї, маљбуран ба истефоъ гусел намудани ду Президенти дар парлумон (Ќ. Махкамов) ва ба тариќи овоздињии умумихалќї интихобшуда (Р. Набиев), зуд-зуд иваз шудани Раиси Њукумат ва дигар роњбарони баландмаќоми сиёсиву давлатї, демократияи кўчагї ва авомфиребона, поймол гардидани ќонунњои амалкунанда далели буњрони амиќи сиёсї, нобасомонї, хараљу мараљ гардида, Тољикистонро ба вартаи њалокат рў ба рў сохт. Мардуми азияткашидаи тољик ва тамоми сокинони љумњурї ба як вазъияти ночор, ногувор ва нињоят вазнину сангин рў ба рў гашта, сарнавишти ояндаи кишвар торик ва мардуми он бечораву сарсон ва ноумед гашта, љомеаро буњрони шадиди сиёсї, иќтисодї, иљтимої, ахлоќї, маънавї фаро гирифта буд.[8]

Бар асари љанги хонамонсўзи тањмилии шањрвандї ва задухўрдњои мусаллањонаи љонибњои даргир манотиќи љанубї ва марказии љумњурї дар оташи љанг сўхтаву валангор, иќтисодиёти кишвар хароб ва фаъолияти сохторњои њокимияти давлатї, алалхусус, маќомоти њифзи њуќуќ фалаљ гашта, мардум, давлат бењимоя монда, ќонуншиканї, бењокимиятї (анархия), бенизомї, худсарињои бењудуд мардумро ба дод оварда, мављудияти Тољикистонро чун давлати соњибистиќлол дар харитаи сиёсии љањон зери хатари бузург гузошта буд.

Љанги шањрвандии тањмилиро, ки душманони хориљиву дохилї ба гардани миллати мо бор карданд, ба алангаи он равѓан мерехтанд, барои мардуми мо фољиаи миллї гардида, хисороти зиёди љонї, молї ва маънавї овард.

Созмондињандагон, ќуввањои барангезандаи ин љанги тањмилї њадафњои шуму нопоки тањрезишуда доштанду ва маќсадашон аз байн бурдани давлати соњибистиќлоли мо, барњам задани тамомияти арзї ва якпорчагии Ватани мо, таѓйир додан ва заиф сохтани мавќеи геополитикї ва геостратегии Тољикистон чун яке аз кишварњои калидии дар ќалби Осиёи Марказї љойгир шуда ва дорои сарватњои бои табиї дар минтаќа буд.

Душманони миллати мо тарафњои дигарро бо силоњ, дастур ва адабиёти ѓоявї ва таблиѓотии харобиовар таъмин намуда, мехостанд идеология, арзишњои бегона, дину мазњаби худро ба мардуми мо тањмил намоянд ва ба ин васила њувияти миллї ва мављудияти миллати бофарњанги моро аз байн баранд.

Дар њама давру замон ќуввањои ањриманї, ташнагони хуну љони инсон, њарисони молу сарват љангро эљод мекунанд ва онро як василаи расидан ба ќудрату маснад, пиёда сохтани наќшањои шуму бадхоњона ва манфиатњои иќтисодї, сиёсї ва ѓоявию мазњабии худ мешуморанд. Ба  ќавли файласуф, мутафаккир ва гуманисти машњури нидерландї Эразм Роттердамский «танњо шумораи андак нафароне, ки сарвату осудагї ва некўањволї ва хушбахтии палидона, разилона ва нафратангези худро аз њисоби бадбахтї ва ѓаму ѓуссаи мардум ба даст меоранд, љангро эљод мекунанд».

Бале, љанг бемаънитарин ва нангинтарин амалест, ки инсони худхоњу љоњталаб, сарварватпараст ва берањму шавќат эљод кардааст.

Дастандаркорони ин љанги тањмилї аз хољигону машваратчиёни хориљии худ кўмакњои пулию молї, силоњ адабиёт ва дигар воситањои заруриро барои амалї сохтани наќшањои шуми худ мегирифтанд.

Агар мо љанги шањрвандии (босмачигарии) солњои аввали Њукумати Шўравиро бо љанги шањрвандии оѓози истиќлолияти давлатии Тољикистон муќоиса намоем, баъзе падидањои монанд ва ба њам шабењро мушоњида менамоем Њаракати босмачигарии зиддишўравї, ки ба маѓлубият дучор гардид, зери шиорњои динї мегузашт ва сарварону идеологњои ин муќовимат худро ѓозї, муљоњид ва дастањои њарбию лашкари ислом, муљоњидин меномиданд. Дар оѓози истиќлолият бо кўмаку пуштибонии хољагони хориљї ин њаракат дар шароити нав зери шиорњои исломї ва демократї аз нав эњё гардид.[9]

Мухолифини Њукумати Тољикистон роњи ягонаи ба сари ќудрат омадан, таѓйир додани сохти давлатдорї, идеология ва мафкураи мардумро на бо роњу василаи риояи ќонун ва дарназардошти манфиатњои миллї, воќеияти таърихї, балки дар зўроварї, тањдиду фишор, куштор, гаравгонгирї ва аз роњи ѓасби ќудрат, њукумат ва табаддулоти давлатї пеш гирифтанд.

Куштори берањмонаи Прокурори генералии Тољикистон Нурулло Њувайдуллоев рўзи 24 августи соли 1992 аз љониби як гурўњ љиноятпешагон, ѓасби Ќасри Њукумат аз љониби љавонони мусаллањ рўзи 31 августи соли 1992 ва бешармона барканор кардани Парчами давлатии Тољикистон аз болои Ќасри Њукумат ва тањќиромез сўзонидани он ва нињоят рафтори нољавонмардонаи як гурўњи авбошони силоњбадаст дар майдони њавоии шањри Душанбе, ки Президенти  бо аксарияти овозњо аз љониби халќ интихобшуда Р. Набиевро бо роњи тањдиди силоњ 7 сентябри соли 1992 ба истефоъ маљбур сохтанд, далели раднопазири омодагии мухолифин барои гузаронидани табаддулоти давлатї ва ѓасби ќудрат буд.

Фаъолияти тамоми сохторњои ќудратї ва маќомоти њифзи њуќуќ-гвардияи Президент, Вазорати корњои дохилї, Кумитаи давлатии амнияти миллї, Прокуратура, судњо фалаљ шуда, онњо аз ўњдаи таъмини амният, тартибот, ќонун, њимояи мардум, давлат, љомеа баромада натавонистанд.

Бадтар аз њама корманони маќомоти њифзи њуќуќ бар хилофи савганд, оиннома ва ќонунњои марбута ба танзими фаъолият ва вазифаву ўњдадорињои онњо равона гашта, амал намуда, аз иљрои ќарзи муќаддаси худ дар назди халќу Ватан даст кашиданд, мавќеи бетарафиро ишѓол намуданд, хиёнат карданд (генерал М. Рањмонов-фармондењи Гвардияи Президент) ва њатто аз рўи мањал љонибдори ин ё он майдону гурўњ шуданд. Аз ин вазъияти бесарусомонї мухолифини Њукумат, гурўњњои силоњбадаст, дуздону авбошон, ѓоратгарон хеле моњирона истифода мебурданд. Дар натиља, дар мамлакат ќонуншиканї, бенизомї, поймолшавии њуќуќу озодињои инсон чун як зуњуроти хатарнок њукмрон гардида, шаъну эътибор,  ќадру манзалати инсон ва љони ў ба њељ чиз баробар гашт. Куштору гаравгонгирии аъзои ҳукумат, вакилони парлумон, ходимони давлатию сиёсї, олимон, рўзноманигорон, кормандони маќомоти њифзи њуќуќ, мардуми бегуноњ дар љомеа тарсу њарос, навмедї ва беќадрии љону манзалати инсон як чизи муќаррарї гардид.

Як падидаи хеле фољиаомез дар он буд, ки њизбу созмонњои гуногуне, ки њамон солњо мисли занбуруѓи пас аз борон рўйиданд, гарчанде дар сафи онњо зиёиён, олимон, рўзноманигорон, сиёсатмадорони ботаљриба бошанд,  мутассифона, њама як бозичаи дасти Њизби нањзати ислом, Ќозиёти љумњурї, рўњониён иртиљої гардиданд ва мисли арўсакњо зери наќораи ЊНИТ ва роњбарони он раќс мекарданд. Зиёиёну рӯшанфикрон оќибати ин фољиаро дуруст дарк накарданд, пеши роњи онро гирифта натавонист ва рисолати хешро ба таври бояду шояд иљро накарданд ва дар ин лањзањои душвор баъзе аз онњо Душанберо тарк карда, мардумро ба њоли худ гузоштанд.[10]

Бисёр њизбу созмонњо аз рўи мањал таъсис ёфта, дар сари роњбарї ва сафи онњо намояндагони ин ё он мањалл афзалият доштанд. Онњо манфиатњои гурўњї, њизбї ва мањаллии худро аз манфиатњои миллї, давлатї боло мегузоштанд. Баъзе аз онњо бо њар гуна сабаб-дуздї, ноўҳдабарої сабукдўш ё барканор шуда, мехостанд ба воситаи ҳизбу созмонҳо, дастгирии ҳамшаҳриёни худ аз нав вакил, вазир ё мансабе соҳиб шаванд.

Дар чунин вазъияти мураккаби сиёсиву љамъиятї анархияву беҳокимиятї, рўзҳои ҳассос ва сахту душвор фарзандони бонангу номуси миллї масъулияти зимоми давлатдорї, таъмини сулҳу субот ва раҳої аз вартаи ҳалокатро бар дўши худ гирифтанд.

Мардум ҳанўз ба Шўрои Олї, вакилони парлумон умеду эътимод доштанд ва роҳи ягонаи хотима гузоштан ба бесарусомонї дар мамлакат, гирифтани пеши роҳи љанги шаҳрвандї, расидан ба сулҳу субот баргузор намудани иљлосия буд.

Ба иљлосияи аз 230 нафар вакилони халќ 197 нафар ҳозир гаштанд. Комиссияи муросо, ки иборат аз 40 нафар вакилон аз минтаќаҳои гуногуни мамлакат дар Иљлосия таъсис дода шуд, баъди мубоҳисаҳои тўлонї рўзномаи онро иборат аз 23 масъалаҳои муҳим тасдиќ намуданд.

Иљлосияи XVI  Шўрои Олї аз рўзҳои аввали кори худ дар ќалби кулли мардуми Тољикистон як шуълаи умедро барафрўхт ва аз тулўи офтоби дурахшон дар фазои кишвар ва муҷдаи сулҳу оштї башорат медод. Вакилони мардумї вазъи муташанниљи сиёсии кишварро бо дарки масъулият ва воќеъбинона баррасї намуда, барои раҳої ёфтан аз ҳалокат, наљоти давлату миллат чораву  тадбирҳои мушаххас андешиданд ва дар натиља маќомоти олии ќонунбарори кишвар дар маљмўъ 74 санадҳои ҳуќуќї, аз љомеа 15 ќонун, 52 ќарор, 6 фармон, 1 изҳорот ќабул намуд, ки   онҳо барои ба эътидол овардани вазъи сиёсии кишвар дар он солҳои хеле душвор падидаи муњим буд.

Ќонунҳо ва ќарорҳои батавсибрасида оид ба сохтори давлатї ва тарзи идоракунии мамлакат дар ҳамон давра, муваќќатан гузаштан ба тарзи идоракунии парлумонї, интихоби роҳбари нави давлат ва таъйини ҳайати нави ҳукумат, таъсиси сохтори нави вазоратҳо, кумитаҳо ва дигар воҳидҳои идоракунї ва роҳбарони онҳо, Прокурори генералї, Нишон ва Парчами давлатї, ба љои зисти муқимиашон баргардонидани гурезаҳо, дар бораи авфи умумї, ба эътидол овардани вазъи љамъиятию сиёсии љумҳурї, мурољиат ба сарони Иттиҳоди Давлатҳои Мустаќил ва ѓайра воќеан ќарорҳои муҳим, сариваќтї ва оќилона, љасурона ва дурандешона буданд. Ваќт, зиндагї, таљриба исбот намуд, ки тамоми ќарору санадҳои ҳуќуќї ва масъалаҳои дар иљлосия ҳаллу фасл гардида дуруст, оќилона, ҳадафрас ва замонавї буданд.

Яке аз масъалаҳои муҳим дар рўзномаи иљлосия интихоби Раиси Шўрои Олии Тољикистон ба ҳисоб рафта, он дар рўзнома масъалаи ҳафтум ба ҳисоб мерафт.[11]

Рўзи 19-уми  ноябр дар љаласа пешбарии номзад ба маќоми Раиси Шўрои Олии Тољикистон оѓоз гардид. Вакили   мардумї А. Мирзоев аз ҳавзаи интихоботии Хонаќо, раќами 47, ноҳияи Ҳисор пешниҳод намуд, ки раиси Кумитаи иљроияи вилояти Кўлоб Эмомалї Раҳмон ҳамчун номзад ба вазифаи Раиси Шўрои Олии Тољикистон пешбарї карда шавад. Вакилон дигар Ч.Ќамбаров аз ҳавзаи интихоботии Ќўшчинор, раќами 182, ноҳияи Ќабодиён ва Љ.Набиев аз ҳавзаи интихоботии Инќилоб, раќами 81, ноҳияи Ленинобод номзадии Эмомалї Раҳмонро дастгирї намуданд.

Дар натиљаи овоздиҳии пинҳонї аз 197 вакил 186 нафар ба љонибдории Эмомалї Раҳмон овоз доданд, ки ин хизмати бузурги вакилони халќ буд.

Эмомалї Раҳмон дар лаҳзаи хеле душвор, ки аксарияти манотиќи кишварро оташи љанги бародаркуш фаро гирифта, сарнавишти давлати соҳибистиќлол ва миллати тољик дар сари мўй меистод, ба сари ќудрат омад. Ў чун сиёсатмадори даврони нав бо ќалбу нияти пок, љасорату далерї, хидмати содиќона ба халќу Ватани худ ба арсаи сиёсат ќадам ниҳод.

Дар суханронии нахустини худ Эмомалї Раҳмон чун Раиси Шўрои Олии Тољикистон чунин иброз намуда буд: «Ман кори худро аз сулҳ оѓоз хоҳам кард. Ман љонибдори давлати демократии ҳукуќбунёд мебошам. ҳар чи аз дастам меояд дар ин роҳ талош хоҳам кард».[12]

Маҳз дар Иљлосияи 16 –уми Шўрои Олї заминаи навини низоми давлатдории тољикон, асосҳои давлати демократии ҳукуќбунёд ва дунявї гузошта шуданд.[13]

Ин ѓояи меҳварї дар ҳамин иљлосия баён гардида, баъдан дар Конститутсияи нахустини Тољикистони соҳибистиќлол ворид карда шуд.[14]

Баъд аз ба имзо расидани Созишномаи истиќрори сулҳ ва ризоияти миллї, 27-уми  июни соли 1997 љониби ҳукумат ва Иттиҳоди нерўҳои мухолифини тољик (ИНОТ) ба мувофиќа омада буданд, ки ба Конститутсияи Љумҳурии Тољикистон таѓйиру иловаҳо ворид карда шавад ва ин мувофиќа 30-юми  июни соли 1999 дар Иљлосияи махсуси Маљлиси Олї баррасї гардида, санаи 26-уми сентябри соли 1999 ба тариќи раъйпурсии умумихалќї таѓйироту иловаҳо ќабул ва ворид карда шуданд. 

Бањсњои тезутунд ва тўлонї дар атрофи масъалаи хусусияти дунявї доштани давлат сурат гирифт. Роњбарияти ИНОТ, махсусан ЊНИТ љонибдорони мухолифини тољик дар атрофи даровардани таѓйирот ба моддањои 1 ва 100 Конститутсия пофишорї намуда, талаб менамуданд, ки калимаи «дунявї» аз матни Конститутсия соќит карда шавад.[15]

Мухолифин ин талабу пофишории худро бо чунин далелњо асоснок карданї буданд:

-дар Тољикистон беш аз 90 фоизи ањолї худро мусулмон мењисобанд ва расму русуми исломро эътироф менамоянд;

- мубориза бар зидди дин ва эълон намудани мафкураи бединї (атеистї), ба сифати мафкураи давлатї дар ИЉШС ба натиљањои њузнангез оварда буд;

-Созишномаи умумии истиќрори сулњ ва ризоияти миллї ба миён гузоштани масъалаи хориљ намудани истилоњи «дунявї»-ро аз Конститутсия асоснок менамояд. ЊНИТ ва љонибдорони он бар зидди бединї (атеизм) мубориза мебаранд, то ки дар кишвари мо мардум аз рўи  ќонунњои илоњї, ањкоми шариат, ки дар «Ќуръон», њадисњои пайѓамбар сабт шудаанд, зиндагї намоянд;

-калимаи «дунявї» бояд аз Конститутсия хориљ гардад, зеро он ба муќобили ислом нигаронида шудааст. Мо њама худро мусулмон мењисобем, пас барои чї пофишорї мекунем, ки калимаи «дунявї» дар Конститутсия нигоњ дошта шавад.[16]

Роњбари Комисияи оштии миллї Саид Абдуллои Нурї њангоми бањсњо дар атрофи ин масъала дар яке аз љаласањои Комиссия санаи 1-уми  октябри соли 1998 рўирост изњор намуд, ки «ЊНИТ 23 сол аст, ки вуљуд дорад ва пайравони он барои барпо кардани давлати исломї мубориза мебаранд. Ќумондонњои ин њизб барои он љанг карданд, ки ќонунњои исломиро барќарор намоянд ва дар ин роњ талафот доданд.

Мо мехоњем, ки дар маљрои сиёсї мубориза барем ва онро то ѓалабаи нињої бас намекунем. Њозир имконияти барпо кардани давлати исломї нест, аммо калимаи «дунявї» барои як ќисми ањолї нафратовар аст. Азбаски дар дигар моддањои Конститутсия сухан дар бораи људо кардани дин  аз давлат меравад, ки ба њадди лозим моњияти дунявии давлатро собит менамояд. Бинобар ин, аз моддањои 1 ва 100 Конститутсия калимаи «дунявї»-ро хориљ намуд.

ИНОТ низ њуќуќ дорад ба раъйпурсии умумї дар бораи хориљ намудани калимаи «дунявї» пешнињод намояд. Халќ тасмим мегирад, ки бо пешнињоди мо розї шавад ё не».[17]

Бањсњо дар атрофи моддањои 1 ва 100 Конститутсия аз чањорчўбаи салоњияти Комиссияи оштии миллї берун шуда, дар сањифањои васоити ахбори умум маќолањои зиёд пайдо шуданд.

Масалан, дар рўзномаи «Љунбиш» (нашрияи Љунбиши миллии Тољикистон) маќолаи яке аз роњбарони ЊНИТ М.Њимматзода «Дунявї аз нигоњи масењият ва ислом» чоп шуда, муаллиф даъво дошт, ки њаракат барои људо шудан аз калисо хоси Ѓарб буд,  чунки калисо дар як институти фавќулдавлатї буд.

Дар Шарќи мусулмони ислом, на танњо бо сиёсат алоќаманд буд, балки аз оѓози мављудияти худ аз давлат људо набуд. Људо кардани дин аз давлат дар кишварњои мусулмонї хилофи ќонунњои исломї аст. Пайѓамбари ислом њам њокимияти давлатї ва диниро дар дасти худ дошт.

Дар макола пешнињод мешуд, ки калимаи «дунявї» аз Конститутсия соќит карда шавад, зеро «дунявї» маънои зиддинї ва бединиро дорад.[18]

Љонибдорони давлати дунявї нисбат ба даъвоњои ЊНИТ, ИНОТ ва тарафдорони он далелњои ќавї доштанд ва дар љавоб ба љонибдорони давлати теократї (чунин давлатест, ки зимоми њокимияти сиёсї (дунявї) ва динї дар дасти як шахс аст) дар матбуот маќолањои А.Достиев, Т.Рањмонов, И.Усмонов, К.Олимов ба нашр расиданд.

Масалан, дар  маколаи академик К. Олимов «Андешањо дар атрофи бањси дунявї» ва «теократї», ки рўзномаи «Љунбиш» нашр гашта буд, муаллиф дар асоси далелњои таърихї исбот намуд, ки давлатдории миллии тољикон аз хусусиятњои хилофати арабии замони Муњаммад фарќи куллї дорад  ва инро мо дар мисоли давлати Сомониён мушоњида менамоем, ки гарчанде дини ислом дини њукмрон буд, вале дар ин давра тањаммулпазирї маќоми хоса дошта, дар идора кардани давлат њам шахсиятњои дунявї ва њам уламои дин ширкат доштанд ва идораи давлат дар дасти як шахси диндор набуд.[19]

Баъди бањсњои тўлонї дар атрофи масъалаи мазкур намояндагони ИНОТ, ЊНИТ розї шуданд, ки моддањои Констиутсия марбут ба дунявї будани давлат бетаѓйир монад, чунки дар музокирот бо љониби мухолифон сухан дар атрофи таѓйир додани баъзе моддањои Конститутсия мерафт, на таѓйир додани сохти давлатдории   Љумњурии Тољикистон.[20]

Дунявї эълон шудани давлати Тољикистон чунин маънї дорад, ки њар як шахс соњиби ирода ва эътиќоди озод ва шахсї буда, ирода ва эътиќоди шахси дигар дахлнопазир аст.

Мутобиќи моддаи 8-уми Конститутсияи Љумњурии Тољикистон њаёти љамъиятї дар асоси равияњои гуногуни сиёсї ва мафкуравї инкишоф меёбад.

Мафкураи њељ як њизб, иттињодияи љамъиятї, динї, њаракат ва гурўње наметавонад ба њайси мафкураи давлатї эътироф шавад.

Иттињодияњои љамъиятї ва њизбњои сиёсї дар доираи Конститутсия ва ќонунњо таъсис меёбанд ва амал мекунанд.

Ташкилотњои динї аз давлат људо буда, ба корњои давлатї мудохила карда наметавонанд.

Давлати дунявї маънои давлати зиддидиниро надорад, балки давлатест, ки дар сохтори он иттињодия ва муассисањои динї људо амал мекунанд. Њељ як ѓоя, љањонбинї, идеология, аз љумла идеологияи динї, ё ягон њизби сиёсї зўран ба гардани мардум набояд бор карда шавад. Яъне асоси давлатдорї, сиёсї ва идеологияи мо дунявї, васеъ буда, тамоми арзишњои маънавї, фарњангї, ѓоявї, сиёсї, њукуќии миллї ва арзишњои бехтарини тамаддуни љањонро дар бар мегирад.

Дар Тољикистон фазои озоди андеша ва аќоиди динї тибќи талаботи Конститутсия ташаккул ёфта, њамчун як рукни таркибии фарњанги миллї, ахлоќї ва тарбиявї амал мекунад. Дар давлатњои дунявї, аз љумла дар љумњурии мо андешањои тамоми динњо, аз љумла ислом, ањкоми шариат, дар адои ибодат, таълим ва тадрис озод ва кафолат дода мешавад. 

Мутобиќи таѓйироту иловањое, ки ба моддаи 8-и Конститутсияи Тољикистон аз 22 майи соли 2016 ворид карда шуд «Таъсис ва фаъолияти иттињодияњои љамъиятї ва њизбњои сиёсие, ки наҷодпарастї, миллатгарої, хусумат, бадбинии иљтимої ва мазњабиро тарѓиб мекунанд ва ё барои бо зўрї сарнагун кардани сохтори конститутсионї ва ташкили гурўњњои мусаллањ даъват менамоянд, манъ аст.

Дар Тољикистон фаъолияти њизбњои сиёсии дигар давлатњо, таъсиси њизбњои хусусияти миллї ва динидошта, инчунин маблаѓгузории њизбњои сиёсї аз љониби давлатњо ва созмонњои хориљї, шахсони њуќуќї ва шањрвандони хориљї манъ аст»[21].

ЊНИТ њамчун ташкилоти экстремистї ва террористї барои дастдоштан дар омодагї ба табаддулоти давлатї, њодисањои аввали сентябри соли 2015 бо њалномаи  Суди Олии Љумњурии Тољикистон аз 22 сентябри соли 2015 манъ карда шуд.

Њамин тавр, Иљлосияи таърихии XVI Шўрои Олии Љумњурии Тољикистон заминаи давлати демократї, њуќуќбунёд, дунявї, ягона ва иљтимоиро дар кишвари мо поя гузошт, ки ин роњи устувор ва бебозгашти мардуми тољик дар интихоби сохти давлатдорї ба њисоб меравад.

Пас аз ба охир расидани Иљлосия Њукумати нави Тољикистон кори худро дар Душанбе оѓоз намуд. 12 декабри соли 1992 Њукумати Тољикистон ба шањрвандон мурољиат намуда, наќшаи асосии сохтмони љомеаи демократиро муайян кард. Иљлосияи XVI Шўрои Олии Љумњурии Тољикистон дорои ањамияти таърихї мебошад. Вай барои тањкими њокимияти давлатї, ташаккули Истиќлолияти мамлакат, Вањдати миллї заминаи мустањкам гузошта, дар кишвар ба раванди бунёдкорї оѓоз бахшид ва симои сиёсии Тољикистонро дар арсаи байналмилалї муаррифї намуд. Дар суханронии Президенти Љумњурии Тољикистон Эмомалї Рањмон ба муносибати 20-умин солгарди Иљлосияи XVI Шўрои Олии Љумњурии Тољикистон самтњои асосии марњалаи рушди 105 давлатдориамон ба тариќи мушаххас баён ёфтаанд: «Самти якум, њифзи давлатдории миллї мебошад. Мо то имрўз марњалаи бисёр мураккаби эњё ва барќарорсозии давлатдории миллии худро асосан ба анљом расонидем ва бисёр масъалањоеро, ки хоси ин давра буданд, њал кардем. Вале масъалаи њифзи ин дастоварди бузург, яъне њимояи давлату давлатдории миллї њамчун масъалаи бисёр муњими њаётї њамоно боќї мемонад… Самти дуюм, ин масъалаи њамаљониба баланд бардоштани маърифати сиёсї, њуќуќї, худшиносї ва худогоњии миллї мањсуб мешавад. Ин масъала хусусан дар раванди љањонишавї ва асри иттилоотї ањамияти хосса пайдо мекунад… Самти сеюм, ба таври огоњона муттањид намудани мардуми кишвар дар атрофи «Тољикистони соњибихтиёр – Ватани ягонаи мо» мебошад… Самти чорум, рушду такомули фарњанги сулњ ва ризоияти миллї ба њисоб меравад, ки он бояд љавњари фаъолияти њамешагии мардуми мо бошад… Самти панљумро метавон сиёсати рў овардан ба љавонон номид. Моњияти асосии ин самт аз он иборат аст, ки барои бењбуди шароити рушди маънавию ахлоќї ва тањсилу кор ба љавонон имкониятњои муносиб фароњам оварда шаванд… Самти шашум, њифзи њувияти миллї дар шароити љањонишавист». Орзуи халќи тољик дар бобати барпо намудани Љумњурии соњибистиќлоли Тољикистон љомаи амал пўшид ва аз соли 1992 Тољикистон ба узвияти Созмони Милали Муттањид ќабул гардида, зиёда аз 206 мамлакати љањон истиќлолияти онро эътироф карданд. Барои омўхтани таърихи Љумњурии соњибистиќлоли Тољикистон хонандагон бояд асарњои илмї, маводи гуногуни таърихї ва сарчашмањоро самаранок истифода баранд. Ба хонандагон инчунин зарур аст, ки аз маводи осорхонаву бойгонињо ва китобхонањо бањравар шаванд. Дар ин самт вохўрињо бо олимону адибон, ходимони давлатї ва собиќадорони мењнат низ басо судманд мебошад.[22]

 

 

 

 

 

 

БОБИ 2. ИЖЛОСИЯИ XVI Ш+РОИ ОЛЦ ПОЯГУЗОРИ СУЛЬУ ВАЬДАТИ ТОЖИКОН

Яке аз саьифаьои дурахшони таърихи сиёсии халыи тожик – Истиылолияти давлатии Жумьурии Тожикистон мебошад. Дар харитаи сиёсии жаьон арзи ьастц кардани давлати мустаыилу соьибихтиёри Тожикистон аз ощози марьалаи наву тозае дар ьаёти миллатамон башорат дод.

Вале боиси таассуф аст, ки бо дахолати нер=ьои аьримании дохилц ва берунц тожикон ба гирдоби жанги шаьрвандц кашида шуданд. Ьукумати фалажгардидаи Муросои миллии Жумьурии Тожикистон пеши роьи жанги хонумонс=зро гирифта натавонист. Оташи жанг минтаыаьои гуногуни жумьуриро фаро гирифта буд. Ьазорьо ьамватанонамон р= ба щурбат оварданд.

Халыи шарифи тожик хатари ба сараш омадаро амиы дарк карда, баьри фур= нишондани оташи жанги хонумонс=з ва фалокатбор жонбозиьо кард ва мисраьои гуворои шоираи шаьири тожик Зебуниссо жавобг=и ормоньояш гардид:

Навмед набояд шудан аз гардиши айём,

Ьар шом, ки ояд, зи паси он саьаре ьаст.

Шукри таыдир, ки чунин саьари пурфайзу баракатро барои миллати тожик Ижлосияи XVI Ш=рои Олии Тожикистон даъвати дувоздаьум, ки дар Ыасри Арбоби Хужанди бостонц баргузор гардид, фароьам овард. Ижлосияи саодатбахш барьаы поягузори сульофарини тожикон аст.

Президенти Жумьурии Тожикистон Эмомалц Раьмон он р=зьоро ёдоварц намуда, ыайд менамояд: «Бо маысади барыарор намудани сохти конститутсионц моьи ноябри соли 1992 дар шаьри бостонии Хужанд Ижлосияи XVI-уми Ш=рои Олии мамлакат даъват гардид ва дар назди вакилони халы масъалаи ьалли мусолиматомези муноыишаьои сиёсии тарафьои даргир гузошта шуд. Имр=з бо гузашти бист сол бо возеьияти тамом дарк менамоем, ки ижлосияи XVI Ш=рои Олц дар сарнавишти миллати мо чц наыши муьиме бозид ва ба д=ши мо, яъне оньое, ки бо амри таыдир дар айни жанги хонумонс=з  давлатдориро ба даст гирифта буданд, чи масъулияти бузурге афтода буд.

Ба назари аввал ижрои наышаьое, ки дар он ижлосияи таърихц ба хотири оштии миллц ва таъмини сульи деринтизор кашида шуданд, щайриимкон менамуд, зеро ьан=з оташи жанг аланга мезад ва кишвар харобазор гашта, садьо ьазор шаьрвандони мо дур аз Ватан сарсону саргардон умр ба сар мебурданд. Вазъият боз аз он сабаб печидаву мураккаб буд, ки сохторьои асосии ьокимияти давлатц пурра фалаж гардида буданд.

Бо вужуди ьамаи ин ш=ълаи умед дар дилам лаьзае хом=ш намешуд. Ман ба раьми Парвардигор, ба хиради азаливу иродаи неки халыам бовар доштам ва ьамеша ба нер=ьои солим ва р=ьи сульхоьонаи миллати тожик такя менамудам».[23]

Боиси зикр аст, ки сабабьои дар Ыасри Арбоби Хужанд баргузор шудани Ижлосияро Сарвари  давлати тожикон Эмомалц Раьмон даыиыкорона ом=хта, хулосаи амиы баровард ва дар ин хусус чунин иброз кард: «Ыабл аз ьама саволе ба миён, ки чаро Ижлосияи XVI  дар пойтахти мамлакат – шаьри Душанбе барпо нагашт? Сабаб дар он буд, ки Душанбе – шаьре, ки шоирон ьан=з дар гузаштаи на он ыадар дур шаьри дилоро ва зеби дунёяш мехонданд, дар он айёми пурош=б гузарондани ижлосия ва умуман ягон жаласаи  дигар комилан имкон надошт. Пойтахт ба арсаи задух=рду ыувваьои мусаллаьи щайриыонунц, щоратгарону муштз=рон табдил ёфта буд. Тамоми шохаьои ьокимият фалаж гардида, Конситутсия ва дигар ыонуньо зери по шуда буданд. Бисёр шаьрвандон, аз жумла зиёиён аз бими жон шаьрро тарк карда буданд, чунки ьеж кас амният ва ьуыуыи оньоро ьифз карда наметавонист.

Дар ьолате ки чандин нафар вакилони халы ва аъзои ьукумат гаравгон гирифта шуданд, Президенти аз жониби халы интихобшуда зери мили силоь дар толори фурудгоьи шаьри Душанбе мажбуран аз вазифа истеъфо дод ва ьукумати мусолиьаи миллц аз =ьдаи кор набаромада, истеъфои худро эълон кард, ьеж кас ба ояндаи нек умед баста наметавонист. Дар мамлакат фазои мудьишу бенизомиву бесарусомонц, беьокимиятиву анархия ьукмрон буд. Дар чунин шароити тоыатфарсо касе масъулияти бехатарии вакилони мардумро ба худ гирифта наметавонист. Маьз аз ьамин хотир ижлосия на дар пойтахт, балки дар Хужанди бостонц баргузор гашт. Ба жуз ин, халы ба Ижлосияи XVI, ба вакилони худ чашми умед д=хта буд, бори дигар ба оньо боварц намуда, водор сохт, ки вазъи баамаломадаро таньо бо роьи ыонунц ба эътидол оранд. Зеро ьаёту мамоти миллат, таыдири Ватан ва халы ба паллаьои тарозу гузошта шуда буд».[24]

Бо маысади ба мажрои муайян ворид намудани жараёни кори Ижлосия ва баррасии умдатарин масъалаьои сиёсии кишвар 17 ноябри соли 1992 Мажлиси машвартц баргузор гардид, ки дар он вакилони халыи Жумьурии Тожикистон, аъзои Ьукумат, шахсони номвар, пирони р=згордида, олимону адибон, намояндагони ьизбьову созмоньо ва жамъиятьо, воситаьои ахбори оммаи кишвар иштирок доштанд.

Ижрокунандаи вазифаи Раиси Жумьур, Раиси Ш=рои Олии Тожикистон Акбаршо Искандаров аз вазъи кунунии жумьурц ахборот дод ва бори дигар вакилонро ба ьамрайъц, мусолиьа даъват кард ва дар бораи сохти ьукумати оянда, роььои пешгирц намудани хунрезц таклифьо пешниьод намуд.[25]

Иштирокчиёни Мажлиси машваратц ректори Донишгоьи давлатии тиббии Тожикистон ба номи Абуалц ибни Сино Ю.Исьоыц, муовини раиси Федератсияи иттифоыьои касабаи Тожикистон Ш.Кашаев, раиси колхози «Ленинград»-и ноьияи Шаьринав И.Меликмуродов, собиыадори жангу меьнат А.Зарифов, ректори Донишгоьи давлатии Ыурщонтеппа Н.Салимов, раиси Ш=рои собиыадорони ьизб, меьнат ва жанги вилояти Ленинобод Р.Ьожиев, Шоири халыии Тожикистон М=ъмин Ыаноат ва дигарон дар бораи ба эътидол овардани вазъи жамъиятиву сиёсц, ыабули Конситутсияи нав, ьолати гурезагон ва харобии иытисодиёт сухан ронда, дар мурожиат ба вакилони халы изьор доштанд, ки оньо ыарорьое ыабул намоянд, ки ба беьбудии вазъи жумьурц к=мак расонанд.

Иштироккунандагони мажлис суханронии раиси Комижроияи вилояти К=лоб, вакили халыи Жумьурии Тожикистон Эмомалц Раьмонро бо таважж=ьи том шуниданд ва аз он гарм истиыбол карданд. Эмомалц Раьмон роьбарияти онваытаи мамлакатро ба он айбдор намуд, ки нисбат ба баъзе вилояту минтаыаьо сиёсати пуштибониро ба амал бароварда, сабабгори муташанниж шудани вазъи жамъиятию сиёсии мамлакат шудааст… «Мо, - гуфт дар баромадаш Эмомалц Раьмон, аз комижроияи вилояти Ленинобод ва аьолии шаьри Хужанд хеле миннатдорем, ки оньо тавонистанд барои гузаронидани Ижлосияи Ш=рои Олии Жумьурии Тожикистон ьамаи шароитро муьайё созанд. Жанги шаьрвандц хисороти азимеро ба бор оварда, сабабгори ьалокати даььо ьазор нафар одамон гардид. Даьсолаьо лозим мешавад, то захму жароьатьои ин фалокат муолижа шаванд. Давом додани хунрезц беаылист ва мо ба он мек=шем, ки дар ьар як хонавода суль ва оромц ьукмфармо бошад. Маьз бо ьамин маысади олц мо ба Ижлосия омадем».[26]

Новобаста ба баьсьои т=лонц Ижлосия ыарорьои таърихц ва сарнавиштсоз ыабул намояд. Маысаду мароми вакилони халы ба он равона шуда буд, ки аыли солим ва адлу инсоф боло гирад, ризоияти миллц, якпорчагии Ватан ва суль таъмин карда шавад.

Вакилони халы бо дарки масъулияти бар д=ш доштаашон ба жои идоракунии президентц идоракунии парламентиро жонибдорц карданд. Дар ижлосия Эмомалц Раьмон Раиси Ш=рои Олии Жумьурии Тожикистон интихоб шуд.

Зимни суханронии нахустини хеш ьамчун Сарвари давлат Эмомалц Раьмон чунин иброз намуда буд: «Ман ощози кори худро аз суль сар хоьам кард… Ман тарафдори давлати демократии ьуыуыбунёд мебошам. Мо бояд ьама ёру бародар бошем, то ки вазъро ором намоем. Ьарчи аз дастам меояд дар ин роь талош хоьам кард».[27]

Ин нахустин комёбии Эмомалц Раьмон мебошад, ки тавонист ьамчун чеьраи наву хос худро ба мардум муаррифц карда тавонад. Далели ин садьо барыияьое, ки ба ижлосия ва садову симо меомаданд, ыариб як хел шур=ъ мешуд: «Аз суханронии аввалини Шумо дар дили мо ш=ълаи умед фур=зон гашт…».

Раиси Ш=рои Олии Жумьурии Тожикистон Эмомалц Раьмон ба халыи шарифи Тожикистон мурожиат намуд. Ин як навъ барномаи нахустини Сарвари нави давлат дар марьалаи аввалини фаъолияти = буд, ки дар он аз жумла гуфтааст: «Ман ба ьар яки шумо дар давраи барои Ватан хеле душвор мурожиат карда, ба аылу заковати шумо, ки ворисони фарзандони бар=манди тожик ьастед бовар мекунам. Ман ыасам ёд мекунам, ки тамоми донишу тажрибаамро барои дар хонаи ьар оила барыарор шудани суль равона карда, барои гулгулшукуфии Ватани азизам садоыатмандона хизмат мекунам.

Барои ноил шудан ба ин нияти муыаддас, агар лозим шавад, жон нисор мекунам, чунки ман ба ояндаи неки Ватанам ва ьаёти хушбахтонаи халыи азияткашидаам бовар дорам».[28]

Масъалаьои сульу ваьдат, якпорчагии кишвар масъалаьои марказц ва таыдирсози ижлосия буданд.

Як идда ыонуну ыарорьои ыабулкардаи Ижлосия барои ба эътидол овардани вазъи кишвар нигаронида шудаанд. Ыонуни Жумьурии Тожикистон «Дар бораи аз жавобгарии жиноц, низомц ва маъмурц озод кардани шахсоне, ки дар давраи аз 27 март то 25 ноябри соли 1992 дар минтаыаьои мухолифат жиноят ва амальои щайриыонунц содир кардаанд», ыарори Ижлосия «Дар бораи ьимояи ижтимоии шахсоне, ки бар асари муноыишаьои мусаллаьонаи минтаыаьои алоьидаи жумьурц зарар дидаанд» аз ыабили иньоянд.[29]

Воыеаи фаром=шнашавандаи ижлосия мулоыоти сардорони дастаьои мусаллаьи мухолифин дар Ыасри Арбоб мебошад. Ин мулоыот бо таклифи вакилони халы ва бо ташаббуси Раиси Ш=рои Олц Эмомалц Раьмон сурат гирифт.

Дар мурожиатномаи Эмомалц Раьмон аз жумла омадааст: «Чанд р=з аст, ки дар шаьри бостонии Хужанд намояндагони мардум дар ижлосияи XVI Ш=рои Олц ба хотири нажоти Тожикистон ва хотима бахшидан ба жанги бародаркушона ба оьанги сульу ризоият ва ьамдигарфаьмц муваффаы шаванд. Бо ьамин маысад ва ба хотири воьидияту ваьдати тамоми халыьои жумьурц шуморо 25-уми ноябри соли 1992 барои иштирок дар кори Ижлосияи Ш=рои Олц даъват менамоем.

Ьукумати Тожикистон бехатарц ва амнияти шуморо таъмин менамояд».[30]

25 ноябри соли 1992 мулоыоти сардорони дастаьои мухолифин сурат гирифт. Чунин маросими хотирмонро ба риштаи тасвир кашида мухбири парлумонии р=зномаи «Ьаыиыати Ленинобод» Ьадиятулло Туйчизода менависад: «Ин лаьзаьои таърихиро тамоми мардуми жумьурц бо ьаяжони беандоза интизор буданд. Инак, барои амалц шудани орзую омоли халыи тожик ыадами нахустин ва ыатъц гузошта шуд. Бо таклифи вакилон ва ташаббуси Раиси Ш=рои Олц Эмомалц Раьмонов мулоыоти сардорони дастаьои мусаллаьи мухолифин дар Хужанди бостонц сурат гирифт. Ба назар чунин мерасад, ки Ыасри Арбоб шояд чунин р=зи таърихиро, ки ба он натаньо мардуми тожик ва жумьуриьои муштаракулманофеъ, балки жаьониён мароы зоьир мекунанд, надида бошад.

Намояндагони халы, меьмонони ижлосия, намояндагони воситаьои ахбори умум сарварони ыувваьои ба ьам мухолифро бо умеди калон пешвоз гирифтанд. Тарафьо аввал байни худ, сипас дар сари мизи мудаввар жамъ омада беш аз 2 соат гуфтуг=и т=лонц доштанд.

Соатьои ыариб ьашти бегоь баъди жамъбасти гуфтугузор оньо ба толор ворид шуданд. Ин нуытаи кулминатсионц ьамаро бештар ба ьаяжон овард. Раиси Ш=рои Олц Эмомалц Раьмон мажлиси бегоьии ижлосияро кушода, хабар дод, ки созиш ьосил шуд».[31]

Дар ижлосия сардорони дастаьои мусаллаьи мухолифин Сангак Сафаров, Жумъахон Буйдоыов, Тоьир Мирзоев, Ёыуб Салимов ва дигарон дар бораи зарурияти бо сульу салоь омадан суханронц намуда, ба хулоса омаданд, ки ба хотири дигар нобуд нашудани халыу миллат оштц мекунанд ва жумьуриро аз вартаи ьалокат нажот медиьанд.

Баъд Раиси Ш=рои Олии Жумьурии Тожикистон Эмомалц Раьмон дар ьузури намояндагони халы ва сарварони гур=ььои силоьбадаст сухан кард: «Мо аз он ыаноатмандем, ки намояндагони даььо гур=ььои силоьбадаст бо даъвати Ш=рои Олц аз майдони жанг барои баён кардани дарду алами хеш ба назди мо омаданд. С=ьбатьои аввалин шаьодат медиьанд, ки ьамаи дастаьои мусаллаь аз жанг хаста шудаанд. Мо умедворем, ки намояндагони жавонони шаьри Душанбе низ ба ьусни тафоьум ноил мегарданд. Намояндагони ноьияьои водии Ьисор ва вилоятьои К=лобу Ыурщонтеппа низ жонибдори сульу осоиштагианд. Имр=з дар таърихи жумьурии мо р=зи таърихист. Бадахшониёну  щармиьо, зарафшониён, хатлониён ва сокинони водии Ьисор дар зери ьамин парчам муттаьид мегарданд. Бигузор, ьамагон ин р=зро Р=зи суль шуморанд».[32]

Ин иыдоми нек дар роьи паст кардани оташи ыаьру щазаб аввалин ыадами устуворонаву жасурона буд.

Бо ыарори Ш=рои Олии Жумьурии Тожчикистон 26 ноябри соли 1992 Р=зи суль ва ризоияти миллии халыи Жумьурии Тожикистон эълон карда шуд».[33]

Тантанаю зиёфате, ки дар Ыасри Арбоб мизбонон ба ифтихори ин жавонмардон ташкил карданд, ба чц ыудрате молик будани ыадри нону намакро бори дигар собит намуд. Ба наворьои телевизионц чашм д=хта, бинандагон шоьиди он гардиданд, ки дар гирди дастархони пурнозу неъмат шахсоне нишастаанд, ки ьамагц чанд р=з пеш «сояи якдигарро аз девор метарошиданд», бо ьам бо дидаи меьрбор менигаранду щубори кинаю адоватро аз дил мебароранд.

Маросимьои ба чашм молидани парчами Тожикистони соьибистиылол, жомап=шонию г=сфандкушии рамзнок, дуоьои хайру ибрози орзуьои нек бидуни шак ьар як бинандаро ба поягузорц шудани тантанаи сульу амонц мутмаъин месохт. Оши оштии хужандиён ангезае буд, ки ьамагонро ба ояндаи нек дилпур менамуд ва аз тажлили чунин маросим дар тамоми шаьру деьоти ноороми жумьурц башорат медод, минбаъд «Оши оштц» ьамчун падидаи сульовар вирди забоньо гардид.

Яке аз масъалаьое, ки ижлосияи XVI Ш=рои Олц ба он диыыати махсус дод, масъалаи фаъолияти минбаъдаи ьизбьои сиёсц, ьаракату созмоньо буд. 26 ноябри соли 1992 ижлосияи таърихц ба ьизбьои сиёсц, ьаракату созмоньо, ба тамоми шаьрвандони жумьурц мурожиат намуд, ки дар он омадааст:

«Бо эьсоси хавфи фалокати умумимиллц, ки ыодир аст орзуи чандинасраи тожиконро оиди истиылолият ва эьёи давлатдории худ аз байн барад;

жанги бародаркушро, ки боиси ьалокат ва харобц, кушта шудани ьазорон одамони бегуноь мегардад маькум карда;

ба муыобили ьама гуна шакльои террори сиёсию жисмонц, жазодиьии худсарона ва бедодгарии ьуыуыц ыатъиян баромад карда, ба дарду щам бадбахтиву хавотирии ьамаи сокинони Жумьурии Тожикистон шарик шуда;

маыоми аввалиндаража доштани ьуыуыи шахсиятро бидуни мансубияти миллц ва динию мазьабц, жаьонбинии майли идеологц ва амсоли ин эътироф карда;

масъулияти таърихии худро нисбати таыдири жумьурии навташкили Тожикистон, ки бо роьи тараыыиёти мустаыилонаи миллц ыадам ниьоданист, дарк намуда;

ба тамоми аьзоби сиёсц, ьаракату созмоньо, ба тамоми шаьрвандони жумьурц мурожиат мекунад, ки жидду жаьди худро баьри фаврц ыатъ кардан ва аз р=згори жомеа дур кардани жанги бародаркушц муттаьид намоянд.

… Ш=рои Олии Жумьурии Тожикистон изьори умед мекунад, ки ьамин мурожиатномаро аьзоби сиёсц, ьаракату иттиьодияьо, ьамаи шаьрвандони жумьурц баьри тантанаи аыли солим ва адлу инсоф, ба хотири дар ыаламрави Тожикистон пойдевор шудани сульу муросо дастгирц хоьанд кард».[34]

Ьамин тавр ыарорьои Ижлосияи XVI Ш=рои Олц дар хусуси таъмини ризоияти миллц, ба Ватан баргардонидани гурезагон ва муьожирон, авфи иштирокчиёни даргириьои мусаллаьона, барои ба мувофиыа овардани ыувваьои мухталифи жомеа – ьизбьои сиёсии гуногунаыида ва дорои стратегия ва тактикаи хос, ьаракатьои мардумц, иттиьодияьои жамъиятц, созмоньои щайриьукуматц ва ташкилотьои динию мазьабц шароит ва имкониятьои мусоид фароьам оварданд. Ба ин васила барои пойдории сульи миллц, ваьдати миллии тожикон ва шаьрвандони Тожикистон заминаьои мустаькам ба вужуд оварда шуд.

Дар Ыасри Арбоб гузаронида шудани Ижлосияи XVI Ш=рои Олии Жумьурии Тожикистон альол бо ьарфьои зарин ба ьукми таърих даромад. Оромц ва сульу салоь, щалабаи адлу некц, асоси якпорчагц, аз байн нарафтани миллати тожик ва кишвари азизи мо маьз дар ьамин ыасри пуршук=ьи Арбоб имконпазир гардид, жое, ки ваьдати миллц дар он эьё шуд, дар болои ш=ьрати фарьангц доштанаш, минбаъд вай чун жои тавлидгоьи бар арсаи сиёсат ыадам мондани Президенти Жумьурии Тожикистон Эмомалц Раьмон ш=ьрати нав пайдо намуд.

Хеле ба маврид аст, ки хотираи олим ва публитсисти варзида, профессор Усмонжон Щаффоровро пешкаши хонандагони нуктасанж гардонем: « 23 марти соли 2001 аьли жомеаи Тожикистон 100-солагии пири деьыонони тожик  Ыаьрамони Меьнати Сотсиалистц Саидх=жа +рунх=жаевро ботантана ыайд намуд. Ба ин муносибат китоби банда дар ьажми 300 саьифа аз чоп баромад. Як боби китоб «Арбоб – тавлидгоьи сульу ваьдат» ном дошта, дар он таърихи гузаронидани Ижлосияи XVI-уми Ш=рои Олии Тожикистон зимни ьужжату маводьои навин дода шуд. Дар тантана ба камина шарафи бузург насиб шуд, ки дар ыатори сарвари кишварамон Э.Ш.Раьмонов дар раёсати он бошам. Ьини анжоми тантана ман дасти сарвари кишварамро фушурда гуфтам: «Раиси м=ьтарам Шумо дар садсолагии мавлуди шарифи деьыони асил Саидх=жа +рунх=жаев ширкат варзида, р=ьи поки он касро шод мегардондед ва ин боиси боз ьам баланд шудани кор ва обр=и Шумо хоьад шуд. Зеро маьз он р=зьои ижлосияи XVI-уми Ш=рои Олц р=ьи раисбобо, ки марыадашон дар паьл=и Ыасри Арбоб аст, ба кори ижлосия мадад намуд. Шумо дар назди парчами Тожикистон истода савганд ёд карда будед, ки Жумьуриро ором ва сульро барыарор мекунед ва он р=з даррасид. Пас, имр=за иштироки Шумо дар ин чораж=ц, боз дар ыасри табаррук, ощози пешравиьо дар ощози асри навину ьазорсолаи навин бошаду р=ьи раисбобо боз ьам мададгоратон бод».

Раиси м=ьтарам Э.Ш.Раьмонов бадоьатан гуфт: «Ин жо на таньо бароям муыаддас аст, балки барои имр=зу оянда, насльои мо ьам жои азизу табаррук хоьанд монд. Зеро ижлосияи дар ин толори зебо баргузор шуда, дар таърихи мо чун санаи сарнавиштсози миллат асрьои аср ёдовар хоьад шуд».[35]

Баъди Ижлосияи XVI Ш=рои Олии Жумьурии Тожикистон ыувваьои солими кишвар тамоми ыувваро барои ьалли осоиштаи масъалаи байни тожикон равона карданд.

Бо ташаббуси Сарвари кишвар Эмомалц Раьмон аз 5 то 19 апрели соли 1994 бо миёнравии Созмони Милали Муттаьид ва Вазорати корьои хорижии Руссия вох=рии нахустини ьайати ьукуматц бо намояндагони мухолифин доир гардид. Ьайати мухолифинро О.Латифц, Б.Сафаров, З.Саидов, А.Сатторов, Х.Холиыназаров, Ь.Сангинов муаррифц намуданд.[36]

Давраьои минбаъдаи гуфтушуниди байни тожикон (18-28 июни соли 1994 дар Теьрон), (20 октябр-1 ноябри соли 1994 дар Исломобод) барои комёб шудан ба суль, ризоияти миллц заминаи мусоид фароьам оварданд.

Боиси зикр аст, ки дар ин ва гуфтушунидьои дигар ьожц Акбар Т=ражонзода, М.Ьимматзода, Амирбеки Атобек, Давлати Усмон, С.Гретский, Д.Атоуллоев, О.Панфилов, А.Назаров, Ш.Комил, Ж.Ниёзов, М.Мирраьимов, Ш.Кабиров, Х.Давлатов ширкат намуданд.

17 августи соли 1995 Президенти Жумьурии Тожикистон ва роьбари оппозитсиони тожик С.Нурц «Протокол дар бораи принсипьои асосии истиырори суль ва ризоияти миллц дар Тожикистон»-ро имзо намуданд, ки дар комёб шудан ба суль ва ризоият марьилаи навро ощоз намуд.

Ба маврид бояд ыайд намуд, ки роьбарони ьизби демократии Тожикистон Ойниьол Бобоназарова, Бозор Собир, Шодмон Юсуф амалиёти зиддиыонуниашонро эътироф намуда, дар бораи дастгирии ислоьоти сиёсц, ижтимоц, иытисодц ва щайра дар жумьурц изьор карданд. Барои ьамин ьам 12 январи соли 1996 бо Фармони Президенти Жумьурии Тожикистон Эмомалц Раьмон оньо авф ва парвандаи жиноятц нисбати оньо бас карда шуданд.[37]

Дар ин марьала одамон дарк намуданд, ки таньо ба эътидол овардани ьаёти жамъиятию сиёсии жумьурц барои тезонидани жараёни ислоьоти иытисодц ва беьтар сохтани ьаёти жомеа имкониятьои васеъ ба миён оварда метавонад.

Президенти Жумьурии Тожикистон Эмомалц Раьмон дар чунин шароит зимни мулоыот бо роьбарони ьизби сиёсц, иттиьодияьои жамъиятц, марказьои фарьангии миллц ва иттиьодияьои эжодию илмц даъват кард, ки Аьдномаи ризоияти жомеаро имзо кунанд.

Ьамаи ыувваьои асосии сиёсии мамлакат ин даъватро дастгирц намуданд.

9 марти соли 1996 роьбарони ыариб 30 ьизби сиёсц, иттиьодияи жамъиятц Аьдномаи ризоияти жомеа дар Тожикистонро имзо карданд. Онро Президенти Жумьурии Тожикистон Эмомалц Раьмон ва Раиси Ш=рои Олии Жумьурии Тожикистон С.Ражабов низ имзо карданд.

Ин ьужжати дорои аьамияти таърихц дар ьаёти сиёсии кишвар наыши муьим бозид. Чунки бори аввал дар жомеаи мо баъд аз ба истиылолият соьиб гардидан, новобаста ба аыида ва мавыеъьои сиёсии мухталиф барои ба даст овардани муттаьидию ягонагии сиёсию миллии халыи тожик ва миллатьои дигари сокини жумьурц дар роьи бунёди жомеаи озоду демократц заминаи хубе фароьам оварда шуд.

Бояд ыайд кард, ки роьбарону сиёсатмадорони давлатьои гуногуни жаьон ба Аьдномаи ризоияти жомеаи Тожикистон баьои баланд дода, онро ьамчун иыдоми жиддц дар роьи ба даст овардани сульу оромии Тожикистон ьисобиданд.

Моьи апрели соли 1996 бо маысади таъмини гуфтушуниди доимии ыувваьои гуногуни жамъиятию сиёсц, барои ба даст овардани таносуби манфиату аыидаьо, жустуж= ва барыарор намудани шакльои нави ьамкории иштирокдорони Аьднома Ш=рои жамъиятии Жумьурии Тожикистон созмон дода шуд. Аз он р=з сар карда наыши Ш=рои жамъиятц дар ьалли масъалаьои муьимтарини ьаёти жомеа пайваста боло меравад.

Дар муддати к=тоь Ш=рои жамъиятц ба маркази машваратию таьлилии афкори жамъиятц табдил ёфт. К=шиши аъзои он баьри ба даст овардани сульу оромц дар жумьурц самараи нек овард.

Вазифаьои Ш=рои жамъиятии Тожикистон аз таъмини гуфтушуниди доимии ыувваьои гуногуни жамъиятию сиёсц барои ба даст овардани тавозуни манфиату аыидаьо; амалц намудани хулосаьои экспертц, таьлили вазъияти ижтимоию сиёсц ва иытисодии жомеа, тащйироту таьавулоте, ки дар он р=й медиьанд; таьияи барномаьо, консепсия ва пешниьодоте, ки барои ноил шудан ба сульу ризоияти жомеа дар Тожикистон равона карда шудаанд, жустуж= ва барыарор намудани шакльои нави ьамкории иштирокчиёни Аьдномаи ризоияти жомеа иборат буд.

Бо маысади амалц гардонидани амалц гардонидани ин вазифаьо як гур=ь ходимони илм ва фарьанги мамлакат роьбарони оппозитсиониро даъват намуданд, ки ба Аьднома ва ташаббуси Президенти Жумьурии Тожикистон Эмомалц Раьмон оид ба комёб шудан ба ризоияти воыец дар жумьурц ьамроь шаванд. Дар нома аз жумла чунин ыайд шудааст: «Аз ьад нагзарем, ки аз ду жониб ьам гуноььои зиёде содир шудаанд, аммо Ватан яктост ва он Ватани ягона ьам дар партгоьи мухлиы ыарор дорад. Пас замони мусоид фаро расидааст то мисли фарзандони як модари бузург ба шифо бахшидани жароьатьои пайкараи = сари маслиьат биёем, Ватани ормонии худро бисозем ва дар канори он сар бифарозем, ьама парешониьоро пушти сар бигзорем, аз аысои жаьон дар канори Ватан жамъ оем, як р=зи Тавбаи бузурги умумитожикц эълон намоем ва аз кирдорьои носавоби худ дар пешгоьи худованд тавба кунем ва ба ёдгории он ьама ыурбонии ин ьаводиси нангин Мужассамаи болобаланде бисозем, то имр=зиён ва фардоиён ба он бингаранд ва барои худ панд бигиранд!»[38]

Вале боиси таассуф аст. ки роьбарияти Иттиьоди нер=ьои мухолифини тожик ин таклифро рад намуд.

Ба ин нигоь накарда Ьукумати Жумьурии Тожикистон роьу усульои ба даст овардани суль ва ризоиятро идома медод. Дар ьаыиыат ьам барои халыи тожик мулоыотьои Президенти Жумьурии Тожикистон Эмомалц Раьмон ва роьбари ИНОТ С.А.Нурц дар Шимоли Афщонистон (декабри соли 1996), Москва (декабри соли 1996), Машьад (феврали соли 1997) ва ьужжатьои дар оньо ба имзорасида аьамияти таыдирсоз доштанд.

Мулоыоти Хосдеьи Шимоли Афщонистонро ёдоварц намуда, яке аз иштирокчиёни фаъоли гуфтушуниди миёни тожикон Шукуржон Зуьуров менависад: «Ин гуфтуг=и таърихц барои мо, тожикон, сабаыи бузург гашт. Зеро профессор Бурьониддин Раббонц ьангоми имзои Созишнома аз таьти дил сухан ронда, зикр кард, ки ман гумон мекунам, барои ьар кадоми ьозирон таъсири амиы гузоштанд. Номбурда изьор карданд: «Аьволи моро дидед, ки акнун чц гуна ьаёт дорем? Мо натавонистем зиндагц кардан, аыыалан шумо дар кишвари худатон созиш кунед ва тожиконро хор насозед. Тавре сульу ваьдат бандед, ки касе д=стии шуморо халалдор карда натавонад…»[39]

Гуфтушунуди Хосдеь заминаи асосии сульи тожикон гашт. Тибыи «Протокол дар бораи танзими авзои ьарбию сиёсии минтаыаьои дощ» жониби ьукумат вазифадор шуд, ки дигар ба минтаыаи Ыаротегин ва Тавилдара ьужум намекунад. Жониби мухолифини =ьдадор шуд, ки ьукумати феълиро эътироф мекунад, роььо кушода ва асирон баргардонда мешаванд».[40]

- Президенти Жумьурии Тожикистон Эмомалц Раьмон ва роьбари ИНОТ Саид Абдуллоьи Нурц 23 декабри соли 1996 дар Москва созишномаеро ба имзо расониданд, ки ьадаф аз он ыатъи жанги гражданц дар жумьурц буд. Тибыи Созишнома тарафьо =ьдадор шуданд, ки ьама гунна музокиротро то 1 июли соли 1997 ба анжом расонанд. Ьамзамон Протокол дар бораи вазифаьо ва ваколатьои асосии Комиссияи оштии миллц, ки ыисми Созишнома ба ьисоб меравад, ба тасвиб расид.

Бо маысаде, ки Комиссияи оштии миллц ьар чц зудтар ба кор ощоз намояд, Президенти Жумьурии Тожикистон Эмомалц Раьмон ва роьбари Иттиьоди мухолифини тожик С.А.Нурц дар ш.Машьади Жумьурии Исломии Эрон 20-21 феврали соли 1997 вох=рда, ыарор доданд: «Баъди имзои Протокол оид ба масъалаьои ьарбц, пункти Протокол аз 23 декабри соли 1996 «Дар бораи вазифа ва ваколатьои Комиссияи оштии миллц» рожеъ ба «коркарди механизми ба ьизбьои сиёсц табдил ёфтани ьаракатьои ьарбию сиёсц» аьамияти худро гум мекунад, зеро ин масъала дар чаьорч=баи блоки проблемаьои ьарбц баррасц мешавад».[41]

Музокироти миёни тожикон ба марьилаи жамъбастии истиырори сульу субот ва ризоияти миллц дар сарзамини Тожикистон омада расид. Ба шарофати иродаи сиёсц ва ьамдигарфаьмц, ки аз жониби тарафьо дар вох=риьои Москва, Хосдеь, Теьрон, Машьад, Бишкек зоьир гардид, дар музокироти миёни тожикон пешравии назаррас ба даст омад.

Он дар ыалби жаьониён ш=ълаи умеду бовариро оиди ощоз гардидани марьилаи нек дар ьаёти сиёсии Тожикистон бедор кард.

27 июни соли 1997 дар шаьри Маскав Президенти Жумьурии Тожикистон Эмомалц Раьмон ва роьбари ИНОТ С.А.Нурц Созишномаи умумиро дар хусуси барыарор кардани суль ва ризоияти миллц дар Тожикистон имзо намуданд. Ьамин тавр, марьилаи т=лонц, душвортарин ва хеле муьими можарои байни тожикон анжом ёфт. «Созишномаи умумц, - ыайд менамояд Президенти Жумьурии Тожикистон Эмомалц Раьмон, - аз лиьози аьамияти фавыуллодаи худ бо Эъломияи истиылолияти Жумьурии Тожикистон дар як радиф меистад. Агар эъломия дар Тожикистон ба таври расмц истиылол ва соьибихтиёрц ато карда бошад, пас Созишнома сульу суботро дар сарзамини мо таъмин кард.

Бояд тазаккур дод, ки дар ин марьила нер=ьои гуногуни сиёсц дар Тожикистон пурра дарк намуданд, ки суль ва истиылолият бузургтарин дастовардьои миллат ьастанд ва дар баробари ин ду неъмати бебаьо, манфиатьои ьизбц, гур=ьц ва щайра маыоми дуввумдаража доранд».[42]

Дар асоси Созишномаи мазкур Комиссияи оштии миллц (КОМ) таъсис дода шуд, ки ба он намояндагони аз жиьати шумора баробари ьукумат ва ИНОТ (13 нафарц) дохил гардиданд.

Жаласаи нахустини Комиссияи оштии миллц 7 июли соли 1997 дар шаьри Маскав баргузор гардид. Муовини аввали раиси Комиссияи оштии миллц Абдулмажид Достиев ьангоми суханронц гуфта буд: «Мову шумо барои кор дар ьайати Комиссияи оштии миллц ризоият дода, ба хотири фарорасии сульи комил, ваьдати миллц дар Тожикистон дар назди аьли жамъият масъулияти бузургро ба д=ш гирифтем. Мо набояд манфиатьои гур=ььои ьизбе, жонибеву минтаыаеро ифода намоем, балки бояд ифодагии манфиатьои тамоми аьли жомеа, миллат ва давлати тожик бошем. Таньо бо чунин муносибат мо метавонем ба он ьадафьое расем, ки ба хотири оньо Комиссияи оштии миллц таъсис дода шудааст».[43]

Мувофиыи талаботи Созишномаи умумц дар давраи гузариш бояд дар ьаёти сиёсц ба ьадафьои зерин муваффаы гардид: озод намудани ьамаи маьбусон аз жумла мухолифин тибыи Ыонун дар бораи авф; ислоьоти сохтори давлатц тавассути ба ИНОТ додани 30 фоизи вазифаьо дар ьамаи сохторьои ьокимияти ижроия, аз жумла дар вазоратьо, ьукуматьои маьаллц, сохторьои ьуыуыц ва ьифзи тартибот; ба райъпурсии умумц баровардони пешниьодот оид ба тащйироти конститутсионц; барои баррасц ба Мажлиси Олц пешниьод намудани лоиьаи ыонуньо доир ба ьизбьои сиёсц ва ьаракатьои ИНОТ, ьамчунин оид ба воситаьои ахбори умум (баъд аз анжом ёфтани марьилаи дуюми протоколи ьарбц); ташкил намудани муколамаи доманадор миёни нер=ьои гуногуни сиёсии мамлакат ба хотири эьё ва таькими ризоияти шаьрвандц.

Мутобиыи Созишномаи умумии истиырори суль ва созгори миллц бо маысади таъмини бозгашти бехатар ва муташаккилонаи гурезаьо ва ьайати шахсии воьидьои мусаллаьи иттиьоди мухолифини тожик ба Ватан ва риояи кафолатьои конститутсионц, ьуыуыц ва озодиьои оньо 14 июли соли 1997 Президенти Жумьурии Тожикистон Эмомалц Раьмон «Оид ба тадбирьои татбиыи Созишномаи умумии истиырори суль ва созгории миллц дар Тожикистон» фармон имзо намуд. Тибыи фармони мазкур гур=ьи ьамоьангсози татбиыи наышаи чорабиниьо оид ба амалц гардонидани Созишномаи умумии истиырори суль ва созгори миллц дар Тожикистон пешбинишуда таъсис дода шуда буд.[44]

Дар ин раванд ьужжати муьими таыдирсоз – «Санади ьамдигарбахшц» аз тарафи Президенти Жумьурии Тожикистон Эмомалц Раьмон ва раиси Комиссияи оштии миллц С.А.Нурц ба имзо расонида шуд.[45]

Бояд зикр намуд, ки 49 нафар намояндагони ИНОТ бо фармону амри Президенти Жумьурии Тожикистон Эмомалц Раьмонов тибыи саьмияьо дар Созишномаи умумии истиырори сульу оштц шомили вазифаьои баланди ьукуматц шуда буданд. Аз жумла 15 жой дар сатьи олии ьукумат (муовини аввали Сарвазир ва муовини Сарвазир, 13 вазир, раиси кумитаву ширкатьо, 15 жой дар сатьи раисони ьукуматьои шаьру навоьц ва 19 жой дар сатьи муовинони вазирону раисони кумитаву ширкатьо).[46]

Ьукумати Жумьурии Тожикистон ва ИНОТ дар омори амалц сохтани шартьои Созишномаи умумии истиырори суль ва ризоияти миллц ыадамьои суботкорона мегузоштанд. Дар ин миён пас аз анжоми марьилаи якум ва дуюми протоколи низомц бекор намудани манъи ьизбу созмоньои шомили ИНОТ муьимтарин пешрафт дар кори татбиыи суль шуморида мешуд.

3 августи соли 1999 роьбари ИНОТ Саид Абдуллоьи Нурц расман декларатсияи парокандашавии дастаьои низомии худро эълон дошт ва оиди ин масъала ыарори Комиссияи оштии миллц ыабул карда шуд.

Бо назардошти он, ки шартьои дар ду протоколи низомц ыайд гардида, аз тарафи ИНОТ ижро карда шуданд, Президиуми Суди Олии Жумьурии Тожикистон 11 августи соли 1999 ыарор ыабул намуд, ки дар он гуфта шудааст: «Ыарори коллегияи суди оид ба парвандаьои шаьрвандии Суди Олии Жумьурии Тожикистон аз 21 июни соли 1993 оиди аз байн бурдани ьизби демократии Тожикистон, ьизби наьзати исломии Тожикистон, Созмони «Растохез»-и Тожикистон, созмони «Лаъли Бадахшон»-и Тожикистон» дар сар то сари ыаламрави Тожикистон бекор карда шавад.

Фаъолияти ьизби демократии Тожикистон, ьизби наьзати исломии Тожикистон, созмоньои мардумии «Растохез» ва «Лаъли Бадахшон»-и Тожикистон дар сар то сари ыаламрави Тожикистон ижозат дода шавад».[47]

Ьамин тавр, ьизбьою ьаракатьои зикршуда ба жараёни демократикунонии ьаёти жамъиятию сиёсии мамлакат ворид шуданд.

Иштироки собиы иттиьодияьои жамъиятии мухолиф дар маъаракаьои сиёсии жумьурц – интихоботи Президенти Жумьурии Тожикистон, Мажлиси намояндагони Мажлиси Олии Жумьурии Тожикистон бори дигар аз самараи неки ьамкории мутаыобила шаьодат медиьанд.

Дар татбиыи Созишномаи умумии истиырори суль ва ризоияти миллц саьми аъзои Комиссияи оштии миллц назаррасанд. Тибыи Созишномаи умумии суль баъди ба кор ощоз кардани Мажлиси Олии ба тозагц интихобгардидаи Жумьурии Тожикистон фаъолияти Комиссияи оштии миллц ыатъ гардид.

Р=з то р=з таьким ёфтани истиырори суль ва ризоияти миллц масъулияти ьизбьои сиёсц ва иттиьодияьои жамъиятии собиы мухолифинро зиёд намуд. Бо маысади дарки масъулият дар назди халыу кишвари соьибистиылол моьи марти соли 2000 ьаракати мардумии «Лаъли Бадахшон» ва моьи феврали соли 2001 ьизби демократии Тожикистон ба Аьдномаи ризоияти жомеаи Тожикистон ьамроь шуданд.

«Баъд аз муыовимати шадид, - ыайд менамояд Президенти Жумьурии Тожикистон Эмомалц Раьмон, - даст овардани боварию эътимоди тарафайн ва ьосил шудани созишу якдигарфаьмц ба хотири ояндаи давлату миллат, далели ыобилияти суннатии тожикон дар роьи миллатсозию ватандорц мебошад.

Чунин тажрибаи дар фосилаи к=тоь ва бо роьи мусолиьатомез ьал намудани жанги гражданц дар ягон кишвари дунё то ьол ба назар нарасида буд. Мо аз ин беандоза фахр мекунем, ба халыи хеш таьният мег=ем, вале дар айни замон, бояд як чизро фаром=ш накунем: суль неъмати бебаьотарин аст ва ьифзу пойдории он, вазифаи ьаётан муьим ва ыарзи муыаддаси ьар як шаьрванди Тожикистон мебошад».[48]

Собиы роьбари ИНОТ, раиси ьизби наьзати исломии Тожикистон Саид Абдуллоьи Нурц гуфтаьои Сарвари мамлакатро таывият дода, андешаьояшро чунин иброз намудааст: «Раванди эжоди суль ва оштии мо хеле боарзиш аст ва барои бисёр кишварьои ихтилофзо мактаби ом=зиш хоьад буд. Дар олам шояд кам кишваре пайдо шавад, ки ьукуматаш бо ин гармц мухолифинашро ба ощ=ш гирифта бошад ва камтар оппозистия пайдо мешавад, ки бо чунин эътимод ьукуматро пуштибонц кунад.

Сульи Тожикистон пир=зие бар душманону бадхоьони кишвару миллати мост. Иттиьоди мардуми Тожикистон дасти дарози нафъжуёни фитнагаронро к=тоь кард. Дигар душманони миллат ва дастнишондаьои бегонапарастц ыодир нахоьанд буд, ки бо ьар баьонае дар кишвари мо нооромиву жангро ба роь биандозанд.

Дигар набояд, ки мо барои манфиатьои дигарон вазъи ороми ватанамонро халалдор кунем, набояд барои курсиву мансаб фарзандони мардумро ба куштан бидиьем, заньоро беваву к=даконро ятим бигардонем. Аз ин пас мо тожикон бояд, ки худ даври ьам бишинем ва мушкилотамонро худамон ьал кунем ва нагузорем, ки бегонаьо аз хорижи кишвар мо ва мардумонамонро таьриы бидиьанд».[49]

11 марти соли 2002 аъзои Ш=рои жамъиятии Жумьурии Тожикистон матни нави Аьдномаи ризоияти жомеаи Тожикистонро тасдиы карданд.

«Аьдномае, ки ба ташаббус ва дастгирии Ш=рои жамъиятц ба имзо расид ва м=ьлат амали он номаьдуд эълон шудааст, - ыайд менамояд Сарвари давлат Эмомалц Раьмон, ифодаи майлу иродаи неки ьамаи оньое мебошад, ки барои таыдири ояндаи миллату кишвар, оромц ва сульу суботи комили жомеа масъулияти бузурги муштаракро ба зима гирифтаанд».[50]

Боиси зикр аст, ки ба Аьдномаи ризоияти жомеа Ьизби наьзати исломии Тожикистон низ ьамроь гардид. «Тожикистон, - менависад Саид Абдуллоьи Нурц, - монанди як ыолинест, ки онро ба ыисмьо таысим набояд кард. Ин ыолин бояд ободу зебо бошад. Баракати сиёсати давлат ва ьизбьо ьаст, ки дар Тожикистон суль шуд. Ман фарьанги бисёрьизбиро чунин мефаьмам, ки сиёсати дурусти Ьукуматро дастгирц кунад, на ин ки ьизбьо зидди ьукумат мубориза баранд.

Ьизби наьзати исломии Тожикистон узвияти худро ба Аьдномаи ризоияти жомеаи Тожикистон эълон мекунад. Мо ба хотири манофеъи миллат ва ободии мамлакат аз ьама чиз бояд бигзарем ва мехоьем Тожикистон мамлакати зебо бошад».[51]

Роьи ьалли масъалаьои дар Созишномаи умумии истиырори суль ва ризоияти миллц ифодаёфта сульи бебозгаштро дар жумьурц таъмин намуд. Тожикистониён имр=з аз он ифтихор доранд, ки Фарьанги сульи тожикон барои дигарон намунаи ибрат гардид ва аз жониби Созмони Милали Муттаьид ьамчун тажрибаи нодир эътироф шуд.

«Ижлосияи таърихии 16-ум, - гуфта шудааст дар Паёми Президенти Жумьурии Тожикистон Эмомалц Раьмон ба Мажлиси Олии Жумьурии Тожикистон 20 апрели соли 2012, сохти конститутсиониро дар кишвари тозаистиылоли мо барыарор сохта, барои такмил ва фаъолияти пурсамари тамоми сохторьои давлатц асоси ыонунц гузошт ва Созишномаи истиырори суль ва ризоияти миллц мардуми бо амри таърих парешонгаштаи моро ба ьам оварда, ваьдати саросари халыи Тожикистонро таъмин намуд ва барои тараыыиёти минбаъдаи иытисодц ва ижтимоиву фарьангии давлати соьибистиылоламон заминаи боэътимод фароьам овард.[52]

Маьз хиради азалц ва фарьанги сульофари миллати шарафманди тожик буд, ки баъди ьазор сол мо имкон пайдо намудем, то ба жомеаи башарц бо асолату ьувияти миллии худ ворид гардем ва дар он маыоми шоиставу сазовори худро соьиб шуда, манфиатьои миллиамонро ьимоя намоем».

 

 

 

ХУЛОСА

 Бо барҳам хурдани Иттиҳоди Ҷумҳуриҳои Шуравии Сотсиалистӣ кишварҳои аъзои ин Иттиҳод истиқлолияти хешро қабул намуда, мустақилияти давлатдории худро эълон карданд.

 Ҷумҳурии Тоҷикистон ягона кишвари собиқи Итиҳоди Шўравӣ буд, ки баъд аз барҳам хурдани Иттиҳоди Шуравӣ ба ҷанги мудҳиши таҳмилшудаи шаҳрвандӣ гирифтор шуд ва роҳи баромадан аз онро меҷуст. Қайд намудан ҷоиз аст, аввалҳои солҳои 90-ум рӯҳияи баланди истиқлолхоҳии мардуми тоҷик ба он оварда расонид, ки 9 сентябри соли 1991 Эъломияи истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Иҷлосияи Шӯрои Олӣ қабул гардад. Пас, аз ин Ҷумҳурии Тоҷикистон расман давлати соҳибистиқлол эълон гардид ва ин ҳадяи бебаҳои таърих барои мардуми шарифи Тоҷикистон буд.

 Дере  нагузашта бо дахолати руирости душманони дохилию хориҷӣ кишвари тозаистиқлоли мо ба ҷанги шаҳрвандии таҳмили рў ба рў шуд. Солҳои ҷанги шаҳрвандӣ дар таърихи тоҷикон душвортарин давра ба ҳисоб меравад, чунки маҳз дар ҳамин давра хавфи аз байн рафтани Тоҷикистон ҳамчун давлати алоҳида ва пароканда шудани миллати ягонаи тоҷикон буд.

 Муҳаққиқон сабабҳои иқтисодӣ, иҷтимоӣ, сиёсӣ, мансабпарастӣ, маҳалгароӣ ва ҳоказои ин ҷангро номбар мекунанд, вале таҳмилӣ будани онро Пешвои муаззами миллат на як бор такрор намудаанд. Ҷанги шаҳрвандии таҳмилӣ боиси рукуди шадиди иқтисодию иҷтимоии кишвар гардид, ки то ҳанўз онро эҳсос намуда истодаем.

 Новобаста аз оқибатҳои буҳронии ҷанги дохилӣ қисмат ба мардуми шарифи мо раҳм намуд ва охируламр дар шаҳри бостонии Хуҷанд Иҷлосияи XVI-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон баргузор шуд. Иҷлосияи ХVI-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун иҷлосияи таърихӣ ва тақдирсози давлати тоҷикон ба шумор меравад. Маҳз дар ҳамин Иҷлосия воқеаҳои муҳими таърихӣ рўй доданд, ки аз ҷумлаи муҳимтарини онҳо ба сари қудрат омадани Сарвари сарсупурдаи миллат ва ватандўсту ватанпарвар Эмомалӣ Раҳмон мебошад.

 Аввалин суханони Сарвари тозаинтихоби кишвар ин буд, ки «Ман кори худро аз сулҳ оғоз хоҳам кард. Мо бояд ҳама ёру бародар бошем, то ки вазъро ором намоем. Ҳар чӣ аз дастам меояд дар ин роҳ талош хоҳам кард. Ман ҷонамро барои осоиши кишвар фидо мекунам. То охирин гурезаро ба Ватан барнагардонам, ором намешавам”. Дар он рўзҳо аз ин суханон дида сухани беҳтарро касе орзў надошт.

 Иҷлосияи таърихии ХVI –уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун Иҷлосияи сарнавиштсоз барои хомӯш кардани оташи ҷанги хонумонсӯз заминаи ҳуқуқиро гузошт.  Иҷлосияи мазкур то 2 декабри соли 1992 давод намуд, ки дар ҷараёни он масъалаҳои муҳими иқтисодӣ, иҷтимоӣ, сиёсӣ ва ҳарбӣ, вазъияти ҳукумати фалаҷгардидаи ҳамонвақта ҳаллу фасл карда шуданд.

   Сабаби асосии даъват намудани Иҷлосияи мазкур – ба эътидол овардани вазъияти кишвар ва ба сулҳу созандагӣ даъват намудани мардум ва гирифтани пеши роҳи оташи ҷанг ба шумор мерафт. Новобаста аз ин масъалаи марказии Иҷлосия ин масъалаи барқарор намудани ҳокимияти давлатӣ дар тамоми ҳудуди Тоҷикистон буд.

  Агар 1100 сол муқаддам дар ташаккули  аввалин давлати миллии тоҷикон Исмоили Сомонӣ  нақши бузург бозида бошад, пас дар даврони мо дар бунёди давлати навини тоҷикон, фарзанди фарзонаю барӯманди диёр, абармарди миллат ва шуҷоъу далер Эмомалӣ Раҳмон нақши нотакрор ва бузургу беҳамто бозидааст.

  Раиси тозаинтихоби Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон дар як муддати кӯтоҳ тавонистанд, ки оташи  ҷан­ги дохилиро хомӯш, сохтори фалаҷгардидаи ҳоки­миятро барқарор, нерӯҳои сарҳадиро таъсис ва аксарияти гурезаву муҳоҷирони иҷбориро ба Ватан баргардонад.

 Маҳз, ҳамингуна ғояҳои созанда ва дилчаспи Сарвари тозаинтихоб буд, ки дар дили тамоми мардуми кишвар чӣ дар дохил ва чӣ дар хориҷ умед ба фардои дурахшонро ҷой намуданд. Халқи азизи кишвар ҳар рўзу ҳар лаҳза аз ин ғояҳои созанда рўхбаланд шуда, атрофи Сарвари воқеан халқии худ бештару бештар муттаҳид ва дар роҳандозӣ намудани нақшаву чорабиниҳои таҳияшуда азму кўшиш менамуданд. Ин аст, ки дар як муддати барои таърих ниҳоят кўтоҳ ба чунин дастовардҳои муҳими сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ, фарҳангӣ ва ниҳоят созмон додани шароити беҳтарини зиндагӣ барои мардуми кишвар расидем.

Дар байни дастовардҳои миллату кишвар пеш аз ҳама қабул намудани Конститутсияи соли 1994-ро номбар намудан мумкин аст, ки тавассути он асосҳои сохтори давлатӣ, ваколату салоҳияти мақомотҳои давлатӣ, асосии иқтисодӣ ва ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд мустаҳкаму танзим шуданд.

Бо дарназардошти ин нақши таърихӣ Рўзи Иҷлосияи ХVI –уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар баробари дигар воқеаҳои давлатию таърихӣ  чун Рӯзи Истиқлолияти давлатӣ, Рўзи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, Рўзи рамзҳои давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамасола таҷлил мегардад.

Ба љавонони ватандўстамон мурољиат карда онњоро даъват менамоем, ки бо такя ба таърихи ѓанию гуногунранги худ аз тамоми бурду бохти он огоњ гардида, пањлуњои муфиди онро истифода карда, дар ќарни XXI чун аљдоди накуноми худ дар ташаккули тамаддуни љањонї сањмгузор бошанд. Асосгузори сулњу вањдат, Пешвои миллат, Президенти Љумњурии Тољикистон, Эмомалї Рањмон 23 январи соли 2015 дар Маљлиси Олии Љумњурии Тољикистон чунин таъкид намуд: "Мо бояд Ватани худро сидќан ва баробари љони хеш дўст дорем, ватандўсту мењанпарасти воќеї бошем, шукронаи неъмати бузургтарин ва муќаддаси инсонї, яъне соњибватанї ва озодиро ба љо орем, барои њимояи сарзамини аљдодї њамеша омода бошем, ба хотири пешрафту ободии дарвлати соњибистиќлоламон ва рўзгори осудаву ороми њар як хонадони кишвари азизамон шабу рўз зањмат кашем".

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

РЎЙХАТИ АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА:

1.    Абдулов К. Дар ин дунё. Жилди чаьордаьум. – Даврони сарнавиштсоз. – Душанбе: Адиб, 2007. – С.230.

2.   Бунёди давлатдории навин. – М.: Радунитса, 2002. – С.39.

3.   Щаффоров У. Анжумани саодати халы. – Хужанд: Нури маърифат, 2002. – С.53-54.

4.   Давлатов Д., Набиев В. Аьдномаи ризоияти жомеаи Тожикистон: таъсис, инкишоф ва пешомадьои он // Аьдномаи ризоияти жомеаи Тожикистон. – Душанбе: Мир путешествий, 2000. – С.42.

5.    Зуьуров Ш. Президенти халы – президенти ман // Эмомалц Раьмонов: ваьдат, суль ва бунёдкорц мароми мост! – Душанбе: Ирфон, 2000. – С.65-66.

6.   Истиылолият ифтихору номус, рамзи саодат ва шарти баыои миллат мебошад: Суханронии Президенти Жумьурии Тожикистон Эмомалц Раьмон ба муносибати 20-солагии Истиылолияти давлатии Жумьурии Тожикистон, 8 сентябри соли 2011 // Ваьдат – ормони миллат. – Хужанд, 2012. – С.14-15.

7.   Ленинабадская правда. – 1992. – 20 ноябр.

8.   Конститутсияи Љумњурии Тољикистон.-Душанбе:Ганљ,2016.-136 с.

9.       Минбари халы. – 2005. – 23 феврал.

10.   Нажот. – 1999. - №1.

11.   Нурц Саид Абдуллоь. Имр=зу фардои Тожикистон. – Душанбе, 2000. – С.12-13.

12.    Нурц С.А. Ыолин бояд ободу зебо бошад // Даь соли ьамдилц. – Душанбе: Маориф ва фарьанг, 2006. – С.157.

13.   Олимов К. Эмомалї Рањмон- асосгузори музокирот, сулњ вањдати миллии тољикон//Вањдати миллї ва пешрафти љомеа.- Душанбе, 2017.-С.8-34.

14.   Паёми Президенти Жумьурии Тожикистон Эмомалц Раьмон ба Мажлиси Олии Жумьурии Тожикистон. – Душанбе: Шарыи озод, 2012. – С.61.

15.        Раьмонов Э. Суханронц ба муносибати даьумин солгарди Ижлосияи XVI Ш=рои Олии Жумьурии Тожикистон, 15 ноябри соли 2002 // Истиылолияти Тожикистон ва эьёи миллат. – Душанбе: Ирфон, 2006. – Ж.5. – С.25-26.

16.   Роьи суль: Ьужжатьои гуфтушуниди байни тожикон. – Душанбе, 1997. – С.6.

17.   Суханронии Эмомалї Рањмон баъд аз интихоб шудан ба вазифаи Раиси Шўрои Олии Љумњурии Тољикистон//Садои мардум.-1992.-27 ноябр.

18.   Садои мардум. – 1992. – 27 ноябр.

19.   Садои мардум. – 1996. – 20 январ.

20.   Садои мардум. – 1997. – 29 июн.

21.   Халќи мо дар баробари њифзи асолати милливу динии худ бояд дорои љањонбинии илмии замони муосир бошад. Суханронии Президенти Љумњурии Тољикистон Эмомалї Рањмон дар маљлиси ботантана бахшида ба 20-умин солгарди Иљлосияи Шўрои Олии Љумњурии Тољикистон, 16 –уми ноябри соли 2012, ш.Душанбе//Садои мардум.-2012.-17 ноябр.

22.   Ьамад С. Бархе бознишасту бархеро бар сар нишаста // Нажот. – 2001. – 9 феврал.

23.        Ьаыиыати Ленинобод. – 1992. – 19 ноябр.

24.        Ьаыиыати Ленинобод. – 1992. – 10 декабр.

25.        Ьаыиыати Ленинобод. – 1992. – 24 ноябр.

26.        Ьаыиыати Ленинобод. – 1992. – 27 ноябр.

27.    Ьаыиыати Ленинобод. – 1992. – 28 ноябр.

28.    Жумьурият. – 2000. 29 июн.

29.    Жумьурият. – 1997. 16 июл.

30.    Жумьурият. – 2000. – 29 июн.

 

 

Скачано с www.znanio.ru

---